Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 389.7KB
Покупки 2
Дата загрузки 27 Май 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет География

Продавец

Bohodir Jalolov

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish KIRISH I BOB. GEOGRAFIYA DARSLARIDA KO`RGAZMALI VOSITALAR NING ILMIY AMALIY AHAMIYATI 1.1 Geografiya ta’limida foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar 1.2 Ta’limda ko’rgazmali qurollarning o`rni. II. BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMIDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING INTERFAOL USULLARI. 2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari. 2.2. Darsda o’quv materialini individual shaklda tashkil etish. 2.3 Yaponiya mavzusida dars ishlanma. XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1 KIRISH Geografiya ta’limi metodikasi-geografiya ta’limi protsessini tadqiq qiladigan, uning qonuniyatlarini aniqlaydigan fandir. Geografiya o’qitish metodikasi- geografiya o’qitishning maqsad-vazifalarini ko’rsatib beradi, maktab geografiya kurslarining mazmuni va uning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini aniqlaydi, bilimlarning ongli va mustahkam o’zlashtirilishini ta’minlaydigan metod, usul va prinsiplarni asoslab beradi, boshqacha aytganda, ta’lim-tarbiya masalalarini hal etish yo’llarini ko’rsatib beradi. Mustaqil bo’lganimizdan keyin jamiyatimiz uchun fanni chuqur biladigan metodik jihatdan mukammal qurollangan mutaxassislar kerak. Yangi jamiyat qurish uchun yangicha fikrlaydigan insonlarni tarbiyalab yetishtirish kerak. Yangicha fikrlaydigan insonlarni tarbiyalash uchun shu jamiyatga mos keladigan talabiga javob bera oladigan tarbiyalangan ta’lim sohasini mukammal biladigan mutaxassislarni tayyorlash kerak. Bu mutaxassislar qiladigan ishining mazmuniga qarab turib o’z sohasini bilimdoni bo’lish bilan birga shu sohani metodikasi bilan ham mukammal egallagan bo’lish kerak. Jamiyat taraqqiyotini har tomonlama yetuk o’qituvchilarsiz tasavvur etish qiyin. Malakali pedagog mutaxassislar tayyorlash esa ko’p jihatdan ularning metodik tayyorgarligiga bog’liq. Ayniqsa, hozirgi murakkab axborotlarni, geografik hodisa va sabab-oqibatlarni, tabiiy va iqtisodiy geografiya tushunchalarini ular ongiga yetazish va shakllantirish nihoyatda murakkab jarayon hisoblanadi. Maktab programmasi o’quvchilarga faqat geografiyaga oid bilim berish bilan cheklanmaydi, balki ularda zarur ko’nikma va malaka hosil qilishni ham o’z zimmasiga oladi. Har bir o’quvchi darsda olgan ko’nikma va malakalari asosida bilimlarni mustaqil egallashi zarur bo’ladi. Bularning barchasi geografiya o’qituvchisidan maxsus metodik tayyorgarlikka ega bo’lishni talab qiladi. Uning metodik bilimi va malakasi zamon talablarga javob bera oladigan bo’lishi kerak. Geografiya ta’limi metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismidir. U maktabda geografiya o’qitishning maqsad va vazifalarini umumiy geografik bilimlar 2 mazmunini, o’quvchilarda ilmiy-moddiy dunyoqarashni shakllantirish g’oyalarini ilgari suradi va ishlab chiqadi. Geografiya ta'limi umumiy o’rta ta'lim maktablarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida mazkur ta'lim muassasasi oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, geografiya ta'limi o’quvchilarda yer to’g’risidagi ilmiy dunyoqarashlarni shakllantiradi, ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni tarkib toptiradi, dunyo davlatlari va turli regionlarda jamiyat va tabiatning o’zaro bog’liqligi, geografik ob'ekt, jarayon va hodisalar haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantiradi, umuminsoniy madaniyatni tarkibiy qismi bo’lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi. Demak, kelajak bugungi maktab partasiga о’tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qо’lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bо’lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bо’ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qо’llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog’idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bо’ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish о’quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini о’stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bо’lgan о’qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim-tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qо’yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bо’lajak mutaxassis 3 shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi kо’nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida о’qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qо’ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo о’qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va uning shakllarini mukammal о’zlashtirgan bо’lishi lozim Masalan: о’qituchi mahoratiga qо’yiladigan talablar kasbiy layoqat, psixologik-pedagogik tayyorgarlik, о’quvchilarni mustaqil fikrlashga о’rgatish mahorati, о’quv adabiyotlari turlarini bilish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini egallaganlik, internetning global tarmog’i bilan ishlash bо’yicha amaliy kо’nikmalar, predmetlararo aloqalardan foydalanish mahorati va hakoza. Mamlakatimiz talim sohasida rо’y berayotgan tub burilishlar har bir talim muassasida didaktik soxasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yо’li esa har doim murakkab va uzoq[8]. Komil ishonch bilan aytish mumkinki, pedogogik texnologiyalar yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning asosiy manbai bо’lib qoladi . Ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni muvaffaqiyatli qo`llash uchun geografiya o`qituvchilari maxsus metodik bilim va ko`nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo`ladigan metodik tayyorgarlikka ega bo`lishlari lozim[12] Pedagogik texnologiya atamaiga shu muammo bo`yicha izlangan har bir olim o`z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda ta`rif bergan. Hali bu tushunchaga to`liq va yagona ta`rif qabul qilinmagan. Ushbu ta`riflarning ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta`rif sanaladi. O`qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o`quvchi lar ning o`quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir 4 I BOB. GEOGRAFIYA O’QITISH METODIKASI. 1.1 Geografiyani o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar O’qituvchilar o’quvchilarga o’quv materialini bayon etishda didaktikaning eng muhim prinsiplaridan biri – ko’rsatmalilik prinsipdan foydalanadilar. O’qitishning ko’rsatmaliligiga sabab insonning fikrlash xususiyatidir. Bu xususiyat asosan aniqdan abstraktga tomon rivojlanadi. Tushunchalar va obstrakt qonun-qoidalar aniq kuzatishlar natijalariga asoslansa hamda ular bilan mustahkamlansa, ancha oson va tez shakllanadi. Kishilarda tafakkurning rivojlanishi ularning yoshiga, xayot va ish tajribasiga va boshqalarga boғliq. Ammo bizning tafakkurimiz rivojlanishning qaysi bosqichida bo’lmasin hamda biz qanchalik murakkab masalalarni o’rganmaylik, aniq faktlar va timsollardan ajralib kolmasligimiz kerak. Ko’rsatmalilik prinsipi o’qituvchining xilma xil o’quv qo’llanmalari va o’qitishning audiovizual (eshitish, kurish) texnika vositalaridan foydalanishda ularning pedagogika jixatidan ma’qul tarzda yasalishida aks etadi. Ko’rsatma qo’llanmalar – o’quvchilarni o’rganiladigan ob’ektlar, hodisalar, jarayonlar to’ғrisida yaqqol tasavvurlar hosil qilish metodida o’qitish maqsadida ishlatiladigan vositalar. O’zlashtiriladigan bilimlar harakteriga, o’quvchilarda mavjud bo’lgan tasavvur, tushuncha, xayot va ish tajribasiga, darsning aniq vazifalariga qarab ko’rsatma, qo’llanmalar o’qitishda har xil rolni bajaradi. Ular bilimlar manbai sifatida, shuningdek o’qituvchi so’zlab berish, tushuntirish, suhbat vaqtida foydalanadigan rasm sifatida xizmat qilish mumkin. Ko’pincha, bu ikkala vazifa kompleks tarzda kelishi mumkin. Ob’ekt, hodisa va jarayonlarni kuzatib o’rganish pedagogika nuqtai nazaridan ideal hisoblanadi. Ammo o’rganilishi kerak bo’lganlarning ba’zilaridangina darsda foydalanish mumkin va ma’qul. SHu sababli, o’quv jarayonida tasviriy ko’rsatma qo’llanmalardan keng foydalaniladi. Ulardan quyidagi hollarda foydalaniladi: -o’rganiladigan ob’ektning asli juda katta yoki juda kichiq bo’lganda; -o’rganiladigan ob’ekt yoki hodisalarning aslini bevosita kuzatish mumkin bo’lmaganda; 5 -tushunchani grafik tarzda tasvirlash talab etilganda; -murakkab ob’ektlarni oddiylashtirish yoki ishlash jarayonini ko’rsatish zarur bo’lganda. O’quvchilarga yangi materialni bayon etishda ko’rsatma qo’llanmalardan to’ғri va o’z vaqtida foydalanish katta ahamiyatga ega. Pedagogika fani va ilғor tajriba darsda ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilishga oid metodik talablar ishlab chiqdi, bu talablarga rioya qilish ularning didaktik qimmatini oshiradi. Avvalo shuni esda to’tish zarurki, ko’rsatma qo’llanmani namoyish qilish – maqsad bo’lmay, balki vositadir. Qo’llanmani ko’rsatish emas, balki u bilan ishlash kerak. O’rganilayotgan materialning mazmuni va darsga ajratilgan vaqt taqozo etgan hollardagina ko’rsatma qo’llanmani namoyish qilish tavsiya etiladi. Darsda namoyish qilinadigan qo’llanmalar soni o’quvchilar va o’quv materialini sifatli o’zlashtirishi uchun optimal bo’lishi lozim; darsda qo’llanmalardan xaddan tashqari ko’p foydalanish yaramaydi. Namoyish qilinayotganlarini idrok etish jarayonida o’quvchilar sezgi organlarining kurish, eshitish, sezish, zarur hollarda esa tam bilish va xid bilish organlarining ko’pini jalb etish kerak. O’qituvchi so’zi bilan ko’rsatmalilikning to’ғri kushib olib borilishi katta ahamiyatga ega. Ko’rsatma qo’llanmalarni idrok etishning asosi birinchi signal sistemadir, ammo ikkinchi signal sistema uning signallariga tartibga soluvchi ta’sir etadi. Har qanday ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilinganda hamma vaqt izox berib turiladi. Ana shu izox o’quvchining e’tiborini qo’llanmadagi asosiy va muhim tomonlarga qaratishga, kuzatilayotgan mul ob’ekt yoki hodisalardan ularning moxiyatini tashkil etuvchilarni ajratib olishga yordam beradi. O’qitishning texnika vositalari deganda, o’quvchilarning bilim, o’quv hamda malakalarni o’zlashtirishini osonlashtirish va uning samaradorligini oshirish hamda o’qituvchining o’quvchilarga bilim, o’quv va malakalar berish, ularni mustahkamlash hamda tekshirib kurish borasidagi mehnatni engillashtirish uchun foydalaniladigan mexpnikaviy qurilmalar jamlammasi tushuniladi. 6 O’qitishning texnika vositalari jumlasiga axborot berishda foydalaniladigan texnika (kinoproektor va diaproektorlar, epidiaskop, filmoskop, magnitofon hamda televizion qurilmalar va shu kabilar)gina emas, balki tegishli texnika bilan birga foydalaniladigan uziga xos axborot eltuvchilarning uzi (kinofilmlar, diafilmlar, diapozitivlar, dasturlashtirilgan topshiriqlar tushirilgan teshik-teshik kartalar to’plami va shu kabilar) ham kiradi. O’qitishning texnika vositalarining imkoniyatlari, metodlari va ishlatilishi usullari sinchiqlab o’rganilgandagina o’quv jarayonida ulardan samarali foydalanish mumkin bo’ladi. Har bir o’qituvchi bu vositalardan foydalanishni bilishi, bu sohada tegishli bilim, o’quv va malakalarga ega bo’lishi kerak. Bilim yurtida o’qitishning texnika vositalaridan pedagogika jixatidan to’ғri foydalanish uchun tegishli sharoit yaratilishi zarur. Ba’zi chet el pedagoglari o’quv jarayonida o’qitishning texnika vositalaridan keng kulamda foydalanish o’qituvchining mashina va uni boshqaruvchi muhandis bilan almashtirilishiga olib boradi, deb hisoblaydilar. Bunda o’qituvchi tashkilotchi rolini bajaradi, o’qitish vazifasi esa texnika vositalariga yuklanadi. Ammo o’qitish jarayonida faqat bilim berilibgina kolmay, o’qituvchi shaxsining murakkab ta’siri amalga oshiriladi hamki, buning natijasida o’quvchining dunyoqarashi, xulk – atvor normalari shakllanadi, shaxsning kamol topishi sodir bo’ladi. Bunga esa o’qituvchining ishtirokisiz erishib bo’lmaydi: uning ahloqiy prinsiplari chuqur bilimlar hamda keng saviya bilan birgalikda har gal takrorlanmaydigan intelektual aloqaning shunday sharoitini yaratadiki, bunday sharoitsiz okibat natijada o’qitish va tarbiyalashda muvaffakiyat kozonish mumkin bo’lmaydi. Darslarda yangi materialni bayon etishda o’qituvchi guyo eshittirib fikrlaydi, bunda u o’quvchilarga bilim beribgina kolmasdan, ularga mantikan fikrlash, fan muammolarini hal qilishga ijodiy yondoshish o’quvlarini singdiradi. O’qituvchi o’quvchilar uchun bilimlar manbai va o’quv jarayonini raxbarigina emas, balki taqlid qilish uchun namuna hamdir. O’qituvchini o’qitishning texnika vositalari bilan almashtirish o’quv jarayonida juda muhim narsani – o’quvchiga pedagog shaxsning ta’sirini chiqarib tashlaydi, bu esa o’quv jarayonini juda 7 kambagallashtirib yuboradi. Barcha texnika vositalarining, shu jumladan, o’qitish mashinalarining ham imkoniyatlari cheklangan – ular faqat o’qituvchining o’quvchilarga ko’rsatadigan ta’sirini oshiradigan quroldir. Kasb – hunar maktablarida yuqori malakali usta va o’qituvchilar, boy texnikaviy imkoniyatlar, o’quvchilarning texnikaviy ijodiyoti keng rivojlanganligi tufayli o’quv xonalarini o’qitishning texnika vositalari bilan jixozlashga, bu vositalarni bilim yurtlarida tayyorlashga, sanoatda ishlab chiqarilgan texnika vositalarini takomillashtirishga katta e’tibor berilmokda. Xonalarni o’qitishning texnika vositalari bilan jixozlash ishida quyidagi asosiy texnikaviy-pedagogik talablarga amal qilish kerak: 1. O’quv kabinetlarini o’qitishning texnika vositalari bilan jixozlashda o’quv jarayonida ulardan komleks tarzda foydalanishini hisobga olishi zarur. 2. O’quv xonasining istagan joyida kurish va eshitish uchun yaxshi sharoit ta’minlash lozim. 3. O’quv xonalarida uktitshning texnika vositalari ishlatilganda shovkin manbalarini yukotish kerak. 4. Barcha texnikaviy qurilmalar puxta va buzilmay ishlashi darkor. 5. Texnika vositalarining tuzilishi va ishlatilishi oddiy bo’lishi kerak. 6. O’qitishning barcha universal va maxsus texnika vositalaridan birgalikda oqilona foydalanish lozim. 7. Ishlatilishi iktisodiy jixatdan maqsadga muvofiq bo’lishi zarur. O’quv kinosi – o’qitishning eng ko’p tarqalgan texnika vositasi bo’lib, ob’ekt hamda hodisalarni harakatda va rivojlanishda namoyish qilishga, materialni tekshirish va umumlashtirishga, shuningdek, aniq idrok etishdan abstrakt idrok etishga o’tishga imkon beradi. O’quv filmidan o’qituvchi o’quv materialini bayon etishida illyustrasiya sifatida, shuningdek, o’quvchilar uni mutaqil o’rganishi uchun foydalanishi mumkin. Film bilan ishlashning sunggi bosqichida o’quvchilar savollar berishiga imkoniyat yaratish kerak. Javob kaytarishga film materialni yaxshi bilib olgan o’quvchilarni jalb etish lozim. 8 Diafilm va diapozitivlar, o’quv kinosi kabi, ko’rsatmalilik vositasi hamda o’quvchilar bilimlarining dastlabki manbai bo’lishi mumkin. ko’pincha diafilmdan ko’rsatmalilik vositasi sifatida foydalaniladi, bu holda yassi ko’rsatma qo’llanmalarga O’quvchilar faoliyatini faollashtirish, ularning mustaqil ishlariga alohida e’tibor berishni talab etadi. O’quvchilar faoliyatini faollashtirish va bilimlarni puxta o’zlashtirishning asosiy vositasi – o’quvchilarning mustaqil ishlaridir. Maktabni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari, isloh asosida ishlab chiqilgan, takomillashtirilgan maktab geografiya dasturlari, o’quvchilarning mustaqilligini rivojlantirish, ta’lim vositalaridan bilim manbai tarzida foydalanishni nazarda tutadi. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo’lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo’lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko’tarish, unga ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Mamlakatimizda “Ta`lim to’g’risidagi Qonun” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim ta`lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi. Geografiya fanini zamon talablari darajasida o`qitish, dars sifati va samaradorligini oshirish, o`quvchilar qalbida fanga qiziqish uyg`otish har bir o`qituvchi oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Hozirgi kun talablaridan biri amalga oshirilayotgan ta’lim sifat-samaradorligini oshrishda o`quvchilarga nazariy bilimlar bilan birga amaliy, ko`rgazmali, ya’ni noan’anviy interfaol darslar tashkil etish asosida o`quvchilarda ko`nikma va malakalarni shkllantirishdan iboratdir. Ta’lim – tarbiya jarayonida bola shaxsini shakllantirish bosh masalalardan biridir. Geografiya – tabiat bilan bog`liq bo`lgan, amaliy bilim va ko`nikma talab etadigan fan. Shu bois, mazkur fanga o`quvchilarning qiziqishini oshirish, o`zlashtirish sifat samaradorligini DTS talablariga mos kelishini ta’minlash o`qituvchidan ko`p izlanish, chuqur bilim va mehnat talab etadi. 9 1.2 Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollarning roli. Hozirgi davrda o`quvchilar an’anaviy darslik mutolaasi orqali ma’lumotlarni bilish bilan birga interfaol ta’limning zamonaviy usullari hisoblanmish elektron darslik, elektron doska yoki mavzuga oid kinofilmlar orqali ma’lumotlarni bilishga qiziqadilar. Bunday usulda tashkil qilingan darslarda eng loqayd o`quvchi ham ozgina bo`lsa-da harakat qilishga, ya’ni, dars jarayonida bo`layotgan savol- javoblarga, bahs – munozaralarga qo’shilishga harakat qiladi. Ma`limki, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabat ta`lim jarayonining asosini tashkil etadi. Shuning uchun o’qituvchi o’zi so’zlab, o’zi so’rovchi bo’lib qolmasligi kerak. O’quvchilar ham yangi bilimni egallashda faol ishtirok etishi, darsda faol bo’lishi shart. Yangi bilimlarni egallashda har xil amaliy mashg’ulotlar o’tkazish yaxshi natijalar beradi. Bunday amaliy mashg’ulotlarda yozuvsiz xaritadan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Geografiya fani o’qitilishidagi eng asosiy muammolardan birinchisi har bir o’quvchi darsda ishlatilishi lozim bo’lgan geografik atlas va yozuvsiz xarita bilan to’liq ta`minlanmaganligidir. Bu muammoni hal qilishga ota-onalar loqayd qaraydilar, farzandlarini ushbu o’quv qurollari bilan ta`minlashni ikkinchi darajali muammo deb o’ylaydilar. Vaholanki bunday emas. Ushbu muammoni hal qilishda o’qituvchi dars davomida o’rganilayotgan obyektning xarita-sxemasini doskaga chizib, o’quvchilarga ham geografiya daftarlariga chizishni tavsiya berishi va kerakli bo’lgan voqea va hodisalarni navbati bilan ketma-ketlikda tushirib borishlarini nazorat qilib borishi mumkin. Uyda esa o’quvchilarga yozuvsiz xaritani rangli qalamlar bilan bo’yash va qo’shimcha bilimlarni kiritishni vazifa qilib berishi mumkin. Ikkinchi tomondan har bir geografiya o’quv xonasida magnitli yozuvsiz xarita bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Magnitli yozuvsiz xarita turli xaritalarni o’rganishda qulaylik tug’diradi. Bundan tashqari, magnitli xariradagi yozuvlar hajmining kattaligi tog’, tekislik, daryo, shahar va hokazolarning bir-biriga xalaqit bermasligi, o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bunday qurilmadan geografiya fani bo’yicha barcha mavzularda, to’garak va kechalarda foydalanish mumkin. O’qituvchi magnitli yozuvsiz xaritadan doskada foydalansa, o’quvchilar o’z yozuvsiz xaritalariga yoki 10 daftarda chizilgan xarita-sxemalariga belgilab borishlari xaritani o’rganishda katta samara beradi. Yozuvsiz xarita magnitli yoki magnitsiz bo’lishi mumkin. Magnitli yozuvsiz xarita uchun 1x1,5 metr hajmdagi yupqa qog’oz olinadi. Oppoq qog’ozga o’rganilayotgan hududning ahdozasini tushiramiz. Masalan, O’zbekiston geografiyasini o’rganishda 1x1,5 metr hajmdagi temir list olamiz yoki temir qoplamali doskadan foydalanamiz. Listni vertikal holda doskaga o’rnatamiz. List ustiga chizilgan yozuvsiz xaritani magnit yordamida o’rnashtiramiz. So’ngra mavzuga aloqador kerakli jihozlarni olamiz. Yozuvsiz xaritaning belgilari mavzuga moslab tayyorlanadi. Belgi yoki joy nomi albatta qalin qog’ozga bosma harfda yozoladi. Ularning kattaligi oxirgi partada o’tiradigan o’quvchilarga ham ko’rinadigan darajada bo’lishi kerak. Belgilar nomlari tog’, shahar, GES, daryo, foydali qazilma, hayvon nomi yoki rasmi va hokazo bo’lishi mumkin. Masalan, mavzu “O’zbekiston daryolari”. Bu mavzu uchun daryolar nomi yozilgan magnitli qogozlarni tayyorlab, yozuvsiz xaritaga birin-ketin joylashtiramiz. Magnitsiz yozuvsiz xarita uchun esa 1x1,5 metr hajmdagi yupqa qog’ozga tushirilgan yozuvsiz xarita va kerakli nomlar bitilgan belgilar tasviri tushirilgan qog’ozchalar kerak bo’ladi. Yozuvsiz xaritalarga shu qog’ozchalar o’rnatilishi uchun moslab plyonka qilinadi. Bunday tutkichlarga daryo, tog’, shahar yoki boshqa nomlar yozilgan qog’ozchalar o’rnatiladi. Qog’ozchalarga ham maxsus o’rnatkichlar qo’yiladi. Mazkur xaritalar uchun temir list kerak emas. Barcha sinflarda geografiya fani dasturida murakkab mavzular bor. Ushbu mavzular haqidagi tushuncha va ko’nikmalrni o’quvchilar ongiga yetkazishda ham muammolar uchrab turadi. 5-sinflarda geografik atama va tushnchalarning lug’aviy ma`nosini bilishda bir muncha qiyinchiliklar bo’ladi, bunig uchun har bir o’quvchida “Geografik lug’at daftari” bo’lishi kerak, dars davomida yangi uchragan atama, tushuncha va nomlar ushbu daftarga yozib boriladi va ularning ma’nosi mavzu matnidan izlab topib yozib qo’yiladi, bu topshiriqni darsda mustaqil ish bajarganda yoki uyga vazifa qilib berish mumkin. 6-sinflarda “Geografik qobiq” mavzularini o’rganishda o’quvchilar bilimida bo’shliqlar borligi aniqlangan. Ushbu mavzularni o’rganishda dars o’tishning har xil usullaridan, 11 elektron darsliklar va o’quv filmlaridan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 7- sinflarda “Xarita andazalari”, “Topografik xaritalar va ulardan foydalanish” kabi mavzularni o’quvchilar ongiga yetkazishda darslarni yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etib, analogiya ya`ni taqqoslash, qiyoslash, Teatral pedagogika usulidan foydalanilsa yaxshi samara beradi. Analogiya usulida geografik va topografik xaritalarni bir-biriga taqqoslash yo’li bilan ularning farqini ajratib olish mumkin. Xaritalardagi voqea va hodisalarni tasvirlaydigan shartli belgilarni teatral pedagogika usulidan foydalanib ko’rsatib berish mumkin. Bunda sinfdagi iqtidorli o’quvchilarga uyda shartli belgilar tasvirini kattaroq qog’ozga tushirib kelish topshiriladi va har bir shartli belgiga she`r yozib kelish topshiriladi. Darsda sahna ko’rinishi tashkil etilib, har bir shartli belgi qaysi vazifani bajarishi namoyish qilinadi. Teatrlashtirsh jarayoni bola miyasiga kuchli ta`sir etadi va bolaga murakkab jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi. 8-9 - sinflarda o’rganilayotgan viloyat, mamlakat, xususan, Yaponiya mavzusini o’rganishda 1-2 daqiqa o’quvchilar diqqatini daf`atan qiyidagi ma`lumotlarga jalb qilishdan boshlash mumkin: Yaponiya jahonning yirik yirik moliyaviy markazi. Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan milliy daromad salmog’i bo’yicha u jahonda Shveysariya va Lyuksemburgdan keyin 3-o’rinda turadi. Geografik o’rniga ko’ra Osiyo-Tinch okean mintaqasining markazida orollarda joylashgan, yuksak darajada elektrlashtirilganligi bilan ajralib turuvchi mamlakat. Aholisi o’ta madaniyatli, yoppasiga oily ma`lumotli, tabiatan bosiq va intizomli. Bu davlatda bolalar o’limi ko’rsatkichi eng past va o’rtacha umr ko’rsatkichi eng yuqari. Bu mamlakat aholisi yozganda pastdan yuqoriga tomon yozadi, cho’pda ovqatlanadi, kimonoda yurishadi, paltoni ayollar kiyadi. Mashinalar boshqaruvi o’ng tomonda…. Bugungi darsimizda mazkur davlatning iqtisodiy qudrati sabablarini o’rganamiz. Yapon tajribasining o’ziga xosliklari, yurtimiz O’zbekistonga asqotishi mumkin bo’lgan jihatlari haqida fikr yuritamiz, deya dars boshlansa, o’quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish ortadi, bunga qo’shimcha tarzda o’quvchini mustaqil izlanishga yo’naltiruvchi: “Internet ma’lumotlaridan foydalanib Yaponiyaga oid uchta noyob ma`lumot aytishga urinib ko’ring!” mazmunida topshiriq berilsa, har 12 bir o’quvchining o’zini namoyon qila olishga qiziqishi barobarida kelasi darsni orziqib kutadigan muhim didaktik tuyg’u tarbiyalanadi. Darslarni samarali tashkil etishda quyidagi muammolar ham turibdi- ki, ularni hal qilish har bir fan o’qituvchisi va maktab ma`muriyatiga bog’liq: maktablarni geografiya darslarini o`tishda alohida o`quv-laboratoriya xonalari bilan ta’minlash, ushbu o`quv – laboratoriya xonalarini dars uchun kerak bo`lgan oquv asbob-uskunalari, masalan, kompas, barometr, termometr, har xil tog` jinslaridan namunalar va hokazolar bilan ta’minlash, geografiya o`quv xonalarini kompyuter, monitor va boshqa kerakli bo`lgan texnika vositalari bilan jihozlash, darslarda barcha mavzular uchun kerak bo`lgan xaritalar, elektron darsliklar, o`quv filmlari, fanga oid o`quv ko`rgazmali qurollari bilan qurollantirish. Bular barchasi bisdan juda ko’p mehnat talab qilishini unutmasligimiz lozim. Geografiya dunyodagi juda qadimgi va eng qiziqarli fanlardan biridir. Ikki ming yil muqaddam bunyodga kelgan, o’z taraqqiyot yo’lida xalqlar saviyasining yuksalishi va madaniyatining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan geografiya fani hozirgi paytda xalqimiz oldida turgan murakkab ilmiy-xo’jalik vazifalarini hal etishga xizmat qilmoqda. Darhaqiqat, geografiyaga qiziqmagan, o’zining kundalik hayotiy faoliyatida geografiyaga duch kelmagan kimsani uchratish qiyin. Inson hayoti va jamiyat taraqqiyotini geografiyasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shunga qaramay, qiziqarli geografik materiallarni o’z ichiga olgan, o’zbek tilida nashr etilgan maxsus adabiyotlar hozircha juda kam. Lekin hozirda mavjud qo’shimcha adabiyotlardan foydalanib darslar tashkil etilsa, dars o’tishning yangi usullaridan ko’proq foydalanilsa maqsadga erishilgan bo’lar edi. Ma`lumki, har qanday fan qatorida hozirgi zamon geografiya fani ham o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim. Bunda, bizning fikrimizcha, darslarni yuqorida aytub o’tilganidek samarali, ko’rgazmali qurollar asosida o’tish yaxshi natija beradi. Shuning barobarida ilg’or tajribalarni sinab korish, ularni ommalashtirish, ko’rgazmali qurollarni ko’paytirishni talab etadi. 13 II.BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMIDA YANGI PEDAGOGIK- TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING INTERFAOL USULLARI 2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari. Zamonaviy bilim Respublikamizda ko’p bosqichli tizimga o’tdi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimi islohotlari dunyo bo’yicha “o’zbek moduli” deb e’tirof etilmoqda. So’nggi yillarda bu yo’nalishda bir qator g’arb davlatlari modellaridan unumli foydalanilmoqda. Ta’limda pedagogik shakllarning muhim xususiyati muloqot materiali sifatida bilimlardan emas, balki axborotlardan foydalanishdir. Bilim va axborot o’rtasida farq shundaki, bilimlar-voqeylikni bilishning jamiyat amaliyotidagi tekshiruvidan o’tilgan natijasi bo’lib, asosiy xususiyati haqiqatga to’g’ri kelishi va ziddiyatlardan holi bo’lish demakdir. Didaktika ta’lim usullari degan ibora juda ko’p ishlatiladi. An’anaviy metodika ta’lim usuli-bu o’qituvchining turli tushuncha, qonuniyat, atama, hodisa va jarayonlarni o’quvchida, aniqrog’i, uning ongida shakllantirish usuli deb hisoblaydi. Maktab amaliyotida qator ta’limiy usullar jumladan: o’qitish, yozish, axborotni o’zlashtirish, o’quv vositalari, darslik bilan ishlash kabi usullar keng qo’llanilmoqda. Ammo, XX-asr oxiri XXI – asr boshlarida ta’limning “interfaol” usullari degan ibora pedagogik adabiyotlarda keng ishlatilmoqda. Bu iboraning mohiyatini ochib berishga harakat qilib ko’ramiz. “Inter” o’ta degan ma’noda ishlatilmoqda. Interfaol degani o’ta faol ta’lim usuli demakdir. Bu usullar guruhi tez muddatda samarali ta’sir etish o’quvchilarda mustaqil fikr qilishni, ulardagi ijodkorlik hamda mavzu mohiyatini qiziqib o’zlashtirishlarini ta’minlaydi. Maktab amaliyotida qo’llanilayotgan interfaol usullarni hamda ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, bu sohada yetarli metodik adabiyotlarning kamligi, eng asosiysi, interfaol usullarga pedagoglarning ehtiyoji oshib borayotganligini ko’rsatadi. 1. O’qitishning interfaol usullari, tushuntirish, ko’rsatmali va vositalardan foydalanish kabi an’anaviy usullardan uning samaradorligi yuqori bo’lib, u 14 talabalarni shaxs sifatida shakllanishi, xususiy qobiliyatlarni oshirish, ijodiy mustaqilligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. O’qitish talaba faoliyatini gavdalantiradigan sharoitda olib boriladi va muammoli vaziyatlarni hal qilishga qaratiladi. Ta’limda bilim, ko’nikma va malakalarni guruh bo’lib, jamoa faoliyatida birgalikda o’zlashtirish imkoniyatlari yuzaga chiqadi. Bu jarayonlarda talabalarning fikrlash faoliyatida jonlanish yuz berib, faollik oshadi. O’quv mashg’uloti o’yinlar, munozara, vaziyatga doir topshiriqlar va boshqa o’qitish, shakl va usullarida olib boriladi. Ta’limning interfaol usullari 1 Kichik guruhlarda ishlash usuli “Aniqlashtirish va isbot” usuli 2 Ta’limiy munozara usuli Sinetika usuli 3 Aqliy hujum usuli Ish tariqasidagi o’yinlar 4 To’g’ri top usuli Musobaqa – tanlov usuli 5 “Kim ko’p biladi” usuli Pops usuli 6 “5 daqiqa” usuli Shartnoma usuli 7 “Nimaga va nima uchun” usuli Qor uyumi usuli 8 “Xayoliy sayohat” usuli Kartochka usuli 9 “Uchinchisi ortiqcha” usuli 6 x 6 x 6 usuli 1 “Pochta” usuli Ajurli arra usuli 1 “Bitta savolga 3 ta javob” usuli O’z o’rningni top usuli Ta’limning interfaol usullarini mohiyati va qo’llash tartibi. Kichik guruhlarda ishlash. Sinf o’quvchilariga darsning boshida 2-3 daqiqa mavzudagi asosiy muammo haqida yo’naltiruvchi topshiriqlar beriladi. So’ngra sinf 3-4 o’quvchidan iborat kichik guruhlarga ajratiladi. O’quvchi kichik guruhlarda ishlaganda, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishda va turli nuqtai-nazarlarni qadrlashga o’rganadi. Usul quyidagi tartibda qo’llaniladi: 1. Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog’liq bo’lgan masalalar belgilanadi. 15 2. Kerakli asos yaratiladi. O’quvchilar mazkur muammo haqida ma’lum bir tushunchaga ega bo’lishlari kerak. 3. Guruhlarga 3-4 tadan o’quvchilar birlashtiriladi. Guruh rahbarlari tayinlanadi. 4. O’qituvchi tomonidan mazkur muammo bo’yicha o’quvchilarga aniq ko’rsatmalar beriladi. 5. O’quvchilarning ishi qo’llab – quvvatlab va yo’naltirib turiladi. Mazkur masala yuzasidan har bir guruh rahbari o’z guruhdoshlari nomidan chiqib, o’z nuqtai-nazarini bayon etadi. 8-10 ta guruh rahbari chiqib, o’z nuqtai- nazarini himoya qiladi. O’qituvchi yakuniy xulosalaydi. 16 2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari. Zamonaviy dars-bu dars jarayoni markazida o’quvchi bo’lib, dars uning xohishi, istagi, talablariga mos bo’lishidir. Shu bilan birga u o’z faolligi asosida shaxsiy rivojlanishga yo’naltirilgan. O’quvchi darsda faol ishtirokchi, ijrochiga aylanadi. U darsni o’zlashtirishda o’z ulushi, orqali o’zlashtirish jarayoniga hissa qo’shadi. Hozirgi kunda umumta’lim maktablarida: - Umumiy; - Jamoa; - Guruhlarda; - Individual juftlik; - Individual shakllarda darslar tashkil etilmoqda. Dars jarayonida quyidagi metod va texnologiyalardan foydalanilmoqda. 1) Algoritmlash (tayanch konspektlar, tayanch chizmalar algoritmlar, qisqa axborotlar bloklar) 2) Ijodiy topshiriqlar 3) Modellashtirish (tahlil etish, mukammal savollar, qiyosiy taqqoslash) 4) Aqliy hujum 5) Kreativ metod 6) Nutq o’stirish 7) Evristik suhbatlar 8) Passiv, aktiv, integraktiv dars tizimlari Zamonaviy dars-shunday darski, unda o’qituvchi o’quvchining mavjud imkoniyatlaridan uddaburonlik bilan foydalanib, uning aqliy layoqini ishga solib, o’sib borishini ta’min etadi. o’quvchi o’z navbatda bilimlarni chuqur tushunib o’zlashtiradi va u borgan sari ma’naviy yutuklik sari qadam qo’yadi. Ilmiy nuqtai- nazardan qaraydigan bo’lsak-dars o’qitish tarbiyalash rivojlantirish kabi bir – butunlikni ta’minlaydi. Bunday hollarda nimalar ko’zda tutiladi: 17  o’quvchini chuqur va puxta bilim bilan qurollantirish, tushunib, o’zlashtirib borish orqali shaxsning har tomonla rivojlanishini ta’minlash;  bilimni olishda shaxsiy faoliyatlarni tashkil eta olish;  o’quvchining mustaqil o’qishi, shaxsiy faoliyatini takomillashtirish, o’z-o’zini tarbyalash motivlarini tashkillashtirish;  o’quvchining ongli rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatish;  o’quvchida o’zini tutish, qat’iy motivlarni shakllantirish;  o’quvchida shaxsiy axloqiy faoliyatni shakllantirish va uni umumqadriyat va madaniyat bilan uyg’unlashtirish;  madaniy tarbiyalanganligini kamol toptirish. Umuman darslar uch yagona harakterdagi maqsadni o’zida mujassamlashtiradi. Ular o’zaro bog’liqlikda va o’zaro ta’sir etuvchi bo’lib, o’quvchini qiziqtira olish, rivojlantirish, tarbiya toptirishdan iboradir. Yuqorida nomi keltirilgan uch yagona maqsad oldindan rejalashtiriladi va o’quvchi hamda o’quvchining dars so’ngida maqsadga erishishlari ta’min etiladi. Darsning uch yagona maqsadi:  qiziqtira olish;  tarbiyalash;  rivojlantirish 1. Qiziqtirish.  Har bir o’quvchini mustaqil bilim olishga o’rgatish;  Bilim olishning eng muhim talablarini elallash: to’liqligini, puxta va chuqurligini tushungan holda bilimlarni o’zlashtirish;  Aniq, hatosiz o’zlashtirib olish ko’nikmalarini shakllantirish;  Darsda aniqlash, natijani bilib olishni shakllantirish;  Darsning ta’limi maqsadlarini belgilashda bilim, ko’nikma, malakalarning qaysi darajada o’zlashtirishni rejalashtirish zarur. 2. Rivojlantirish. Darsning rivojlantiruvchi aspekti bir necha bloklardan tashkil topadi.  nutqni o’zlashtirish; 18  fikrni o’stirish;  sensorik o’sish;  harakatlanuvchi sferani rivojlantirish. 3. Darsning tarbiyalantiruvchi aspekti.  Darsda o’qiladigan materiallar, o’qitish metodlari o’quvchilarning xoxish-qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’quvchini axloqiy, estetik, ekologik jihatdan tarbiya toptirishga qaratiladi. Ularga vatanga sadoqat, o’z xalqiga muhabbat, mehnatni ulug’lash kabi umuminsoniy va milliy qadriyatlar singdirib boriladi;  Dars jarayonida turli hodisalar, atrof-muhit, hayotda uchraydigan voqealarga munosabat bildirib boriladi;  Bolalar orasida o’zaro do’stona va samimiy munosabat shakllantirib borilmoqda. Zamonaviy dars qanday tayyorlanadi? Dars o’quv jarayonining asosiy qismidir. O’qituvchi va o’quvchilarning pedagogik faoliyati aksariyat darsda hal etiladi. Shuning uchun ham o’qituvchining tayyorgarlik sifati darsning tayyorlanishi, uni o’tkazish darajasiga bog’liq. Uning samarasi darsning mazmuni, o’tkazish metodlari va darsni tashkil etish muhitga bog’liq Zamonaviy darsning o’ziga xosliklari 19ZAMONAVIY DARSNING G’OYASI: TA’LIM – TARBIYA VA RIVOJLANTIRISH DARSNING UMUMFUNKSIYASI: SHAXSNI RIVOJLANTIRISH. TA’LIM – TARBIYALANISHNI TA’MIN ETISH DARSNING UCH YAGONA MAQSADI TA’LIMIY ASPEKTI, TARBIYAVIY ASPEKTI, RIVOJLANTIRUVCHI ASPEKTI DARSNING O’QUV-TARBIYAVIY VAZIFALARI 1. 2. 3. 4.5, 6… Zamonaviy didaktikada dars tiplari masalasi hali ham aniq yechimini topmagan. Har bir tip dars o’zining biror xususiyati bilan ajralib turadi. Dars o’zining didaktik maqsadlarini tashkil etish maqsadlari, dars mazmuni, o’rganish metodlariga qarab klassifikatsiya qilinadi. Darsga yondoshuv besh tipga bo’linadi:  Yangi materiallarni o’rganish;  Bilim, ko’nikma, malakalarni tokomillashtirish va uni qo’llash;  Umumlashtirish va tizimga solish;  Kombinatsiyalashgan darslar;  Bolalarning bili, ko’nikma, malakalarini nazorat qilish va korreksiya qilish darslari; Bunday darslar istiqbolli bo’lib, keng jriy etishni talab etaddi. 1. Yangi materiallarni o’rganish darslari. Bunday darslarning bosh maqsadi material mazmunini o’rganish va o’zlagtirib olishdir. Bunday o’quvchilar yangi tushunchalarni o’rganishga, mustaqil ravishda izlanishga, oriyentatsiya ishlari, didaktik vazifalarni bajarishga odatlantiriladi. Bunday tipdagi darslar o’rta va yuqori sinf o’quvchilari bilan o’tkaziladi, chunki, u sinflardagi o’quv materiallari hajm jihatdan ancha katta bo’ladi. Bu kabi darslarni ma’ruza evristik suhbatlar, tajriba va sinovlar tariqasida o’tkazish mumkin. 2. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini takmollashtiruvchi darslar. Bunday darslarga quyidagi didaktik vazifalar asos qilib olinadi:  Yangi olingan bilimlarni tizimga solish va umumlashtirish;  O’zlashtirilgan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash;  Olingan va o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo’llay olish, chuqurlashtirish, kengaytirish;  Yangi o’zlashtirilayotgan bilim, ko’nikma va malakalarni nazoratga olib borish. Bu tipdagi darslar yana bir qancha klassifikatsiyalarga bo’linadi:  O’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash; 20  Takrorlash darslari;  Olingan bilim, ko’nikma va malakalarni kompleks qo’llash darslari;  Ko’nikma va malakalarni shakllantiruvchi darslar. Yuqorida qayd etilgan darslarning yana quyidagi ko’rinishlari mavjud:  Mustaqil ish darslari (og’zaki, yozma mashq va yozma ishlar).  Laboratoriya ish darslari;  Amaliy mashg’ulot darslari;  Ekskursiya darslari;  Seminar darslari; 3. Umumlashtirish va sistemalashtirish darslari: Bu tipdagi darslar quyidagi ikki didaktik vazifani hal etishga qaratilgan. 1. O’quvchilarning nazariy bilimlarini qay darajada o’zlashtirilganliklari. 2. O’zlashtirilgan bilimlarning eng muhim joylari. Bu ikki holat predmet bo’yicha egallagan ko’nikma va malakalarni butun dastur talablari hamda standart asosida chorak, yarim yillik, yillik o’zlashtirish natijalarini ko’rsatadi. Umumlashtirilgan va sistemalashtirilgan darslarni barcha tip darslarida qo’llash mumkin. 4. Kombinatsiyalashgan darslar. Bu darslar amaliyotda keng qo’llaniladi. Bunday darslarda yuqorida qayd etilgan uch tipdagi didaktik talablardan foydalaniladi. Shuning uchun ham bunday darslarni kombinatsiyalashgan darslar deb yuritiladi. Bunday tipdagi darslarga metodik yondashuvlar ham yuqorida keltirganimizdek ko’rinishga ega. o Darsda o’quvchi faoliyatini tashkil etish; o Takrorlash, o’quvchi bilimining chuqurligi hamda mustahkamligi, ilgarigi darslarni qay darajada o’zlashtirilganligi; o O’quvchining bilimlar to’g’risidagi fikrlari va ongli o’zlashtirilganligi; o Uyga vazifa va uni to’g’ri bajarish bo’yicha tushuncha berish; o O’quvchilarning o’zlashtirilganliklarini dars davomida baholab borilishi. 21 5. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qiluvchi va tuzatish kirituvchi darslar. Bunday darslarning didakti vazifasi o’quvchilarning o’qitilgan o’quv materiallarini qay darajada o’zlashtirganliklarini aniqlashdan iborat. Ayniqsa, olingan bilimlarning nazariy ahamiyati o’tilgan materiallar bo’yicha nazariy tushunchalarni, ko’nikma va malakalarni qanday egallaganliklari, o’zlashtirish sifati, dianostik tahlil, u yoki bu o’quv materialini texnologiyalashtirishga tuzatishlar kiritish kabilar bilan belgilanadi. Nazorat va tuzatish darslar quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: Yozma ravishdagi so’rov (diktank, bayon, misollar va masalalar yechish); Zachyot; Laboratoriya mashg’uloti; Amaliy ishlar; Mustaqil yozma ishlar; Imtihonlar; Yuqori darajadagi nazoratlarga kurs yoki fan bo’yicha yakuniy imtihonlar kiradi. Yakuniy baholash va nazorat davrida o’quvchining olgan bilimlarini amaliyotda turli vaziyatlarda qanday qo’llay olishiga alohida e’tibor qaratiladi. Nazorat darslari tashkil etilgandan so’ng o’quvchilar faoliyatida uchraydigan tipik hatolarni aniqlash uchun ham maxsus darslar tashkil etiladi. Ularning olgan bilim – ko’nikma va malaka darajalarini aniqlash, qiziqish, xoxishlarini o’rganish orqali kelgusida darsga ma’lum tuzatish, o’zlashtirishlar kiritib boriladi. Darslarda o’quvchilarning o’quv faoliyatlarini tashkil etish. Dars jarayonini tashkil etish, uning strukturasidan unumli foydalanishda o’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil etish muhim rol o’ynaydi. Pedagogik adabiyotlarda maktab amaliyotida o’quvchining o’quv faoliyatini olib borish uch yo’nalishda amalga oshiriladi. 1-umumiy 2-guruhli 3-yakka tartibda. Umumiy yo’nalishdagi faoliyatda o’qituvchi rahbarligida sinfdagi barcha o’quvchilarning hatti-harakati tushuniladi. 22 Guruhli o’quv faoliyatida, o’quvchilar bilan birga ish olib boriladi. Yakka tartibdagi faoliyatda o’quvchining bir o’zi, alohida faoliyat olib boradi. 1. Umumiy shaklidagi faoliyatni tashkil etuvchi darslarda o’quvchilar bir vaqtning o’zida bir xildagi topshiriqni sinf bo’yicha muhokama etadilar, solishtirib, umumlashtirib, xulosa chiqaradilar. O’qituvchi o’quvchilar bilan bir vaqtda vazifani bajaradi, u so’zlash, tushuntirish, ko’rsatish jarayonida barcha o’quvchilar bilan birga masalani muhokama etadi. Bunday muloqat o’quvchi ishonchini qozonishga, o’quvchilar bilan muloqatga kiritishiga, jamoa bo’lib ishlash ko’nikmasining hosil bo’lishiga olib keladi. Umumiy o’quv faoliyatini tashkil etishning o’ziga xos kamchiliklari mavjud. Darsda faoliyat o’qituvchi tomonidan barchaga qaratiladi, ya’ni bir oz abstraktlik kelib chiqadi. Barchani bir xilda, bir maqsad yo’lida ishlashga undaydi. O’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlari har – xil bo’lganligi tufayli bilim va ko’nikmalarni qabul qilish olish o’zlashtirish birdek natijani kafolatlamaydi. O’qish, o’zlashtirishlari sust bo’lgan o’quvchilar sekin ishlaydilar. O’quv materialini yomonroq o’zlashtiradilar. Ular o’qituvchining ko’proq e’tiboriga muhtojlar. Ayrim o’quvchilar qiyinroq materiallarni o’zlashtirishga moyil bo’ladilar. Ayrimlari esa ko’proq ijodiy yondashuv izohlanishga doir o’quv materiallariga moyil bo’ladilar. Shuning uchun umumiy tipdagi darslarda savol- javoblar laboratoriya mashqlari iloji borishicha o’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, darslarda bir xillik, bir qolipdagi yondashuvlardan qochish taqozo etiladi. 2.2. Darsda o’quv materialini individual shaklda tashkil etish 23 Dars jarayonining bunday shaklini tashkil etishda topshiriqlar har bir o’quvchiga alohida beriladi va u o’z o’quv imkoniyatlari darajasida uni mustaqil yechadi. Manbalar darslik bilan ishlash, ma’lumotnoma, lug’at, qomus, majmua shaklida bo’lishi mumkin. Undan tashqari individual masalalar, misollar yechish, bayonlar, insholar, referat, ma’ruza yozish, turli amaliy kuzatuvlar o’tkazish, dasturli o’quvlar tashkil etishda shaxsiy topshiriqlar asosida ish tashkil etiladi. Ko’pincha pedagogik adabiyotlarda, amaliyotda o’quvchilar topshiriqlarini individual boshqarishning ikki shakli keltiriladi. Birinchi holatda sinf boyicha berilgan topshiriqni har bir o’quvchi boshqa o’quvchi bilan muloqotga kirishmay, yakka tartibda bajaradi va birdek vaqt belgilanadi. Ikkinchi holdagi individuallashtirishda topshiriqlar o’quvchining tayyorgarlik darajasi, qiziqishlari, imkoniyatlariga qarab beriladi va ularning shaxsiy rivojlanishlari tayinlanadi. O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini individual tashkil etishning eng samarali shakli – o’quvchiga tabaqalashgan shaxsiy o’quv topshiriqlari berish, ular tayyor kartochka, yozma matnlarda berilsa, yana ham maqsadga muvofiq bo’ladi. Individual ishlash jarayonida ayniqsa, bo’sh o’quvchilarning ishlashini kuzatib boorish, zarur hollarda ularga yordam ko’rsatish yaxshi natijalar beradi. Dars tizimi o’z ichiga: - Maqsad, o’quv materialining mazmuni, o’quv vositalari metodlari, formasi, nazorat, pirovard natijani; - Dars monitoringi ta’lim sifatini aniqlash, ko’zda tutilgan tushuncha, malaka, ko’nikmalarini o’quv materiali asosida qiyoslashni; - O’quv mat uzatishlar va o’zgartirishlar kiritishni oladi. Har qanday dars u qanday erialiga t usul va texnologiyaga asoslangan bo’lmasin, u avvalo, shaxs va uni rivojlantirishga qaratilgan bo’lmog’i kerak. - Shaxsning kasbiy faolligiga; - Yuqori darajadagi kompitentlikka; - Aniq maqsadga; 24 - Kasbiy mahoratini oshirishga; - Yuqori texnologik tayyorgarlikka; - Mustaqil fikrlay olishga; - Mas’uliyatni his etgan holda qarorlar qabul qila olishga; - Ijodiy yondashuvga; - Doimiy o’qish va izlanishga undashga; - Muloqotga kirishuvchanlikka; - O’zaro hamkorlikka; - Sotsial va kasbiy mas’uliyatni his eta olishga qaratilmog’i darkor. Shu munosabat bilan o’quv jarayoni – darsda o’quvchi har doim markazda turmog’i darkor. Dars jarayoni: - ehtiyojni; - qiziqish – xohishni, maqsadni; - o’quvchi faolligini; - qobiliyatini nazarga tutgan holda darsning pirovard maqsadi o’quvchiga bilim, ko’nikma, malaka berishdan iboratdir. O’qituvchidan darsda quyidagi didaktik talablarga rioya qilishi talab etiladi: - so’z, nutq, bayon orqali dars o’tish; - ko’rgazmalilik; - amaliyot bilan bog’lash. U quyidagi metodlardan foydalanishi kerak: - tushuntirish – illyustratsiya; - programmalashtirish (dasturlash); - evristik; - muammoli; 25 - interfaol. Modelli o’qitishda o’qituvchi qanday modelda o’qitishidan qat’iy nazar ikki holatga e’tibor berishi shart: 1. O’quvchida o’z kuchi va imkoniyatiga ishonish hissini uyg’ota olish. 2. O’quvchiga o’z vaqtida zaruriy yordamni bera olish. Modelli o’qitish ta’lim texnologiyasining asosiy elementi bo’lib, u o’z xarakteriga ko’ra ta’lim jarayoniga tez sur’atlar bilan kirib kelmoqda. Eng muhimi shundaki: yangi pedagogik texnologiyani joriy etishda o’qituvchi biinchi o’rinda turmaydi, balki u o’quv jarayonini tashkil etuvchi tashkilotchi sifatida namoyon bo’ladi. Ya’ni guruh ishtirokchilarini ma’lum modellarni o’rganish, muammolarni yechishga undaydi. Manbalardan qo’shimcha axborotlarni olish, tahlil etish, tizimga solish, xulosalar chiqarishga o’rgatadi. O’quv guruhlari bilan hamkorlikda kelgusi modellarni shakllantirish, tashkil etish, yechimiga e’tibor qaratiladi. Modelni shakllantirishda u quyidagi komponentlarni inobatga olmog’I zarur: - O’quv maqsadini aniq shakllantirish (maqsadli dasturlash); - Axborot bankini yaratish, o’quv dasturi asosida o’quv materiali, matni, tekstlarini mujassamlash; - Mo’ljallangan materiallarini o’rganish:metodik qo’llanma, maqsadga yetishtiruvchi yo’l – yo’riqlarni shakllantirish; - Zaruriy ko’nikma, malakalarni shakllantirish uchun amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish; - Ishlash uchun zarur asbob – uskuna, material vositalar bilan guruhni ta’minlash; 26 2.3 Yaponiya mavzusida dars ishlanma Mavzuning texnologik xaritasi va o’tkazilish ishlanmasi Mavzu Yaponiya . Maqsad , vazifalar Maqsad: O’quvchilarda yangi atama va tushunchlarni shakllantirish; Yaponiya tabiiy-geografik o’rni xususiyatlari haqida tasavvurlar hosil qilish; o’quvchilarda geografik o’rin ko’nikmasini shakllantirishda davom etish; Yaponiya orollarni xaritadan topa olish ko’nikmalarini mashq qilish; Yaponiyani tadqiq etgan sayyohalr haqida ma’lumotlar berish. O’quv jarayonining mazmu ni Vazifalar: O’quvchilarda mavzu asosida bilim va ko’nikmalarni shakillantirish, geografik atlas va xaritalar bilan ishlashga qiziqish o’yg’otish. O’quvchilarning savol-javob, xarita bilan ishlash ( amaliy mashg’ulot ) orqali yangi mavzuni qay darajada o’zlashtirilganligi nazorat qilinadi. O’quv jarayonini Amalga oshirish texnologiyasi Uslub: “Aqliy hujum”, juftlikda ishlash (“B.B.B”), “Guruhlar bilan ishlash”. Shakl: Savol-javob, jamoa va yakka tartibda ishlash, amaliy mashg’ulot. Vosita: Dunyo tabiiy xaritasi, o’quv atlasi, yozuvsiz xarita, maktab darsligi, “Kompyuter Osiyo” ITP tomonidan yaratilgan o’quv filmi, tarqatma savollar. Usul: Tayyor yozma materiallar, Akvarium , mavzuga oid xaritalar asosida. Nazorat: Savol-javob, o’z-o’zini nazorat qilish. Baholash: Rag’batlantirish, 5 ball tizim asosida baholash. Kutilay otgan natijalar O’qituvchi: Mavzu belgilangan vaqt ichida barcha o’quvchilar tomonidan o’zlashtiriladi. O’quvchilarning darsda faolligi oshadi. Ularda fanga nisbatan qiziqish o’yg’onadi. Amaliy mashg’ulot davomida barcha o’quvchilar baholanadi. O’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishadi. O’quvchilar og’zaki va amaliy mashg’ulotlarni mustaqil bajaradilar, boshqalarga yetkazish, savol va javob berishga o’rgatiladi. O’quvchi: Mavzu yuzasidan yangi bilimga ega bo’ladilar. Guruhlar bilan ishlashni o’rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko’rsata olish ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar Kelgusi rejalar (tahlil, o’zgarishlar) O’qituvchi: Yangi pedagogik texnologilarni o’zlashtiradi va darsda tatbiq etib, takomillashtirishga erishadi. O’z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqiyalar bilan bog’laydi va solishtiradi. O’quvchi: Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashi o’rganadi. O’z fikrini ravon bayon eta oladi. Guruh fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelish malakasini hosil qiladi. Yangi mavzuga oid qo’shimcha materiallar topishga harakat qiladi. Mashg’ulotni ng borishi 27 Dars rejasi: 1. O’qituvchining kirish so’zi. (2 daqiqa) 2. Guruhlarga bo’linib ishlashni tashkillashtirish. (2 daqiqa) 3. Guruh a’zolariga juftlikda ishlash uchun topshiriq berish. (6 daqiqa) 4. Yangi mavzu bayoni ( 7 daqiqa) 5. Yozuvsiz xaritaga Yaponiyaga kiruvchi yirik orollarni tushirish. (8 daqiqa) 6. Guruhlar taqdimoti (10 daqiqa) 7. Mavzuni mustahkamlash (5 daqiqa) 8. O’qvchilarni baholash ( 3 daqiqa) 9. Uyga vazifa. (2 daqiqa) Darsning borishi: 1. O’qituvchining kirish so’zi (1daqiqa). Darsning tashkil etilishi: a) salomlashish, davomatni aniqlash; b) o’quvchilarni darsga hozirlab, jonli muhit yaratish; 2. Guruhlarga bo’linish (2 daqiqa). O’quvchilar tanlagan emblemalari orqali 5ta guruhga bo’linib, joylariga o’tirishadi (emblemalar o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo’yiladi). I-guruh. “Xokkaydo” II-guruh. “Tokio” III-guruh. “Kyusyu” Guruh a’zolari ichidan juftliklarga “ Bilaman, Bilishni istayman, Bilib oldim ” jadvali beriladi. O’quvchilar Yaponiya haqida bilgan va bilishni istaganlarni yozadilar. Juftliklar ishi guruhlarda ko’rib chiqiladi va guruh a’zolaridan bir o’quvchi u haqda bayon qiladi. 28 BILAMAN BILISHNI ISTAYMAN BILIB OLDIM Yangi mavzu bayoni Reja: Iqtisodiy-geografik tahlili. Tabiiy sharoiti va resurslari  Xo'jaligi, transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari, ichki tafovutlari Yaponiyaning umumiy maydoni 376 ming. kv.km. Hududining muhim xususiyatlaridan biri uning katta va kichik orollarda joylashganligidir. Ulardan to`rt tasining maydoni ancha kattadir. Bularga Xonsyu, Xokkaydo, Kyusyu va Sikoku orollari kiradi. U unitar davlat bo`lib, 47 prefekturaga bo'linadi. Yaponiya, asosan, tog'li mamlakat. Hududining 75 foizini tog'lar egallaydi. Eng baland tog'i Fudziyama (3776 m.) yapon xalqining ommaviy topinadigan- sig'inadigan muqaddas joyi hisoblanadi. Tekisliklari, asosan, Tinch okean sohillari bo'ylab joylashgan. Ayniqsa, Tokio qo'ltiq-bo'yidagi Kanto pasttekisiigi mashhurdir. Yaponiya biron-bir yerosti boyliklari bilan o'zini o'zi ta'minlay olmasa-da, boy dengiz, geotermal, gidroenergiya, agroiqlim resurslariga ega. Darslik va atlas bilan ishlash (8 daqiqa) Har bir guruhga alohida topshiriq beriladi. 1-guruhga: Yaponiyaning asosiy xususiyatlarini ayting. 2 –guruhga: Yaponiyaning geografik o’rniga ta’rif bering. 3-guruhga: Yaponiyaning tekshirilish tarixi haqida nimalarni bilasiz? 5 daqiqadan so’ng guruh ishlari taqdimoti tinglanadi. Guruh a’zolari boshqa belgilar orqali yangi guruhlarga ajratiladi. Har bir guruhga turli xil orollar beriladi, ular yozuvsiz xaritaga shartli belgilar orqali belgilaydilar. 1-guruhga : Xokkaydo guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga tushiring. (Xokkaydo oroli). 2 –guruhga: Tokio guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga tushiring. (Xonsyu oroli). 29 3-guruhga: Kyusyu guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga tushiring. (Kyusyu va Sikoku orollari). O’quvchilarning yangi mavzu bo’yicha olgan bilimlari tekshirib ko’riladi: 1-guruhga: Yaponiyada hududining necha foizini tog’lar egallaydi? Javob: 75% 2 –guruhga: Yaponiyaning Eng baland tog'i? Javob: Eng baland tog'i Fudziyama (3776 m.) 3-guruhga: Yaponiyaning aholi soni qancha? Javob: 127 mln kishi Dars boshida berilgan jadvaldagi “ Bilib oldim” bo’lagi to’ldiriladi. O’qituvchi mavzuni mustahkamlashda mavzu yuzasidan yangi so’z va atamalardan tuzilgan savollarni “ Akvarium ”ga solib qo’yadi. Guruhlar tomonidan “Akvarium ” dan yangi so’zlar, atamalar yozilgan baliqchalar olinadi. Ular baliqchalardagi so’zlarga zudlik bilan javob berishlari lozim. Masalan: (“Xokkaydo”, “Xonsyu”, Kyusyu”, “Sikoku”) Uyga vazifa: Yangi darsni o’qib kelish. Atlasdan 17-betdagi Yaponiyaga kiruvchi orollarni yozuvsiz xaritaga tushirishni tugallash. Yaponiya haqida qiziqarli ma’lumotlar to’plash. 30 Xulosa. Men ushbu kurs ishimning xulosa qismida quyidagi fikrlarimni bayon qilmoqchiman. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng bir qancha qonunlar qabul qilindi. Ana shunday qonunlardan biri “Ta’lim to’grisida”gi qonundir. Bu qonunng asosiy maqsadi: ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlardan to’la xalos etishdan iboratdir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki ishda gaeografiya ta’limida yangi pedagogic texnologiyalardan foydalanish an’anaviy darslardan noan’anaviy darslarning afzalliklari bayon qilinadi. I. Geografiya darsiga qo’yiladigan talablar bobida geografiya darslariga qo’yiladigan tarbiyaviy, psixologik, gigiyenik, didaktik talablar hamda bugungi kun geografiya fani o’qituvchisi oldiga qo’yiladigan asosiy vazifalar ochib berildi. II. Geografiyada noan’anaviy dars usullari bobida esa no’anaviy darsning an’anaviy darsdan farqli jihatlari, noan’anaviy dars turlari, geografiya ta’limida Yangi pedagogik-texnologiyalarni qo’llashning interfaol usullari bayon qilindi. Bitiruv malakaviy ishining mazmunini ochishda ilg’or o’qituvchilarning dars o’tish uslublaridan foydalanildi. Bizning bosh maqsadimiz o’sib kelayotgan yosh avlodni geografiya fanining yutuqlari, zamonaviy bilim manbaalari bilan tanishtirish maqsadida noan’anaviy darslarni tashkil etish usullarini ishlab chiqishdan iborat. Bugungi kun talabi – darslarni pedagogik texnologiyalardan foydalanib, noan’anviy interfaol usullar asosida tashkil etishdir. Yangi mavzuni yoritishda faqat darsliklardagi ma’lumot bilan chegaralanmasdan qo’shimcha materiallardan ham foydalanilsa, dars yanada mazmunli bo’lib, o’qivchilar o’rganadigan bilimlari, dunyoqarashlari kengayib boradi. Bu esa, bugungi kun o’qituvchilarini izlanishga ko’proq kitob o’qishga, fan yangiliklaridan boxabar bo’lish uchun turli manbalardan foydalanishlari lozimligini ko’rsatadi. 31 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Yo’ldoshev J.G’.,Usmonov S.A.Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. Toshkent, 2008. 2. Qurbonniyozov R. Geografiya o’qitish metodikasi. “Urganch” nashriyoti. 2001. 3. Матраусов Н., Панчешникова Р. Методи преподования географическом в среднем школи. 4. Бибик Р., Герасимова А. Методи преподования географии в среднем школи. 5. Abdug’aniev I. Geografiya darslarida ta'limning texnika vositalaridan foydalanish. Toshkent, O’qituvchi, 1990. 6. Abdieva Z.A. Geografiya fanida noan'anaviy dars usullaridan foydalanish. Navoiy., 2003 Elektron ta'lim resurslari 1. http://ek.nuu.uz//236-geografiya-oqitish-metodikasi-fan-sifatida-geografiya- oqitish-metodikasini-mazmuni-vazifasi-va-muammolari.html 2 . http://geografiya.uz/jahon-iqt-ijt-geografiyasi/984-yaponiya.html#sel = 3. www.geografiya.uz 32

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish

Купить