Geologik vazifalarni bajarishda geofizik usullarning qo‘llanilishi - Геология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	732.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Геология

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

67 Продаж

Geologik vazifalarni bajarishda geofizik usullarning qo‘llanilishi

Купить

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ _______________________________________________ ” YO‘NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Geologik vazifalarni bajarishda geofizik usullarning qo‘llanilishi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. GEOLOGIK IZOHLASHDA GEOFIZIK USULLARNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Geofizik usullar va ularning geologik ahamiyati…………………………… 6
1.2. Hududiy va o‘rta masshtabli geologik tadqiqotlarda geofizikaning
o‘rni…… 10
1.3. Majmuali geofizik ma’lumotlarni geologik izohlash
uslublari ……………… 27
II-BOB. AMALIY GEOLOGIK VAZIFALARDA GEOFIZIK
USULLARNI QO‘LLASH
2.1. Foydali qazilmalarni izlash va qidiruv xaritalashda
geofizika ………………. 31
2.2. Muhandislik-geologik va gidrogeologik
tadqiqotlar ………………………… 40
2.3. Karstlar va jinslarning fizik-mexanik xossalarini
o‘rganish…………………. 46
XULOSA……………………………………………………………………….. 49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 51
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Geofizik usullar geologik vazifalarni bajarishda
zarur bo‘lib, ular yerning ichki tuzilishini, minerallarni o‘rganish, yer osti
suvlarining mavjudligini aniqlash, karst jarayonlarini tahlil qilish va boshqa
geologik jarayonlarni tushunishda katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston
Respublikasida yer resurslarini samarali boshqarish, ularni o‘rganish va ulardan
foydalanish sohasida so‘nggi yillarda sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Shularni
hisobga olib, geologik va geofizik tadqiqotlar dolzarb bo‘lib qolmoqda, chunki bu
soha mamlakatning tabiiy resurslaridan unumli foydalanish va iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Prezidentning so‘nggi yillarda qabul qilgan
farmonlari va qarorlari, xususan, “O‘zbekiston Respublikasining 2021–2025
yillarga mo‘ljallangan geologiya va yer resurslarini boshqarish sohasidagi davlat
siyosatini amalga oshirishga oid” farmoni, mamlakatning geologik xizmatlarini
rivojlantirish, yangi geofizik texnologiyalarni joriy etish, va yer resurslarini yanada
samarali o‘rganish bo‘yicha aniq yo‘nalishlarni belgilab berdi. Ushbu hujjatlar
geologik sohada innovatsion usullarni kengaytirish va muhim hududlarda
izlanishlar olib borish zaruratini ta’minlamoqda.
Bundan tashqari, so‘nggi yillarda O‘zbekistonning tabiiy resurslaridan
foydalanuvchi, ayniqsa geologik va geofizik sohalarda xususiy va davlat sektorlari
orasidagi hamkorlikni mustahkamlash maqsadida qabul qilingan bir qator qarorlar
mamlakatning geologik bozorida yangi imkoniyatlarni yaratmoqda. Ushbu
farmonlar va qarorlar geofizik usullarni qo‘llashda yangi texnologiyalarni joriy
qilishni, shu bilan birga ilmiy izlanishlar va innovatsiyalarni rivojlantirishni ko‘zda
tutmoqda. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun geologik va geofizik usullarni,
jumladan, georadar, seysmografik, gravimetrik va boshqa zamonaviy usullarni
3

qo‘llash orqali yer resurslarini yanada chuqurroq o‘rganish va monitoring qilish
imkoniyati mavjud. Geofizik usullar yordamida er osti tuzilmasining aniq
xaritasini tuzish, minerallarni topish va karst jarayonlarini o‘rganish kabi muhim
masalalarni hal qilish mumkin. Shuningdek, bu usullar yordamida yer osti suvlarini
va boshqa resurslarni aniqlash, xavfli hududlarni baholash va xavf-xatarlarni
minimallashtirish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar to‘plash osonlashadi. Geofizik
usullarni qo‘llashda yangiliklar va rivojlanishlar har doim kuzatib borilishi kerak.
Bu masala O‘zbekistonning tabiiy resurslarini samarali boshqarishda, geologik
xizmatlarning sifatini yaxshilashda va yangi texnologiyalarni joriy etishda dolzarb
ahamiyatga ega. Geologik va geofizik tadqiqotlar o‘zining ilmiy ahamiyati bilan
birga, iqtisodiy rivojlanish uchun ham muhim vosita hisoblanadi. Geofizik
usullarning geologiya sohasidagi o‘rni va ahamiyati, ayniqsa, tabiiy resurslar
bazasini kengaytirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashda o‘zining muhim rolini
o‘ynaydi. Ushbu sohadagi yangi tadqiqotlar va texnologiyalar, yangi imkoniyatlar
yaratish uchun eng muhim omil bo‘lib, barcha geologik tadqiqotlar uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Geofizik usullarni geologik vazifalarni bajarishda
qo‘llanilishining samaradorligini o‘rganish, ularning yer resurslarini aniqlash,
minerallarni topish, karst jarayonlarini kuzatish va boshqa geologik jarayonlarni
tahlil qilishdagi rolini tushuntirishdir. Kurs ishida geofizik usullarning turli xil
geologik vazifalar uchun qanday qo‘llanilishini, ularning metodologiyasi va
texnologiyalarini, shuningdek, bu usullarni joriy qilish orqali geologiya sohasida
erishilgan yutuqlarni tahlil qilish maqsad qilingan. Shuningdek, o‘rganilgan
materiallar orqali O‘zbekistonning tabiiy resurslarini samarali boshqarish va
rivojlantirish bo‘yicha yangi imkoniyatlarni ko‘rsatish ham kurs ishining asosiy
maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 Geofizik usullarni geologik vazifalarda qo‘llanilishining asoslarini
o‘rganish.
4

 Geofizik usullarni aniqlash va ularning samaradorligini tahlil qilish.
 Geologik jarayonlar va tabiiy resurslarni o‘rganishda geofizik usullarni
qo‘llashning amaliy ahamiyatini ko‘rsatish.
 Geofizik usullar yordamida O‘zbekistonda geologik resurslarni aniqlash
va boshqarish usullarini taklif qilish.
 Geofizik tadqiqotlar orqali yer resurslari va minerallarni aniqlashdagi
yangi imkoniyatlarni o‘rganish.
Kurs ishining predmeti. Geofizik usullarni geologik vazifalarda
qo‘llanishi, ularning samaradorligi, va geologik jarayonlar hamda tabiiy resurslarni
o‘rganishdagi ahamiyati.
Kurs ishining obyekti. Geofizik usullar yordamida geologik vazifalarni
bajarish jarayonlari, shu jumladan karstlarni, jinslarning fizik-mexanik xossalarini
va yer osti suvlarini o‘rganishdagi usullar va metodlar.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. GEOLOGIK IZOHLASHDA GEOFIZIK USULLARNING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Geofizik usullar va ularning geologik ahamiyati
Geologiya fani va amaliyotining hozirgi vaqtdagi yutuqlari yaqin o‘n
yilliklarda geologorazvedka ishlarining rivojlanishini quyidagi yo‘nalishlarda
ko‘rsatadi: sanoati rivojlangan hududlarda mineral-xomashyo bazasini
chuqurlikdagi va qalin qoplangan foydali qazilma konlarini aniqlash hisobiga
kengaytirish; mineral-xomashyo resurslarini borish qiyin va kam o‘rganilgan
rayonlarda qidirish; foydali komponentning konsentratsiyasi past, ammo zaxirasi
katta bo‘lgan ma’danli konlarni aniqlash va razvedkalashdir. Bu vazifalarni
yechishda asosiy o‘rinlardan biri geofizik razvedkaning geofizik usullariga tegishli
bo‘lib, ular yer qobig‘ining chuqurlikdagi tuzilishini o‘rganish, foydali qazilma
konlarini atmosferadan, kosmosdan, yer ustida, dengiz yuzasida, skvajinalarda, yer
usti va osti tog‘-kon ishlarida qidirish va razvedkalashni amalga oshirish imkonini
beradi. Geologorazvedka ishlari amaliyotiga geofizik usullarni keng kirib borishini
ta’minlovchi ustunliklarga quyidagilar kiradi:
1. Ajratilishi va keyin baholanishi kerak bo‘lgan, chuqurlikda yotgan, har xil
qalinlikdagi turli qoplamalar ostidagi geologik obyektlar haqida ma’lumot olinishi;
2. Maqsadli geologik obyektlar haqida olinadigan ma’lumotlarning hajmiy
va detalli xususiyatlarini o‘rganilishi;
3. Nisbatan arzonligi va yuqori samaradorligi.
Geofizik usullar tabiiy va sun’iy yaratiladigan fizik maydonlarni o‘rganishga
asoslangan. Ularda tog‘ jinslari va ma’danlarning fizik xususiyatlari bo‘yicha
farqlanishi o‘z aksini topadi. Fizik maydonlarni o‘rganib, ularni alohida
6

yo‘nalishlar (profillar) bo‘ylab yoki maydon bo‘yicha, ba’zan fazoda o‘zgarishi
belgilanadi.
Ajratilayotgan geologik obyektning fizik xususiyatlari atrofdagi
jinslarnikidan qanchalik ko‘p farq qilsa, u geofizik maydonlarda geofizik
anomaliya ko‘rinishida shunchalik aniq ko‘rinadi. Geofizik anomaliya normal
maydon fonda ajratiladi. Normal fon kuzatilayotgan obyekt bo‘lmaganda
kuzatilishi mumkin bo‘lgan fizik maydondir. Geofizik tadqiqotlarda vaqt har xil
xalal beruvchi omillar bilan murakkablashgan bo‘ladi (tog‘ jinslarining tarkibiy
xilma-xilligi, qoplama yotqiziqlarning ta’siri, maydonlarning ustma-ust tushishi,
shuningdek texnik jihozlar va boshqa omillar). Anomaliyalarni aniqlash, birinchi
navbatda, tog‘ jinslarining fizik xususiyatlarining maydon va chuqurlik bo‘yicha
o‘zgarishiga bog‘liq. Masalan: Gravitatsion maydon jinslarning zichligi ( σ )
o‘zgarishiga. Magnit maydon magnitlanish qobiliyati ( χ ) va qoldiq magnitlanish
(Jr) ga. Elektr va elektromagnit maydonlar jinslarning solishtirma elektr qarshiligi
( ρ ), dielektrik va magnit singdiruvchanligi, elektrokimyoviy faollik va qutblanish
( η ) ga. Seysmik maydon turli to‘lqinlarning tarqalish tezligiga (ular esa zichlik va
elastiklik konstantalariga - Yung moduli, Puasson koeffitsiyenti va boshqalarga).
Radioaktivlik maydoni tabiiy nurlanishlar, gamma va neytron xususiyatlariga.
Termik maydon issiqlik o‘tkazuvchanligi va issiqlik sig‘imiga bog‘liq.
Geofizik usullar quyidagicha tasniflanadi:
1. Tabiiy maydonlar: Gravitatsion, Magnit, Elektr va elektromagnit,
Seysmik (zilzila tebranishlari), Radioaktiv nurlanishlar, Issiqlik.
2. Sun’iy maydonlar: Elektr, Elektromagnit , Seysmik , Issiqlik , Yadroviy
nurlanishlar.
Razvedka geofizikasining asosiy usullari:
 Gravi- va magnitorazvedka
 Elektro- va seysmorazvedka
 Radiometriya va yadrogeofizika
Geofizik usullar quyidagilarga qarab ham tasniflanadi:
7

 O‘tkazilish joyi (aerokosmik, yer usti, dengiz, yer osti, quduqlar)
 Masshtabi (mayda, o‘rta, yirik, mufassal)
 Vazifalari (ma’dan, neft-gaz, gidrogeologik, injener-geologik, tog‘-texnik)
Geofizik usullarning nazariy asoslari fizika va matematikaga asoslanadi,
ularning matematik apparati yuqori darajada takomillashgan.
Geofizikaning asosiy vazifasi - geologik jismlarning xususiyatlari va
o‘lchamlarini maydon parametrlari asosida aniqlashdir. Bu matematik jihatdan
juda murakkab bo‘lsa-da, yagona usul hisoblanadi. Shuni ham qayd etish kerakki,
fizik maydon parametrlarining bir hil taqsimlanishi turli geologik obyektlarning
fizik xususiyatlari va o‘lchamlariga mos kelishi mumkin. Geofizikaning teskari
vazifasi (kuzatilgan maydon asosida geologik obyektning o‘lchamlari va jinslar
xususiyatlarini aniqlash) nafaqat juda murakkab, balki odatda yagona yechimga
ega emas. Geofizik usullarning apparaturasi mexanika, elektronika, avtomatika va
hisoblash texnikasidan foydalanishga asoslangan. Zamonaviy talablar bu sohada
juda yuqori darajada.
Geofizik tadqiqotlarning samaradorligi quyidagilarga bog‘liq:
1. To‘g‘ri usul yoki usullar kompleksini tanlash
2. Ishni yuqori sifatli metodika va texnika bilan olib borish
3. Natijalarni to‘g‘ri geofizik interpretatsiya qilish
4. Geologik talqin qilish
Interpretatsiya jarayonida eng ishonchli variantni tanlash uchun tadqiqot
maydonidagi jinslarning:
- Fizik xususiyatlari
- Litologiyasi
- Tektonik tuzilishi
- Gidrogeologik sharoitlari haqidagi barcha ma’lumotlardan foydalanish
kerak.
Razvedkaviy geofizika nisbatan yosh fan bo‘lib, XX asrning 10-20 yillarida
paydo bo‘lgan. Biroq uning fizik-matematik asoslari ancha oldin yaratilgan.
8

Yerning fizik maydonlaridan foydalanish tarixi qadim zamonlardan boshlangan.
Magnitorazvedka - eng qadimgi usullardan biri Shvetsiyada magnitli konlarni
qidirish uchun kompasdan foydalanish haqidagi birinchi ma’lumotlar 1640-yilga
tegishli. Gravitatsion maydon tadqiqotlari 1647-yilda I. Nyuton umumiy tortishish
qonunini kashf qildi. Geofizika sohasidagi ilmiy ishlar va rivojlanish tarixi haqida
ma’lumotlar: M.V. Lomonosov nafaqat gazli gravimetr g‘oyasini ishlab chiqqan,
balki atmosferadagi elektr hodisalarini tadqiq qilgan. Uning ishlarini yer
elektromagnit tadqiqotlarining dastlabki namunalaridan deb hisoblash mumkin.
Elektrorazvedka bo‘yicha birinchi ishlarga R. Foke (Buyuk Britaniya) 1830-yilda
sulfidli rudalarning tabiiy qutblanishini kuzatgan, E.E. Rogozin 1903-yilda bu
usulning nazariy asoslarini yaratgan. 1913-yilda K. Shlyumberje (Fransiya) doimiy
tok elektrorazvedka usulini ishlab chiqqan, shu yili K. Zunberg va N. Lunberg
(Shvetsiya) o‘zgaruvchan tok elektrorazvedkasini taklif qilgan.
Magnitorazvedka sohasida 1785-yilda Kulon magnit masofalarning o‘zaro
ta’siri qonunini aniqlagan. Rossiyada dastlabki magnitorazvedka ishlarini 1894-
yilda E.E. Leyst (Moskva davlat universiteti) Kursk magnit anomaliyasida olib
borgan, XIX asr oxirida D.I. Mendeleev (Ural va Krivoy Rogda) va I.T.
Passalskiyning ishlari amalga oshirilgan. Seysmorazvedka sohasida XX asr
boshlarida F. Vixeri (Germaniya) va B.B. Golitsinning nazariy ishlari
seysmorazvedkaning yaratilishiga asos bo‘lgan. 1919-yilda Kursk magnit
anomaliyasida magnit tadqiqotlari boshlangan - bu razvedka geofizikasining
rivojlanish bosqichi hisoblanadi. Geofizika sohasiga I.M. Alpin, V.I. Baranov, V.I.
Bauman, V.R. Burstan, V.N. Daxnov, G.A. Gamburtsev, A.I. Zabarovskiy, A.N.
Kracv, P.P. Lazarev, A.A. Logachev, A.A. Mixaylov, L.Ya. Nesterov, P.P.
Nikitorov, A.A. Petrovskiy, M.K. Polshkov, E.F. Savarenskiy, A.S. Semenov, L.V.
Sorokin, Yu.V. Reznichenko, L.A. Ryabinkin, A.G. Tarxov, V.V. Fedinskiy,
O.Yu. Shmidt, B.M. Yanovsky, X.M. Abdullaev, M.A. Axmedjanov, I.A.
Fuzaylov, K.N. Abdullabekov va boshqa olimlar katta hissa qo‘shgan. Hozirgi
vaqtda geofizika nazariya va amaliyot jihatidan dunyoda yetakchi o‘rinni
9

egallagan. Mamlakatimiz mineral-xomashyo bazasini kengaytirish talablari chuqur
qatlamlarda va yopiq hududlarda konlarni razvedka qilish, tog‘-texnik, injener-
geologik, gidrogeologik tadqiqotlarning ko‘payishi, meliorativ va texnogen
tadqiqotlar hajmining o‘sishi kabi omillar geofizik usullarning keng qo‘llanilishiga
olib kelmoqda.
1.2. Hududiy va o‘rta masshtabli geologik tadqiqotlarda geofizikaning
o‘rni
Mayda va o‘rta masshtabdagi turli geofizik tadqiqotlar (mintaqaviy,
strukturaviy (tuzilmali) va chuqurlikli) hamda ularning tog‘ jinslarini va Yer
tuzilishini o‘rganishdagi ahamiyati. Qidiruv-xaritalash ishlarida geofizik
tadqiqotlar. Foydali qazilma konlarini qidirish. Geofizik usullar yordamida neft va
gaz, madanli va nomadanli foydali qazilma konlarini o‘rganish. Geologik muhitni
o‘rganish. Gidrogeologiya, muxandislik geologiya va melioratsiyada hamda
ekologik va texnogen tadqiqotlarda geofizik usullarning qo‘llanilishi. Geologik
masalalarni: geologik muhit tuzilishini o‘rganishda, foydali qazilmalarni qidirish
va razvedka qilishda, geoekologik, gidrogeologik-muhandislik geologik xaritalash
masalalarini yechishda geofizik tadqiqot usullarini tanlay olish va qo‘llash.
Geofizik tadqiqotlar, geologik ishlarning har bir bosqichida turli masalalarni
yechishda qo‘llaniladi. Geologik ishlarga qo‘yilgan talablar geofizik
tadqiqotlarning o‘rganish chuqurligini orttirish, to‘siqlar foni (muhitlarni) orasidan
fizik xossalari oz farq qiladigan obyektlarni aniqlash, foydali qazilmalarni bevosita
alomatlari bo‘yicha izlashni talab etadi.
Ixtiyoriy geologik masalani yechishda bir nechta geofizik usullarning
natijalari ishlatiladi. Ayniqsa, murakkab geologik masalalar geofizik usullarning
majmuasi (kompleksi) bilan yechiladi va bunda tadqiqotlarning ob’ekti bo‘yicha
to‘liqroq ma’lumotlar olinadi.
Bir nechta geofizik usullarning qo‘llanilishi (majmualash) turli sabablarga
bog‘liq:
10

1. Alohida usullar bilan olingan dalillarni talqin qilish natijalari bir yechimli
bo‘lmasligiga.
2. Hamma qo‘yilgan vazifalarni bitta usul bilan yechib bo‘lmasligiga.
3. Iqtisodiy tomoniga – qachonki yuqori samaradorli, lekin qimmatbaholi
tadqiqotlarning o‘rniga samaradorligi pastroq bo‘lgan, nisbatan arzon ishlar bilan
birga olib borish zarurligiga.
Tayin geologik masalani yechishda geofizik usullar majmuasi o‘rganiladigan
rayonning fizik-geologik sharoitiga muvofiq tanlab olinadi. Ularni tanlab olishda
quyidagi qonuniyatlar tahlil qilinadi:
1. Geofizik anomaliya va geologik kesim tuzilishi orasida doimiy bog‘liqlik
bor. Geologik tuzilma bo‘lmagan bir jinsli muhitda geofizik anomaliyalar
bo‘lmaydi va aksincha, bir jinsli muhitning tarkibida qandaydir geologik tuzilma
hosil bo‘lganda, albatta, geofizik anomaliya kuzatiladi. Shuni eslatish kerakki, bir
xil geologik tuzilma (ob’ekt) har doim geofizik anomaliyasi bir-biriga o‘xshash
bo‘ladi (geofizikaning to‘g‘ri masalasi), bir-biriga o‘xshagan geofizik
anomaliyalarda esa har xil geologik vaziyatlar kuzatilishi mumkin (geofizikaning
teskari masalasi).
2. Geologik tuzilmani tashkil etuvchi jinslarning fizik xossalarini o‘zaro farq
qilishi geofizik anomaliyada aniq aks etadi.
3. Geofizik usullarning samaradorligi va o‘rganish chuqurligi ish joyining
geologik-geofizik sharoitlarini aniqlab beradi.
4. Qatlamli kesimlarni o‘rganishda (qatlamlarning yotish burchaklari 15°–
20° gacha bo‘lganda) seysmorazvedka, elektrorazvedkaning elektrzondlash
usullari yaxshi natija beradi.
5. Tik qatlamli kesimlarni o‘rganishda elektrprofillash, magnitorazvedka,
gravirazvedka, radiometriya usullari samarali natija beradi.
Yechiladigan geologik masalalar asosida geofizik usullarning maqbul
majmuasi (ratsional kompleksi) tanlab olinadi. Geofizik usullarning maqbul
majmuasi – bu shunday bir nechta usullarni birga o‘tkazishda minimal (kichik)
11

mablag‘ va ishonchli yechimga imkon beruvchi tadqiqotlardir. Geofizik
usullarning maqbul majmuasi geologik, geokimyoviy, gidrogeologik, muhandis–
geologik va burg‘ilash ishlari bilan birga olib boriladi. Dala geofizik tadqiqotlari
burg‘ilash ishlari bilan birga olib borilishi muhim masala hisoblanadi va
quduqlardagi geofizik tadqiqotlari va quduq atrofini yoritish ishlari bilan ajralmas
bo‘lishi lozim. Har bir tadqiqotlarning bosqichlarida geofizik va hamma boshqa
usullarning birga o‘tkazilishi eng muvofiq bo‘lishi kerak va usullar majmuasi
o‘zgarishi mumkin.
Usullar majmuasini tanlaganda quyidagi omillarga asoslanish zarur:
1. Majmuaga har bir usul ketma-ket geologik ma’lumotni qo‘shishi yoki
aniqligini orttirish lozim;
2. Har bir keyingi bosqichda umumiydan xususiyga o‘tish qoidasi olib
boriladi va o‘rganilayotgan ob’ektni chuqurroq idrok etish bilan tavsiflanadi.
Dastlabki bosqichlarda geofizik ishlari o‘tkazilgandan so‘ng o‘rganilgan
maydonning aniq fizik-geologik modeli (FGM) tuziladi va qulayligi pastroq va
qimmatroq usullar qo‘llanilishi uchun o‘rganilayotgan istiqbolli maydon
qisqartirilishi, xaritalash masshtabi yiriklashtirilishi lozim.
3. Tadqiqotlar maydonining har xil joylarida geologik masalani yechish
qaysi usullarning o‘rganish chuqurligi va ajratish qobiliyati munosib bo‘lsa, shu
usullar qo‘llanilishi lozim.
Usullarning maqbul majmuasi yechiladigan to‘g‘ri va aniq ifodalangan
vazifalar asosida tanlab olinadi. Bunda, o‘rganilayotgan maydon bo‘yicha geologik
ma’lumotlar to‘plami va geologiyasi o‘xshash bo‘lgan aniqroq o‘rganilgan
maydonlar ma’lumotlari taqqoslab ishlatiladi. Avval aniq geologik sharoitda ayrim
geologik vazifalarni yechishda alohida usullarning qo‘llash imkoni baholanadi.
Sig‘diruvchi jinslarning va bizni qiziqtiradigan ob’ektlar orasidagi fizik
xossalarining farqi va ularning taxmin qilingan shakllari, geometriy o‘lchamlari va
yotish chuqurligi, qalinligi va ular ustidagi yotqiziqlarning tarkibi, maydonning
relyefi bo‘yicha dalillariga asoslanib fizik-geologik model (FGM) tuziladi.
12

FGM – mavhum ravishda qandaydir qo‘zg‘atuvchi jinslar to‘plami tushiniladi,
uning umumlashgan o‘lchamlari, shakli va fizik xossalari yuqori darajada haqiqiy
geologik sharoitni aks ettiradi. FGM ni tuzishdan asosiy maqsad – sharoitni
matematik modellashtirish, ya’ni turli nazariy fizik maydonlarni hisoblash, FGM
ni tuzganda, haqiqiy geologik ob’ekt sodda geometrik shakllarga ega bo‘lgan
jismlar bilan almashtiriladi (approksimatsiyalanadi). Har xil fizik va geometrik
parametrlarning qiymatlariga fizik maydonlarni hisoblab olish va ob’ektni
ishonchli qayd etish, chegaralangan sharoitlarini aniqlab olish uchun modelning
parametrlari aniq qiymatlar oralig‘ida o‘zgargan holda chegaralanadi. Bundan
so‘ng tuzilgan FGM ga asoslanib, har bir usulning qo‘llash imkoni baholanadi.
Munosib geologik sharoitda o‘tkazilgan ishlar tajribasi asosida tekshiruv
(nazorat) geologik va burg‘ilash ishlari natijalari bilan solishtirish yo‘li, ba’zi
hollarda mo‘ljallangan geologik kesim modeli (FGM) uchun nazariy fizik
maydonlar hisobotlari bilan solishtirish natijasida usulning geologik
samaradorligini baholash mumkin. Tanlangan usullar majmuasi variantlarining
narxlari va qulayligi solishtiriladi. Geofizik tadqiqotlarni o‘tkazish paytida haqiqiy
geologik sharoitda alohida usullar majmuasidan chiqarilishi yoki boshqa usul bilan
almashtirilishi mumkin. Bunday majmuani o‘zgartirishning maqsadga muvofiqligi
geologik tekshiruv va burg‘ilash ishlari asosida hal qilinadi. Geofizik usullar
majmuasining dalillari majmuali, ya’ni birga talqin qilinadi va natijalari geologo–
geofizik kesimlar, sxematik geologik xaritalar, tuzilmali sxemalar bilan
tasvirlanadi.
Shunday qilib, geologik masalalarni yechish uchun geofizik usullarning
maqbul majmuasini tanlab olish ishlari G.S. Vaxromesv sxemasiga ko‘ra
bajariladi:
1. Geologik masalani qo‘yish;
2. Fizik-geologik modelni (FGM) tuzish;
3. Geofizik usullarni tanlab olish, asoslash va tajriba-uslubiy ishlar bilan
sinab ko‘rish;
13

4. Natijalarni majmuali talqin qilish; mukammalroq FGM ni tuzish; geologik
va burg‘ilash ishlari bilan nazorat qilish, masalani to‘g‘ri va to‘liq yechilishi
bo‘yicha xulosa chiqarish.
Hududiy (regional) geofizik tadqiqotlar. Hududiy tadqiqotlar 1:1000000,
1:500000 va undan mayda masshtabda olib boriladi (1:200000 gacha).
Hududiy tadqiqotlarning vazifalari:
1. Yer po‘stining chuqurlikdagi tuzilishini o‘rganish;
2. Geotektonik rayonlantirish;
3. Chuqurli tuzilmalar bilan Yer po‘stining yuqori qismidagi qatlamlarning
tuzilishi va ularda foydali qazilmalar joylashishi orasidagi bog‘lanishlarni aniqlash.
Hududlarning (regional) chuqurlik tuzilishi bo‘yicha asosiy ma’lumotlar
manbalari:
 Seysmik va mayda masshtabli dala gravimetrik ishlari,
 Kamroq-elektrorazvedka (MTP, MTZ va boshqalar),
 Aerokosmik (magnitli, elektromagnitli, gravitatsion),
 Aero (magnitli, gravitatsion, termin),
 Dengizda (magnitli, gravitatsion, seysmik) xaritalash dalillari hisoblanadi.
Yer po‘stining seysmik tadqiqotlari o‘ziga chuqurli seysmik zondlashni
(azmoyishlashni) — GSZ, singan to‘lqinlar va qaytgan to‘lqinlar usullari bilan
kesmalashni, sanoat portlatishlar yordamida qo‘zg‘atilgan to‘lqinlarni qayd qilish,
uzoq va yaqin zilzilalardan hosil bo‘lgan almashuv to‘lqinlarini (MSVZ-ruscha)
qayd qilishni (zilzilashunoslik) kiritadi. Seysmik kesmalar uzunligi bir nechta yuz
va ming km gacha bo‘ladi, qitalar va okeanlardagi asosiy geotektonik sohalarni
kesib o‘tadilar. Seysmik tadqiqotlar asosida litosferaning elastik xossalari bo‘yicha
vertikal va laterall tuzatilishining har xiligi o‘rganiladi.
Yer po‘stining vertikal kesimi bir jinsli bo‘lmagan qatlamlik tabiati bilan
akslanadi. Moxorovichich yuzasiga to‘g‘ri kelgan Yer po‘stining tagi, qiymatlari
7,6 km/s dan 8,7 km/s gacha bo‘lmagan to‘lqin tarqalish tezligidan keskindir.
Tog‘lararo botiqlar, megaantiklinoriyalar, ular orasida antiklinoriyalar va
14

sinklinoriyalar ajratiladi. Hududiy xaritalashda GSZ, GSP, KMPV va UChN
usullar dalillari tayanch dalillari hisoblanadi. Okeanlarda Buge anomaliyasi
Δ (+300÷400) q Б mgal gacha, kontinental shelflarda tekisliklarida va past tog‘
sohalarida (±100) mgal, baland tog‘larda (−500) mgal gacha bo‘ladi.
Elektrorazvedka usullaridan katta chuqurlikni magnitotellurik usullari (MTZ,
MTP) yordamida o‘rganish mumkin. Ular yordamida 600-700 km gacha
chuqurlikdagi geoelektrik o‘zgarishga olib keluvchi chegara aniqlanadi. Cho‘kindi
yotqiziqlarda (g‘ilofda) R-to‘lqin tezligi 1,5 dan 4,5 km/s gacha. Tezlik o‘zgarishi
cho‘kindi yotqiziqning qalinligi va tarkibi har xilligi bilan bog‘liq.
Konsolidirlangan (tsementlashgan) poydevor tezlikni 5,0 — 6,4 km/s dan 6,9–7,0
km/s gacha bo‘lgan qiymatlari bilan tariflanadi.
Kontinentalardagi «Granit qatlami» deb atalgan Yer po‘stining yuqori
qismida tezlik Vp=5,5÷6,3 km/s, «Bazalt qatlamli» deb atalgan Yer po‘stining
pastki qismida Vp=6,5÷7,6 km/s bo‘ladi. Litosferaning laterall har xilligi (bir
jinslik emasligi) Yer po‘stining va uning qatlamlari qalinligi, ulardagi tezliklar
o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Chuqurlik tuzilishi har xil bo‘lgan Yer po‘stining
eng yirik elementlari qitalar, okeanlar va oraliq zonalar hisoblanadi. Kontinentlar
Yer po‘stining qalinligi 30–75 km, okean havzalarida esa – 15 km dan ortmaydi.
Okeanik Yer po‘stida "granit qatlam" yo‘q va bazalt qatlamining tezlik tarifi
kontinental turiga nisbatan boshqacha bo‘ladi. Yer po‘stining maksimal qalinligini
kontinentalardagi baland tog‘lar tagida, minimal qalinligi esa, qadimiy
platformalarda kuzatiladi. Seysmik dalillar asosida Yer po‘stining tuzilishi va
elastik xossalari farqlanishi bo‘yicha alohida qatlamlarga ajratiladi, Yer yoriqlari
zonalari aniqlanadi. Yer yuzasidagi og‘irlik kuchi anomaliyalarida Yer po‘stining
ostki yuzasi, alohida qatlamlarning qalinligi va tarkiblari akslanadi. Shuning uchun
seysmik dalillarni qo‘shni maydonlarga tarqatish mumkin. Og‘irlik kuchining
Buge anomaliyalari va Yer po‘sti qalinligi orasidagi aniqlangan empirik
bog‘lanishni ishlatib, gravimetrik dalillar bo‘yicha Moxorovichich yuzasi yotish
chuqurligining xaritasini tuzish mumkin.
15

HM = 30 – 0,1 ⋅ Δ qFg - Moxo chegarasini yotish chuqurligini aniqlash
uchun Andreev formulasi (qit’a tekisliklari uchun). Yer po‘stining ichki tuzilishini
o‘rganishda gravitatsion razvedka usulidan foydalanish mumkin. Bu usulning asosi
- Yer po‘stini tashkil etuvchi qatlamlarning zichligidagi farqlarga asoslangan.
Qatlamlarning zichligi:
 Konsolidirlangan poydevorning zichligi: 2.80 – 2.81 g/sm³
 Cho‘kindi yotqiziqlarning zichligi: 2.4 g/sm³
 Granit qatlamining zichligi (0-20 km chuqurlikda): 2.7 g/sm³
 40 km chuqurlikda zichlik: 2.9 g/sm³
 Bazalt qatlamida (40 km chuqurlikda): σ = 2.9 g/sm³
 60 km chuqurlikda zichlik: 3.1 g/sm³
Yer yuzasidagi og‘irlik kuchining taqsimlanishi quyidagilarni aniqlashga
yordam beradi:
 Yer po‘stining chuqur tuzilishidagi farqlar
 Tektonik rayonlarning chegaralari
 Alohida qatlamlarning tarkibi
Platformalar sohalarida tektonik rayonlanishda quyidagi tuzilmalarni
kuzatish mumkin:
 Ko‘tarilmalar
 Botiqlar
 Vallar
 Geosinklinal chekka va chegaralar
MTP va MTZ profillar bo‘yicha kuzatishlar boshqa tadqiqotlar kompleksi
bilan birgalikda hududlarning chuqur tuzilishi haqida qo‘shimcha ma’lumotlar
olish uchun o‘tkaziladi. MTP maydon xaritalash ishlari MTZ bilan birga va alohida
profillar bo‘yicha azmoyishlashlarni kristallik poydevorning yuzasini va cho‘kindi
yotqiziqlar tuzilishini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. Hududlarning magnit
maydonining tabiati Yer po‘stining yuqori qatlamlarining tuzilishi va tarkibiga
ta’sir etadi. Magnit xaritalash (mayda va o‘rta masshtabli) t е ktonik
16

rayonlantirishda va yuzaki hamda chuqur tuzilmalar orasidagi bog‘lanishlarni
o‘ziga xos omillari bo‘yicha, Yer po‘stining bo‘laklari chegaralari, hududiy
majaqlangan zonalari, tarkibi har xil bo‘lgan magmatik formatsiyalarning
taqsimlanish maydonlari ajratiladi. Magnit xaritalash asosida okean tagining
o‘sishi natijasida okeanik po‘st hosil bo‘lish mexanizmi; Yer magnit maydonining
inversiyalari to‘g‘risida muammo o‘rganiladi (paleomagnit usuli bo‘yicha).
Hududiy geofizik tadqiqotlar natijasida fizik maydonlar mayda masshtabda
xaritalanadi, geologo-geofizik kesimlar tuziladi, Yer po‘sti va alohida qatlamlar
qalinligi xaritalari, tuzilmali t е ktonik sxemalar tuziladi. Bu dalillarni tahlil qilish
natijasida foydali qazilmalar joylashishi bo‘yicha xulosa chiqariladi va istiqbolli
maydonlar belgilanishi mumkin.
O rta masshtabli geologik xaritalashʻ . O rta masshtabli geologik ʻ
xaritalashda geofizik usullar keng qo llaniladi va geologik ishlardan oldin
ʻ
o tkaziladi. Cho kindi yotqiziqlarning qalinligi katta bo lgan yoki tuzilishi ikki-uch
ʻ ʻ ʻ
qavatli bo lgan yopiq rayonlarda geofizik ma lumotlari pastki qatlamlarning
ʻ ʼ
tuzilishi va tarkibi bo yicha yagona manba bo lib qoladi. Yuzada yaxshi
ʻ ʻ
o rganilgan yoki ochiq hududlarda geofizik usullar to liq (hajmli) geologik
ʻ ʻ
xaritalash uchun ham qo llaniladi. O rta masshtabli xaritalashda geofizik ishlar
ʻ ʻ
kompleksiga 1:200000-1:100000 masshtabli aeromagnit, gravimetrik xaritalashlar,
maydonli yoki tayanch profillar bo yicha elektrorazvedka ishlari (VEZ, ZSM,
ʻ
MTP, MTZ), tayanch profillar bo yicha o tkaziladigan seysmorazvedkaning
ʻ ʻ
(KMPV) sinadigan to lqinlari va (MOV) qaytadigan to lqinlar usullari kiradi.
ʻ ʻ
Platforma maydonlarda geofizik usullari yordamida quyidagi vazifalar
o rganiladi:
ʻ
1. Poydevorning ustki relyefi;
2. Poydevorning tarkibi va tuzilmalari;
3. Cho kindi yotqiziqlarning (chegaraning) tuzilishi va tarkibi.
ʻ
Birinchi va ikkinchi masalalarni yechishda, asosan, magnit va gravimetrik
xaritalash ma lumotlari ishlatiladi. Chunki cho kindi jinslarga nisbatan poydevorni
ʼ ʻ
17

tashkil etuvchi jinslarning magnit xossalari va zichligi bo yicha bir-biridan (tarkibiʻ
bo yicha) keskin farq qiladi. Elektr zondlash va seysmorazvedkaning (KMPV)
ʻ
sinadigan to lqinlari usuli 10-20 km oralig ida o tkazilgan alohida kesmalar
ʻ ʻ ʻ
bo yicha olib boriladi. Poydevor yuzasi tayanch elektrik va sinish chegarasi
ʻ
bo lgani uchun bu usullar poydevor yuzasi relyefini aniqlashga imkon beradi (Vr =
ʻ
5,0÷6,4 km, 6,9-7,0 km/s gacha, ρ -katta). Cho kindi qoplamalarning tuzilishi va
ʻ
tarkibini o rganishda elektrorazvedka va seysmorazvedkaning qaytadigan
ʻ
to lqinlari (OGT – umumiy chuqur nuqta) usullarining samarasi yuqori bo ladi.
ʻ ʻ
Aeromagnit xaritalash ma lumotlari bo yicha platformalardagi paleozoydan
ʼ ʻ
oldingi poydevor yuzasi bilan bog liq bo lgan anomal maydon manbalarining
ʻ ʻ
yotish chuqurligini aniqlash mumkin. Ikki qavatli poydevor yoki yosh magmatizm
ta sir etgan platformalarda hisoblangan chuqurliklar qadimiy poydevorning yuzasi
ʼ
yoki yuqori qatlamlarga to g ri kelishi mumkin. Yuqori aniqlikdagi magnitik
ʻ ʻ
xaritalashlar tuzilishida kuchli magnitlangan gorizontlar ishtirok etgan
burmalangan tuzilmalarni ajratishda ishlatiladi. Magnitik xaritalash ma lumotlariga
ʼ
asosan, plikativ tektonikaning xarakteri belgilanadi va tuzilmaning gumbazidagi
magnitik gorizontning yotish chuqurligi aniqlanadi. Poydevorning tuzilishi va
tarkibini o rganish uchun magnitik va gravimetrik xaritalash ma lumotlarini
ʻ ʼ
kompleks (birgalikda) talqin qilish kerak. Magnit anomalyalarining geologik
tabiatini aniqlash uchun og irlik kuchi maydoni taqsimlanishi ma lumotlari
ʻ ʼ
ishlatiladi (chunki jinslar zichligining har xilligi gravitatsion maydonda aks etadi).
Ko‘mir va neftga istiqbolli sohalarda platformaning cho‘kindi
qoplamasining tuzilishini o‘rganish maqsadida maydoniy elektrorazvedka ishlari
olib boriladi. Profilli elektrorazvedka tadqiqotlari, imkon qadar chuqur geologik
burg‘ilash profillariga to‘g‘ri keladigan tayanch kesmalar bo‘yicha, seysmik
tadqiqotlar bilan birgalikda o‘tkaziladi. Cho‘kindi qatlamlar qalinligi kichik
bo‘lgan va elektr tokining o‘tishini ekranlaydigan qatlamlar (masalan, karbonatli
va tuzli qatlamlar, effuziv jinslar) yo‘qligida vertikal elektr zondlash (VEZ) yoki
dipol zondlash (DZ) usullari qo‘llaniladi. Agar chuqur qatlamlar o‘rganilayotgan
18

bo‘lsa va elektr qarshiligi katta bo‘lgan qalinlik mavjud bo‘lsa, elektromagnit
maydonni barqarorlash jarayonida zondlash (ZSM) kabi magnitotellurik usullar
afzal bo‘ladi.
Ko‘mir va neftga istiqbolli rayonlarda o‘rta masshtabli geologik xaritalash
ishlarida seysmorazvedka majburiy hisoblanadi. Chekka botiqlarda geofizik usullar
asosan cho‘kindi qoplamaning tuzilishi va tarkibini aniqlashda qo‘llaniladi. Bu
hududlarda qatlamlar nisbatan tik yoki noaniq burchak ostida yotadi. Botiqlarning
tashqi zonalari gravimetrik va yuqori aniqlikdagi magnit xaritalash natijalari
asosida o‘rganiladi. Ajratilgan tuzilmalarning yotish holati elektrzondlash va
qaytgan to‘lqinlar (OGT) usuli bilan aniqlashtiriladi. Botiqlarning ichki zonalari
alohida kesmalar bo‘yicha elektrzondlash va OGT usullari bilan samaraliroq
o‘rganiladi. Tog‘lararo botiqliklarni o‘rganishda geofizik tadqiqotlar kompleksi
qo‘llaniladi va bu usullar platformaviy hududlardagi ishlarga o‘xshash bo‘ladi.
Botiqliklarni to‘ldiruvchi va tagidagi jinslarning fizik xossalari kam farq qilgani
sababli, poydevor relyefini va terrigen qatlamlar tarkibini o‘rganishda ba’zan
usullar samaradorligi pasayadi. Burmalanish zonalarida tub jinslar ochilgan yoki
yupqa cho‘kindi yotqiziqlar bilan qoplangan bo‘ladi. Bunday hududlarda
magnitorazvedka va gravirazvedka asosiy usullar hisoblanadi. Ochiq maydonlarda
qo‘shimcha ma’lumotlar o‘rta masshtabli aerogamma spektral xaritalash orqali
olinadi. Ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlar asosida istiqbolligi aniqlangan maydonlarda
tayanch profillar bo‘yicha seysmorazvedka va elektrzondlash ishlari olib boriladi.
Geofizik ishlarga quyidagi asosiy vazifalar kiradi:
1. Dizyunktiv (uzilishli) va plikativ (burmali) tuzilmalarni ajratish;
2. Intruziv massivlarni xaritalash, ularning yotish holatini va eroziya
(emirilish) yuzasini aniqlash;
3. Effuziv jinslarning tarqalish maydonlarini va ularning morfologiyasini
aniqlash;
4. Metamorfizmga uchragan cho‘kindi yotqiziqlarning litologik-fatsial
xususiyatlarini aniqlash.
19

O‘rta masshtabli geofizik tadqiqotlar natijalari quyidagi ko‘rinishda
ifodalanadi:
 turli fizik maydonlarning xaritalari;
 poydevorning ustki chegarasi izogips (balandlik chiziqlari) xaritalari;
 geologik-tuzilmaviy sxematik xaritalar;
 tuzilmaviy-tektonik sxemalar;
 tayanch profillar bo‘yicha geologo-geofizik kesmalar.
Geofizik, geokimyoviy va geologik ishlar natijasida 1:200000 masshtabli
sxematik bashorat xaritalari tuziladi. Bu xaritalarda, birinchi navbatda, yirik
masshtabli qidiruv ishlari olib boriladigan istiqbolli maydonlar ajratiladi.
Yirik masshtabli geologik xaritalash (qidiruv xaritalash). Aniq
(mufassal) geofizik ishlarda va razvedkada yirik masshtabli geologik-xaritalash
yoki qidiruv ishlari va aniq razvedka ishlari olib boriladi (masshtab 1:50000 va
undan ham yirik). Yirik masshtabli xaritalashlar qidiruv ishlariga yo‘naltirilgan
bo‘lib va oldin o‘tkazilgan o‘rta masshtabli ishlar natijasida istiqbolligi aniqlangan
maydonlarda olib boriladi. Geofizik usullarning asosiy vazifasi — konlarni va
alohida madan jismlarni geologik tuzilish xususiyatlari bilan bog‘liqligini
o‘rganishdir. Ishlar kondan kam bitta foydali qazilma konini qidirishga
yo‘naltirilgan bo‘ladi. Shuning uchun usullar majmuasini tanlaganda va geofizik
xaritalash dalillarini izohlashda, rayonda ma’lum bo‘lgan va kutilayotgan turli
konlarning madandorlik geologik omillarini hisobga olish lozim.
Aniq qidiruv (mufassal) va qidiruv-baholash ishlarida konning o‘ziga xos
xususiyatlari hisobga olinib xaritalash o‘tkaziladi. Shuning uchun geofizik ishlar
maqsadga qaratilganligi bilan tariflanadi va ma’lum konlardagi ishlar tajribasi va
ish o‘tkazish sharoiti hisobga olinadi. Geofizik ishlar ikkita bosqichda o‘tkaziladi.
Birinchi bosqichda masshtablari 1:50000–1:25000 bo‘lgan kompleksli
aerogeofizik xaritalashlar olib boriladi. Ular yordamida qisqa vaqt davomida va
nisbatan kichik xarajatlar bilan katta maydonlar bo‘yicha geologik ma’lumotlar
olinadi. Aerogeofizik xaritalashlar geologik ishlaridan 1–2 yil oldin o‘tkaziladi.
20

Ikkinchi bosqichda geofizik ishlar geologik xaritalash bilan parallel olib boriladi va
geologik usullari bilan vazifani yechish samaradorligi past bo‘lgan yoki vazifani
yechishda burg‘ilash ishlarini katta hajmda talab qiladigan maydonlarda
o‘tkaziladi.
Cho‘kindi, cho‘kindi-vulkanogen va (regional) hududiy metamorfizmga uchragan
yotqiziqlar rivojlangan joylarda geologik vazifalarning o‘ziga xos xususiyatini va
jinslarning fizik xossalarini inobatga olib, geofizik usullarning majmuasiga qarab
chiqiladi. Cho‘kindi yotqiziqlar rivojlangan maydonlarda jinslar nisbatan kichik
burchak bilan yotadi va elastik, elektr va radioaktivlik xossalari bilan farq qiladi.
Jinslar har xil litologik tarkibiy, turli zichligi va magnit qabul qiluvchanligi bilan
farq qiladi.
Geofizik usullar quyidagi masalalarni yechishda qo‘llaniladi:
1. Cho‘kindilarning qalinligini litologik va stratigrafik ajratish;
2. Plikativ tektonikani o‘rganish;
3. Uzilmali buzilishlarni ajratish;
4. Pastki qavatning yuza relyefini va uni tuzuvchi jinslarning tarkibini
aniqlash.
Birinchi uchta masalani yechishda, tadqiqotlarning majmuasida yetakchi
o‘rinni elektrorazvedkaning har xil usullari va seysmorazvedka egallaydi.
Magnitorazvedka va gravirazvedka faqat yuqori aniqlik bilan xaritalash
o‘tkazilganda samarali natija beradi va burmalangan tuzilmalarni, jinslarni
litologik-fatsial ajratishda va kristallik poydevorni tarkibini aniqlashda qo‘llanadi.
Jinslarning tarkibi el е ktr k е smalash dalillari asosida ajratiladi.
Jinslarning kontaktlarini holati tuyuluvchi qarshilik qiymati k е skin ozgarishi yoki
grafiklarining xususiyati boyicha aniqlanadi. Simm е trik qurilma bilan otkazilgan
el е ktr k е smalash dalillari plikativ va karst tuzilmalarini ajratishda ishlatiladi.
Karstlar rivojlangan joylari qarshiligi kichik bolgan sohalar bilan kuzatiladi.
Plikativ tuzilmalar qarshilik qiymatlari pasayishi yoki ortishi bilan xarakt е rlanadi.
Bu esa tuzilma yadrosi va qanotlarini tashkil etgan jinslarning el е ktrik
21

xossalarining farqiga bog‘liq. Qatlamlarning yotish burchagi 15-200 gacha bolgan
burmalarni xaritalashda el е ktrzondlashlar (VEZ, DEZ, UZ) yaxshi natija b е radi.
T е rrig е n jinslar orasida kichik qarshiliklar va bir jinsligi bilan tariflangan gillar va
gilli slan е tslar eng yaxshi tayanch gorizontlar hisoblanadi (ularning qiymati kichik
boladi 10 om m gacha). Gipslar, angidritlar, tuz qatlamlari, qalin ohaktoshlar
qarshiligi yuqori tayanch gorizontlar bolib xizmat qiladi. Kristillak poyd е vorning
ustiga ch е garasi yaxshi tayanch ch е gara hisoblanadi. Uning qarshiligi yuqori
boladi. Olingan dalillar asosida g е oel е ktrik k е simlar va tayanch gorizontlar
boyicha tuzilmali xaritalar quriladi. El е ktrik ch е garalarni tabiatini aniqlash uchun
VEZ bilan siyrak tarmogi boyicha burgilash ishlari birga olib boriladi.
Komirlashgan va grafitlashgan gorizontlarni ajratish va kuzatishda tabiiy
pot е ntsiallar (PS, EP) va undalgan pot е ntsialar (VP) usullari bilan el е ktromagnit
qollaniladi, ular kichik burchaklar bilan yotganda VEZ-VP usuli qollanadi ( η k
qiymatlari katta boladi). G е osinklinal zonalarda burmalangan qatlamlarning yotish
burchaklari tik bolganda gravirazv е dka yordamida xaritalanadi. Chokindi jismlar
radioaktiv xossalari boyicha farq qilganda va ular ustidagi boshoq yotqiziqlar
qalinligi 2 m gacha bolganda aerogrammasp е ktrom е trik xaritalash qollaniladi.
S е ysmorazv е dkaning UChN (OGT) usuli faqat qidiruv burgilash dalillari bilan
istiqbolligi tasdiqlangan maydonlarda qollaniladi. Pastki yotqiziqlar r е l е fini
organishda singan tolqinlar usuli (KMPV) qo‘llanadi.
Vulkanog е n yotqiziqlar rivojlangan maydonlarda g е ofizik usullari
yordamida quyidagi vazifalar bajariladi:
1. Vulkanog е n yotqiziqlar tarqalgan maydonlarni ajratish;
2. Ularni tarkibi bo‘yicha ajratish;
3. Vulkanik va subvulkanik jinslarni hosil bo‘lish sharoitini va shaklini
aniqlash.
Vulkanog е n jinslar magnit, radioaktivlik xossalari va zichligi boyicha katta
farq qiladilar. Shuning uchun hamma vazifalarni yechishda, asosan
magnitorazv е dka, gravirazv е dka va gamma xaritalash qo‘llaniladi.
22

Vulkanogen jinslarning magnit xossalarining o‘rta qiymatlari baland bo‘ladi
va nordon turlaridan asosli turlargacha ortib boradi. Ularda qoldiq magnitlanganlik
qiymati katta bo‘lib, yo‘nalishi keng oraliqda o‘zgaradi. Shuning uchun
vulkanogen jinslar rivojlangan maydonlarda keskin differentsiallashgan
(farqlanuvchi) magnit maydonlar kuzatiladi. Qoplama va vulkanogen jinslarning
chegaralari magnit maydon xususiyati va keskinligi o‘zgarishi asosida aniqlanadi.
Vulqonlar izometrik Δ T, Δ Z, Δ g anomaliyalari bilan kuzatiladi. Ularning bo‘g‘iz
(markaziy) qismi, odatda, manfiy Δ T va Δ Z anomaliyalari bilan ajralib turadi.
Gravitatsion razvedka, asosan, vulkanogen jismlarning morfologiyasini
o‘rganishda va effuziv qoplamalarning qalinligini baholashda qo‘llaniladi.
Kald е ralar, depressiyalar va vulkan qurilmalari tarkibi nordon jinslardan iborat
bo‘lsa, mahalliy manfiy Δ g anomaliyalari bilan kuzatiladi. Tarkibi asosli bo‘lgan
effuziv jinslar zichligining ortishi bilan akslanadi. Cho‘kindi va metamorflangan
cho‘kindi jinslar orasida yotgan effuzivlarni xaritalashda elektr kesmalash usuli
qo‘llaniladi. Effuziv jinslar bilan cho‘kindilar kontakti elektr qarshiligining ortishi
bilan qayd etiladi. Vulkanogen jinslar bilan uran konlari bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Shu sababli vulkanogen yotqiziqlarni xaritalashda aerogamma va dala gamma-
xaritalash ishlari olib boriladi. Ochiq rayonlarda radiometrik ma’lumotlar
jinslarning tarkibi va hosil bo‘lish sharoitiga ko‘ra ajratishda qo‘l keladi.
Seysmorazvedka kam hollarda qo‘llaniladi, asosan vulqonning
gumbazsimon tuzilmalarini ajratishda va effuziv qoplamalarning ostki chegarasini
aniqlashda ishlatiladi. Vulkanogen qurilmalarning ustki chegarasidan qaytgan
to‘lqinlar kuzatilmaydi, lekin ularning ostki chegaralaridan kuchli qaytgan
to‘lqinlar qayd etiladi va ular uzun qaytish chegaralarining holati bilan belgilanadi.
Intruziv jinslarni xaritalash. Intruziv jinslarni xaritalashda geofizik usullar
quyidagi masalalarni hal etishda qo‘llaniladi:
1. Intruziv majmualardagi alohida jinslarni ajratish;
2. Intruziv jismlarning shakli va massivning yemirilish chuqurligini
aniqlash;
23

3. Intruziv jinslarning ichki tuzilishini o‘rganish;
4. Kontaktli metamorfizm va gidrotermal o‘zgarish zonalarini ajratish.
Ushbu masalalarni yechishda gravirazvedka va magnitorazvedka yetakchi
o‘rinni egallaydi. Ular aerogamma xaritalash bilan birgalikda olib boriladi.
O‘ta asosli jinslarning zichligi va magnitlanishi ularning serpentinlanish
darajasiga bog‘liq. O‘zgarmagan giperbazitlar musbat og‘irlik kuchi anomaliyalari
bilan kuzatiladi va magnit maydonida deyarli aks etmaydi. Serpentinlanishgan
jinslar ustida kuchli, differentsiallashgan magnit maydonlar kuzatiladi, ammo ular
ustida har doim ham musbat og‘irlik kuchi anomaliyalari qayd etilmaydi. Asosli
intruziyalar yuqori qiymatdagi Δ g anomaliyalar bilan xarakterlanadi. Kuchsiz
magnitli nordon intruziyalar kuchli magnitli jinslar (asosli yoki o‘ta asosli) orasida
yotganda, magnit maydoni pasaygan zonalar bilan xaritalanadi. Ularni magnit
xossasi past bo‘lgan jinslar orasida kontakt zonasida ajratish mumkin, bu yerda
magnetitning borligi (atrofdagi jinslarning skarnlanishi va "rogoviklanishi"
natijasida) asosiy omil hisoblanadi. Yirik granit massivlar ustida og‘irlik kuchi
maydoni kamayadi va bu manfiy Δ g anomaliyalari bilan namoyon bo‘ladi.
Tarkibi ishqorli o‘ta asos intruziyalar kuchli izometrik magnit va
gravitatsion anomaliyalari bilan kuzatiladi. Nefelinli sienit intruziyalari past
gravitatsion va yuqori (yuzlab nanotesla) Δ T anomaliyalari bilan ifodalanadi.
Sienitlar va granosienitlar ustida Δ g maydoni pasayadi (kichik qiymatlar) va kuchli
magnit anomaliyalari kuzatiladi. Intruziv jinslarni cho‘kindi va metamorflashgan
cho‘kindi jinslar orasida yotgan holda elektr kesmalash usuli bilan xaritalash
mumkin. Bu usul kichik intruziyalarni aniqlashda ma’qulroq, chunki ular magnit
va gravitatsion maydonlarda aks etmaydi. Intruziv jinslar va alohida
majmualarning ichki kontaktlari elektr maydonning keskinligi yoki xususiyatining
o‘zgarishi zonalari bo‘yicha aniqlanadi. Geofizik dalillar intruziv majmualarni
fatsiyalari va joriy etilish fazalari bo‘yicha ajratishda ishlatiladi. Ko‘plab
rayonlarda joriy etilish dastlabki fazalaridan so‘nggi fazalarigacha, massivlarning
markaziy qismidan chekka fatsiyalarigacha zichlik, magnitlanish va jinslardagi
24

radioaktiv elementlar miqdorining o‘zgarish qonuniyatlari aniqlangan. Bu
masalalarni yechishda magnit va gamma usullari qo‘llaniladi. Katta chuqurlikda
yotgan tub jinslarni xaritalashda radioaktiv usullar o‘rniga yuqori aniqlikdagi
gravirazvedka qo‘llaniladi. Geofizik ishlarni dala sharoitida o‘tkazish ma’qul,
chunki balandlik bilan maydonlarning farqi sezilarli darajada kamayadi. Intruziv
massivlarning shakli gravimetrik xaritalash va seysmorazvedkaning OGT (oraliq
geologik tuzilma) dalillari asosida o‘rganiladi. Bu ishlar alohida profillar bo‘yicha
olib boriladi.
Hududiy (regional) metamorflashgan jinslar rivojlangan joylarni
xaritalashda (masalan, Baltika, Ukraina, Oldon qadimiy shitlarida) ochilgan
maydonlar kam bo‘lganligi sababli geofizik usullar keng qo‘llaniladi. Ochiq
maydonlarda jinslarning dastlabki tarkibi, teksturasi, tuzilmalari, plikativ va
dizyunktiv tektonikasining kuchli ta’sirida geologik xaritalash qiyin bo‘lgani
sababli geofizik usullar keng qo‘llaniladi. Metamorfizming past darajalaridagi
jinslarning fizik xossalari asosan yotqiziqlarning dastlabki tarkibini aks ettiradi.
Majmuaning asosiy usullari magnitometrik va gravimetrik xaritalashlardir
(masshtabi 1:50000–1:25000). Aeromagnit xaritalash samarali natijalar beradi. U
bilan tarkibi har xil bo‘lgan jinslar, burmalangan tuzilmalar va tektonik buzilishlar
ajratiladi. Burmalar tuzilishida ishtirok etgan, asosan effuzivlardan hosil bo‘lgan
metamorflangan magnitli gorizontlarni kuzatish asosida burmalangan tuzilmalar
ajratiladi. Ular Δ T, Δ Z ning katta qiymatlari bilan belgilanadi.
Aeroelektromagnitli xaritalash usullari — uzun kabel (DK), dipolli induktiv
kesmalash (DIP), aylanma magnit maydoni usuli (VMP) mavjud. VMP usulida
ikkita o‘qlari o‘zaro perpendikulyar o‘rnatilgan magnit momentlari bir xil bo‘lgan
generator ramkalari va shunga o‘xshagan ikkita qabul qiluvchi ramkalar orasida
200–300 metr masofada ketma-ket uchuvchi samolyotlarda joylashtiriladi.
Generator ramkalaridan o‘tuvchi tok kuchi bir xil bo‘ladi, lekin fazalari 90° ga
siljigan bo‘ladi. Natijada aylanma qutblangan dastlabki elektromagnit maydon
hosil bo‘ladi. O‘tkazgich ob’ekt bo‘lganda aylanma qutblanish buziladi va
25

induksiya elektr harakatlantiruvchi kuch hosil bo‘ladi. Δ u amplitudasi va fazasi
qabul qiluvchi ramkalar orqali o‘lchanadi. Samaradorlik qoplama yotqiziqlarning
qalinligiga, elektr xossalariga va jinslarning metamorfizm darajasiga bog‘liq. Agar
maydonda metamorfizming past darajalaridagi jinslar rivojlangan bo‘lib, ustida
qalinligi katta bo‘lmagan yuqori ohmli yotqiziqlar joylashgan bo‘lsa,
elektromagnit usullar yaxshi natija beradi. Bunday rayonlarda elektromagnit
usullar dalillari asosida metamorflangan slanetslar, grafitlashgan va piritlashgan
gorizontlar, temirli kvartsitlar, tektonik buzilishlar ajratiladi. Ular musbat magnit
Hax = Hc φ – Ho φ
anomaliyasi va manfiy elektr tashkil etuvchi Er anomaliyalari bilan kuzatiladi.
Maydon bo‘yicha o‘tkazilgan gravimetrik va magnitli xaritalash dalillari
metasomatik granitoid massivlarini xaritalashda, ularning tuzilishini o‘rganishda
hamda burmalangan va uzilgan tuzilmalarni ajratishda yordam beradi. Asosiy
effuzivlarda hosil bo‘lgan metamorfik jinslar Δ Z, Δ T ning yuqori qiymatlari bilan
kuzatiladi. Cho‘kindi jinslardan hosil bo‘lgan metamorfik jinslar esa Δ Z, Δ T ning
manfiy qiymatlari bilan belgilanadi. Temirli kvartsit qalinliklari qiymatlari o‘nlab
ming nanoteslagacha bo‘lgan kuchli magnit anomaliyalar bilan ajralib turadi.
Asosli granulitlar, tarkibida piroksen va amfibol bo‘lgan gnayslar va slanetslar,
amfibolitlar ham yuqori Δ Z, Δ T maydoni bilan ajralib turadi. Tekt е nik
buzilishlarni ajratish va ularning turlarini (tushilma, uzilma, siljish, surilma va h.k.)
aniqlash yirik masshtabli xaritalashning asosiy masalalaridan biridir. Bu masalani
yechishda barcha geofizik usullar qo‘llaniladi, biroq eng muhim ma’lumotlar
magnitorazvedka va elektrorazvedka natijalari asosida olinadi.
Uzilma-buzilishlar fizik maydon anomaliyalarini taqqoslash orqali, ya’ni
anomaliya o‘qlari yo‘nalishining keskin o‘zgarishi, siljishi, kuzatilayotgan
chegaralarning uzilishi, vertikal siljishi va anomaliyalar xarakterining keskin
o‘zgarishi bilan aniqlanadi. Kichik burchaklar bilan yotgan jinslarning vertikal
siljishlari pog‘onasimon (zinasimon) magnit va gravitatsion anomaliyalar bilan
kuzatiladi. Uzilma-buzilish zonalarida jinslar kuchli darz ketgan va parchalangan
26

holatda bo‘ladi, ya’ni g‘ovaklari ortadi, zichligi kamayadi. Natijada elektro
kesmalash va tabiiy potensiallar usullari bo‘yicha bunday buzilish zonalari ρ k
qiymatlari kichik va qutblanish darajasi yuqori bo‘lgan zonalar bilan belgilanadi.
Magnit va gravitatsion maydonlarda bu zonalar Δ T va Δ g minimumlari bilan mos
keladi. Seysmorazvedka yordamida buzilishlar quyidagi belgilar orqali aniqlanadi:
difraksiya va to‘lqinlar interferensiyasi zonalari, chegaraviy oraliqlar, samarali va
o‘rta tezliklarning kamayishi, sinfazlik o‘qlari og‘ishi yoki yo‘qolishi,
chegaralarning gorizontal va vertikal siljishi, hamda to‘lqinlarning kuchli so‘nishi.
Magmatik jinslarning joylashuvi (daykalar, subvulkanik jinslar, tomirlar) va
jinslarning metasomatik o‘zgarish zonalarini nazorat qiluvchi uzilma-buzilishlar
ingichka, uzun, musbat yoki manfiy anomaliyalar bilan aniqlanadi. Ularning
maksimum qiymatlari — daykalar, tomirlar, kvartslanish va kaliyli shpatlanish
zonalariga; minimum qiymatlari esa — piritlanish, gematitlanish, pirrotinlanish
zonalariga to‘g‘ri keladi.
1.3. Majmuali geofizik ma’lumotlarni geologik izohlash uslublari
Tabiiy geofizik maydonlar, seysmik to‘lqinlar maydoni va geoelektrik
kesimning asosiy xususiyatlari to‘plami har bir alohida rayonning umumiy
geofizik tasnifini tashkil etadi. Qidiruv geofizikasida ishlatiladigan boshqa
ma’lumotlarni tog‘ jinslarining fizik xossalari beradi. Geofizik ma’lumotlarni
izohlash uslubi alohida usullarga ishlab chiqilgan; alohida fizik parametrlar
orasidagi bog‘lanishlar (aloqalar) geofizik dalillarni kompleksli izohlashning
asosini beradi; geofizik anomaliyalarni geologik obyektlar bilan takroriy
solishtirishlar geologik-geofizik modellarni belgilashga va o‘rganilayotgan
obyektning orqadagi hamda uning geofizik maydonlarda akslanishi, barcha
aloqalar (bog‘lanishlar) qonuniyatlarini aniqlashga yo‘l ochadi. Geofizik
anomaliyalar va geologik obyektlar orasidagi aloqalar shakli va tabiati bir ma’noli
emas va ehtimolli xususiyatga ega. Turli hududlarda har xil bog‘lanishlar
27

kuzatilgani sababli ularni qonun sifatida ishlatib bo‘lmaydi. Izohlash tajribasi
asosida bir nechta ehtimolli bog‘lanishlar, postulatlar ifodalangan va ko‘p
tadqiqotchilar tomonidan qabul qilingan hamda geofizik dalillarni geologik
izohlashda ishlatiladi:
1. Geofizik tasnifi o‘ziga xos bo‘lgan uchastkalar geologik tuzilishi bilan
farq qiladi. Har bir ishonchli geofizik anomaliyaga geologik tushuntirish topilishi
lozim. Bundan chiqadiki, barcha geofizik anomaliyalar va ularning zonalari
geologik tuzilmalar doirasida hisobga olinishi kerak, tuzilmaviy-tektonik, geologik
va boshqa xaritalarda aks ettirilishi lozim.
2. Bir turdagi geologik obyektlar (burmalar, intruziyalar va h.k.), ayniqsa
turli hududlarda joylashganda, akslanuvchi geofizik anomaliyalar orasida
o‘zgarmas, standartli o‘zaro nisbatlar bo‘lmaydi. Bu qoida har bir rayonda o‘zining
bog‘lanishlarini o‘rganishni talab etadi va shoshilinch ekstrapolyatsiya, solishtirish
va oddiylashtirishni o‘tkazishda ehtiyot bo‘lish zarurligini bildiradi.
3. Geologik obyektlar fizik xossalari bo‘yicha sig‘diruvchi (o‘z ichiga olgan)
jinslardan qancha ko‘p farq qilsa, akslangan geofizik maydon shuncha ko‘zga
tashlanadigan farq bilan kuzatiladi, anomal samaraning keskinligi shuncha yuqori
bo‘ladi. Anomaliyani hosil qiluvchi obyektning shakli, yotish chuqurligi, qalinligi,
ekranlanish hodisalari, qo‘shni obyektlar va boshqa to‘siqlar ta’siri anomal
samaraning kuchligiga ham bog‘liq bo‘ladi va bu to‘g‘ri bog‘lanishni
murakkablashtiradi. Magmatik va kimyoviy yotqiziqlardagi kontaktlarga
(tushungan joylarga) odatda fizik xossalarning terrigen, karbonat va metamorfik
qalinliklarga nisbatan keskin bo‘lim chegaralari to‘g‘ri keladi. Turli (komplekslar)
majmualar jinslarining orasidagi kontaktlariga fizik xossalar undan ham muhim
bo‘lim chegaralariga bog‘langan.
4. Seysmik va elektrorazvedka usullari gorizontal-qatlamli geologik
obyektlarni ajratishda yuqori qobiliyatga ega, gravirazvedka va magnitorazvedka –
tik qatlamli obyektlarni ajratishda yuqori qobiliyatga ega. Qiyalik burchagi 25-30°
va undan ham ortiq yotgan muhitlarni seysmorizvedka va elektrorazvedkada tik
28

qatlamli deb ko‘riladi. Bunday muhitlarni seysmorizvedka va elektrorazvedka
tadqiqotlarining uslubi hali yaxshi o‘rganilmagan.
5. Tayanch seysmik va elektrika bo‘lim chegaralari qatlamlanish, yuvish
yoki nomoslik yuzalarni tariflaydi. Bu chegaralarni dastlabki yotishi gorizontal
bo‘lgan, zamonaviy shakli k е yingi tektonik dislokatsiyalar yig‘indisi ta’sirida
shartli qilingan. Tayanch gorizontlar jinslarning litologik tarkibi keskin o‘zgargan
yoki cho‘kindilar hosil bo‘lishining tanaffus davri yuzalariga to‘g‘ri keladi va
hududning tektonik hayotidagi qaysidir bosqichning boshlanishi yoki oxirini
tariflaydi.
6. Seysmik va elektrika kichik qiyalik bilan yotgan chegaralar pastki tik
yotish chuqurligi poydevor yuzasiga to‘g‘ri keladi. Bundan ham katta chuqurlikda
yotgan ishonchlik bilan kuzatilgan kichik qiyalik chegaralar juda kam uchraydi.
7. Geofizik anomaliyaga geologik obyektning tik qalinligi ta’siri muhim. Tik
qalinlik gravitatsion, magnit va geoelektrik anomaliyalar keskinligiga va seysmik
va kamroq elektr qidiruv usullarining ajratish qobiliyatiga ta’sir etadi.
8. Geofizik dalillar bo‘yicha geofizik reperlar yotish chuqurligi aniq hatolar
bilan baholanadi. Aniq natijalar – seysmorizvedka ma’lumotlari bo‘yicha olinadi.
Ular majmuali izohlashda tayanch dalillar sifatida ishlatiladi. Elektrorazvedkada,
tayanch gorizontlarning yotish chuqurligini katta qiymatlar oralig‘ida aniqlaydi.
Gravitatsion va magnit anomaliyalarni hosil bo‘lishiga ko‘p omillar ta’sir etgani
sababli obyektlar yotish chuqurligi katta hato bilan aniqlanadi.
9. Magnit, gravitatsion va boshqa geofizik anomaliyalarning shakli va
yo‘nalishi geologik tuzilmalar shakli va yo‘nalishi bilan mustahkam bog‘langan va
ularni aks ettiradi. Gravitatsion va magnit anomaliyalarining yo‘nalishi
burmalanish zonalari, tektonik buzilishlar va chiziqli bo‘laklarning yo‘nalishini
aniq tariflaydi. Doirali anomaliyalar magmatik jinslar massivlarini, tuz va boshqa
gumbazlarni, doirali tuzilmalarni aks ettiradi.
29

10. O‘ziga xos geofizik maydonlarning uchastkalari chegaralari chiziqli
xususiyatga ega, shuning uchun bunday uchastkalarning konturlari odatda
bo‘laklar, chegaralari deb ko‘rib chiqiladi.
11. Anomaliyalarni yolg‘iz qatori uzilmani aks ettiradi, maksimumlar va
minimumlar chiziqli-cho‘zilgan yo‘l-yo‘llarning yoki chiziqli-cho‘zilgan
antiklinallar va sinklinallarning navbatlashganligi chiziqli burmalangan tuzilmani
tariflaydi. Bu qoida poydevorni va burmalangan maydonlarni tektonik
rayonlashtirishda muhim manoga ega.
12. Har xil usullar bilan aniqlangan anomaliyalarning joylashishi va
yo‘nalishi to‘g‘ri kelmagani, odatda, poydevorning va yuqorida yotgan
yotqiziqlarning tuzilmali planlari to‘g‘ri kelmaganligini ko‘rsatadi. Bunda seysmik
va elektrika gorizontlarga to‘g‘ri kelgan qalinliklarning tuzilmali plani, ularning
o‘zaro holatidan baholanadi; chuqurroq yotgan yotqiziqlarning tuzilmali plani
gravitatsion va magnit anomaliyalari bo‘yicha baholanadi. Magnit va gravitatsion
anomaliyalarning yo‘nalishi to‘g‘ri kelmagani, katta chuqurlikdagi yotqiziqlarda
tuzilmali qayta qurilmalar bo‘lganini ko‘rsatadi.
13. Geofizik anomaliyalarni taqqoslash tektonik tuzilmalar rivojlanishida
merosxo‘rlik darajasini baholashga imkon beradi. Magnit va gravitatsion
anomaliyalarning taqqoslanishi, poydevor yoki oraliq tuzilmali qavatdagi
magmatik jinslar ta’sirida anomaliyalar hosil bo‘lganini bildiradi.
30

14. a) Geofizik dalillar to‘plami bo‘yicha kompleksli izohlashda poydevor
va yuqorida yotgan tuzilmali qavatlardagi plikativ va dizyunktiv
dislokatsiyalarning tuzilmali plani va umumiy morfologiyasi baholanadi.
b) Poydevorning va ustidagi kesimning tarkibi, qatlam va chegaraviy
tezliklar, elektr qarshiliklar, hisoblangan ortiq zichlik va magnit xossalari bo‘yicha
baholanadi.
15. Geofizik dalillarni talqin qilish natijasida anomaliyani hosil qiluvchi
geologik obyektlarning yoshini baholash imkoniyati yaratiladi. Bunda seysmik va
elektrika gorizontlarini o‘zaro holati bo‘yicha yoshini baholash mumkin.
31

II-BOB. AMALIY GEOLOGIK VAZIFALARDA GEOFIZIK
USULLARNI QO‘LLASH
2.1. Foydali qazilmalarni izlash va qidiruv xaritalashda geofizika
Neft va gazga istiqbolli maydonlarda geofizik usullar barcha o‘rganish
ishlarining bosqichlarida qo‘llaniladi. Bunda neft va gaz yig‘ilishi uchun qulay
bo‘lgan turli gumbazsimon (antiklinallar, tuz gumbazlari), litologik-stratigrafik va
ekranlangan qopqonlar aniqlanadi va razvedka qilinadi. So‘nggi yillarda geofizik
usullar neft va gazni to‘g‘ridan-to‘g‘ri aniqlashda ham keng qo‘llanilmoqda. Bu
jarayonda seysmorazvedka yetakchi o‘rinni egallaydi. Tadqiqot ishlarining birinchi
bosqichida tanishuv geofizik usullari yordamida ikkinchi tartibli tuzilmalar (vallar,
muldalar, gumbazlar, botiqlar) va mahsuldor gorizontlar ponasimon tarzda
joylashgan hududiy zonalar ajratiladi. Majmuaga o‘rta masshtabli aeromagnit va
gravimetrik xaritalash, elektrorazvedka (elektromagnit maydonning
barqarorlashish jarayonida zondlash – ZSM, MTT, MTP, MTZ) va
seysmorazvedkaning KMPV va OGT usullari kiradi. Poydevorni o‘rganishda
maydoniy gravimetrik va magnitli xaritalashlar amalga oshiriladi. Ko‘plab
rayonlarda cho‘kindi qoplamaning tuzilmalari poydevor yuzasini takrorlaydi
(merosxo‘r tuzilma). Shu bois gravimetrik va magnitometrik ma’lumotlar asosida
seysmorazvedka va elektrorazvedkaning tanishuv profillar tarmog‘i tuziladi.
Poydevorning bo‘rtib chiqqan joylari, chuqurlikdagi keskin o‘zgarishlar va
tektonik buzilish zonalari alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Ikkinchi tartibli
tuzilmalarni va cho‘kindi qoplamalarni aniqlashda, asosan, seysmorazvedkaning
OGT (UChN) usuli qo‘llaniladi, qo‘shimcha ma’lumotlarni yuqori aniqlikdagi
gravimetrik va magnitometrik xaritalashlar beradi.
Gumbazsimon, turli mahalliy tuzilmalarni (antiklinallarni) tanishuv qidiruv
bosqichida aniqlangan istiqbolli maydonlarda seysmorazvedkaning OGT usuli
orqali o‘rganiladi. Burmalangan tuzilmalar kesimida magnitlanish darajasi yuqori
bo‘lgan terrigen jinslar mavjud bo‘lishi tufayli ularni magnit xaritalash orqali
aniqlash mumkin. Gravirazvedka yordamida yuqori amplitudali va ko‘p gorizontlar
32

bo‘yicha merosxo‘r bo‘lgan tuzilmalarni, riflar va tuz diapirlarni aniqlashda
foydalaniladi. Agar riflar atrofida gil va tuzlar yotgan bo‘lsa, musbat mahalliy Δ g
anomaliyasi kuzatiladi. Agar riflar karbonatlar orasida joylashgan bo‘lsa va ustki
qatlamda angidrit va dolomitlar qalinligi kamaygan bo‘lsa — manfiy Δ g
anomaliya kuzatiladi. Agar angidrit va dolomitlar qalinligi katta bo‘lsa — musbat
Δ g anomaliya hosil bo‘ladi. Antiklinallar, odatda, musbat Δ g anomaliyasi bilan
namoyon bo‘ladi. Tuz gumbazlari esa manfiy izometrik anomaliyalar bilan
xarakterlanadi. Agar gumbaz ustida tarkibi asosli keproq (shapka) yotgan bo‘lsa,
ikki ishorali anomaliya kuzatiladi. Qidiruv bosqichida elektrorazvedkaning,
ayniqsa, elektromagnit maydonning barqarorlashish jarayonida zondlash usuli
(ZSM) keng qo‘llaniladi, ayniqsa, seysmogeologik sharoiti murakkab bo‘lgan
hududlarda.
Antiklinal tuzilmalarni qidirishda seysmorazvedkaning OGT usuli boshqa
usullarning natijasida ajratilgan maydonlarda oxirgi bosqichda o‘tkaziladi.
Seysmorazvedkaning samaradorligi ko‘tarilmalarni amplitudasiga, o‘lchamlariga,
gumbaz qismining yotish chuqurligiga, ustidagi yotqiziqlarining elastik xossalariga
bog‘liq. Seysmorazvedka yordamida amplitudalari 50-100 m ga teng bo‘lgan, ba’zi
hollarda amplitudasi 15-20 m ga teng bo‘lgan ko‘tarilmalarni ajratish mumkin.
Noantiklinal qopqonlar (litologik, stratigrafik, tektonik ekranlashgan, rif
massivlari, tuz gumbazlar) turlarini ajratish uchun poydevorning turtib chiqqan
joyini, tektonik buzilishlarini, rifogen zonalarini va tuz gumbazli dislokatsiyalarni
belgilaydigan hamma geofizik usullar dalillari ishlatiladi. Seysmorazvedkaning
OGT usulini antiklinal tipidagi tuzilmalarning qidiruv ishlariga nisbatan zichroq
tarmog‘i bo‘yicha o‘tkaziladi. Oxirgi yillarda bunday qopqonlarni ajratishda OGT
dalillarini seysmofatsial tahlili asosida o‘tkaziladi (bunda seysmik yozmalaridagi
qaytarishlarning tasniflari asosida cho‘kindilar hosil bo‘lish sharoitlari o‘rganiladi
va koll е ktorlar aniqlanadi).
Tuzilmalarni chuqur qidiruv burg‘ilashga tayyorlash uchun ularni fazodagi
yotish holati va neftgazlikka istiqbolligi baholanadi. Bu masalani yechish uchun
33

seysmorazvedkaning OGT usuli qidiruv xaritalash ishlar tarmog‘ini zichlashtirib,
tuzilmali burg‘ilash va quduqlardagi seysmik kuzatuvlar (VSP) ishlari bilan birga
olib boriladi. Tuzilmalarni neftgazliligini baholashda geofizik usullarning
qo‘llanishi uyum maydondagi jinslarning fizik xossalari sig‘diruvchi jinslar
xossalaridan farq qilishi asos bo‘ladi. Yirik konlarda suvli koll е ktorlarga nisbatan
gazli koll е ktorlarda zichlik kamayish va neftlida ga kamayishi og‘irlik kuchi
maydonini pasayishiga olib keladi (0,5-1 m gall ga). Uyum maydonlarida
bo‘ylama to‘lqin tezliklari qiymatining chastotasi kamayadi va ularning yutilishi
ortadi. Buni seysmorazvedkaning OGT usuli bilan o‘rganiladi. Neftga va gazga
to‘yingan jinslarning elektr qarshiliklari, atrof qismdagi jinslarning qarshiligiga
nisbatan ancha ortadi. Ugl е vodorodlarning diffuziyasi tasirida sig‘diruvchi
jinslarning kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari o‘zgaradi. Natijada ba’zi konlar
ustida tabiiy va undalgan qutblanish anomaliyalari kuzatiladi, magnit va gamma
maydonlarining keskinligi pasayadi. Neftgazli uyumlar hosil qilgan fizik
maydonlarning anomaliya samarasi kichik (past) bo‘lganligi uchun ularni ajratish
juda qiyin. Neft va gaz konlarida quduqdagi geofizik tadqiqotlarga (Q/T) hamma
karotaj usullari kiradi. Ko‘proq elektr karotajning tuyuluvchi qarshiligi (KS,
yonlanma karotaj, yonlama karotajli zondlash - BKZ) va yadroviy usullar (GK,
NGK, NNK) o‘tkaziladi. Ularning dalillari bo‘yicha, kesim litologik tabaqalanadi,
kollеktorlar ajratilib ularning xossalari baholanadi (g‘ovakligi, o‘tkazuvchanligi
(singdiruvchanligi), neft, gaz va suvga to‘yinganligi), suv-neft, gaz-suv va gaz-neft
tutashgan joylari aniqlanadi. Undan tashqari QGT dalillari bo‘yicha quduqlarning
texnik holatini va ishlatish tartibini nazorat qilish imkoni tug‘ildi.
Madan konlarini qidirish va razv е dka ishlari. Geofizik usullar madan
konlarini qidirish ishlarida hududiy (regional), qidiruv-razv е dkali va mufassal
razv е dka ishlarida keng qo‘llaniladi. Hududiy ishlarda (m-b 1:1000000-1:200000)
aerokosmik xaritalashlar, aeromagnitli va aerogamma-sp е ktrom е trik xaritalashlar,
gravirazv е dka, magnitot е llurik va chuqurlikni s е ysik zondlash (GSZ) yordamida
Yer po‘stining chuqurlik tuzilishi bilan madan sig‘diruvchi va madan nazorat
34

qiluvchi tuzilmalar hamda madanli maydonlar hududlarining, konlari orasidagi
bog‘lanishlar va foydali qazilmalar taqsimlanishining asosiy qonuniyatlari
aniqlanadi. Geologik xaritalash yoki yirik masshtabli xaritalash asosida qidiruv (m-
b 1:50000), geofizik tadqiqotlari (aeromagnit, aerogramma – spektrom е trik,
gravim е trik, magnitollurgik, GSZ, dala magnitorazv е dkasi, gamma-sp е ktrom е trik,
elektromagnit kesmalash va zondlash usullari) foydali qazilmalarni qidirishda
istiqbolli maydonlarni ajratib beradi.
Qidiruv-razv е dka geofizik ishlarining ob’ektlari birinchi navbatda nazorat
qiluvchi tuzilmalar bilan bog‘liq bo‘lgan yirik yoki o‘rta madan konlarining
mavjudligi bo‘ladi. Qidiruv masalalarini yechish uchun dala geofizik ishlaridan
undalgan potensiallar bilan (VP) elektromagnit kesmalash va zondlash (VEZ -VP);
ishlarni aniqligini ko‘tarish uchun ko‘p chastotali induktiv usullari (NChM, MPP),
yuqori aniqlikka ega gravirazv е dka va s е ysmik tadqiqotlar olib boriladi. Geofizik
dalillarni miqdoriy talqin qilish natijasida, razv е dka qilingan ob’ektlarning
geom е trik va fizik parametrlar baholanadi va foydali qazilmalarning zaxiralari
bashorat qilinadi. Ular asosida o‘rganilayotgan ob’ektning fizik-geologik modeli
(FGM) tuziladi. Bundan so‘ng aniqlangan anomaliyalar maydonlarida nazorat
razv е dka qilish quduqlari burg‘ilanadi. Bu quduqlar geofizik ma’lumotlarni
ishonchli ekanligini tekshirishga, keyin o‘tkaziladigan dala ishlarining uslubini
aniqlashga va karotaj ishlarini o‘tkazish uchun kerak. QGT da asosan KS, PS, VP,
GK, NGK, GGK, induktiv, magnit usullari qo‘llanilib, yuqori aniqlik bilan
geologik kesim ajratiladi va madanli intervallar aniqlanadi. Ulardan tashqari,
quduqlar orasidagi jinslar elektr (o‘zgarmas past va yuqori chastotali o‘zgaruvchan
tok bilan) va seysmoakustik yoritish usullari yordamida o‘rganiladi.
Aniqli mufassal razv е dka ishlarining maqsadi–alohida madan jinslarining
morfologiyasini va ichki tuzilishini o‘rganishdir. Bu masalani yechishda, asosan
OGT, EP, PS, VP va boshqa elektrokimyoviy usullari qo‘llaniladi. Natijada
geologo-geofizik hujjatlar tuziladi (kesimlar, tayanch gorizontlar bo‘yicha
tuzilmali xaritalar, qiziqtiradigan gorizontlar qalinligi xaritalari va boshqalar).
35

Ularning masshtabi 1:5000; 1:2000; 1:1000 bo‘ladi. Bu hujjatlar madan
zahiralarini hisoblash uchun ishlatiladi.
Madan konlarini qidirishdagi masalaga asoslanib o‘rganiladigan geologik
ob’ekt to‘g‘risida fizik-geologik model yaratiladi va uning asosida tadqiqotlar
usullari va uslubi tanlanadi. Bunda, umumiy geologik masalaning va har bitta
alohida usulning geologik vazifalari aniq va to‘g‘ri ifodalanganligini ahamiyati
katta bo‘ladi. Qora metallar madanlarini qidirish va razv е dkasiga asosan
magnitorazv е dka va gravirazv е dka usullarining majmuasi qo‘llaniladi,
elektrorazv е dka va seysmorazv е dka yordamchi usullar sifatida ishlatiladi. Qora
metallar konlari hosil bo‘lishi har xil bo‘lgani uchun fizik xossalari ham har xil
bo‘ladi. Masalan, magn е tit madanlarining magnit qabul qiluvchanligi, zichligi va
tok o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘ladi. Shuning uchun ularni qidirishda va razv е dka
qilishda magnitorazv е dkaning qo‘llanish samarasi yuqori bo‘ladi. Bunday konlarga
skarn-magnit е tli madanlar, temir kvartsitlar, titanomagn е tit madanlari kiradi. Ular
qiymatlari bir necha o‘n minglab nanot е slaga teng bo‘lgan musbat magnit
anomaliyalari bilan kuzatiladi.
36

O‘zgargan va o‘zgarmagan madan sig‘diruvchi jinslarga ( σ = 3.2, 3.6 g/cm³)
nisbatan temir madanlar zichligi yuqori ( σ = 3.3, 4.7 g/cm³) bo‘lganligi uchun
gravirazv е dkani qo‘llash samarasi yuqori bo‘ladi. Ular musbat gravitatsion
anomaliyalar bilan belgilanadi. Elektrorazv е dka magnit va gravitatsion
anomaliyalarning tabiatini aniqlash uchun ishlatiladi. Magnit madanlari qarshiligi
kamayishi, qutblanish koeffitsienti η k ortishi bilan kuzatiladi. Seysmorazv е dka
asosan qora metallar madanlarini qidirish va razv е dkasida, kristallik poydevor
yuza rel е fini o‘rganishda qo‘llaniladi. Misol: Kontaktli – metasomatik magnit
konida magnit madan jismlari (ustunsimon shaklda bo‘lib, slanets bilan bog‘liq.
Slanetsli qalinlik porfirit va sienit mayda shtoklar bilan joriy etiladi). Madanli jism
musbat magnit anomaliyaning yuqori qiymatlari, tuyuluvchi qutublanishi η k
yuqori va tuyuluvchi qarshilikning kamaygan qiymatlari bilan kuzatiladi.
Radioaktiv madanlarni izlashda, asosan, gamma-xaritalash, emanatsion-xaritalash,
gamma–karotaj usullari qo‘llaniladi. Boshqa usullar ham olib boriladi. Masalan,
nordon effuzivlar bilan bog‘liq bo‘lgan uran madan uzilmali buzilishlar bilan
nazorat qilinganida, shpurli gamma – xaritalash, magnitorazv е dka va
elektrorazv е dka samarali natija beradi. Buyerda, tektonik buzilishlar zonalarida
magnit maydon Δ Z va tabiiy gamma-nurlanish γ I ortadi, ρ k qiymati kamayadi.
37

Oltin, platina sochma konlarini qidirishda hamma gеofizik usullari
qo‘llaniladi. Madanlarda ularning miqdori juda kam bo‘lgani uchun, ularning
borligi madan uyumlarining fizik xossalarini o‘zgartirmaydi. Shuning uchun
ko‘pgina (VEZ, VP, gravirazvеdka, magnitorazvеdka, sеysmorazvеdka) gеofizik
usullari bunday sochma konlarni izlashda gеologik gеomorfologik xaritalash
masalalariniyechishda ishlatiladi. Ularning natijasida zamonaviy va qadimiy
rеlеfining xususiyatlari o‘rganiladi, sochmalar hosil bo‘lish tavsifi va zamonaviy
hamda qadimiy vodiylardagi ehtimolli holati aniqlanadi.
Nomadan konlarni qidirish. Olmos konlarini qidirishda asosiy e’tibor
kimbеrlit portlash trubkalari bilan bog‘liq bo‘lgan tub konlarga qaratiladi.
Ikkilamchi cho‘kindi (sochma) konlar palеozoy jinslarining pasaygan joylarida va
daryo vodiylarida joylashgan. Sibirdagi kimbеrlitli jinslar tikka yotgan,
stolbosimon shaklda bo‘lib, diamеtrlari 10 m dan 700-800 m gacha va katta
chuqurlikda yotadi. Bu jinslar o‘ta asosli brеkchiyalashgan jinslardan tashkil
topgan bo‘lib, ular ko‘p ksеnolit qo‘shimchalari bilan ajralib turadi.
Kimbеrlitlarning magnit xossalari turlicha bo‘lishi mumkin, ba’zan kuchli, ba’zan
38

esa kuchsiz magnitli. Kimbеrlitlarning magnit xossalari o‘rtacha æ3 = (4.25) *
10^-3 SI ulushlari bilan tavsiflanadi. Trapplar (masalan, diabaz va gabbro-diabaz
jinslar) ko‘pincha yuqori magnitli bo‘lib, magnit xossalari æ3 = (12.90) * 10^-3 SI
ulushida bo‘ladi. Trapplarning qoldiq magnitlanganligi γ J induktiv
magnitlanganlikka nisbatan katta (3-5 marta) bo‘lishi mumkin. Bu jinslarning
magnit maydoni yo‘nalishining har xil bo‘lishi sababli, magnit maydonining
ishorasi ham turlicha bo‘lishi mumkin. Bu magnit maydonining xossalarini
o‘rganish orqali olmos konlarini aniqlash mumkin.
Kimb е rlitlarning zichligi atrofdagi jinslarga nisbatan 0,1-0,2 г / см ³ ga kichik
bo‘ladi. Trapplar esa zichligi yuqori bo‘lgan jinslardir, ularning zichligi 2,9-9,98
г / см ³ oraliqda bo‘ladi. Yaxlit (monolit) kimb е rlitlarda qarshilik qiymati 10,000
omm ga teng, nuragan va darz k е tgan kimb е rlitlarda esa bu qiymat 10-1000 omm
oraliqda bo‘ladi. Trapplarda va sig‘diruvchi karbonat jinslarida (masalan, Sibir
platformasida) qarshilik 5000-10,000 omm ga teng bo‘ladi. Qoplovchi va
cho‘kindi jinslarning qarshiligi esa bir necha o‘nlab ommdan 1000 omm gacha
bo‘ladi.
Trapplarni o‘rganishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:
 Aeromagnit,
 Gravirazvеdka,
 Elеktrokеsmalash,
 VEZ usullari.
Kvarts tomirlarining intruziv va cho‘kindi jinslarga nisbatan magnit va
gamma aktivligi past bo‘ladi, ammo ularning zichligi va qarshiliklari yuqori.
Parçalangan, darz k е tgan va yoriqlarida gillarning joylashishi bilan bu qiymatlar
kamayadi. Kvarts tomirlarini o‘rganishda quyidagi usullar qo‘llaniladi:
 Magnitorazvеdka,
 Gamma xaritalash,
 El е ktr va el е ktromagnitli k е smalash (EP, DEMP, SDVR),
 VEZ yuqori aniqli gravirazvеdka,
39

 Sеysmorazvеdka,
 Sеysmoelеktrik usul (SEM).
Pеgmatit tomirlarida solishtirma qarshilik >104 omm bo‘ladi, qutblanish
koeffitsienti η, gamma-aktivligi va pеzoelеktrik moduli yuqori bo‘ladi. Ba’zi
hollarda, ularning zichligi, to‘lqinning tarqalish tezligi va magnit xossalari
atrofdagi jinslardan farq qiladi. Pеgmatit tomirlarini o‘rganishda quyidagi usullar
qo‘llaniladi:
 EP, VP,
 Gamma-xaritalash,
 Magnitorazvеdka,
 Yuqori aniqli gravirazvеdka,
 Pеzoelеktrik usul.
Tosh ko‘mir konlarida solishtirma qarshilik 5-4 × 10^3 omm oraliqda
bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mirning kulligi oshganda qarshilik kamayadi, antratsitda esa
qarshilik past bo‘ladi, chunki u yaxshi tokni o‘tkazadi; kulligi oshganda esa ρ
(qarshilik) ortadi.
40

Antratsit va grafitlar elektron o‘tkazgichlar bo‘lib, ularning elektrokimyoviy
aktivligi va qutblanishi yuqori bo‘ladi. Atrofdagi jinslarga nisbatan ko‘mirning
qarshiligi turlicha bo‘lishi mumkin, bunga litologiya, metamorfizm darajasi va
suvga to‘yinganligi ta’sir etadi. Ko‘mir qatlamlarining zichligi ( σ ) va tezligi (V)
past bo‘lishi mumkin, lekin ularning qutblanishi ( η ) yuqori bo‘ladi. Platformadagi
turli konlarda ko‘mir qatlamlari gorizontal yoki kichik burchak bilan yotganda
quyidagi geofizik usullar qo‘llaniladi: VEZ (elektromagnitli k е smalash), KMPV
(kattalik o‘lchovlari), OGT (ogradyentning tasvirlash usuli), Gravirazv е dka
(gravitatsion o‘lchovlar). G е osinklinallardagi turli konlarda ko‘mir qatlamlari katta
burchak bilan yotganda geofizik usullar majmuasi konlarning yotish chuqurligiga
qarab tanlanadi. Chuqurligi katta bo‘lganda, platformalarda ishlatadigan usullar
qo‘llaniladi. Kichik chuqurlikda yotganda esa quyidagi usullar ishlatiladi: EP
(tabiiy potensiallar), DEMP (elektromagnitli kuchlanish), Gravi- va
seysmorazv е dka (KMPV). Quduqlar bo‘yicha k е simni quyidagi usullar bilan
o‘rganish mumkin: KS, PS, BK, GK, GGK (zichlik bo‘yicha), GGK-s е l е ktiv,
NGK, AK usullari majmuasi dalillari bo‘yicha o‘rganiladi.
2.2. Muhandislik-geologik va gidrogeologik tadqiqotlar
Gеofizik usullari gidrogеologik va muhandislik gеologik tadqiqotlarning
barcha bosqichlarida mayda va o‘rta masshtabli gidrogеologik va muhandislik
gеologik xaritalashdan gidrotexnik, gidromelifativlik va boshqa sanoat hamda
grajdanlik ob’ektlarini ishlatish sharoitini o‘rganishgacha qo‘llaniladi. Turli
masshtablar bilan olib boriladigan gidrogеologik va muhandislik gеologik
xaritalashda gеofizik usullar magmatik, cho‘kindi va metamorfik jinslarni, uzilmali
tuzilmalarni xaritalashda, bo‘shoq yotqiziqlar tarkibini va qalinligini aniqlashda,
darzlik va karstlanish zonalarini ajratishda, o‘pirilishlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.
Mayda va o‘rta masshtabli xaritalashlarda ilgari neftga va gazga istiqbolli
hududlarni, ko‘mir havzalarini, madan sohalarini o‘rganishda o‘tkaziladigan
gеofizik tadqiqotlarning dalillari ishlatiladi. Mahsus gеofizik ishlar, siyrak profillar
41

tarmog‘i (seysmorazvedka KMPV, VEZ) yoki alohida uchastkalarda
(gidrogеologik va muhandislik gеologiyaga qiziq bo‘lgan) olib boriladi. Bunday
uchastkalarda elektr profillash, VEZ, seysmik ishlari olib boriladi va yadro-
gеofizik usullari bilan gruntlarni zichligi, namligi o‘rganiladi.
Yer osti suv konlarini qidirish va rivojlantirishda gеofizik usullarni
gidrogеologik ishlarining barcha bosqichlari qo‘llaniladi. Bo‘shoq terrigen
yotqiziqlardagi yer osti suvlar: Grunt suvlari, daryo vodiylarining allyuvial
yotqiziqlarida joylashadi. Allyuvial yotqiziqlardagi suv konlari kichik chuqurlikda
yotadi (30 m gacha) va suvli gorizontlar katta maydonlarda taqsimlanadi.
Gеofizik usullar quyidagi masalalarni yechishga qo‘llaniladi:
1. Planda taqsimlanish chegaralarini aniqlash; gillar orasidan suvga mo‘l
yirik zarrali allyuvial yotqiziqlarning qalinligini va yotish chuqurligini aniqlash.
2. Suvli gorizontlarni qoplovchi, suvto‘sar jinslarni, litologik va filtrlash
xossalari bo‘yicha ajratish.
3. Vodiydagi tub o‘zaning r е l е fini o‘rganish.
4. Yer osti suvlari oqimlarining yo‘nalishini va tezligini aniqlash, oqim
maydonini aniqlash.
Majmuaning asosiy usuli – VEZ hisoblanadi. Qidiruv bosqichida maydonli
VEZ ishlari tor vodiylarda 2x0,5 km tarmoq bilan, keng vodiylarda esa 5x1 km
tarmoq bilan olib boriladi. Istiqbolli maydonlarda tarmoq tor vodiylarda 0,5x0,1
km gacha va keng vodiylarda 1x0,25 km gacha zichlanadi. Agar suvto‘sar gillar ( ρ
= 1–20 omm) bo‘lsa, unda K yoki Q turli VEZ chiziqlari kuzatiladi (quruq
allyuvial yotqiziqlarning qarshiligi katta bo‘ladi, suvga to‘yinganlik esa kamayadi).
Agar suvto‘sar qarshiligi yuqori bo‘lgan ohaktoshlar, magmatik yoki metamorfik
jinslar bo‘lsa, N yoki A turli VEZ chiziqlari kuzatiladi. Suvli gorizontli maydon
bo‘yicha kuzatish uchun simmetrik ikkita chiziqli elektr kesmalash (AA1 MN
V1V) o‘tkaziladi. Bu usulni o‘tkazish maqsadi, VEZ o‘tkazish nuqtalar sonini
kamaytirish va ish xarajatlarini pasaytirish uchun olib boriladi. T е kis daryo
vodiylari kesimida qumlarning gilligi asta-sekin ortadi, natijada VEZ samarasi
42

pasayadi. Suvga to‘yingan qumlarning qutblanish koeffitsienti gillarga nisbatan
yuqori bo‘lganligi sababli VEZ–VP usullarining samarasi yuqori bo‘ladi. Yer osti
suvlarining yotish chuqurligini aniqlash uchun seysmorazvedkaning singan to‘lqin
usuli (KMPV) majmuasi kiritiladi. VEZ ga nisbatan KMPV usuli chuqurlikni
yaxshiroq aniqlaydi, chunki grunt suvlar sathida kuchli bosh singan to‘lqin hosil
bo‘ladi. Bu ch е garada Vp to‘lqinning tezligi 1500-2300 m/s gacha ortadi.
Cho‘l rayonlarida sho‘r suvlar orasidagi chuchuk suvlar linzalarini
qidirishda VEZdan tashqari elektrorazvedkaning SDVR radiokip, chastotali elektr
zondlash (ChZ) qo‘llaniladi. Agar sho‘r suvlar orasida chuchuk suvlar bo‘lmasa,
suvli gorizontlar kichik qarshiliklar bilan tariflanadi va ρ 1 > ρ 2, K va NK turli
VEZ egri chiziqlar kuzatiladi. Chuchuk suv linzalari mavjudligi SDVR o‘lchangan
magnit maydon kuchlanishi pasayishi bilan akslanadi va Q turli VEZ chiziqlari
kuzatiladi. Grunt suvlarini dinamikasini o‘rganish uchun (oqimning yo‘nalishi va
tezligi, suvlarning oqimi, bo‘shash joyi) tabiiy elektr maydon (EP) va jismni
zaryadlash usuli o‘tkaziladi. Art е zian havzalarida (bosimli art е zian suvlari
sinklinal tuzilmalarda joylashadi) yer osti suvlarini qidirish va rivojlantirishda
geofizik usullar allyuvial yotqiziqlardagi grunt suvlarini o‘rganishdagi masalalarni
yechishda qo‘llaniladi. Suvli gorizontlar bu rayonlarda 100-300 m, ba’zi hollarda
bundan ham katta chuqurlikda yotadi. Shuning uchun VEZ dan tashqari DEZ, UZ,
ZSM, MTZ, KMPV va OGT usullari qo‘llaniladi. Maydonli qidiruv ishlari VEZ,
DEZ yoki ChZ seysmorazvedka, ZSM yoki MTZ bilan alohida bir – birini
kesadigan profillar bo‘yicha o‘tkaziladi.
43

Tub jinslarning nurash po‘stidagi suvlar va dizyunktiv va darz, karstli
zonalardagi darz-tomirli suvlar suv bilan ta’minlashning muhim manbalari
hisoblanadi. Bunday suvlarni qidirishda geofizik usullar quyidagi masalalarni
yechishda qo‘llaniladi:
1. Poydevorning ustki ch е garasida dipressiyalarni ajratish va xaritalash;
2. Darzlik va karstlanish chiziqli zonalarni ajratish va kuzatish;
3. Morfologiyasini o‘rganish va darzlik hamda karstlik zonalarining
qalinligini aniqlash;
4. Zonalarni suvga mo‘llik darajasini baholash.
Tub jinslar reliefini VEZ yoki ikki gorizontli elektr kesmalash (AA1MN
V1V) yordamida aniqlanadi. Depressiyalarni kuzatishda VEZ va har xil qurilmalar
(elektrokesmalash SP, KP, DP) bilan birga olib boriladi.
44

Rasmda ohaktoshlarda (a) va granitda (b) elektrokesmalash natijasida
depressiyalar ajratilgan. Ikkala holda depressiyalar buzilgan tub jinslar rivojlangan
zonalari bilan to‘g‘ri keladi. Tektonik tuzilishlari bilan bog‘liq bo‘lgan chiziqli
darzlik zonalarni ajratishda va xaritalashda magnitorazvedka, dipolli va ikkita,
uchta elektrodli qurilmalar kombinatsiyasi bilan elektrokesmalash, kamroq –
gravirazvedka qo‘llaniladi. Qoplamaning qalinligi 10-20 m gacha bo‘lganda,
dizyunktiv buzilish zonalaridagi darztomirli suvlarni qidirishda tabiiy potensiallar
usuli va termometrik qo‘llanilishi mumkin. Tub jinslarning reliefi manfiy bo‘lgan
shakllariga (pasaygan joylariga) yon chekkalaridan grunt suvlar oqimlari
yo‘naltirilganda, musbat tabiiy potensiallar anomaliyasi kuzatiladi. Uzulma
bo‘yicha suvlar infiltratsiyasi bo‘lganda, tabiiy (PS) potensialining umumiy ortish
fonida mahalliy minimum kuzatiladi; zonalar bo‘yicha pastdan tepagayer osti suvi
oqimlari ko‘tarilganda, musbat PS anomaliya kuzatiladi.
Termometrik qo‘llanilishi suvga to‘yingan, darz ketgan jinslar va yaxlit
jinslar issiqlik fizik xossalarining farq qilishiga asoslanadi. Yozda quruq jinslarga
nisbatan suvga to‘yingan, darz ketgan jinslarning harorati 1-2°C ga kamayishi,
qishda esa harorat ortishi kuzatiladi. Jinslarning darzligini o‘rganishda aylana
elektrokesmalash (KEP) va zondlash (KVEZ) ishlatiladi. Har xil AB/2 masofalari
uchun k ρ qiymatlari bo‘yicha polyar diagrammalari (anizotropiya ellipsi) tuziladi
va ellipsining katta o‘qi yo‘nalishi bo‘yicha darzlik yo‘nalishi aniqlanadi.
45

KMPV da yaxlit va darz ketgan jinslar chēgarasi tezlikni o‘zgarishi (darzli
jinslarda kamayishi), to‘lqinlar so‘nishining ortishi, singan to‘lqinlarning
amplitudasining o‘zgarishi (darzli jinslarda pasayishi) va to‘lqinlar yozilishining
shakli o‘zgarishi bo‘yicha aniqlanadi. Jinslarni suvga mo‘lligi yuqori bo‘lganda,
ko‘ndalang to‘lqin tarqalish tezligi anomal pasayishi ko‘ndalang va bo‘ylama
to‘lqinlar tezliklari nisbatining qiymatlari Vp/Vs = 0,1–0,2 gacha kamayishi
kuzatiladi.
Muhandislik geologik tadqiqotlar. Muhandislik geologiya masalalarini
yechishda geofizik usullar keng qo‘llaniladi. Geofizik usullar bilan yechiladigan
masalalar:
1. Bo‘shoq yotqiziqlarning qalinligini, litologik tarkibini va suvlanishini
aniqlash;
2. Yaxlit qoya tub jinslarning yotish chuqurligini va fizik-mexanik xosslarini
aniqlash;
3. Dizyunktiv buzilish zonalarini ajratish va kuzatish, darzlik darajasini va
jinslarning nuraganligini baholash;
4. Tabiiy va sun’iy bo‘shliqlarni, karstlangan zonalarni aniqlash va
xaritalash;
5. O‘pirilishlarning tuzilishini, gidrogeologik sharoitini, fizik-mexanik
xossalarini, suvli fizikaviy xossalarini, dinamikasini o‘rganish;
6. Geologik muhitning texnikaviy ifloslanishini o‘rganish.
Gidrostantsiyalarni, AES, TETS, suv omborlarini, kanallarni, aeroportlarni,
yirik zavodlarni va boshqa inshootlarni va trassalarni qurish uchun o‘tkaziladigan
tadqiqotlarning dastlabki bosqichida geofizik ishlar, bir nechta mo‘ljalga olingan
maydonlarda, trassalarda olib boriladi. Ishlar natijasida muhandislik-geologik
sharoiti qurilishiga qulay bo‘lgan maydon varianti tanlab olinadi. VEZ, VEZ-VP,
elektrokesmalash (DP, KP, SP), KMPV usullari, profilli yoki maydonli kuzatishlar
olib borilib, bo‘shoq jinslar tarkibi, qalinligi, tekislikning buzilishlari, darzlik va
46

karst zonalarining mavjudligi, yer osti suvlarining sathi aniqlanadi. QGT ham
o‘tkaziladi.
Tanlab olingan uchastkada shu usullar kompleksi bilan kuzatuv tarmog‘ini
zichlashtirib mufassal ishlari olib boriladi. Bunda seysmorazvedkaning roli oshadi.
Seysmoorazvedka ishlari yer yuzasida, tog‘ qazilmalarida (akustik va o‘ta tovushli
yoritish, quduqlar-karotaji, tog‘ qazilmalarida kesmalash) o‘tkaziladi. Har xil
chastotali bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlarni ishlatib, jinslarni fizik-mexanik
xossalari bo‘yicha anizotropiyasi o‘rganiladi, bo‘shliq va darzlik zonalari ajratiladi,
jinslarning elastik va deformatsiya modullari baholanadi. Truba o‘tkazgich
trassalarini, temir yo‘l va elektr o‘tkazish chiziqlar trassalarini o‘rganishda, metall
konstruktsiyalarining korroziyaga uchrashi (emirilish), xavfli uchastkalarni ajratish
masalasiga katta e’tibor beriladi. Simmetrik elektr kesmalash va tabiiy potensiallar
usuli yordamida korroziya bo‘lish xavfi o‘rganiladi.
 100 k ρ omm-gruntlarning korroziyaga uchrashi (emirilishliligi) past;
 20–100 kρ omm korroziya normal;
 10–20 kρ omm – korroziya katta;
 5–10 kρ omm yuqori;
 <5 k ρ omm-korroziya juda kuchli bo‘ladi.
k ρ kichik va musbat kuchli tabiiy potensiallar maydoni bo‘yicha
ishlatilayotgan truba o‘tkazgichlarining korroziyasi aniqlanadi. Suv omborlaridan
suv oqib ketayotgan joyini tabiiy potensiallar usuli bilan aniqlanadi
(potensiallarning manfiy qiymatlari bilan belgilanadi). O‘pirilishlarning sirg‘anish
yuzasini aniqlashda VEZ, seysmorazvedka (KMPV) qo‘llaniladi. Dinamikasi har
xil (tartibli kuzatuvlar) va vaqt davomida VEZ, EP, mikromagnitorazvedka,
seysmorazvedka qo‘llaniladi. Echiladigan masalalar: o‘pirilish chegarasi, jismning
qalinligi va sirg‘anish chegarasining holatini aniqlash; jinslarni litologiyasi,
darzliligi va namligi bo‘yicha ajratish; gidrogeologik holatini va grunt suvlarining
dinamikasini, jinslarning filtratsion xususiyatlarini o‘rganish; o‘pirilishni harakat
47

yo‘nalishini aniqlash, o‘pirilish jarayonini bashorat qilish, unga qarshi
o‘tkaziladigan choralarning sifatini nazorat qilish (tekshirish).
2.3. Karstlar va jinslarning fizik-mexanik xossalarini o‘rganish
Karstlarni o‘rganish uchun geofizik usullar keng qo‘llaniladi. Ular yer
ustida, burg‘ilangan quduqlarda, va tog‘ qazilmalarida amalga oshiriladi. Ba’zi
hollarda geofizik asboblar yirik karstlar ichiga joylashtiriladi. Karstlanuvchi
jinslarning fizik xossalari atrofdagi jinslarga nisbatan farq qiladi. Eng ko‘p
qiziqtiradigan omillar sifatida elektr solishtirma qarshilik, zichlik va bo‘ylama
to‘lqin tezligi keltiriladi. Karstlangan jinslarning fizik xossalari, bo‘shliqni
to‘ldiruvchi materiallarga, masalan, havo, suv yoki bo‘shoq jinslarga bog‘liq.
Yuzaki karst buzilishlari odatda kontinental cho‘kindilar bilan to‘ldiriladi, ularning
geologik turlari har xil bo‘lib, fizik xossalari keng oraliqda o‘zgaradi. Ko‘pincha,
kontinental jinslarning xossalari tub jinslarga nisbatan sezilarli darajada farq qiladi.
Aeratsiya zonasida havo, quruq qum va muz kristallari bo‘lganda, solishtirma
qarshilik ( ρ ) ortadi. Agar yer osti karstlari suv yoki gillar bilan to‘ldirilgan bo‘lsa,
qarshilik kamayadi. To‘lqinlar tezligiga to‘ldiruvchining turi ta’sir etmaydi, faqat
muz ta’sir qilishi mumkin. Karstallanuvchi jinslarda atrofdagi o‘zgarmagan
jinslarga nisbatan bo‘ylama to‘lqinning tezligi va zichlik kamayadi. Geofizik
usullardan ko‘proq elektr razvedka usullari (VEZ, elektr kesmalash, aylana VEZ
(KVEZ)) qo‘llaniladi. Agar yer osti suvlarida filtrlanish aktivligi bo‘lsa, tabiiy
potentsiallar usuli (PS) ham qo‘llaniladi. Shuningdek, seysmorazvedka singan
to‘lqinlar usuli va yuqori aniqlikdagi gravirazvedka ham ishlatiladi. Yer tagidagi
karstlarning qarshiligi, Vp, ∆g kamayishi bilan belgilanishi mumkin. Karstlashgan
zonalarning darzlik yo‘nalishi aylana VEZ va aylana elektrokesmacha usullari
yordamida o‘rganiladi. Har bir AB/2 qiymati uchun polar diagrammalar tuziladi.
Kuzatish nuqtasidan 45° qadam bilan o‘tgan 4-6 profillar bo‘yicha o‘lchangan k ρ
qiymatlari belgilanadi. Ellipsning katta o‘qi darzlik yo‘nalishini ko‘rsatadi.
Quduqlarda KS, BK, GK, GGK, NGK rezistivimetrik kuzatuvlari ham o‘tkaziladi.
48

Jinslarning fizik-mexanik xossalarini o‘rganish masalasi jinslarning fizik-
mexanik xossalari va geofizik parametrlarining o‘rtasidagi bog‘lanishlarni
o‘rganish asosida yechiladi. Seysmorazvedka usulidan foydalanib, bo‘ylama (Vp)
va ko‘ndalang (Vs) to‘lqinlar tezliklari aniqlanadi. Agar jinslarning zichligi ( σ )
ma’lum bo‘lsa, dinamik elastiklik moduli (Eg), Puasson koeffitsienti ( ν ) va siljish
moduli ( τ ) hisoblanadi.
Formulalar orqali elastiklik va siljish modullari quyidagicha hisoblanadi:
 Siljish moduli (τ):
τ = σ ⋅ Vs 2
Jinslarning elastiklik moduli va Puasson koeffitsienti bo‘ylama to‘lqinlar
tezligi bilan bog‘liq bo‘lib, ularni quyidagi formulalar orqali aniqlash mumkin:
Eg = f ( Vp )ν= f(Vp )
Elastiklik moduli (Eg) Si tizimida Nyuton kvadratli metrga yoki paskalda
(Pa) va megapascalda (MPa) o‘lchanadi.
Dinamik elastiklik moduli (Eg) qaytaruvchi (elastik) deformatsiyalarni
tariflaydi. Uzoq vaqt davomida kuch ta’sirida deformatsiyalar to‘liq qaytmaydi, va
deformatsiya moduli (E_def) qaytaruvchi va qaytmaydigan deformatsiyalarning
yig‘indisi sifatida aniqlanadi:
Edef = Eg +Ec
Bu yerda:
 Eg kichik kuchlar ta’sirida hosil bo‘lgan deformatsiyalarni tariflaydi.
 Ec statistik elastiklik moduli bo‘lib, katta kuchlar ta’sirida o‘lchanadigan
deformatsiyalarni ifodalaydi.
Odatda Eg>Ec bo‘ladi. Ular orasidagi bog‘lanish quyidagicha ifodalanadi:
49

Ec = 0.35 E
g 1.141
Statistik moduli va deformatsiya moduli E
def orasidagi bog‘lanish ham
mavjud. Masalan, Sibir gruntlari uchun E
def =0.061 ⋅ E
g +28.5 formulasi qo‘llaniladi.
Bu o‘lchovlar va modullar inshootlarning mustahkamligini hisoblashda, turli
jinslar va ularning tarkibi asosida muhim rol o‘ynaydi.
50

XULOSA
Geologik vazifalarni bajarishda geofizik usullarni qo‘llash muhim
ahamiyatga ega, chunki ular yer osti strukturalari va geologik jarayonlar haqidagi
ma’lumotlarni aniqlashda katta yordam beradi. Geofizik usullar, odatda, fizik
xususiyatlar, masalan, zichlik, elektr qarshiligi, magnit maydon, seysmik to‘lqinlar
va boshqalar orqali yer yuzasidagi yoki yer ostidagi materiallarning xususiyatlarini
o‘rganish imkonini beradi. Bu usullar asosan seysmik, elektr, magnit, gravitatsion
va boshqa fizik metodlarga asoslangan bo‘lib, geologik tuzilmalar haqida
ma’lumot olishda juda samarali. Geofizik usullarning eng katta afzalligi, ularning
yuqori aniqlikda ma’lumotlar olishga imkon yaratishidir. Masalan, seysmik usul
orqali yer osti qatlamlarining tuzilishi, qattiqligi va o‘zgarishi haqida aniq
ma’lumotlar olish mumkin. Bu, ayniqsa, yer ostida yirik konlarni, minerallarni va
boshqa resurslarni qidirishda muhim ahamiyatga ega. Elektr rezistivlik o‘lchovlari
orqali yer ostidagi suvlar va boshqa modifikatsiyalarni aniqlash mumkin, bu esa
suv resurslarini o‘rganish va yer osti suvlarining sifatini tahlil qilishda qo‘llaniladi.
Geofizik usullarning yana bir afzalligi, ular ma’lumotlarni tez va samarali
tarzda olish imkonini beradi. Geofizik metodlar yordamida katta maydonlarda
o‘tkaziladigan tadqiqotlar odatda kam xarajatli bo‘ladi va an’anaviy geologik
metodlarga qaraganda ko‘proq ma’lumot olish imkonini yaratadi. Bu, o‘z
navbatida, geologik xatolarni kamaytiradi va aniqlikni oshiradi. Biroq, geofizik
usullar ba’zan bir qator cheklovlarga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, olingan
ma’lumotlar faqat yer osti strukturalarining umumiy ko‘rinishini beradi va ba’zan
noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun, geofizik usullarni faqat o‘z-
o‘zidan qo‘llashdan ko‘ra, ularni boshqa an’anaviy geologik metodlar bilan birga
qo‘llash zarur. Misol uchun, geofizik o‘lchovlar va laboratoriya tahlillari
51

yordamida yer ostidagi jinslar va minerallar haqidagi aniq ma’lumotlar olish
mumkin.
Geofizik usullarning qo‘llanilishi geologik xavf-xatarlarni aniqlashda ham
juda muhimdir. Yer osti suvlarining yuksalishi, yer qobig‘idagi yirik bo‘shliqlar va
boshqa geologik xavflar to‘g‘risida tez va aniq ma’lumot olish geologik xavflarni
boshqarishda yordam beradi. Bu esa, o‘z navbatida, inshootlar qurish va erni
ishlatish jarayonlarida xavfsizlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Geofizik
usullarni qo‘llashda yana bir muhim jihat shundaki, ular er osti strukturalarini tahlil
qilishda texnologik yangiliklarni qo‘llash imkonini beradi. Zamonaviy geofizik
usullar, masalan, 3D seysmik tasvirlash, georadarlar, elektromagnit o‘lchovlar va
boshqa metodlar yordamida yanada aniqroq va to‘liqroq ma’lumotlar olish
mumkin. Bu esa geologik o‘rganishlar jarayonini yanada samarali qiladi.
Umuman olganda, geofizik usullar geologik vazifalarni bajarishda zarur
vositalardan biridir. Ular yer osti resurslarini o‘rganish, xavf-xatarlarni aniqlash,
geologik strukturalarni o‘rganish va boshqa ko‘plab geologik vazifalarni bajarishda
samarali va ishonchli natijalar beradi. Shuning uchun geofizik usullarni kompleks
tarzda qo‘llash, an’anaviy usullar bilan birgalikda ishlatilsa, yanada yuqori sifatli
va ishonchli natijalar olish mumkin. Geofizik usullarni yaxshi o‘rganish va ularni
to‘g‘ri qo‘llash geologik ishlanmalar uchun juda muhim hisoblanadi.
52

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdukarimov, K. Geologiya va geofizika asoslari. O‘zbekiston davlat
geologiya va mineral resurslar instituti, 2009, 250 bet.
2. Akramov, O. Geofizik tadqiqotlar va yer osti resurslarining izlanishi.
O‘zbekiston Respublikasi geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi, 2008, 300 bet.
3. Anderson, D. L. Applied Geophysics for Geologists and Engineers.
Pergamon Press, 1982, 560 bet.
4. Bazarov, M. Geofizika va uning usullari. Buxoro davlat universiteti, 2007,
220 bet.
5. G‘ofurov, A. Geologik eksploratsiya va geofizik metodlar. O‘zbekiston
milliy universiteti, 2014, 280 bet.
6. Ismailov, A. Yer osti tuzilmasining geofizik o‘rganilishi. Yangi nashr,
2014, 270 bet.
7. Jalilov, A. Geofizik tadqiqotlar metodlari va usullari. Farg‘ona davlat
universiteti, 2013, 310 bet.
8. Khaydarov, B. Yer osti suvlarining geofizik usullari bilan o‘rganilishi.
Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasi, 2008, 230 bet.
9. Kamilov, Sh. Geologik va geofizik tadqiqotlar metodlari. Toshkent:
Geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi, 2011, 250 bet.
10. Maqsudov, M. Geologik geofizik tadqiqotlar va ulardan foydalanish. Fan
va texnologiyalar, 2010, 240 bet.
11. Mirzaev, S. Geofizik metodlar va resurslarni aniqlash. Farg‘ona davlat
universiteti, 2011, 290 bet.
53

12. Muhamedov, F. Geofizik tadqiqotlar usullari. O‘zbekiston milliy
universiteti, 2006, 250 bet.
13. Maqsudov, M. Geofizik tadqiqotlar va mineral resurslar. Toshkent, 2008,
220 bet.
14. Nasrullayev, F. Geofizik tadqiqotlar: metod va usullar. Buxoro: Buxoro
davlat universiteti, 2012, 230 bet.
15. Qodirov, I. Geofizika va uning ilovalari. Samarqand: Samarqand
universiteti, 2015, 310 bet.
16. Rustamov, A. Geofizik tadqiqotlar va mineral resurslar. Toshkent, 2012,
270 bet.
17. Sultonov, R. Geofizik va geologik ma'lumotlar tahlili. Andijon: Andijon
davlat universiteti, 2013, 260 bet.
18. Shamsiev, T. Geofizika metodlari va konlarni izlash. Toshkent:
Geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi, 2009, 280 bet.
19. Toshpulatov, N. Seysmik tadqiqotlar va ularning geologik tahlili.
Samarqand universiteti, 2010, 250 bet.
20. Xolmatov, S. Geofizik tadqiqotlar va uning geologiyada qo‘llanilishi.
O‘zbekiston Respublikasi geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi, 2010, 270 bet.
Internet saytlar:
21. https://www.sciencedirect.com/
22. https://www.researchgate.net/
23. https://www.springer.com/
24. https://www.mdpi.com/
25. https://www.jstor.org/
54

Купить

Похожие документы
Organik moddalarni neftga aylanish omillari
Neftdagi uglevodorod gazlar
Neft va gaz konlarini qidirishning geofizik usullari
Kern materiallarini o'rganishning ahamiyati
Cho'kindi va cho'kindi jinslar. Fatsiyalar va litofasiyalar