Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish - Geografiya - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	389.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan
foydalanish
KIRISH
I BOB. GEOGRAFIYA DARSLARIDA KO`RGAZMALI VOSITALAR
NING ILMIY AMALIY AHAMIYATI
1.1 Geografiya ta’limida foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar
1.2 Ta’limda ko’rgazmali qurollarning o`rni.
II. BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMIDA YANGI PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING INTERFAOL USULLARI.
2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari.
2.2. Darsda o’quv materialini individual shaklda tashkil etish.
2.3 Yaponiya mavzusida dars ishlanma.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1

KIRISH
Geografiya ta’limi metodikasi-geografiya ta’limi protsessini tadqiq qiladigan,
uning qonuniyatlarini aniqlaydigan fandir. Geografiya o’qitish metodikasi-
geografiya o’qitishning maqsad-vazifalarini ko’rsatib beradi, maktab geografiya
kurslarining mazmuni va uning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini aniqlaydi,
bilimlarning ongli va mustahkam o’zlashtirilishini ta’minlaydigan metod, usul va
prinsiplarni asoslab beradi, boshqacha aytganda, ta’lim-tarbiya masalalarini hal
etish yo’llarini ko’rsatib beradi.
Mustaqil bo’lganimizdan keyin jamiyatimiz uchun fanni chuqur biladigan
metodik jihatdan mukammal qurollangan mutaxassislar kerak. Yangi jamiyat
qurish uchun yangicha fikrlaydigan insonlarni tarbiyalab yetishtirish kerak.
Yangicha fikrlaydigan insonlarni tarbiyalash uchun shu jamiyatga mos keladigan
talabiga javob bera oladigan tarbiyalangan ta’lim sohasini mukammal biladigan
mutaxassislarni tayyorlash kerak. Bu mutaxassislar qiladigan ishining mazmuniga
qarab turib o’z sohasini bilimdoni bo’lish bilan birga shu sohani metodikasi bilan
ham mukammal egallagan bo’lish kerak.
Jamiyat taraqqiyotini har tomonlama yetuk o’qituvchilarsiz tasavvur etish
qiyin. Malakali pedagog mutaxassislar tayyorlash esa ko’p jihatdan ularning
metodik tayyorgarligiga bog’liq. Ayniqsa, hozirgi murakkab axborotlarni,
geografik hodisa va sabab-oqibatlarni, tabiiy va iqtisodiy geografiya
tushunchalarini ular ongiga yetazish va shakllantirish nihoyatda murakkab jarayon
hisoblanadi. Maktab programmasi o’quvchilarga faqat geografiyaga oid bilim
berish bilan cheklanmaydi, balki ularda zarur ko’nikma va malaka hosil qilishni
ham o’z zimmasiga oladi. Har bir o’quvchi darsda olgan ko’nikma va malakalari
asosida bilimlarni mustaqil egallashi zarur bo’ladi. Bularning barchasi geografiya
o’qituvchisidan maxsus metodik tayyorgarlikka ega bo’lishni talab qiladi. Uning
metodik bilimi va malakasi zamon talablarga javob bera oladigan bo’lishi kerak.
Geografiya ta’limi metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismidir. U maktabda
geografiya o’qitishning maqsad va vazifalarini umumiy geografik bilimlar
2

mazmunini, o’quvchilarda ilmiy-moddiy dunyoqarashni shakllantirish g’oyalarini
ilgari suradi va ishlab chiqadi.
Geografiya ta'limi umumiy o’rta ta'lim maktablarida tashkil etiladigan
pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida
mazkur ta'lim muassasasi oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq
barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, geografiya
ta'limi o’quvchilarda yer to’g’risidagi ilmiy dunyoqarashlarni shakllantiradi,
ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni tarkib toptiradi, dunyo davlatlari va turli regionlarda
jamiyat va tabiatning o’zaro bog’liqligi, geografik ob'ekt, jarayon va hodisalar
haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantiradi, umuminsoniy madaniyatni
tarkibiy qismi bo’lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi.
Demak, kelajak bugungi maktab partasiga о’tirgan voqealikni serqirra
sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qо’lida ekan, avvalo, ular i’stedodini
aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy
salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bо’lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish
uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod,
usul, vositalardan foydalanish lozim bо’ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi,
mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qо’llash, mantiqsiz hisoblash,
xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog’idagi poyafzalini yirtiq holda
qoldirganday bо’ladi.
Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish о’quvchilarning mustaqil ijodiy
tafakkurini о’stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va
samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi,
amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bо’lgan о’qituvchining kasbiy saviyasi,
kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab
etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim-tarbiya, malakali mutaxassilar
tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qо’yilayotgan
talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar
tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bо’lajak mutaxassis
3

shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi kо’nikmalarini
rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida о’qitiladigan umumkasbiy fanlarning
muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik
texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qо’ygan muhim
vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq
etish uchun, avvalo о’qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini
bilishi va uning shakllarini mukammal о’zlashtirgan bо’lishi lozim Masalan:
о’qituchi mahoratiga qо’yiladigan talablar kasbiy layoqat, psixologik-pedagogik
tayyorgarlik, о’quvchilarni mustaqil fikrlashga о’rgatish mahorati, о’quv
adabiyotlari turlarini bilish, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini
egallaganlik, internetning global tarmog’i bilan ishlash bо’yicha amaliy
kо’nikmalar, predmetlararo aloqalardan foydalanish mahorati va hakoza.
Mamlakatimiz talim sohasida rо’y berayotgan tub burilishlar har bir talim
muassasida didaktik soxasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy etish yо’li
esa har doim murakkab va uzoq[8]. Komil ishonch bilan aytish mumkinki,
pedogogik texnologiyalar yaqin yillar ichida didaktik yangilikka kirishishning
asosiy manbai bо’lib qoladi . Ta`lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyalarni
muvaffaqiyatli qo`llash uchun geografiya o`qituvchilari maxsus metodik bilim va
ko`nikmalarni egallashlari, pedagogik amaliyotda zarur bo`ladigan metodik
tayyorgarlikka ega bo`lishlari lozim[12] Pedagogik texnologiya atamaiga shu
muammo bo`yicha izlangan har bir olim o`z nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda
ta`rif bergan. Hali bu tushunchaga to`liq va yagona ta`rif qabul qilinmagan. Ushbu
ta`riflarning ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan berilgan ta`rif
sanaladi.
O`qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o`quvchi lar ning
o`quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir
4

I BOB. GEOGRAFIYA O’QITISH METODIKASI.
1.1 Geografiyani o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar
O’qituvchilar o’quvchilarga o’quv materialini bayon etishda didaktikaning
eng muhim prinsiplaridan biri – ko’rsatmalilik prinsipdan foydalanadilar.
O’qitishning ko’rsatmaliligiga sabab insonning fikrlash xususiyatidir. Bu
xususiyat asosan aniqdan abstraktga tomon rivojlanadi. Tushunchalar va obstrakt
qonun-qoidalar aniq kuzatishlar natijalariga asoslansa hamda ular bilan
mustahkamlansa, ancha oson va tez shakllanadi. Kishilarda tafakkurning
rivojlanishi ularning yoshiga, xayot va ish tajribasiga va boshqalarga boғliq.
Ammo bizning tafakkurimiz rivojlanishning qaysi bosqichida bo’lmasin hamda biz
qanchalik murakkab masalalarni o’rganmaylik, aniq faktlar va timsollardan ajralib
kolmasligimiz kerak.
Ko’rsatmalilik prinsipi o’qituvchining xilma xil o’quv qo’llanmalari va
o’qitishning audiovizual (eshitish, kurish) texnika vositalaridan foydalanishda
ularning pedagogika jixatidan ma’qul tarzda yasalishida aks etadi.
Ko’rsatma qo’llanmalar – o’quvchilarni o’rganiladigan ob’ektlar, hodisalar,
jarayonlar to’ғrisida yaqqol tasavvurlar hosil qilish metodida o’qitish maqsadida
ishlatiladigan vositalar. O’zlashtiriladigan bilimlar harakteriga, o’quvchilarda
mavjud bo’lgan tasavvur, tushuncha, xayot va ish tajribasiga, darsning aniq
vazifalariga qarab ko’rsatma, qo’llanmalar o’qitishda har xil rolni bajaradi. Ular
bilimlar manbai sifatida, shuningdek o’qituvchi so’zlab berish, tushuntirish, suhbat
vaqtida foydalanadigan rasm sifatida xizmat qilish mumkin. Ko’pincha, bu ikkala
vazifa kompleks tarzda kelishi mumkin.
Ob’ekt, hodisa va jarayonlarni kuzatib o’rganish pedagogika nuqtai nazaridan
ideal hisoblanadi. Ammo o’rganilishi kerak bo’lganlarning ba’zilaridangina darsda
foydalanish mumkin va ma’qul. SHu sababli, o’quv jarayonida tasviriy ko’rsatma
qo’llanmalardan keng foydalaniladi. Ulardan quyidagi hollarda foydalaniladi:
-o’rganiladigan ob’ektning asli juda katta yoki juda kichiq bo’lganda;
-o’rganiladigan ob’ekt yoki hodisalarning aslini bevosita kuzatish mumkin
bo’lmaganda;
5

-tushunchani grafik tarzda tasvirlash talab etilganda;
-murakkab ob’ektlarni oddiylashtirish yoki ishlash jarayonini ko’rsatish zarur
bo’lganda.
O’quvchilarga yangi materialni bayon etishda ko’rsatma qo’llanmalardan
to’ғri va o’z vaqtida foydalanish katta ahamiyatga ega. Pedagogika fani va ilғor
tajriba darsda ko’rsatma qo’llanmalar namoyish qilishga oid metodik talablar
ishlab chiqdi, bu talablarga rioya qilish ularning didaktik qimmatini oshiradi.
Avvalo shuni esda to’tish zarurki, ko’rsatma qo’llanmani namoyish qilish –
maqsad bo’lmay, balki vositadir. Qo’llanmani ko’rsatish emas, balki u bilan
ishlash kerak.
O’rganilayotgan materialning mazmuni va darsga ajratilgan vaqt taqozo etgan
hollardagina ko’rsatma qo’llanmani namoyish qilish tavsiya etiladi. Darsda
namoyish qilinadigan qo’llanmalar soni o’quvchilar va o’quv materialini sifatli
o’zlashtirishi uchun optimal bo’lishi lozim; darsda qo’llanmalardan xaddan
tashqari ko’p foydalanish yaramaydi.
Namoyish qilinayotganlarini idrok etish jarayonida o’quvchilar sezgi
organlarining kurish, eshitish, sezish, zarur hollarda esa tam bilish va xid bilish
organlarining ko’pini jalb etish kerak. O’qituvchi so’zi bilan ko’rsatmalilikning
to’ғri kushib olib borilishi katta ahamiyatga ega. Ko’rsatma qo’llanmalarni idrok
etishning asosi birinchi signal sistemadir, ammo ikkinchi signal sistema uning
signallariga tartibga soluvchi ta’sir etadi. Har qanday ko’rsatma qo’llanmalar
namoyish qilinganda hamma vaqt izox berib turiladi. Ana shu izox o’quvchining
e’tiborini qo’llanmadagi asosiy va muhim tomonlarga qaratishga, kuzatilayotgan
mul ob’ekt yoki hodisalardan ularning moxiyatini tashkil etuvchilarni ajratib
olishga yordam beradi.
O’qitishning texnika vositalari deganda, o’quvchilarning bilim, o’quv hamda
malakalarni o’zlashtirishini osonlashtirish va uning samaradorligini oshirish hamda
o’qituvchining o’quvchilarga bilim, o’quv va malakalar berish, ularni
mustahkamlash hamda tekshirib kurish borasidagi mehnatni engillashtirish uchun
foydalaniladigan mexpnikaviy qurilmalar jamlammasi tushuniladi.
6

O’qitishning texnika vositalari jumlasiga axborot berishda foydalaniladigan
texnika (kinoproektor va diaproektorlar, epidiaskop, filmoskop, magnitofon hamda
televizion qurilmalar va shu kabilar)gina emas, balki tegishli texnika bilan birga
foydalaniladigan uziga xos axborot eltuvchilarning uzi (kinofilmlar, diafilmlar,
diapozitivlar, dasturlashtirilgan topshiriqlar tushirilgan teshik-teshik kartalar
to’plami va shu kabilar) ham kiradi.
O’qitishning texnika vositalarining imkoniyatlari, metodlari va ishlatilishi
usullari sinchiqlab o’rganilgandagina o’quv jarayonida ulardan samarali
foydalanish mumkin bo’ladi. Har bir o’qituvchi bu vositalardan foydalanishni
bilishi, bu sohada tegishli bilim, o’quv va malakalarga ega bo’lishi kerak. Bilim
yurtida o’qitishning texnika vositalaridan pedagogika jixatidan to’ғri foydalanish
uchun tegishli sharoit yaratilishi zarur.
Ba’zi chet el pedagoglari o’quv jarayonida o’qitishning texnika vositalaridan
keng kulamda foydalanish o’qituvchining mashina va uni boshqaruvchi muhandis
bilan almashtirilishiga olib boradi, deb hisoblaydilar. Bunda o’qituvchi tashkilotchi
rolini bajaradi, o’qitish vazifasi esa texnika vositalariga yuklanadi. Ammo o’qitish
jarayonida faqat bilim berilibgina kolmay, o’qituvchi shaxsining murakkab ta’siri
amalga oshiriladi hamki, buning natijasida o’quvchining dunyoqarashi, xulk –
atvor normalari shakllanadi, shaxsning kamol topishi sodir bo’ladi. Bunga esa
o’qituvchining ishtirokisiz erishib bo’lmaydi: uning ahloqiy prinsiplari chuqur
bilimlar hamda keng saviya bilan birgalikda har gal takrorlanmaydigan intelektual
aloqaning shunday sharoitini yaratadiki, bunday sharoitsiz okibat natijada o’qitish
va tarbiyalashda muvaffakiyat kozonish mumkin bo’lmaydi.
Darslarda yangi materialni bayon etishda o’qituvchi guyo eshittirib fikrlaydi,
bunda u o’quvchilarga bilim beribgina kolmasdan, ularga mantikan fikrlash, fan
muammolarini hal qilishga ijodiy yondoshish o’quvlarini singdiradi. O’qituvchi
o’quvchilar uchun bilimlar manbai va o’quv jarayonini raxbarigina emas, balki
taqlid qilish uchun namuna hamdir. O’qituvchini o’qitishning texnika vositalari
bilan almashtirish o’quv jarayonida juda muhim narsani – o’quvchiga pedagog
shaxsning ta’sirini chiqarib tashlaydi, bu esa o’quv jarayonini juda
7

kambagallashtirib yuboradi. Barcha texnika vositalarining, shu jumladan, o’qitish
mashinalarining ham imkoniyatlari cheklangan – ular faqat o’qituvchining
o’quvchilarga ko’rsatadigan ta’sirini oshiradigan quroldir.
Kasb – hunar maktablarida yuqori malakali usta va o’qituvchilar, boy
texnikaviy imkoniyatlar, o’quvchilarning texnikaviy ijodiyoti keng rivojlanganligi
tufayli o’quv xonalarini o’qitishning texnika vositalari bilan jixozlashga, bu
vositalarni bilim yurtlarida tayyorlashga, sanoatda ishlab chiqarilgan texnika
vositalarini takomillashtirishga katta e’tibor berilmokda. Xonalarni o’qitishning
texnika vositalari bilan jixozlash ishida quyidagi asosiy texnikaviy-pedagogik
talablarga amal qilish kerak:
1. O’quv kabinetlarini o’qitishning texnika vositalari bilan jixozlashda o’quv
jarayonida ulardan komleks tarzda foydalanishini hisobga olishi zarur.
2. O’quv xonasining istagan joyida kurish va eshitish uchun yaxshi sharoit
ta’minlash lozim.
3. O’quv xonalarida uktitshning texnika vositalari ishlatilganda shovkin
manbalarini yukotish kerak.
4. Barcha texnikaviy qurilmalar puxta va buzilmay ishlashi darkor.
5. Texnika vositalarining tuzilishi va ishlatilishi oddiy bo’lishi kerak.
6. O’qitishning barcha universal va maxsus texnika vositalaridan birgalikda
oqilona foydalanish lozim.
7. Ishlatilishi iktisodiy jixatdan maqsadga muvofiq bo’lishi zarur.
O’quv kinosi – o’qitishning eng ko’p tarqalgan texnika vositasi bo’lib, ob’ekt
hamda hodisalarni harakatda va rivojlanishda namoyish qilishga, materialni
tekshirish va umumlashtirishga, shuningdek, aniq idrok etishdan abstrakt idrok
etishga o’tishga imkon beradi. O’quv filmidan o’qituvchi o’quv materialini bayon
etishida illyustrasiya sifatida, shuningdek, o’quvchilar uni mutaqil o’rganishi
uchun foydalanishi mumkin. Film bilan ishlashning sunggi bosqichida o’quvchilar
savollar berishiga imkoniyat yaratish kerak. Javob kaytarishga film materialni
yaxshi bilib olgan o’quvchilarni jalb etish lozim.
8

Diafilm va diapozitivlar, o’quv kinosi kabi, ko’rsatmalilik vositasi hamda
o’quvchilar bilimlarining dastlabki manbai bo’lishi mumkin. ko’pincha diafilmdan
ko’rsatmalilik vositasi sifatida foydalaniladi, bu holda yassi ko’rsatma
qo’llanmalarga O’quvchilar faoliyatini faollashtirish, ularning mustaqil ishlariga
alohida e’tibor berishni talab etadi. O’quvchilar faoliyatini faollashtirish va
bilimlarni puxta o’zlashtirishning asosiy vositasi – o’quvchilarning mustaqil
ishlaridir. Maktabni isloh qilishning asosiy yo’nalishlari, isloh asosida ishlab
chiqilgan, takomillashtirilgan maktab geografiya dasturlari, o’quvchilarning
mustaqilligini rivojlantirish, ta’lim vositalaridan bilim manbai tarzida
foydalanishni nazarda tutadi. Har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi va
hayotiy zarurati bo’lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan
belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo’lidan borayotgan
mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi
sifat bosqichiga ko’tarish, unga ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy
qilish hamda ta’lim samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko’tarildi.
Mamlakatimizda “Ta`lim to’g’risidagi Qonun” va “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta`lim ta`lim tizimi orqali zamonaviy
kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.
Geografiya fanini zamon talablari darajasida o`qitish, dars sifati va
samaradorligini oshirish, o`quvchilar qalbida fanga qiziqish uyg`otish har bir
o`qituvchi oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Hozirgi kun talablaridan biri
amalga oshirilayotgan ta’lim sifat-samaradorligini oshrishda o`quvchilarga nazariy
bilimlar bilan birga amaliy, ko`rgazmali, ya’ni noan’anviy interfaol darslar tashkil
etish asosida o`quvchilarda ko`nikma va malakalarni shkllantirishdan iboratdir.
Ta’lim – tarbiya jarayonida bola shaxsini shakllantirish bosh
masalalardan biridir. Geografiya – tabiat bilan bog`liq bo`lgan, amaliy bilim va
ko`nikma talab etadigan fan. Shu bois, mazkur fanga o`quvchilarning qiziqishini
oshirish, o`zlashtirish sifat samaradorligini DTS talablariga mos kelishini
ta’minlash o`qituvchidan ko`p izlanish, chuqur bilim va mehnat talab etadi.
9

1.2 Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollarning roli.
Hozirgi davrda o`quvchilar an’anaviy darslik mutolaasi orqali ma’lumotlarni
bilish bilan birga interfaol ta’limning zamonaviy usullari hisoblanmish elektron
darslik, elektron doska yoki mavzuga oid kinofilmlar orqali ma’lumotlarni bilishga
qiziqadilar. Bunday usulda tashkil qilingan darslarda eng loqayd o`quvchi ham
ozgina bo`lsa-da harakat qilishga, ya’ni, dars jarayonida bo`layotgan savol-
javoblarga, bahs – munozaralarga qo’shilishga harakat qiladi.
Ma`limki, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabat ta`lim jarayonining
asosini tashkil etadi. Shuning uchun o’qituvchi o’zi so’zlab, o’zi so’rovchi bo’lib
qolmasligi kerak. O’quvchilar ham yangi bilimni egallashda faol ishtirok etishi,
darsda faol bo’lishi shart. Yangi bilimlarni egallashda har xil amaliy mashg’ulotlar
o’tkazish yaxshi natijalar beradi. Bunday amaliy mashg’ulotlarda yozuvsiz
xaritadan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Geografiya fani o’qitilishidagi
eng asosiy muammolardan birinchisi har bir o’quvchi darsda ishlatilishi lozim
bo’lgan geografik atlas va yozuvsiz xarita bilan to’liq ta`minlanmaganligidir. Bu
muammoni hal qilishga ota-onalar loqayd qaraydilar, farzandlarini ushbu o’quv
qurollari bilan ta`minlashni ikkinchi darajali muammo deb o’ylaydilar. Vaholanki
bunday emas. Ushbu muammoni hal qilishda o’qituvchi dars davomida
o’rganilayotgan obyektning xarita-sxemasini doskaga chizib, o’quvchilarga ham
geografiya daftarlariga chizishni tavsiya berishi va kerakli bo’lgan voqea va
hodisalarni navbati bilan ketma-ketlikda tushirib borishlarini nazorat qilib borishi
mumkin. Uyda esa o’quvchilarga yozuvsiz xaritani rangli qalamlar bilan bo’yash
va qo’shimcha bilimlarni kiritishni vazifa qilib berishi mumkin. Ikkinchi tomondan
har bir geografiya o’quv xonasida magnitli yozuvsiz xarita bo’lishi maqsadga
muvofiqdir. Magnitli yozuvsiz xarita turli xaritalarni o’rganishda qulaylik
tug’diradi. Bundan tashqari, magnitli xariradagi yozuvlar hajmining kattaligi tog’,
tekislik, daryo, shahar va hokazolarning bir-biriga xalaqit bermasligi, o’ziga
xosligi bilan ajralib turadi. Bunday qurilmadan geografiya fani bo’yicha barcha
mavzularda, to’garak va kechalarda foydalanish mumkin. O’qituvchi magnitli
yozuvsiz xaritadan doskada foydalansa, o’quvchilar o’z yozuvsiz xaritalariga yoki
10

daftarda chizilgan xarita-sxemalariga belgilab borishlari xaritani o’rganishda katta
samara beradi. Yozuvsiz xarita magnitli yoki magnitsiz bo’lishi mumkin.
Magnitli yozuvsiz xarita uchun 1x1,5 metr hajmdagi yupqa qog’oz olinadi.
Oppoq qog’ozga o’rganilayotgan hududning ahdozasini tushiramiz. Masalan,
O’zbekiston geografiyasini o’rganishda 1x1,5 metr hajmdagi temir list olamiz yoki
temir qoplamali doskadan foydalanamiz. Listni vertikal holda doskaga o’rnatamiz.
List ustiga chizilgan yozuvsiz xaritani magnit yordamida o’rnashtiramiz. So’ngra
mavzuga aloqador kerakli jihozlarni olamiz. Yozuvsiz xaritaning belgilari
mavzuga moslab tayyorlanadi. Belgi yoki joy nomi albatta qalin qog’ozga bosma
harfda yozoladi. Ularning kattaligi oxirgi partada o’tiradigan o’quvchilarga ham
ko’rinadigan darajada bo’lishi kerak. Belgilar nomlari tog’, shahar, GES, daryo,
foydali qazilma, hayvon nomi yoki rasmi va hokazo bo’lishi mumkin. Masalan,
mavzu “O’zbekiston daryolari”. Bu mavzu uchun daryolar nomi yozilgan magnitli
qogozlarni tayyorlab, yozuvsiz xaritaga birin-ketin joylashtiramiz.
Magnitsiz yozuvsiz xarita uchun esa 1x1,5 metr hajmdagi yupqa qog’ozga
tushirilgan yozuvsiz xarita va kerakli nomlar bitilgan belgilar tasviri tushirilgan
qog’ozchalar kerak bo’ladi. Yozuvsiz xaritalarga shu qog’ozchalar o’rnatilishi
uchun moslab plyonka qilinadi. Bunday tutkichlarga daryo, tog’, shahar yoki
boshqa nomlar yozilgan qog’ozchalar o’rnatiladi. Qog’ozchalarga ham maxsus
o’rnatkichlar qo’yiladi. Mazkur xaritalar uchun temir list kerak emas.
Barcha sinflarda geografiya fani dasturida murakkab mavzular bor. Ushbu
mavzular haqidagi tushuncha va ko’nikmalrni o’quvchilar ongiga yetkazishda ham
muammolar uchrab turadi. 5-sinflarda geografik atama va tushnchalarning lug’aviy
ma`nosini bilishda bir muncha qiyinchiliklar bo’ladi, bunig uchun har bir
o’quvchida “Geografik lug’at daftari” bo’lishi kerak, dars davomida yangi
uchragan atama, tushuncha va nomlar ushbu daftarga yozib boriladi va ularning
ma’nosi mavzu matnidan izlab topib yozib qo’yiladi, bu topshiriqni darsda
mustaqil ish bajarganda yoki uyga vazifa qilib berish mumkin. 6-sinflarda
“Geografik qobiq” mavzularini o’rganishda o’quvchilar bilimida bo’shliqlar borligi
aniqlangan. Ushbu mavzularni o’rganishda dars o’tishning har xil usullaridan,
11

elektron darsliklar va o’quv filmlaridan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. 7-
sinflarda “Xarita andazalari”, “Topografik xaritalar va ulardan foydalanish” kabi
mavzularni o’quvchilar ongiga yetkazishda darslarni yangi pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etib, analogiya ya`ni taqqoslash, qiyoslash, Teatral
pedagogika usulidan foydalanilsa yaxshi samara beradi. Analogiya usulida
geografik va topografik xaritalarni bir-biriga taqqoslash yo’li bilan ularning farqini
ajratib olish mumkin. Xaritalardagi voqea va hodisalarni tasvirlaydigan shartli
belgilarni teatral pedagogika usulidan foydalanib ko’rsatib berish mumkin. Bunda
sinfdagi iqtidorli o’quvchilarga uyda shartli belgilar tasvirini kattaroq qog’ozga
tushirib kelish topshiriladi va har bir shartli belgiga she`r yozib kelish topshiriladi.
Darsda sahna ko’rinishi tashkil etilib, har bir shartli belgi qaysi vazifani bajarishi
namoyish qilinadi. Teatrlashtirsh jarayoni bola miyasiga kuchli ta`sir etadi va
bolaga murakkab jarayonlarni tushunib olishga yordam beradi. 8-9 - sinflarda
o’rganilayotgan viloyat, mamlakat, xususan, Yaponiya mavzusini o’rganishda 1-2
daqiqa o’quvchilar diqqatini daf`atan qiyidagi ma`lumotlarga jalb qilishdan
boshlash mumkin: Yaponiya jahonning yirik yirik moliyaviy markazi. Aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan milliy daromad salmog’i bo’yicha u jahonda Shveysariya
va Lyuksemburgdan keyin 3-o’rinda turadi. Geografik o’rniga ko’ra Osiyo-Tinch
okean mintaqasining markazida orollarda joylashgan, yuksak darajada
elektrlashtirilganligi bilan ajralib turuvchi mamlakat. Aholisi o’ta madaniyatli,
yoppasiga oily ma`lumotli, tabiatan bosiq va intizomli. Bu davlatda bolalar o’limi
ko’rsatkichi eng past va o’rtacha umr ko’rsatkichi eng yuqari. Bu mamlakat aholisi
yozganda pastdan yuqoriga tomon yozadi, cho’pda ovqatlanadi, kimonoda
yurishadi, paltoni ayollar kiyadi. Mashinalar boshqaruvi o’ng tomonda….
Bugungi darsimizda mazkur davlatning iqtisodiy qudrati sabablarini o’rganamiz.
Yapon tajribasining o’ziga xosliklari, yurtimiz O’zbekistonga asqotishi mumkin
bo’lgan jihatlari haqida fikr yuritamiz, deya dars boshlansa, o’quvchilarda
mavzuga nisbatan qiziqish ortadi, bunga qo’shimcha tarzda o’quvchini mustaqil
izlanishga yo’naltiruvchi: “Internet ma’lumotlaridan foydalanib Yaponiyaga oid
uchta noyob ma`lumot aytishga urinib ko’ring!” mazmunida topshiriq berilsa, har
12

bir o’quvchining o’zini namoyon qila olishga qiziqishi barobarida kelasi darsni
orziqib kutadigan muhim didaktik tuyg’u tarbiyalanadi.
Darslarni samarali tashkil etishda quyidagi muammolar ham turibdi-
ki, ularni hal qilish har bir fan o’qituvchisi va maktab ma`muriyatiga bog’liq:
maktablarni geografiya darslarini o`tishda alohida o`quv-laboratoriya xonalari
bilan ta’minlash, ushbu o`quv – laboratoriya xonalarini dars uchun kerak bo`lgan
oquv asbob-uskunalari, masalan, kompas, barometr, termometr, har xil tog`
jinslaridan namunalar va hokazolar bilan ta’minlash, geografiya o`quv xonalarini
kompyuter, monitor va boshqa kerakli bo`lgan texnika vositalari bilan jihozlash,
darslarda barcha mavzular uchun kerak bo`lgan xaritalar, elektron darsliklar, o`quv
filmlari, fanga oid o`quv ko`rgazmali qurollari bilan qurollantirish. Bular barchasi
bisdan juda ko’p mehnat talab qilishini unutmasligimiz lozim.
Geografiya dunyodagi juda qadimgi va eng qiziqarli fanlardan biridir. Ikki
ming yil muqaddam bunyodga kelgan, o’z taraqqiyot yo’lida xalqlar saviyasining
yuksalishi va madaniyatining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan geografiya fani
hozirgi paytda xalqimiz oldida turgan murakkab ilmiy-xo’jalik vazifalarini hal
etishga xizmat qilmoqda.
Darhaqiqat, geografiyaga qiziqmagan, o’zining kundalik hayotiy faoliyatida
geografiyaga duch kelmagan kimsani uchratish qiyin. Inson hayoti va jamiyat
taraqqiyotini geografiyasiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shunga qaramay, qiziqarli
geografik materiallarni o’z ichiga olgan, o’zbek tilida nashr etilgan maxsus
adabiyotlar hozircha juda kam. Lekin hozirda mavjud qo’shimcha adabiyotlardan
foydalanib darslar tashkil etilsa, dars o’tishning yangi usullaridan ko’proq
foydalanilsa maqsadga erishilgan bo’lar edi.
Ma`lumki, har qanday fan qatorida hozirgi zamon geografiya fani ham
o’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qilmog’i lozim. Bunda,
bizning fikrimizcha, darslarni yuqorida aytub o’tilganidek samarali, ko’rgazmali
qurollar asosida o’tish yaxshi natija beradi. Shuning barobarida ilg’or tajribalarni
sinab korish, ularni ommalashtirish, ko’rgazmali qurollarni ko’paytirishni talab
etadi.
13

II.BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMIDA YANGI PEDAGOGIK-
TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASHNING INTERFAOL USULLARI
2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari.
Zamonaviy bilim Respublikamizda ko’p bosqichli tizimga o’tdi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim tizimi islohotlari dunyo bo’yicha
“o’zbek moduli” deb e’tirof etilmoqda. So’nggi yillarda bu yo’nalishda bir qator
g’arb davlatlari modellaridan unumli foydalanilmoqda.
Ta’limda pedagogik shakllarning muhim xususiyati muloqot materiali
sifatida bilimlardan emas, balki axborotlardan foydalanishdir. Bilim va axborot
o’rtasida farq shundaki, bilimlar-voqeylikni bilishning jamiyat amaliyotidagi
tekshiruvidan o’tilgan natijasi bo’lib, asosiy xususiyati haqiqatga to’g’ri kelishi va
ziddiyatlardan holi bo’lish demakdir.
Didaktika ta’lim usullari degan ibora juda ko’p ishlatiladi. An’anaviy
metodika ta’lim usuli-bu o’qituvchining turli tushuncha, qonuniyat, atama, hodisa
va jarayonlarni o’quvchida, aniqrog’i, uning ongida shakllantirish usuli deb
hisoblaydi.
Maktab amaliyotida qator ta’limiy usullar jumladan: o’qitish, yozish,
axborotni o’zlashtirish, o’quv vositalari, darslik bilan ishlash kabi usullar keng
qo’llanilmoqda.
Ammo, XX-asr oxiri XXI – asr boshlarida ta’limning “interfaol” usullari
degan ibora pedagogik adabiyotlarda keng ishlatilmoqda. Bu iboraning mohiyatini
ochib berishga harakat qilib ko’ramiz. “Inter” o’ta degan ma’noda ishlatilmoqda.
Interfaol degani o’ta faol ta’lim usuli demakdir. Bu usullar guruhi tez
muddatda samarali ta’sir etish o’quvchilarda mustaqil fikr qilishni, ulardagi
ijodkorlik hamda mavzu mohiyatini qiziqib o’zlashtirishlarini ta’minlaydi. Maktab
amaliyotida qo’llanilayotgan interfaol usullarni hamda ilg’or pedagogik tajribalarni
o’rganish, bu sohada yetarli metodik adabiyotlarning kamligi, eng asosiysi,
interfaol usullarga pedagoglarning ehtiyoji oshib borayotganligini ko’rsatadi.
1. O’qitishning interfaol usullari, tushuntirish, ko’rsatmali va vositalardan
foydalanish kabi an’anaviy usullardan uning samaradorligi yuqori bo’lib, u
14

talabalarni shaxs sifatida shakllanishi, xususiy qobiliyatlarni oshirish, ijodiy
mustaqilligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. O’qitish talaba faoliyatini
gavdalantiradigan sharoitda olib boriladi va muammoli vaziyatlarni hal qilishga
qaratiladi. Ta’limda bilim, ko’nikma va malakalarni guruh bo’lib, jamoa
faoliyatida birgalikda o’zlashtirish imkoniyatlari yuzaga chiqadi. Bu jarayonlarda
talabalarning fikrlash faoliyatida jonlanish yuz berib, faollik oshadi. O’quv
mashg’uloti o’yinlar, munozara, vaziyatga doir topshiriqlar va boshqa o’qitish,
shakl va usullarida olib boriladi.
Ta’limning interfaol usullari
1 Kichik guruhlarda ishlash
usuli “Aniqlashtirish va isbot”
usuli
2 Ta’limiy munozara usuli Sinetika usuli
3 Aqliy hujum usuli Ish tariqasidagi o’yinlar
4 To’g’ri top usuli Musobaqa – tanlov usuli
5 “Kim ko’p biladi” usuli Pops usuli
6 “5 daqiqa” usuli Shartnoma usuli
7 “Nimaga va nima uchun” usuli Qor uyumi usuli
8 “Xayoliy sayohat” usuli Kartochka usuli
9 “Uchinchisi ortiqcha” usuli 6 x 6 x 6 usuli
1 “Pochta” usuli Ajurli arra usuli
1 “Bitta savolga 3 ta javob”
usuli O’z o’rningni top usuli
Ta’limning interfaol usullarini mohiyati va qo’llash tartibi.
Kichik guruhlarda ishlash.
Sinf o’quvchilariga darsning boshida 2-3 daqiqa mavzudagi asosiy muammo
haqida yo’naltiruvchi topshiriqlar beriladi. So’ngra sinf 3-4 o’quvchidan iborat
kichik guruhlarga ajratiladi. O’quvchi kichik guruhlarda ishlaganda, darsda faol
ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishda va
turli nuqtai-nazarlarni qadrlashga o’rganadi. Usul quyidagi tartibda qo’llaniladi:
1. Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog’liq bo’lgan
masalalar belgilanadi.
15

2. Kerakli asos yaratiladi. O’quvchilar mazkur muammo haqida ma’lum bir
tushunchaga ega bo’lishlari kerak.
3. Guruhlarga 3-4 tadan o’quvchilar birlashtiriladi. Guruh rahbarlari
tayinlanadi.
4. O’qituvchi tomonidan mazkur muammo bo’yicha o’quvchilarga aniq
ko’rsatmalar beriladi.
5. O’quvchilarning ishi qo’llab – quvvatlab va yo’naltirib turiladi.
Mazkur masala yuzasidan har bir guruh rahbari o’z guruhdoshlari nomidan
chiqib, o’z nuqtai-nazarini bayon etadi. 8-10 ta guruh rahbari chiqib, o’z nuqtai-
nazarini himoya qiladi. O’qituvchi yakuniy xulosalaydi.

16

2.1. Zamonaviy darsning o’ziga xos xususiyatlari.
Zamonaviy dars-bu dars jarayoni markazida o’quvchi bo’lib, dars uning
xohishi, istagi, talablariga mos bo’lishidir. Shu bilan birga u o’z faolligi asosida
shaxsiy rivojlanishga yo’naltirilgan. O’quvchi darsda faol ishtirokchi, ijrochiga
aylanadi. U darsni o’zlashtirishda o’z ulushi, orqali o’zlashtirish jarayoniga hissa
qo’shadi.
Hozirgi kunda umumta’lim maktablarida:
- Umumiy;
- Jamoa;
- Guruhlarda;
- Individual juftlik;
- Individual shakllarda
darslar tashkil etilmoqda.
Dars jarayonida quyidagi metod va texnologiyalardan foydalanilmoqda.
1) Algoritmlash (tayanch konspektlar, tayanch chizmalar algoritmlar, qisqa
axborotlar bloklar)
2) Ijodiy topshiriqlar
3) Modellashtirish (tahlil etish, mukammal savollar, qiyosiy taqqoslash)
4) Aqliy hujum
5) Kreativ metod
6) Nutq o’stirish
7) Evristik suhbatlar
8) Passiv, aktiv, integraktiv dars tizimlari
Zamonaviy dars-shunday darski, unda o’qituvchi o’quvchining mavjud
imkoniyatlaridan uddaburonlik bilan foydalanib, uning aqliy layoqini ishga solib,
o’sib borishini ta’min etadi. o’quvchi o’z navbatda bilimlarni chuqur tushunib
o’zlashtiradi va u borgan sari ma’naviy yutuklik sari qadam qo’yadi. Ilmiy nuqtai-
nazardan qaraydigan bo’lsak-dars o’qitish tarbiyalash rivojlantirish kabi bir –
butunlikni ta’minlaydi.
Bunday hollarda nimalar ko’zda tutiladi:
17

 o’quvchini chuqur va puxta bilim bilan qurollantirish, tushunib,
o’zlashtirib borish orqali shaxsning har tomonla rivojlanishini ta’minlash;
 bilimni olishda shaxsiy faoliyatlarni tashkil eta olish;
 o’quvchining mustaqil o’qishi, shaxsiy faoliyatini takomillashtirish,
o’z-o’zini tarbyalash motivlarini tashkillashtirish;
 o’quvchining ongli rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatish;
 o’quvchida o’zini tutish, qat’iy motivlarni shakllantirish;
 o’quvchida shaxsiy axloqiy faoliyatni shakllantirish va uni
umumqadriyat va madaniyat bilan uyg’unlashtirish;
 madaniy tarbiyalanganligini kamol toptirish.
Umuman darslar uch yagona harakterdagi maqsadni o’zida
mujassamlashtiradi. Ular o’zaro bog’liqlikda va o’zaro ta’sir etuvchi bo’lib,
o’quvchini qiziqtira olish, rivojlantirish, tarbiya toptirishdan iboradir.
Yuqorida nomi keltirilgan uch yagona maqsad oldindan rejalashtiriladi va
o’quvchi hamda o’quvchining dars so’ngida maqsadga erishishlari ta’min etiladi.
Darsning uch yagona maqsadi:
 qiziqtira olish;
 tarbiyalash;
 rivojlantirish
1. Qiziqtirish.
 Har bir o’quvchini mustaqil bilim olishga o’rgatish;
 Bilim olishning eng muhim talablarini elallash: to’liqligini, puxta va
chuqurligini tushungan holda bilimlarni o’zlashtirish;
 Aniq, hatosiz o’zlashtirib olish ko’nikmalarini shakllantirish;
 Darsda aniqlash, natijani bilib olishni shakllantirish;
 Darsning ta’limi maqsadlarini belgilashda bilim, ko’nikma,
malakalarning qaysi darajada o’zlashtirishni rejalashtirish zarur.
2. Rivojlantirish.
Darsning rivojlantiruvchi aspekti bir necha bloklardan tashkil topadi.
 nutqni o’zlashtirish;
18

 fikrni o’stirish;
 sensorik o’sish;
 harakatlanuvchi sferani rivojlantirish.
3. Darsning tarbiyalantiruvchi aspekti.
 Darsda o’qiladigan materiallar, o’qitish metodlari o’quvchilarning
xoxish-qiziqishlarini e’tiborga olgan holda o’quvchini axloqiy, estetik, ekologik
jihatdan tarbiya toptirishga qaratiladi. Ularga vatanga sadoqat, o’z xalqiga
muhabbat, mehnatni ulug’lash kabi umuminsoniy va milliy qadriyatlar singdirib
boriladi;
 Dars jarayonida turli hodisalar, atrof-muhit, hayotda uchraydigan
voqealarga munosabat bildirib boriladi;
 Bolalar orasida o’zaro do’stona va samimiy munosabat shakllantirib
borilmoqda.
Zamonaviy dars qanday tayyorlanadi? Dars o’quv jarayonining asosiy
qismidir. O’qituvchi va o’quvchilarning pedagogik faoliyati aksariyat darsda hal
etiladi. Shuning uchun ham o’qituvchining tayyorgarlik sifati darsning
tayyorlanishi, uni o’tkazish darajasiga bog’liq. Uning samarasi darsning mazmuni,
o’tkazish metodlari va darsni tashkil etish muhitga bog’liq
Zamonaviy darsning o’ziga xosliklari
19ZAMONAVIY DARSNING G’OYASI: TA’LIM – TARBIYA VA RIVOJLANTIRISH
DARSNING UMUMFUNKSIYASI: SHAXSNI RIVOJLANTIRISH. TA’LIM –
TARBIYALANISHNI TA’MIN ETISH
DARSNING UCH YAGONA MAQSADI
TA’LIMIY ASPEKTI, TARBIYAVIY ASPEKTI,
RIVOJLANTIRUVCHI ASPEKTI
DARSNING O’QUV-TARBIYAVIY VAZIFALARI
1. 2. 3. 4.5, 6…

Zamonaviy didaktikada dars tiplari masalasi hali ham aniq yechimini
topmagan. Har bir tip dars o’zining biror xususiyati bilan ajralib turadi.
Dars o’zining didaktik maqsadlarini tashkil etish maqsadlari, dars mazmuni,
o’rganish metodlariga qarab klassifikatsiya qilinadi.
Darsga yondoshuv besh tipga bo’linadi:
 Yangi materiallarni o’rganish;
 Bilim, ko’nikma, malakalarni tokomillashtirish va uni qo’llash;
 Umumlashtirish va tizimga solish;
 Kombinatsiyalashgan darslar;
 Bolalarning bili, ko’nikma, malakalarini nazorat qilish va korreksiya
qilish darslari;
Bunday darslar istiqbolli bo’lib, keng jriy etishni talab etaddi.
1. Yangi materiallarni o’rganish darslari.
Bunday darslarning bosh maqsadi material mazmunini o’rganish va
o’zlagtirib olishdir. Bunday o’quvchilar yangi tushunchalarni o’rganishga,
mustaqil ravishda izlanishga, oriyentatsiya ishlari, didaktik vazifalarni bajarishga
odatlantiriladi. Bunday tipdagi darslar o’rta va yuqori sinf o’quvchilari bilan
o’tkaziladi, chunki, u sinflardagi o’quv materiallari hajm jihatdan ancha katta
bo’ladi. Bu kabi darslarni ma’ruza evristik suhbatlar, tajriba va sinovlar tariqasida
o’tkazish mumkin.
2. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini takmollashtiruvchi
darslar. Bunday darslarga quyidagi didaktik vazifalar asos qilib olinadi:
 Yangi olingan bilimlarni tizimga solish va umumlashtirish;
 O’zlashtirilgan bilimlarni takrorlash va mustahkamlash;
 Olingan va o’zlashtirilgan bilimlarni amaliyotda qo’llay olish,
chuqurlashtirish, kengaytirish;
 Yangi o’zlashtirilayotgan bilim, ko’nikma va malakalarni nazoratga olib
borish.
Bu tipdagi darslar yana bir qancha klassifikatsiyalarga bo’linadi:
 O’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash;
20

 Takrorlash darslari;
 Olingan bilim, ko’nikma va malakalarni kompleks qo’llash darslari;
 Ko’nikma va malakalarni shakllantiruvchi darslar.
Yuqorida qayd etilgan darslarning yana quyidagi ko’rinishlari mavjud:
 Mustaqil ish darslari (og’zaki, yozma mashq va yozma ishlar).
 Laboratoriya ish darslari;
 Amaliy mashg’ulot darslari;
 Ekskursiya darslari;
 Seminar darslari;
3. Umumlashtirish va sistemalashtirish darslari:
Bu tipdagi darslar quyidagi ikki didaktik vazifani hal etishga qaratilgan.
1. O’quvchilarning nazariy bilimlarini qay darajada o’zlashtirilganliklari.
2. O’zlashtirilgan bilimlarning eng muhim joylari.
Bu ikki holat predmet bo’yicha egallagan ko’nikma va malakalarni butun
dastur talablari hamda standart asosida chorak, yarim yillik, yillik o’zlashtirish
natijalarini ko’rsatadi. Umumlashtirilgan va sistemalashtirilgan darslarni barcha tip
darslarida qo’llash mumkin.
4. Kombinatsiyalashgan darslar.
Bu darslar amaliyotda keng qo’llaniladi. Bunday darslarda yuqorida qayd
etilgan uch tipdagi didaktik talablardan foydalaniladi. Shuning uchun ham bunday
darslarni kombinatsiyalashgan darslar deb yuritiladi.
Bunday tipdagi darslarga metodik yondashuvlar ham yuqorida
keltirganimizdek ko’rinishga ega.
o Darsda o’quvchi faoliyatini tashkil etish;
o Takrorlash, o’quvchi bilimining chuqurligi hamda mustahkamligi,
ilgarigi darslarni qay darajada o’zlashtirilganligi;
o O’quvchining bilimlar to’g’risidagi fikrlari va ongli o’zlashtirilganligi;
o Uyga vazifa va uni to’g’ri bajarish bo’yicha tushuncha berish;
o O’quvchilarning o’zlashtirilganliklarini dars davomida baholab borilishi.
21

5. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qiluvchi va
tuzatish kirituvchi darslar.
Bunday darslarning didakti vazifasi o’quvchilarning o’qitilgan o’quv
materiallarini qay darajada o’zlashtirganliklarini aniqlashdan iborat.
Ayniqsa, olingan bilimlarning nazariy ahamiyati o’tilgan materiallar bo’yicha
nazariy tushunchalarni, ko’nikma va malakalarni qanday egallaganliklari,
o’zlashtirish sifati, dianostik tahlil, u yoki bu o’quv materialini
texnologiyalashtirishga tuzatishlar kiritish kabilar bilan belgilanadi.
Nazorat va tuzatish darslar quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin:
Yozma ravishdagi so’rov (diktank, bayon, misollar va masalalar yechish);
Zachyot; Laboratoriya mashg’uloti; Amaliy ishlar; Mustaqil yozma ishlar;
Imtihonlar; Yuqori darajadagi nazoratlarga kurs yoki fan bo’yicha yakuniy
imtihonlar kiradi.
Yakuniy baholash va nazorat davrida o’quvchining olgan bilimlarini
amaliyotda turli vaziyatlarda qanday qo’llay olishiga alohida e’tibor qaratiladi.
Nazorat darslari tashkil etilgandan so’ng o’quvchilar faoliyatida uchraydigan
tipik hatolarni aniqlash uchun ham maxsus darslar tashkil etiladi.
Ularning olgan bilim – ko’nikma va malaka darajalarini aniqlash, qiziqish,
xoxishlarini o’rganish orqali kelgusida darsga ma’lum tuzatish, o’zlashtirishlar
kiritib boriladi.
Darslarda o’quvchilarning o’quv faoliyatlarini tashkil etish.
Dars jarayonini tashkil etish, uning strukturasidan unumli foydalanishda
o’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil etish muhim rol o’ynaydi.
Pedagogik adabiyotlarda maktab amaliyotida o’quvchining o’quv faoliyatini
olib borish uch yo’nalishda amalga oshiriladi.
1-umumiy
2-guruhli
3-yakka tartibda.
Umumiy yo’nalishdagi faoliyatda o’qituvchi rahbarligida sinfdagi barcha
o’quvchilarning hatti-harakati tushuniladi.
22

Guruhli o’quv faoliyatida, o’quvchilar bilan birga ish olib boriladi. Yakka
tartibdagi faoliyatda o’quvchining bir o’zi, alohida faoliyat olib boradi.
1. Umumiy shaklidagi faoliyatni tashkil etuvchi darslarda o’quvchilar bir
vaqtning o’zida bir xildagi topshiriqni sinf bo’yicha muhokama etadilar,
solishtirib, umumlashtirib, xulosa chiqaradilar.
O’qituvchi o’quvchilar bilan bir vaqtda vazifani bajaradi, u so’zlash,
tushuntirish, ko’rsatish jarayonida barcha o’quvchilar bilan birga masalani
muhokama etadi.
Bunday muloqat o’quvchi ishonchini qozonishga, o’quvchilar bilan
muloqatga kiritishiga, jamoa bo’lib ishlash ko’nikmasining hosil bo’lishiga olib
keladi.
Umumiy o’quv faoliyatini tashkil etishning o’ziga xos kamchiliklari mavjud.
Darsda faoliyat o’qituvchi tomonidan barchaga qaratiladi, ya’ni bir oz
abstraktlik kelib chiqadi.
Barchani bir xilda, bir maqsad yo’lida ishlashga undaydi. O’quvchilarning
qiziqish va qobiliyatlari har – xil bo’lganligi tufayli bilim va ko’nikmalarni qabul
qilish olish o’zlashtirish birdek natijani kafolatlamaydi.
O’qish, o’zlashtirishlari sust bo’lgan o’quvchilar sekin ishlaydilar. O’quv
materialini yomonroq o’zlashtiradilar. Ular o’qituvchining ko’proq e’tiboriga
muhtojlar. Ayrim o’quvchilar qiyinroq materiallarni o’zlashtirishga moyil
bo’ladilar.
Ayrimlari esa ko’proq ijodiy yondashuv izohlanishga doir o’quv
materiallariga moyil bo’ladilar. Shuning uchun umumiy tipdagi darslarda savol-
javoblar laboratoriya mashqlari iloji borishicha o’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan
bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Shunday qilib, darslarda bir xillik, bir qolipdagi
yondashuvlardan qochish taqozo etiladi.
2.2. Darsda o’quv materialini individual shaklda tashkil etish
23

Dars jarayonining bunday shaklini tashkil etishda topshiriqlar har bir
o’quvchiga alohida beriladi va u o’z o’quv imkoniyatlari darajasida uni mustaqil
yechadi. Manbalar darslik bilan ishlash, ma’lumotnoma, lug’at, qomus, majmua
shaklida bo’lishi mumkin. Undan tashqari individual masalalar, misollar yechish,
bayonlar, insholar, referat, ma’ruza yozish, turli amaliy kuzatuvlar o’tkazish,
dasturli o’quvlar tashkil etishda shaxsiy topshiriqlar asosida ish tashkil etiladi.
Ko’pincha pedagogik adabiyotlarda, amaliyotda o’quvchilar topshiriqlarini
individual boshqarishning ikki shakli keltiriladi. Birinchi holatda sinf boyicha
berilgan topshiriqni har bir o’quvchi boshqa o’quvchi bilan muloqotga kirishmay,
yakka tartibda bajaradi va birdek vaqt belgilanadi.
Ikkinchi holdagi individuallashtirishda topshiriqlar o’quvchining tayyorgarlik
darajasi, qiziqishlari, imkoniyatlariga qarab beriladi va ularning shaxsiy
rivojlanishlari tayinlanadi.
O’quvchilarning o’quv faoliyatlarini individual tashkil etishning eng
samarali shakli – o’quvchiga tabaqalashgan shaxsiy o’quv topshiriqlari berish, ular
tayyor kartochka, yozma matnlarda berilsa, yana ham maqsadga muvofiq bo’ladi.
Individual ishlash jarayonida ayniqsa, bo’sh o’quvchilarning ishlashini
kuzatib boorish, zarur hollarda ularga yordam ko’rsatish yaxshi natijalar beradi.
Dars tizimi o’z ichiga:
- Maqsad, o’quv materialining mazmuni, o’quv vositalari metodlari,
formasi, nazorat, pirovard natijani;
- Dars monitoringi ta’lim sifatini aniqlash, ko’zda tutilgan tushuncha,
malaka, ko’nikmalarini o’quv materiali asosida qiyoslashni;
- O’quv mat uzatishlar va o’zgartirishlar kiritishni oladi.
Har qanday dars u qanday erialiga t usul va texnologiyaga asoslangan
bo’lmasin, u avvalo, shaxs va uni rivojlantirishga qaratilgan bo’lmog’i kerak.
- Shaxsning kasbiy faolligiga;
- Yuqori darajadagi kompitentlikka;
- Aniq maqsadga;
24

- Kasbiy mahoratini oshirishga;
- Yuqori texnologik tayyorgarlikka;
- Mustaqil fikrlay olishga;
- Mas’uliyatni his etgan holda qarorlar qabul qila olishga;
- Ijodiy yondashuvga;
- Doimiy o’qish va izlanishga undashga;
- Muloqotga kirishuvchanlikka;
- O’zaro hamkorlikka;
- Sotsial va kasbiy mas’uliyatni his eta olishga qaratilmog’i darkor.
Shu munosabat bilan o’quv jarayoni – darsda o’quvchi har doim markazda
turmog’i darkor.
Dars jarayoni:
- ehtiyojni;
- qiziqish – xohishni, maqsadni;
- o’quvchi faolligini;
- qobiliyatini nazarga tutgan holda darsning pirovard maqsadi o’quvchiga
bilim, ko’nikma, malaka berishdan iboratdir.
O’qituvchidan darsda quyidagi didaktik talablarga rioya qilishi talab etiladi:
- so’z, nutq, bayon orqali dars o’tish;
- ko’rgazmalilik;
- amaliyot bilan bog’lash.
U quyidagi metodlardan foydalanishi kerak:
- tushuntirish – illyustratsiya;
- programmalashtirish (dasturlash);
- evristik;
- muammoli;
25

- interfaol.
Modelli o’qitishda o’qituvchi qanday modelda o’qitishidan qat’iy nazar ikki
holatga e’tibor berishi shart:
1. O’quvchida o’z kuchi va imkoniyatiga ishonish hissini uyg’ota olish.
2. O’quvchiga o’z vaqtida zaruriy yordamni bera olish.
Modelli o’qitish ta’lim texnologiyasining asosiy elementi bo’lib, u o’z
xarakteriga ko’ra ta’lim jarayoniga tez sur’atlar bilan kirib kelmoqda. Eng muhimi
shundaki: yangi pedagogik texnologiyani joriy etishda o’qituvchi biinchi o’rinda
turmaydi, balki u o’quv jarayonini tashkil etuvchi tashkilotchi sifatida namoyon
bo’ladi.
Ya’ni guruh ishtirokchilarini ma’lum modellarni o’rganish, muammolarni
yechishga undaydi. Manbalardan qo’shimcha axborotlarni olish, tahlil etish,
tizimga solish, xulosalar chiqarishga o’rgatadi. O’quv guruhlari bilan hamkorlikda
kelgusi modellarni shakllantirish, tashkil etish, yechimiga e’tibor qaratiladi.
Modelni shakllantirishda u quyidagi komponentlarni inobatga olmog’I zarur:
- O’quv maqsadini aniq shakllantirish (maqsadli dasturlash);
- Axborot bankini yaratish, o’quv dasturi asosida o’quv materiali,
matni, tekstlarini mujassamlash;
- Mo’ljallangan materiallarini o’rganish:metodik qo’llanma, maqsadga
yetishtiruvchi yo’l – yo’riqlarni shakllantirish;
- Zaruriy ko’nikma, malakalarni shakllantirish uchun amaliy
mashg’ulotlarni o’tkazish;
- Ishlash uchun zarur asbob – uskuna, material vositalar bilan guruhni
ta’minlash;
26

2.3 Yaponiya mavzusida dars ishlanma
Mavzuning texnologik xaritasi va o’tkazilish ishlanmasi
Mavzu Yaponiya .
Maqsad
, vazifalar Maqsad: O’quvchilarda yangi atama va tushunchlarni shakllantirish;
Yaponiya tabiiy-geografik o’rni xususiyatlari haqida tasavvurlar hosil qilish;
o’quvchilarda geografik o’rin ko’nikmasini shakllantirishda davom etish;
Yaponiya orollarni xaritadan topa olish ko’nikmalarini mashq qilish;
Yaponiyani tadqiq etgan sayyohalr haqida ma’lumotlar berish.
O’quv
jarayonining
mazmu
ni Vazifalar:
O’quvchilarda mavzu asosida bilim va ko’nikmalarni shakillantirish,
geografik atlas va xaritalar bilan ishlashga qiziqish o’yg’otish.
O’quvchilarning savol-javob, xarita bilan ishlash ( amaliy mashg’ulot ) orqali
yangi mavzuni qay darajada o’zlashtirilganligi nazorat qilinadi.
O’quv
jarayonini
Amalga
oshirish
texnologiyasi Uslub: “Aqliy hujum”, juftlikda ishlash (“B.B.B”), “Guruhlar bilan
ishlash”.
Shakl: Savol-javob, jamoa va yakka tartibda ishlash, amaliy mashg’ulot.
Vosita: Dunyo tabiiy xaritasi, o’quv atlasi, yozuvsiz xarita, maktab darsligi,
“Kompyuter Osiyo” ITP tomonidan yaratilgan o’quv filmi,
tarqatma savollar.
Usul: Tayyor yozma materiallar, Akvarium , mavzuga oid xaritalar asosida.
Nazorat: Savol-javob, o’z-o’zini nazorat qilish.
Baholash: Rag’batlantirish, 5 ball tizim asosida baholash.
Kutilay
otgan
natijalar O’qituvchi:
Mavzu belgilangan vaqt ichida barcha o’quvchilar tomonidan o’zlashtiriladi.
O’quvchilarning darsda faolligi oshadi. Ularda fanga nisbatan qiziqish
o’yg’onadi. Amaliy mashg’ulot davomida barcha o’quvchilar baholanadi. O’z
oldiga qo’ygan maqsadlariga erishadi. O’quvchilar og’zaki va amaliy
mashg’ulotlarni mustaqil bajaradilar, boshqalarga yetkazish, savol va javob
berishga o’rgatiladi.
O’quvchi:
Mavzu yuzasidan yangi bilimga ega bo’ladilar. Guruhlar bilan ishlashni
o’rganadilar, eslab qolish, ayta olish, ko’rsata olish ko’nikma va malakalarga
ega bo’ladilar
Kelgusi
rejalar
(tahlil,
o’zgarishlar) O’qituvchi:
Yangi pedagogik texnologilarni o’zlashtiradi va darsda tatbiq etib,
takomillashtirishga erishadi. O’z ustida ishlaydi. Mavzuni hayotiy voqiyalar
bilan bog’laydi va solishtiradi.
O’quvchi:
Mavzu yuzasidan berilgan topshiriq ustida mustaqil ishlashi o’rganadi. O’z
fikrini ravon bayon eta oladi. Guruh fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelish
malakasini hosil qiladi. Yangi mavzuga oid qo’shimcha materiallar topishga
harakat qiladi.
Mashg’ulotni ng borishi
27

Dars rejasi:
1. O’qituvchining kirish so’zi. (2 daqiqa)
2. Guruhlarga bo’linib ishlashni tashkillashtirish. (2 daqiqa)
3. Guruh a’zolariga juftlikda ishlash uchun topshiriq berish. (6 daqiqa)
4. Yangi mavzu bayoni ( 7 daqiqa)
5. Yozuvsiz xaritaga Yaponiyaga kiruvchi yirik orollarni tushirish. (8
daqiqa)
6. Guruhlar taqdimoti (10 daqiqa)
7. Mavzuni mustahkamlash (5 daqiqa)
8. O’qvchilarni baholash ( 3 daqiqa)
9. Uyga vazifa. (2 daqiqa)
Darsning borishi:
1. O’qituvchining kirish so’zi (1daqiqa).
Darsning tashkil etilishi:
a) salomlashish, davomatni aniqlash;
b) o’quvchilarni darsga hozirlab, jonli muhit yaratish;
2. Guruhlarga bo’linish (2 daqiqa).
O’quvchilar tanlagan emblemalari orqali 5ta guruhga bo’linib, joylariga
o’tirishadi (emblemalar o’qituvchi tomonidan oldindan tayyorlab qo’yiladi).
I-guruh. “Xokkaydo”
II-guruh. “Tokio”
III-guruh. “Kyusyu”
Guruh a’zolari ichidan juftliklarga “ Bilaman, Bilishni istayman, Bilib oldim ”
jadvali beriladi.
O’quvchilar Yaponiya haqida bilgan va bilishni istaganlarni yozadilar.
Juftliklar ishi guruhlarda ko’rib chiqiladi va guruh a’zolaridan bir o’quvchi u
haqda bayon qiladi.
28

BILAMAN BILISHNI ISTAYMAN BILIB OLDIM
Yangi mavzu bayoni
Reja:
Iqtisodiy-geografik tahlili. Tabiiy sharoiti va resurslari

Xo'jaligi, transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari, ichki tafovutlari
Yaponiyaning umumiy maydoni 376 ming. kv.km. Hududining muhim
xususiyatlaridan biri uning katta va kichik orollarda joylashganligidir. Ulardan
to`rt tasining maydoni ancha kattadir. Bularga Xonsyu, Xokkaydo, Kyusyu va
Sikoku orollari kiradi. U unitar davlat bo`lib, 47 prefekturaga bo'linadi.
Yaponiya, asosan, tog'li mamlakat. Hududining 75 foizini tog'lar egallaydi.
Eng baland tog'i Fudziyama (3776 m.) yapon xalqining ommaviy topinadigan-
sig'inadigan muqaddas joyi hisoblanadi. Tekisliklari, asosan, Tinch okean sohillari
bo'ylab joylashgan. Ayniqsa, Tokio qo'ltiq-bo'yidagi Kanto pasttekisiigi
mashhurdir.
Yaponiya biron-bir yerosti boyliklari bilan o'zini o'zi ta'minlay olmasa-da,
boy dengiz, geotermal, gidroenergiya, agroiqlim resurslariga ega.
Darslik va atlas bilan ishlash (8 daqiqa)
Har bir guruhga alohida topshiriq beriladi.
1-guruhga: Yaponiyaning asosiy xususiyatlarini ayting.
2 –guruhga: Yaponiyaning geografik o’rniga ta’rif bering.
3-guruhga: Yaponiyaning tekshirilish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
5 daqiqadan so’ng guruh ishlari taqdimoti tinglanadi.
Guruh a’zolari boshqa belgilar orqali yangi guruhlarga ajratiladi.
Har bir guruhga turli xil orollar beriladi, ular yozuvsiz xaritaga shartli belgilar
orqali belgilaydilar.
1-guruhga : Xokkaydo guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga
tushiring. (Xokkaydo oroli).
2 –guruhga: Tokio guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga
tushiring. (Xonsyu oroli).
29

3-guruhga: Kyusyu guruhiga kiruvchi quyidagi orollarni yozuvsiz xaritaga
tushiring. (Kyusyu va Sikoku orollari).
O’quvchilarning yangi mavzu bo’yicha olgan bilimlari tekshirib ko’riladi:
1-guruhga: Yaponiyada hududining necha foizini tog’lar egallaydi?
Javob: 75%
2 –guruhga: Yaponiyaning Eng baland tog'i?
Javob: Eng baland tog'i Fudziyama (3776 m.)
3-guruhga: Yaponiyaning aholi soni qancha?
Javob: 127 mln kishi
Dars boshida berilgan jadvaldagi “ Bilib oldim” bo’lagi to’ldiriladi.
O’qituvchi mavzuni mustahkamlashda mavzu yuzasidan yangi so’z va
atamalardan tuzilgan savollarni “ Akvarium ”ga solib qo’yadi.
Guruhlar tomonidan “Akvarium ” dan yangi so’zlar, atamalar yozilgan
baliqchalar olinadi.
Ular baliqchalardagi so’zlarga zudlik bilan javob berishlari lozim.
Masalan: (“Xokkaydo”, “Xonsyu”, Kyusyu”, “Sikoku”)
Uyga vazifa:
Yangi darsni o’qib kelish. Atlasdan 17-betdagi Yaponiyaga kiruvchi orollarni
yozuvsiz xaritaga tushirishni tugallash. Yaponiya haqida qiziqarli ma’lumotlar
to’plash.
30

Xulosa.
Men ushbu kurs ishimning xulosa qismida quyidagi fikrlarimni bayon
qilmoqchiman. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng bir qancha
qonunlar qabul qilindi. Ana shunday qonunlardan biri “Ta’lim to’grisida”gi
qonundir. Bu qonunng asosiy maqsadi: ta’lim sohasini tubdan isloh qilish,
o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlardan to’la xalos etishdan iboratdir.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki ishda gaeografiya ta’limida yangi
pedagogic texnologiyalardan foydalanish an’anaviy darslardan noan’anaviy
darslarning afzalliklari bayon qilinadi.
I. Geografiya darsiga qo’yiladigan talablar bobida geografiya darslariga
qo’yiladigan tarbiyaviy, psixologik, gigiyenik, didaktik talablar hamda bugungi
kun geografiya fani o’qituvchisi oldiga qo’yiladigan asosiy vazifalar ochib berildi.
II. Geografiyada noan’anaviy dars usullari bobida esa no’anaviy darsning
an’anaviy darsdan farqli jihatlari, noan’anaviy dars turlari, geografiya ta’limida
Yangi pedagogik-texnologiyalarni qo’llashning interfaol usullari bayon qilindi.
Bitiruv malakaviy ishining mazmunini ochishda ilg’or o’qituvchilarning dars o’tish
uslublaridan foydalanildi. Bizning bosh maqsadimiz o’sib kelayotgan yosh avlodni
geografiya fanining yutuqlari, zamonaviy bilim manbaalari bilan tanishtirish
maqsadida noan’anaviy darslarni tashkil etish usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Bugungi kun talabi – darslarni pedagogik texnologiyalardan foydalanib,
noan’anviy interfaol usullar asosida tashkil etishdir. Yangi mavzuni yoritishda
faqat darsliklardagi ma’lumot bilan chegaralanmasdan qo’shimcha materiallardan
ham foydalanilsa, dars yanada mazmunli bo’lib, o’qivchilar o’rganadigan bilimlari,
dunyoqarashlari kengayib boradi. Bu esa, bugungi kun o’qituvchilarini izlanishga
ko’proq kitob o’qishga, fan yangiliklaridan boxabar bo’lish uchun turli
manbalardan foydalanishlari lozimligini ko’rsatadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Yo’ldoshev J.G’.,Usmonov S.A.Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
amaliyotga joriy qilish. Toshkent, 2008.
2. Qurbonniyozov R. Geografiya o’qitish metodikasi. “Urganch” nashriyoti. 2001.
3. Матраусов Н., Панчешникова Р. Методи преподования географическом в
среднем школи.
4. Бибик Р., Герасимова А. Методи преподования географии в среднем
школи.
5. Abdug’aniev I. Geografiya darslarida ta'limning texnika vositalaridan
foydalanish. Toshkent, O’qituvchi, 1990.
6. Abdieva Z.A. Geografiya fanida noan'anaviy dars usullaridan foydalanish.
Navoiy., 2003
Elektron ta'lim resurslari
1. http://ek.nuu.uz//236-geografiya-oqitish-metodikasi-fan-sifatida-geografiya-
oqitish-metodikasini-mazmuni-vazifasi-va-muammolari.html
2 . http://geografiya.uz/jahon-iqt-ijt-geografiyasi/984-yaponiya.html#sel =
3. www.geografiya.uz
32

Geografiyani o’qitishda ko’rgazmali qurollardan foydalanish

Sotib olish