• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 74.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Январь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Abbosjon Yulchiev

Дата регистрации 13 Декабрь 2024

42 Продаж

Geraldlar va ularning vazifalari

ravishda geraldika XI asrning oxirida paydo bo‘ladi deb hisoblanadi, ammo bu haqda ma’lum darajadagi ehtiyotkorlik bilan gapirish lozim, chunki shu davming guvohliklari juda kam va aniq emas. Ingliz gerbshunosligida Angliyaga gerblami Vilgelm Bosqinchi tomonidan olib kirilganligi haqidagi afsona XX asming birinchi choragidayoq rad etilgan. Gastingsdagi 1066 yildagi jangda biron-bir raqibda gerblar bo‘lmagan. 1080 yildagi Bayening mashhur gilamida gerblarga o‘xshash qalqondagi tasvirlar ma’lum. Ammo ulardan biron-biri Angliya zabt etilganidan so‘ng normand risarlari ajdodlarining gerbida kuzatilmaydi; bundan tashqari tadqiqotchilar flkricha qalqondagi turli rasmlarda, gilamda bitta askar tasviri berilgan. Keyinroq, ХП asrda, Anna Komnina Iskandariyaga kelgan fransuz risarlarini tasvirlaganida ular tekis bir xil rangdagi qalqonga ega ekanliklarini yozgan. Shunday qilib XI asmi geraldika rivojlanishining yopiq davri sifatida baholash mumkin, chunki aynan shu paytda uchragan gerb yodgorliklari asosan muhrlarda namoyon etilgan. Geraldikani rivojlanishi va uni tizim sifatida shakllanishi haqida faqatgina XII asrdan boshlab fikr yuritish mumkin. Bu sfragistik material, maqbaralarda gerblami mavjudligi bilan tasdiqlanadi; gerblarning izchilligi / vorisligi ham aynan shu davrdan kuzatiladi. Masalanr Jolfrua d’Anju va ingliz qiroli Genrix 1 qizining nikohi paytida qirol o‘z kuyovining bo‘yniga oltin sherli qalqonni osib qo‘yadi. Xuddi shu qalqonni biz Joffrua maqbarasidagi 1151 yilga mansub bo‘lgan emaida ham ko‘ramiz. Uning 3 katta bastardi, Vilyam Uzun qilich ham xuddi shu gerbdan foydalangan, uning tasviri Solsberidagi maqbarasida saqlanib qolgan. XII asming o‘rtasiga Djilbert, Xertford grafining muhri ham mansubdir, u 3 shevrondan iborat bo‘lib, uni keyinchalik avlodlarining gerbi sifatida ko'rish mumkin. Emblemalar - xronologik va xududiy jihatdan kengroq tarqalgan hodisadir. Bu hodisani - o‘rganish tarix, san’atshunoslik, psixologiya fanlari tutashgan joyida vujudga kelgan maxsus emblematika fanining predmetidir. Х III asming boshidan bizga ma’lum bo‘lgan gerblarning soni ahamiyatli darajada oshadi. Ular barcha yirik zodagon uylar tomonidan ishlatila boshlaydi. 3 A.Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik.Darslik. 2008 D.J.Makov. R.N.Tursunov va boshqalar.Jahon tarixi. 2020 12 Gerblardagi o‘simliklar ko‘pincha o‘zining tabiiy ko^inishida tasvirlanadi, liliyalar bundan mustasno, biroq ma’lum uslubga keltirilganlari ham uchraydi. Gerb tasvirlari orasida, shuningdek, quyosh, oy, yulduzlar bo4lishi mumkin. Aslini olganda, gerblarda deyarli har qanday predmet yoki hayvonning tasviri ham paydo bo‘lishi mumkin. Qalqonda bir nechta bir turdagi jismlar-tangalar, xalqalar, qozonlar joylashadigan bo‘lsa, u holda ulaming joylashishi uchburchakli qalqonning konturlarini takrorlaydi. Gerbdagi jism ko’pincha gerb maydonida o‘zining joylashishiga qarab tavsiflanadi: agar qalqon maydonining markazida to‘g‘ri turgan holatdan og‘ishlar kuzatiladigan bo‘lsa, u holda bu noodatiy hisoblanadi va ko’rsatiladi. Qalqon bir nechta maydonga bo‘linishi mumkin. Shunda ularda tasvirlanadigan predmetlarning mutanosibligi shu bilan aniqlanadiki, ko‘pgina xususiy gerblaming har bir maydoni - bu alohida gerbdir. Ko‘pgina xususiy gerblar, shakshubhasiz, so’nggi paydo bo‘lgan gerblardir. ХУП - ХУШ asrlarda nemis knyazliklarining gerblari, ayniqsa, ko ' payib ketgan. Dastlabki namunalar ko‘pincha juda oddiy va sodda bo‘ladi. Geraldik tasvirlarda ma’lum darajada muayyan ranglar to‘plamidan foydalaniladi. Geraldikada u ranglari, metallar va qoplamalarga bo‘linadi. Afsuski, bizga faqat muhrlar yoki ularning ottisklari orqali ma’lum bo‘lgan gerblarga nisbatan ranglar to‘g‘risida gapirish o‘rinli emas. Rangli tasvirni, umuman olganda, hamma joyda ham uchratib bo‘lmaydi. Gerbning tasviri tushiriladigan yuza fakturasi har doim ham uning ranglarda amalga oshirilishiga imkon bermagan. Bularga qurol-yarog‘lar va aslahalardagi tasvirlar kiradi, unda o‘rta asrlarda metailni badiiy qayta ishlashning yetarli darajadagi yuqori texnikasiga qaramasdan, ranglar gammasi juda cheklangan va ko‘proq o‘yma naqshlar qo‘llanilgan. Dastlabki gerbovniklar butunlay bo‘yalmagan bo‘lsa, gerb maydonlarining rangi katta harflar yoki qisqartmalar bilan belgilangan. (A. -oltin, a., arg - kumush, G — alvon, fransuzcha gueles va boshqalar), odatda, o‘rta asrlardagi butun Yevropa uchun umumiy bo‘lgan fransuzcha geraldik atamalardan foydalangan holda. Geraldik ranglami qayd etishning harfli tizimidan tashqari, boshqa tizimlari ham mavjud bo‘lgan, masalan astrologik belgilar yordamida qayd etish. Kitob chop etilishining 24 Geraldika bilan dastlabki tanishishning maqsadi - gerbni o‘qish imkoniyatiga ega bo‘lish, uni tasniflash va uning biror-bir qiziqarli va muhim xususiyatlarini qayd etish, uni xrologik jihatdan aniqlashdir. Gerbshunoslikning zamonaviy holati va bizning kutubxonalarimizda geraldika bo‘yicha ma’lumot adabiyotining kamligi holatida gerbni darhol va to‘liq belgilash mahorati geraldikaga ixtisoslashgan inson uchun jiddiy, ba’zida bajarib bo‘lmaydigan va ehtimol, majburiy bo‘lmagan vazifadan iboratdir. Fikrimizcha, geraldik axborotni tarixiy tadqiqot konteksti va muvofiq ravishda o‘rganilayotgan tarixiy davr kontekstiga kiritish mahorati muhim va qiziqarliroqdir. Shu munosabat bilan geraldik ma’lumotnomalarning faqat almashtirilishini anglatgan aniq ma’lumotlaming boy materialini bayon etish emas, balki o‘rta asrlar jamiyatida geraldika va uning faohyat yuritishi hamda gerbni o‘qish uslubiyoti bo‘yicha umumiy mazmundagi ma’lumotlami bayon etish geraldika bo‘yicha bo‘limning asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Geraldika mavjudligining dastlabki asrlari o‘z tadqiqotchilarini kutayotgan topishmoq va hal etilmagan masalalarga to‘la bo‘lgan. Hozirgi vaqtga qadar gerb genezisiga tegishli bo‘lgan ko‘plab muammolar bo'yicha yakuniy aniqlik mavjud emas. Bu nimani gerb deb hisoblash mezonlariga, uning paydo bo‘lish vaqtiga, gerbli qalqon shaklidagi o‘ziga xos timsollaming shakllanish mexanizmiga taalluqlidir. Gerblaming paydo bo‘lish sabablari to‘g‘risida tamoman turli fikrlar mavjud. Nihoyat, yaqindagina jamiyatda faoliyat yuritayotgan geraldik tizimning ko‘p sonli alohida gerblardan shakllantirish muammosi qo‘yildi, biroq u o ‘z yechimini topishiga hali ancha bor. Geraldikaning paydo bo‘lish vaqti haqida so‘z yuritilganda, albatta quyidagilarni nazarda tutish lozim: birinchidan, biror-bir tasvirga ega bo‘lgan qalqondan identifikatsiya vositasi sifatida foydalanish antik davrdayoq o‘z an’anasiga ega bo‘lgan, ikkinchidan, gerblarga nasl-nasab, feodalgacha bo'lgan timsolli emblemalaming aksariyat qismi kirgan. Bu ikkala holat geraldikani juda qadimiy deb atash uchun asos bo‘lmaydi, chunki bu hodisalar o'rtasida tashqi o‘xshashlikdan tashqari hech qanday aloqa kuzatilmaydi. Bunday aloqani qidirib topishga bo‘lgan intilishlar gerbni rasmiy belgilar bo‘yicha baholashning natijasi bo‘lib hisoblanadi. Biroq, bizning fikrimizcha, rasmga ega 10 22. Rossiya davlatining ramzlari, ziyoratgohlari va mukofotlari. M.: Olma - matbuot., 2004. 23. Soboleva N.A. Rossiya shaharlarining qadimiy gerblari. Moskva: Nauka, 1985 yil. 24. Soboleva N.A. Rossiya davlat ramzlari: tarix va zamonaviylik. M.: VLADOS, 2003 yil. 25. Tarasov A. Krasnoyarsk o'lkasi yangi gerb chizadi. // "Novaya gazeta" No 60, 2006 yil. 26. Chmykhalo B. A. Gerb № 112. Krasnoyarsk gerbida // Shahar yangiliklari № 98, 2006 yil. 27. Shapovalov V.A. Rus geraldikasi asoslari. Belgorod, 1997 yil. 28. www.geraldika.ru. 39 Aftidan awaliga faqatgina qalqonda bo‘lgan gerblar tasviri keyinchalik risarlaming ustki kiyimi, otlaming julida (yopinchiq) paydo bo‘ldi. Uzoq vaqt davomida geraldika tarqalishining yopiq pardali risarlik dubulg‘asining hamma yerda joriy etilishi bilan bevosita aloqasi haqida fikr mavjud edi. Bu esa jangda raqiblami farqlab olishga to‘sqinlik qilishi lozim edi. Aynan shu jangchi shaxsini belgilab beruvchi bir narsani qalqonga qo‘shilishiga sabab bo‘ldi. Bu nazariyaning varianti sifatida Yevropada risarlik tumirlar keng tarqalganligi sababli, gerblami keng qo‘llanilganligi to‘g‘risida taxmin mavjud. Gerblami arablardan salib yurishlari paytda O‘zlashtirilganligi haqida fikr ham mavjud. Gerblarning paydo boiishini XXI asrda Yevropa tamadduni rivojlanishining umumiy xarakteri bilan bog‘lashga bo‘ lgan harakatlar sermahsuldir. Darhaqiqat, geraldika jangchini jangda va tumirda tanib olishga bo’lgan haqiqiy talabni qondirishi mumkin edi. U qo‘shinlami boshqarishda ko‘mak sifatida xizmat qilishi mumkin edi, chunki bayroqdagi rasmlar ko‘pincha gerblar bilan bir xil edi, undan raqib qo‘shinlari haqida ma’lumot olishda foydalanilgan. Biroq, bunday tor va xususiy vazifalar geraldika kabi murakkab tizimning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmagan bo’lsa kerak, chunki dastlabki normann dubulg‘alarida ham jangchini tanish qiyin bo’lgan. Risarlaming shaxsiy emblemalari bu bilan bog‘liq edi, biroq gerbni emblema bilan bog‘lash mutlaqo noto‘g‘ri. Gerbning yopiq dubulg‘a paydo bo‘lishi natijasida vujudga kelganligi haqidagi fikmi geraldika jamiyatda gerbning ko‘plab unsurlari chiqqan harbiy, risar doirasidan kengroq doirada foydalanganligi inkor etadi. Ulaming xarakterini o‘rganib chiqamiz. Dastlab gerb tasvirlarini tanlash, birinchidan, erkin, ikkinchidan bir xil bo‘lmagan. Aftidan biror-bir asl emblema, an’anaviy yoki sevimli tasvir mavjud bo‘lgan hollarda, u mazkur avlod vakil lari tomonidan ulaming gerb qalqoniga joylashtirilgan. Bunday emblemaga ega bo‘lmaganlarda, gerbda ramziy ma’noni topish qiyin bo ' lgan gorizontal yoki vertikal chiziqlar kabi oddiy belgilar ishlatilganligiga zid bo‘lmaydi. Va nihoyat, ba’zi bir jismlar jangovar qalqon ishlanmasining naqshinkor xususiyatlari bilan bog‘liq. Gerb turli ma’nolar qatorida bo‘lgan unsurlami yagona kontekstda qayta ishlab, o‘zida mujassamlashtira oldi va birlashtirdi: bir tomondan, eski nasl-nasab yoki butun o‘rta 13 turadi. Qalqonni tutib tumvchilar ham to‘liq gerbga ega bo‘lishlari mumkin. Qalqonni tutib tumvchi jismlar orasida har qanday tirik yoki afsonaviy zotlar uchrashi mumkin: insonlar (Monako knyazligi gerbidagi rohiblar), hayvonlar (italyan naslidagi Orsini gerbidagi ayiqlar), drakonlar (XV asrda Portugaliya qirolining gerbida). Ular ko6pincha ikkita, biroq bitta ham bo‘lishi mumkin (Ispaniya qirollarining burguti; fransuz qirollarining gerbida turli vaqtda ikkita, yoki bitta farishta bo‘lgan). Qalqonni tutib turuvchilaming soni ikkita bo‘lganda, ular turlicha bo‘lishi ham mumkin (Shotlandiya qo‘shilganidan keyingi ingliz qirollarining gerbi - Angliya sheri va Shotlandiya yakkashoxi). Shimoliy va Markaziy Yevropada qalqonni tutib turuvchilar orasida sherlar juda keng tarqalgan. Ba’zan qalqonni tutib turuvchilar qalqon maydonida bo‘lgan jismlarga o‘xshash geraldik belgilar bilan bezatilgan bo‘lishi mumkin. Yu.V. Arsenevning ftkriga ko‘ra, qalqonni tutib turuvchilar turnir amallyotidan boshlab paydo bo‘lgan. Ular XIV asrdan boshlab gerblarda uchraydi. Qalqonni tutib turuvchilami tanlab olishning ma’lum bir qoidalari hatto rasmiy geraldikada ham bo‘lmagan. Bu, ehtimol, 9 gerbning nafaqat mavjud bo‘lishi miqyoslarida, balki bitta gerb egasining hayoti davomida oson o‘zgartiriladigan qismidir, chunki u egasining qadr-qimmati va unvoni bilan bog‘liq bo‘lmagan. Gerbning boshqa qo‘shimcha elementlari ham mavjud bo’lgan, biroq ular qisman kechroq paydo bo‘lib, qocllashning nisbatan tor sohasiga ega bo‘lgan. Shiorlar haqida batafsil to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Shiorlar, odatda, gerbli qalqondan alohida ravishda, ko‘pincha uning ostida, tasmada yoki tablichkada joylashtirilgan, biroq shiorlarning qalqonning ostida yoki uning atrofmi o‘rab turgan tasmada joylashish misollari ma’lum bo‘lgan. Ko‘pgina shiorlar so‘zlar bilan ifodalangan bo‘ladibular hikmatlar yoki alohida so‘zlardir. Hikmatli so‘zlar umumma’lum bo‘lishi, va aksincha, faqat gerbning egalariga tushunarli bo’ishi, nasl – nasab yoki oilaviy tarixning epizodlariga yoki nasl-nasab vakillarining o‘ziga xos xususiyatlari, nihoyat, gerb egasining shaxsiy xususiyatlariga aloqador shifrlangan ma’noga ega bo‘lishi mumkin. shiorlar gerb egasining nomidan hosila bo‘lgan. 0 ‘z 9 Алексеев.В. История первобитнога обшество.М, «Наука» 1991 «Геральдика для Всех » Москва. 2002 27 Geraldlar va ularning vazifalari Reja: Kirish……………………………………………………..………3 Asosiy qism I BOB. GERALDIKA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT 1.1. Geraldika yordamchi tarixiy fan sifatida…………….....….5 1.2. Geraldikaning tarixni o’rganishdagi ahamiyati………….…8 II BOB. GERALDLAR VA ULARNING AHAMIYATI 2.1.Geraldlar va ularning vazifalari……………………….…...…18 2.2.O’rta asrlarda gerblarning ahamiyati……………….……...…25 III. Xulosa…………………………………………………...……35 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………….…….....37 1 geraldik tasvirlaming alohida qatoriga ajratilgan gerb figuralar keng tarqalgan fikrga ko‘ra qadimiy gerblarga xosdir. Shunday nuqtai nazar mavjud bo‘lgan ediki, unga ko‘ra gerblar ko‘rsatilgan qahramonliklar va boshqalaming shartli belgilari boclgan (masalan, shevron oyoqdagi jarohatni ifodalagan), biroq XIX asrdagi gerbshunoslik yaqqol zamonaviylashtirish sifatida bundan voz kechdi. Qalqon va gerbli jismlarning bo‘linishi variantlari octtizdan ortiqni tashkil etadi. Ulaming ruscha nomlari birmuncha muhim ekanligini qayd etish maqsadga muvofiqdir. Ular yetarli darajada shartli va har doim ham bardoshli boclmagan eng so‘nggi kashfiyot bo‘lib hisoblanadi, chunki ushbu atamalarda geraldik jihatdan yoritilgan o‘rta asrlardagi biror-bir material mavjud emas. G‘arbiy Yevropadagi geraldik manba, odatda, imkon darajasida qisqa va aniqdir va ko'pincha mazmunini yo‘qotmagan holda, ekvivalent bo‘lgan mscha atamalarga tarjima qilinmaydi. Bu o‘rta asrlar tarixchisi uchun u ishlayotgan materialga o‘sha mintaqaning milliy geraldik atamashunosligiga murojaat qilishi maqsadga muvofiq ekanligini bildiradi. Jadvallar va qo‘llanmalarda gerbli jismlar va gerb maydoni bo‘linishining an’anaviy jihatdan <<normab> tasvirlari beriladi. Ulaming bunday ko‘rinishi gerbga tavsif berishda ko‘zda tutiladi. Biror-bir tafovutiar, ushbu ≪ me’yor ≫ dan cheklanishlar, masalan, jismlarni qalqonlaming noan’anaviy joylariga joylashtirish, kesimlar va boshqalar mavjud bo‘lgan holatdagina, gerblaming yana batafsil tavsifi beriladi. Gerbli jismlaming o‘lchamlari ham turlicha bo‘lishi murnkin, keyinchalik gerbshunoslik ularga o‘z nomini berdi, biroq o‘rta asrlar geraldikasi har doim ham buni farqlamagan. Gerbli jism odatda deyarli butun qalqonni egallashi lozim, biroq bu badiiy uslubga ham bog‘liqdir. Gerblarda uchraydigan hayvonlar odatda opining tabiiy ko‘rinishi va rangida tasvirlanadi. Maxsus geraldik ranglar va tasvirlarga ega bo‘lgan she’r, qoplon, burgutlar bundan mustasno. Ulaming barchasi o‘ng tomonga qaratilgan. She’rlar ikki dumli, burgutlar esa, ikki boshli va hatto uch boshli bo‘lishlari mumkin. Ushbu jismlaming simbiozi ham uchraydi. Tasvirlaming noodatiyligi - ikki boshli burgut, qanotli she’r va boshqalar, shuningdek, timoqlari, tishlari yulib olingan, chopib tashlangan hayvon va h.k. - har doim qayd etiladi. 23 bilan aniqlanadigan ≪ noto‘g‘ri ≫ gerblar bunday mustasnolarga taalluqli bo‘ladi. Gerb maydonida metalning metalga, rangning rangga, qoplamaning qoplamaga joylashtirishning taqiqlanishi geraldikaning eng umumiy, eng tarqalgan qonuni bo‘lib hisoblanadi. Bu qalqonning kumush maydonida oltindan qilingan geraldikning jismning bo’lmasligini anglatadi. Ko‘p sonli xususiy gerbning har bir tarkibiy qismi odatda mustaqil gerb sifatida qaralishi sababli, bu qonun faqat har bir qismga, aytaylik, to‘rtdan bir qisniiga, alohida tegishhdir. Geraldik jismlaming qo‘shimcha qismlari (xalqa va boshqalar) ushbu qonunning amal qilishidan istisno qilinadi. Dastlabki turdagi gerblarga nasl-nasabning kichik ajdodini belgilash uchim unsurlar qo‘shiIganda, bundan tasvirlar ham ushbu qonunning ta’sir doirasidan tashqarida bo‘ladi. Geraldikaning qoidalari va qonuniyligiga shu holat tegishli, agar qalqonda bir nechta predmetlar yoki bir maydonda bir nechta jismlar mavjud bo‘lsa, u holda ular o‘zgarishsiz takrorlanganda, ular har doim bitta rangga ega bo‘ladi. Bir nechta gerblami bitta qalqonda joylashtirish qoidalari, albatta, ularni har birining qadr-qimmatiga muvoflq joylashtirilishini talab qiladi. Yanada ≪ sazovor ≫ boMgan gerblar qalqon maydonida yuqori va boshqalarga qaraganda o‘ngroqda joylashishi lozim. Qalqonning markazida tasvirlangan kichik qalqonlarga ≪ sig‘dirilgan ≫ gerblar asosiy gerblar yoki yangi o‘zlashtirilgan yerlar yoki qadr-qimmatlaming gerblari bo‘lishi mumkin. Gerblarga tavsif berish va ularni o‘qishning muayyan qoidalari va ketma- ketligi mavjud. Gerblami o‘qishda asosiy e’tibor qalqonga qalqonga qaratilishi lozim. Eng awalo, qalqonning boclinishiga baho berish zamr (vertikal, gorizontal, to‘rt qismga bo‘lingan va h.k.). Agar gerbning tavsifi haqida so‘z yuritilayotgan bo‘lsa, u holda qalqonning bo‘linishi to‘g‘risida birinchi navbatda so‘z yuritiladi. So'ngra quyidagi unsurlar ketma-ket ko’rib chiqiladi: asosiy qalqonning markazida joylashgan maydon yoki qalqon, qalqonning yuqori, o‘ng, chap, pastki qismlari. Agar qalqon bitta yoki ikkita chiziqlar bilan boMingan bo‘lsa, u holda uning tavsifi qismlaming soni ko‘rsatilmagan holda faqat ikkita yoki uchta rangni o‘z ichiga oladi. Agar gerbda qismlar soni ikki yoki uchtadan ko‘p bo'lib, ranglar esa, 30 ifodalaydi. Gerbsiz vassal qasamyod qilish tartiboti aql bovar qilmaydigan holdir; koronatsiya marosimi - bu taxt vassallari gerblarining ko‘p!igi va birligini namoyish etishdir. Gerb so‘zsiz shaxsdan awal bo‘lib, ma’lum vaziyatlarda shaxsni to4iq osmini egallaydi. Bu afzallik shu bilan bog‘liqki, o‘rta asr ongida korporativlik, shak-shubhasiz, individuallikdan qadrliroqdir, va ushbu holatda, gerb avloddan- avlodga o‘tadigan va ijtimoiy mansublikning ifodasi bo‘lib hisoblansa, geraldika umumiylikning qisman namoyon bo‘lishidir. XIV asrda Angliya va Fransiya o‘rtasidagi nizo vaqtida fransuz qirolining vassallari syuzerenlarga ulaming oldilarida gerb kottalarida hisoblangan holda, o‘zlarining vafodorliklari va o‘z yerlariga bo4gan sodiqliklarini namoyish etadilar. 1381 yilda lissabonliklaming bu vaqtda Portugaliya poytaxtida boigan ingliz qo‘shinlarining zulmiga qarshi shikoyatlariga javoban, graf Kembridj uylarga uning gerbini - alvon maydondagi oq lochinni osib qo‘yishga buyruq berdi; biroq, bu shaharliklaming noroziligiga sabab bo‘ldi, chunki, himoyaning kafolatlanganligiga qaramasdan, bu o‘rta asrlardagi lissabonliklar tomonidan grafhing ulami bo‘ysunishga talab qilishi sifatida baholangan. Yaqqol va namunali misol sifatida «gerb jazosi» deb nomlangan holatni keltiramiz. Tegishli jazoga loyiq bo‘lgan nojo‘ya hatti-harakatlar yoki jinoyatlami sodir etgan risar qarshisidagi ustunga boshi bilan pastga aylanib qolgan gerbli qalqoni osilgan joyda taxtasupaga chiqdi. Gerb qiroli jazoga hukm etilgan kishiga hukmni o‘qidi. Xor unga jo ‘r bo‘ldi. Har bir Psalomdan key in gerold risarning 5 qurol-yarog‘lari va aslaha-anjoralarini badnom qildi: dastlab dubulg‘asi, keyin gerbli kattasi, keyin tasmasi, qilichi, shporlari va, nihoyat, hukm etilgan kishining gerold bolg‘a bilan parchalagan gerbi (qalqoni). II BOB. GERALDLAR VA ULARNING AHAMIYATI 2.1 . Geraldlar va ularning vazifalari. Gerblardan foydalanishning ommaviyligi hayotda geraldika bilan maxsus shug‘ullanadigan shaxslarga bo‘lgan ehtiyojni keltirib chiqardi. Ular turnir 5 Is’hoqov, I. Xudaynazarov.«Yordamchi tarixiy fanlar» 2019.Toshkent. “Noshir” O.Bozorov, R. Ahmedov va boshqalar. «Yordamchi tarix fanlari». «Farg‘ona» nashriyoti.2015 17 asrlar uchun umumiy bo‘lgan emblema va timsollar; boshqa tomondan, shakl nuqtai nazaridan ularni birlashtirgan risarlik va harbiy hayot va ong unsurlari; uchinchi tomondan, geraldika mavjudligining dastlabki bosqichi uchun katta qiyinchilik bilan rekonstruksiya qilinadigan, biroq uni aynan gerb qiladigan, mazmun va ma’noga to‘yintiradigan jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiyhuquqiy tasavvurlardir. Aftidan, XI asrdagi hukmron sinfiiing birlashishi va ierarxiyalanishi bilan kuzatilgan o‘rta asr jamiyatidagi ijtimoiy jarayonlarini rivojlanishi geraldikaning paydo bo‘lishi va uning tizim sifatida shakllanishining asosiy sabablaridan biriga aylandi. Gerblar egasining o‘rnini - qatlami, nasl-nasabi, kasb- hunari, yerga egalik qilish huquqini ta’minlovchi, himoya vazifasi bilan hayotiy bog‘liq bo ' lgan tomonlarini - jamiyatning, keyinchalik esa hukmron sinf ichidagi ijtimoiy stratifikatsiyadagi o‘mini aniq belgilab berishga qaratilgan edi. 4 Shunday qilib, amaliy ehtiyojlardan kelib chiqqan gerb tasvir – timsol o‘zining keyingi rivojlanishida shakllanayotgan feodal sinfning ijtimoiy xarakterining boshqa, yanada keng talablariga javob bera boshladi. Geraldika muayyan jihatdan feodalizmning ushbu bosqichiga o4xshash bo‘lgan, o‘z navbatida, yer munosabatlari tizimiga yaqin bo4 lgan qaram aloqalar tizimining ifodasiga aylandi. Aftidan, gerbga egalik qilish dastlab jamiyatda muayyan funksiyalarni bajarish huquqining belgisi bo4 lgan. Shu bilan birga geraldika o’rta asrlarda fikr yuritishning haqiqiy munosabatlami bilvosita ifodalash va ulami timsoliy shaklda namoyon qilishga intilish bilan o‘ziga xosligining ifodasi bo’lib hisoblangan. Gerbning o‘rta asrlardagi voqelikning turli jihatlarini o‘z ichiga olish va jonli tarzda tasvirlash qobiliyati gerbni ijtimoiy identifikatsiyalashning haddan tashqari oddiy va qo'llaniladigan vositasiga, geraldika tizimini esa — ijtimoiy munosabatlarni ifoda etish, baholash va qaysidir jihatdar tartibga solishmng umversal va deyarli qulay vositasiga aylantirdi. O‘rta asrlar geraldikasining aniqligi va oddiyligi uning deyarli butun G‘arbiy Yevropaning feodallari orasida tezda tarqalishiga imkon berdi. Feodal senor gerbi 4 Durov V. A. XVIII rus davlat ramzlari - erta. 20-asr M .: Rus. Paritet, 2003 yil. 14 Geroldlar kasbining mavjud bo‘lishi «jonli» geraldikaning mavjudligi, gerblaming ta’rifi, tashkil qilinishi, shuningdek sharhlab berish bilan juda yaqin bog‘langan. Geraldikaning so‘nishi bilan geroldlar kasbi ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotadi. Angliyada geroldlar kollegiyasi haligacha saqlanib qolgan; u ingliz zodagonlari avlodlari gerblariga meroslik qilish, egallash va tashkil qilishni boshqaradi. Fransiyada ular о ‘z funksiyalarini Lyudovik ХШ hukmronligi davrida yo‘qotadi va 1789 yilgi inqilobga qadar sud amaldorlari sifatida o‘z mavjudligini saqlab qoladilar. Geroldlar institutini rasmiylashtirish sifatida kollegiyalaming tashkil etilishi uning gullab-yashnashining yuqori nuqtasi va shu bilan birga tanazzulning boshlanishini ifodalagan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, gerbga egalik qilish nufuzi saqlanib qolgan, XVI-XVII asrlarga xos bo’lgan ommaviy anobllashtirish faol gerb ijodkorligi va yangi gerb laming pay do boMishini hayotga tadbiq etdi. Shu bilan bir vaqtda ushbu jarayon gerbning ≪ inflyatsiyasi ≫ ga hamda parallel ravishda uning voqeligiga sabab bo‘lgan o‘rta asrlardagi ma’no-mazmuni va maqsadining so‘nishi bilan unutilishiga yordam beradi. Shunday qilib, G‘arbiy Yevropa geraldikasi - o ‘ziga xos shaklda feodalizmning G‘arbiy Yevropa turiga xos bo‘lgan va faqat o‘rta asrlardagi davr uchun xarakterli bo‘lgan jamoat ongini ifodalaydigan hodisa ekanligini qayd etishga asoslar bor. “ Geraldika ” atamasi qat’iy ma’noda XII- XVII asrlardagina qo‘llaniIishi va rasm bo‘lishi mumkin. U bu vaqt uchun barcha gerblar va ularga aloqador bo‘lgan belgi va predmetlarning yig‘indisi, shuningdek geraldik materialni o‘rganish va anglab yetishni ifodalaydi. XVII asrda geraldika tizimiga sabab bo‘lgan ijtimoiy taraqqiyot xususiyatlarining barham topishi bilan gerblar yo‘qolib ketmadi, biroq ulaming ma’no-mazmunini to‘ldirgan va ijtimoiy turmushning qolgan unsurlari bilan awalgi munosabatini yo‘qotdi. Gerblarga Bo’lgan qiziqish kamaymadi, aksincha, asta-sekin yanada ilmiy xarakter kasb eta boshladi. XVII asrdan so‘ng mavjud bo‘lgan yoki qaytadan paydo bo‘lgan gerblar ham o6rta asrlar geraldikasidan, ham bizning muhokama qilish doiramizdan tashqaridadir. 20 1. Adhamjon Ashirov . «Etnologiya» . Toshkent. «Yangi nashr» 2014. 2. Asqarov, A..O‘zbekiston xalqlari tarixi. «O‘qituvchi» nashriyoti.1993. 3. A.Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunoslik.Darslik. 2008 4. D.J.Makov. R.N.Tursunov va boshqalar.Jahon tarixi. 2020 5. Is’hoqov, I. Xudaynazarov.«Yordamchi tarixiy fanlar» 2019.Toshkent. “Noshir” 6. O.Bozorov, R. Ahmedov va boshqalar. «Yordamchi tarix fanlari». «Farg‘ona» nashriyoti.2015 7. Saidboboyev, Z.Choriyev. Maxsus tarixiy fanlar asoslari.O’quv qo‘llanma. 2015 8. Tokarev, S.Religiya narodov mira. «Nauka». 1989. 9. Алексеев.В. История первобитнога обшество.М, «Наука» 1991 10. «Геральдика для Всех » Москва. 2002 11. Geraldikaning ABC // ed. komp. G. E. Vvedenskiy; Sankt-Peterburg: Avrora, 2003 yil. 12. Bogatov K.M. Rossiya imperiyasining tasdiqlangan hududiy gerblari // Gerboved. 1997. No 19. B. 40 - 59; 13. Winkler P.P. fon. 1649 yildan 1900 yilgacha "Qonunlarning to'liq to'plami" ga kiritilgan Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining gerblari. SPb., 1990 yil. 14. Durov V. A. XVIII rus davlat ramzlari - erta. 20-asr M .: Rus. Paritet, 2003 yil. 15. Efimov, P.I. Yangi gerblar va eski muammolar. Munitsipal timsollarni ishlab chiqish masalasiga / P.I. Efimov // Geraldika. - 2004. - No 12 (78). - S. 118 - 126. 16. Krasnoyarskning don ombori: Nazarovskiy tumani 80 yoshda. Krasnoyarsk: Maktub, 2004 yil. 17. Kudin A.V., Tsexanovich A.L. Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining gerblari, 1649 - 1917 M., 2000 yil. 18. Lavrinenko M. Viloyatning yangi gerbida belkurakli gerb qoladi // Komsomolskaya pravda No 80, 2006 yil. 19. Melikaev V.I., Serjan V.V. SSSR shaharlari, qishloqlari va qishloqlarining zamonaviy timsollari katalogi (1989-1991) 20. Geraldika aytadi // Drachuk, V.S.; M.: Nauka, 1977. Silaev A.G. Rus geraldikasining kelib chiqishi. // A.G. Silaev. - M.: FAIR-PRESS, 2002 yil. 21. Krasnoyarskning ramzlari (bayroq va gerb) // Maktab va shahar: Ilmiy-metodik jurnal, 2006 yil 1-son. 38 bayrog‘i ostida jangga kirish huquqi bo‘lgan senyorlar ega boclgan jangovor xitoblar ham shior bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, Gotfrid Bulonskiyning jangovor xitobi - ≪ Xudo shunday bo‘lishini xohlaydi ≫ - shior sifatida uning gerbiga kiritilgan; fransuz qirolining gerbiga ≪ Monjua ≫ - kiritilgan. So‘zlarning boshlang‘ich katta harflaridan tashkil topgan qisqartma-shiorlar ham, biroq kamdan-kam hollarda uchraydi. Pireney yarim oroli mamlakatlarining gerblarida gerbli qalqonlardan ajratilmagan, balki bevosita uning maydonida, yon tomonlar va diagonallar bo‘yicha, o‘zining o‘xshash shiorlari mohiyati bo‘yicha joylashgan yozuvlar uchraydi. Ko‘pincha ular boshlang‘ich so‘zlar yoki katolik duolarining satrlaridan iborat bo‘lgan. Umuman shiorlaming tili qat’iy tartibga solinmagan. Dastlabki shiorlar ko‘pincha lotin yoki fransuz tilida ifodalangan. Asta - sekinlik bilan milliy tillardagi shiorlar ham paydo bo‘la boshladi. Ingliz geraldikasining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, unda bedj deb ataladigan, ba’zida o‘ziga xos shiorlar sifatida talqin qilinadigan qo‘shimcha tasvirlarning boMishidir. Fikrimizga ko‘ra, bu unsurlami bir xil deb hisoblash mumkin emas, chunki bedj og‘zaki shiorlardan qadimiyroq bo‘Iib, ular bilan bir paytda amaliyotda bo‘lib, bedj shaxs yoki sulolaning emblemasi sifatida idrok etilgan. Bir qator hozirgi zamon ingliz tadqiqotchilarining ta’kidlashlaricha, bedj hatto gerbga nisbatan kengroq qo’llanilgan. XIV-XV asrlarda u kiyimlarda taqib yurilgan, devorlar, xizmatkorlaming livreyalari va boshqalarda aks ettirilgan. U shunchalik yaxshi mashhur bo‘lganki, hatto egasining ismini almashtira olgan. Bu tasvirlardan eng mashhurlari - oq atirgul, qizil atirgul, oq bug‘u, oqqush, kock to‘ng‘izdir. Ularning gerb maydonidagi tasvir bilan nisbati hozircha o‘rganilmagan va kam darajada ma’lumdir. Shuni qayd etishimiz joizki, garchi bu sof inglzcha xususiyat bo‘lib hisoblansa-da, boshqa mamlakatlar geraldikasida ham qiyosiy misollami topish mumkin. Masalan, XV asrda ispan qirolligi gerbida qalqonning ostida katolik qirollari Fernando va Izabellaning inisiallari sifatida qaraladigan bir tutam kamon o‘qi (flechas) va sirtmoq (yugo) tasvirlangan. Bu vaqtda ular ma’noviy mazmunga ega bo‘lgan. 28 XVII asrdan so‘ng geraldikani o‘rganadigan fanni va ushbu mavzu bo‘yicha adabiyotni belgilash uchun biz asosan “ gerbshunoslik ” atamasidan foydalanamiz. Qabr ustidagi toshlarda, cherkov tug‘larida, cherkovlar va uylar va boshqa me’morchilik binolari devorlaridagi gerblarning tasviri ko‘pchilikni tashkil etadi. Nihoyat, nafaqat gerbning tasviri, balki ko6pgina hollarda gerb va geroldlar harakat qilgan holatlami tasvirlagan miniatyuralar o‘ziga xos qimmatga ega. Gerbshunoslikda qalqonning hududlarini lotin harflari bilan belgilash qabul qilingan. Harflar bilan belgilash tizimi bir nechtani tashkil etadi. Bundan tashqari, raqamli tizim muomala qilishda yanada oddiyroq va qulayroqdir. Quyida gerbli qalqonni ajratishning yanada oqilona variantini keltiramiz: 1. Yuqori qism (Chef). 2. Yuqori o‘ng kanton (Canton dextre du Chef). 3. Yuqori chap kanton (Canton senestre du Chef). 4. Markaz (Coeur, abime). 5. 0 ‘ng tomon (Flanc dextre). 6. Chap tomon (Flanc senestre). 7. Pastki o‘ng kanton (Canton dextre de Pointe). 8. Pastki qism (Pointe). 9. Pastki chap kanton (Canton senestre de Pointe). Qo‘shimcha qilib aytganda, yuqori o‘ng kanton, yuqori qism, yuqori chap kanton birgalikda qalqonning yuqori uchdan bir qismini tashkil etgan holda, ba’zan ≪ yuqori qism ≫ deb ataladi. Qalqonning pastki uchdan bir qismi butunligicha ≪ pastki qism ≫ deb ataladi. Qalqonning o‘ng uchdan bir qismining barchasi - yuqori o‘ng kanton, o‘ng tomon va pastki o‘ng kanton o‘ng yon tomon, unga qarama-qarshi bo‘lgan tomon yoki uchdan bir qism - chap yon tomon deb ataladi. Shunday qilib, agar quyidagicha aytilgan bo‘lsa: yuqori qismida oltin xochga ega bo‘lgan havo rang - bu havo rang qalqondagi 1-hududda oltin xoch joylashganligini ifodalaydi; gerbni butunligicha o‘qish qoidalari to ‘g‘risida quyida ko‘rishimiz 21 bu ramziy tasvirlarga ega bo'lgan va mahalliy diqqatga sazovor joylarni, tarixiy voqealarni va shaharning iqtisodiy holatini ko'rsatadigan mutlaqo yangi gerblar yoki zodagonlarning oilaviy gerblari bilan aralashgan. Misol tariqasida Parij gerbini keltirish mumkin, unda oltin zambaklar bo'lgan kema va jozibali dala tutashgan. Kema shaharning markazida joylashgan Sena daryosidagi de la Cité orolining kema shaklida, shuningdek, shahar iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismi sifatida savdo va savdo kompaniyalarini ramziy qiladi. Oltin zambaklar bilan qoplangan jozibali dala Parij homiyligida joylashgan Kapetian sulolasining timsoli hisoblanadi.Geraldika XIV asrda hayotning barcha sohalariga kirib bordi va jamiyatning madaniy qatlamlarida geraldik terminologiya keng tarqalgan. Adabiyotga, san'atga, kundalik hayotga kirib boradigan, ritsarning zirhidan boshlanib, itning yoqasi bilan tugaydigan moda sevimli mashg'ulotiga aylanadi, ba'zida absurdlik darajasiga etadi. Salib yurishlaridan qaytgan ritsarlar sharqiy hukmdorlarning dabdabali kiyimlariga taqlid qila boshladilar, ular o'zlarining gerblariga mos keladigan va naqshli shiorlar bilan bezatilgan maxsus qurol-aslahalar kiyib olishdi. Xizmatkorlar ham, skvayderlar ham xo'jayinlarining gerbi tushirilgan kiyimlarni kiyishdi. Oddiy zodagonlar o'z xo'jayinlarining gerblari tushirilgan libos kiyishdi. Olijanob xonimlar bir vaqtning o'zida ikkita gerb tasvirlangan ko'ylaklar kiyishni boshladilar: o'ngda - erining gerbi, chapda - o'ziniki. Fransiya qiroli Charlz V Donishmand (1338-1380) davrida kiyimlar modaga kirdi, yarmi bir va yarmi boshqa rangga bo'yalgan. Keyinchalik bu moda zodagonlar va skvayderlardan oddiy shahar sinfiga o'tdi. Shunday qilib, geraldika G'arbiy Yevropa madaniyatining eng muhim tarkibiy qismiga aylanadi. O'rta asrlarda geraldikaning boshqa sohalari - shahar, korporativ va cherkov rivojlangan. Savdogarlar va hunarmandlar o zlarining kasbiyʻ gildiyalarini tuzdilar, ularni «yuridik shaxs» sifatida ro yxatdan o tkazdilar va ʻ ʻ gerbga egalik qilish huquqini oldilar. Gildiya a'zolari bir qoidani qabul qildilar: maxsus kiyim kiyish - o'z uyushmasining geraldik rangidagi kiyimlar. London qassoblari ko'k va oq rangli jingalak rangdagi ko’ylak kiygan, novvoylar zaytun yashil va kashtan, mumli sham savdogarlari ko'k va oq rangli liboslar kiyishgan. London Furriers kompaniyasiga o'z gerbida ermin mo'ynasidan foydalanishga ruxsat 36 yangi gerblarni yasagan, shuningdek, yasagan gerblarning to’g’ri tuzilishini tekshiradigan maxsus kishilar- geroldlar deb atalgan. Tarixni muayyan ijtimoiy, siyosiy manfaatlar talablariga bo‘ysindirishga qaratilgan har qanday urinish bu fan oldidagi ob’ektivlik talabiga ziddir. Chunki, 2 o‘tmish tarixchi ixtiyoridan tashqaridagi, biroq, to‘g‘ri tushunihshi va tushuntirilishi lozim bo‘lgan ob’ektivlikdir. Bu o‘rinda tarixchi o‘tmish voqealar karvonining oxirida borayotgan sayyohdek. Karvon boshidagi, o‘rtasidagi voqealar uning uchun ko‘rish imkoniyatidan tashqari va mutlaqo xolis haqiqatdir. 1.2. Geraldikaning tarixni o’rganishdagi ahamiyati. “ Geraldika” atamasi bir nechta ma’nolarga ega, shulardan biri “ jarchi ” , Emblematikaning sohasi hisoblanadi. Gerb huquqiy asosga ega hodisa hisoblanadi. Gerb yasovchilar lotincha “ armoristlar ” deyilgan. Soha XI asrda shakllangan 1 va 3- salb yurishlari davrida paydo bo‘ldi. 1120-1150 yillar oralig‘ida ilk bora gerb belgilari qo‘ilanilgan. Gerblar janglarda qo‘shinni ajratish uchun ishlatilgan. 1671 yilda “ Haqqoniy geraldika soni va gerblaming kelib chiqishi ” nomli kitob bitilgan. “ Geraldika ” atamasi bir nechta ma’nolarga ega. Dastlab eng qisqa ta’rif bilan cheklanamiz: geraldika - bu gerblar va ular haqidagi bilimlar tizimidir. Tarixchi, xususan medievist, tadqiqotlar vaqtida doimo gerblaming tavsifi yoki tasvirlariga duch keladi. Gerb yoki uning alohida unsuri arming tasviri moddiy madaniyatning turli predmetlarida uchrashi mumkin: bu qoiyozmalar va kitoblar, tangalar va muhrlar, qurol-aslahalar, asbob-anjomlar, kiyim-kechaklar, me’morchilik yodgorliklari va boshqalardir. Biroq, gerb va geraldik materialga duch kelinganda, yechimi ba’zida juda murakkab bo‘lgan masalalar paydo bo‘ladi. Geraldika bilan tanish bo‘lmagan tarixchi uchun gerb topishmoqligicha qolmoqda. Hattoki gerb yoki uning tavsifini to‘g6ri o‘qish qobiliyatiga ega Bo‘lgan holda, u ko‘pincha gerbdagi butun ma’lumotni to‘g‘ri baholay olmaydi. Masalan, nima uchun gerb u yoki bu predmetda joylashtirilgan, u boshqa gerblar bilan qanday mutanosiblikda, u o‘sha davrda sodir bo‘lgan voqealarda qanday rol o‘ynagan va hokazo. Geraldik jihatdan 2 Adhamjon Ashirov . «Etnologiya» . Toshkent. «Yangi nashr» 2014. Asqarov, A..O‘zbekiston xalqlari tarixi. «O‘qituvchi» nashriyoti.1993. 7 I BOB. GERALDIKA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT 1.1. Geraldika yordamchi tarixiy fan sifatida Tarixiy tadqiqot bilan shug‘ullanayotgan har bir olim yoki ilmiy izlanuvchi yordamchi tarix fanlarini chetlab o‘ta olmaydi. Yordamchi tarix fanlari tadqiqot metodikasi va texnologiyasiga doir umumiy va xususiy masalalarni o'rganish, tahlil qilish, ishlab chiqish bilan chegaralanadi. Yordamchi tarix fanlarining har biri mustaqil tarix fani bo‘lib, o‘zining o‘z tarixi va metod va uslublari mavjud. Har biri mustaqil fan sifatida shakllanish va rivojlanish yo‘lini bosib o‘tmoqda. Har bir yordamchi tarix fani umumiy va maxsus tarix fanlarini chuqur va keng hamda mufassal o‘rganishga yordam beradi. Mustaqil fanlardan asosiy farqi shuki, yordamchi tarix fanlari nisbatan tor doiradagi maqsad va vazifalarni ocrganish bilan shug‘ullanadi. Yordamchi tarix fanlarining har bir bo‘limi alohida bir tarmoq bo‘lib tarix fani oldidagi muammolami, kamchiliklarni to‘ldirish bilan birga o‘zining alohida tadqiqot usuli va tadqiq ob’ekti, o‘z yo‘nalishlariga egadir. Masalan, yordamchi tarix fani bo‘limlaridan «xronologiya»- vaqtni, tarixiy voqealami, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini davrlarga bo‘lishini umumiy qoidalari va xususiyatlarini o‘rganadi. Numizmatika - qadimgi tangalar orqali o‘sha davming siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va diniy tasawurlami o‘rganishga yordam beradi. Tarixiy geografiya- eng qadimgi viloyatlar hududiy joy lashishi, davlatlaming hududlarini o‘rganadi. Tarixiy metrologiya-uzunlik, vazn, maydon, hajm o‘lchovlarini davlatlararo savdo-sotiq, mol ayirboshlash jarayonlarini o‘rganadi. Bundan tashqari, epigrafika, diplomatika, genealogiya, tarixiy geografiya, onamastika, arxeografiya kabi bir necha yordamchi tarix sohalari mavjud. Lekin, shuni alohida ta’kidlash kerakki, 0 ‘zbekistonda numizmatika, paleografiya, tarixiy geografiya, genealogiya singari yordamchi fan 4 Gerbning ayrim qo‘shimcha unsurlari gerb egasining oilaviy-nasliy munosabatlar tuzilmasidagi holatini qayd etish uchun joriy etilgan. Gerbda titlo (lambel) yoki hoshiya (bordure) kabi jismlaming mavjud bo‘lishi mazkur gerbning egasi oilaning kichik a’zolariga tegishli ekanligini ifodalashga xizmat qilishi mumkin. Balkaning butunlay yoki markaziy qismining mavjudligi gerb egasining bastard ekanligidan guvohlik berishi mumkin. Qayd etishning ushbu qoidalari va boshqa tizimlaridan chekinishining ko‘pgina hollari mavjudligini ham hisobga olish lozim. Dastlab gerblar umuman na qonuniy, na tashkiliy, na tasviriy jihatdan qat’iy tartibga solinmagan. Vaqt va amaliyot nisbatan muvaffaqiyatli shakllarini tan lab oladi. Nafaqat yorqin va sezilarli, balki oddiy, oson yodda qoladigan tasvirlaming ularga aylanganligi bejiz emas. Biroq, variantlar imkoniyatlari chekiangan bo‘lishiga qaramasdan, aytish joizki, geraldika keng tarqalganidan so‘ng ikki asr mobaynida ulami tartibga solish ehtiyoji yuzaga kelmadi, yoki bir xil gerblar tufayli yuzaga kelgan nizolar u yoki bu jihatdan oson hal qilinadigan bo‘ldi, hamda geraldika tizimi o‘zining boshqa funksiyalarini bajarishning uddasidan chiqdi. Ko‘p vaqt oltmasdan, geraldikani nazariy darajada anglab yetishga harakatlar bo‘Idi. Bu asosan gerbni yaratish va o‘qish bo‘ysungan umumiy qonun-qoidalami topish maqsadida geraldik tasvirlami tizimlashtirish va yoritishga bo’lgan hatti-harakatlami anglatgan. Geraldikaning amaliy ehtiyojlarining natijalari— eng kam izohlarga ega bo‘lgan gerblarni qayd etgan gerbovniklar geraldikani anglab yetishning birinchi shakliga aylandi. Gerbning huquqiy jihatlariga - unga egalik qilish huquqlari, uni yaratishning qonuniyligi va to‘g‘riligiga daxldor bo‘lgan traktatlar keyingi shakliga aylandi. Bu bosqichda geraldika gerbshunoslikka aylandi, natijada u amaliy, ≪ jonli ≫ geraldikada yuzaga kelgan qoidalami rasmiylashtirishga harakat qildi. Shundan geraldik qonunlar, ulaming ma’lum shartliligi paydo bo’ldi. Geraldika qonunlari - bu gerbli tasvirlaming qonuniyligidir, shuning uchun ular bilan tanishish zarur. So‘nggi geraldistlar va gerbshimoslarning deyarli barchasining fikrlari shu narsada bir-biriga mos tushmoqdaki, geraldika qonunlari — qat’iy qonunlar bo‘lib, bu mustasnolar bo’lmaydi degani emas. Katta qismi geraldikaning kodlashtirihshidan oldingi vaqt 29 diniy (alohida monastirlar, ittifoqlar), universitet gerblaridir. Bir qator jihatlar ularni shahar gerblari bilan yaqinlashtiradi. Shu bilan bir vaqtda korporativ gerblami shaxsiy gerblar bilan taqqoslash mumkin, yoki ulardan har birining ortida feodal senor turgan, koôorativ gerblar bilan bo‘lgan holatdagina senor kollektiv bo‘ladi. Shak-shubhasiz, gerblami tasniflash va turkumlarga ajratishning boshqa yondashuvlari ham bo‘lishi mumkin. Masalan, gerbning uning egasida paydo bo‘lish uslubiga ko‘ra: gerb senor tomonidan taqdim etilgan, azaldan nasl-nasabga tegishli bo‘lishi mumkin. Gap shundaki, tasnif ish uchun qulay bo‘lishi va tadqiqotda qo'yilgan maqsadlarga javob berishi lozim. Shuningdek, vaqtinchalik gerblar kabi geraldik shakllami ham ta’kidlash lozim. Ularga to‘y gerblari, siyosiy ittifoqlaming gerblari, boshqa yerlarga da’vo qilish gerblari va boshqalar kiradi. Paydo bo‘lish vaqtiga ko‘ra dastlabki gerblar sifatida shaxsiy, risarlik gerblarini e’tirof etish lozim. Ular, ehtimol, ko‘p jihatdan butun geraldik tizimning jihatlarini o‘zida mujassam etgan. Shuning uchun ular, ko’rinib turganidek, ular bilan boshqa gerblami taqqoslash uchun butunlay sanoq boshi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ruhoniyning shaxsiy dunyoviy gerbining qalqoni ruhoniy gerbining asosi bo‘lib hisoblanadi. Shunday qilib, Chezari Bordja gerbida papa kalitlari bilan bir qatorda protonotariy sifatida Valensiya nasabidagi Borxa gerbi – hoshiyali qalqon va oltin maydondagi qizil buqa joylashtirilgan. Agar ruhoniyning to‘liq gerbi haqida so‘z yuritiladigan bo‘lsa, u holda dubulgca mavjud bo‘lmaydi, uning o‘miga esa mitra yoki klirikning bosh kiyimi tasvirlanadi, uning yon tomonlarida nametning o‘mida popukli bog‘ichlar osilib turadi. Ushbu so‘nggi unsurlaming qo‘llanilishi XTV asrda Italiyada paydo bo‘ldi va XV asrda umumiy unsurga aylandi. Dastlab ular qizil va qora ranglarda boMgan, bunda qizil rangdan asosiy gerblarda foydalanilgan. XV asrdan so‘ng bog‘ichlar tasvirida yepiskoplar va arxiepiskoplar martabalarini belgilash uchun yashil rang paydo bo‘ldi, qora rang esa past martabali kliriklarga tegishli bo‘ldi. Popuklar soni o‘zgarishi mumkin bo‘Igan va faqat XIX asrda qat’iy belgilandi. Ba’zida qalqonning orqasida yepiskoplaming burama hassasi 34 nikoh shartnomasida topilgan, uni Kastiliyadan Infante Sancho Gaston II ning qizi Vikont Bern Vilgelmina bilan tuzgan. Mulkni imzolash va belgilash uchun muhrdan foydalanish, umuman savodsizlik davrida muhrlar shaxsni tasdiqlashning yagona yo'li edi. Savodsiz odam uchun belgi ancha tushunarli edi. Ba'zi manbalarga ko'ra, birinchi timsollar qurol va kiyimda emas, balki muhrlarga tushirilgan. Gerblar mavjudligining salib yurishlaridan keyin, XII asrda paydo bo'ladi. Bunda birinchi dalil 1151 yilda vafot etgan Jeffroy Plantagenet qabridan olingan fransuz emal chizmasi bo'lib, graf Anju va Meyn o'zini tasvirlaydi.Shaxsiy gerbga ega bo'lgan birinchi hukmdor ingliz qiroli Richard I Lionheart (1157-1199) edi. O'shandan beri Angliyaning barcha qirollik sulolalari o’zlarining gerblari va muhrlariga ega bo’lgan. Evropadan tashqari, XII-asrga kelib Yaponiya «mon» deb nomlangan o'zining geraldik tizimini ishlab chiqdi. Ba'zi Yevropa tillarida bu tushuncha noto'g'ri «gerb» deb tarjima qilingan, garchi bu so'zning Evropa ma'nosida bu gerb emas. Misol sifatida, Yaponiya imperator oilasining gerbi - 16 bargli xrizantemani hisoblangan. Xuddi shunday belgilar dubulg'alar, qalqonlar va zirhli ko'krak nishonlariga ham qo'yilgan, ammo gerblardan farqli o'laroq, ular hech qachon uzoqdan tanib olinadigan darajada katta tasvirlanmagan. Biroq, agar bunday belgi hali ham talab qilinsa, bayroqlarda «mon » ko'rsatilgan. Xuddi Evropa gerbi singari, «mon» ham san'atda - bezak, kiyim-kechak, mebel va interyerni bezash uchun ishlatiladi. Yaponiya imperator oilasining yosh a'zolari, shuningdek, Evropa qirollik oilalaridagi Xuddi Evropada bo'lgani kabi, Yaponiyada ham «mon» qonuniy davlat ramzi edi. Ikkala geraldik tizimlar bir-biridan mustaqil ravishda paydo bo'lgan, ammo ularning o'xshashligi ajablanarli emas, chunki feodal jamiyati bir xil sxema bo'yicha rivojlangan. Yevropa singari, yapon geraldikasi bizning davrimizda keng qo'llanildi. Geraldikani tarixiy bilishning har qanday jarayoni sifatida o‘rganish cheksizdir, biroq u o‘z asosi bilan geraldikaning rivojlanishi tarixi bilan; gerb unsurlarining tahlili va tizimlashtirilishi bilan shug‘ullanadigan nazariy yoki rasmiy geraldika bilan; geraldika atamashunosligi bilan; ayrim mamlakatlarda geraldikaning ba’zi xususiyalari bilan majburiy tanishishni ko‘zda tutadi. 9 boshlanishi bilan gerblarning tipografik tasviri ham paydo bo‘ldi, biroq bu gerbli tasvirlami qo‘lda tayyorlash amaliyotining yo‘qolishini ifodalamaydi. Yuqorida sanab o‘tilgan ranglar geraldik ranglarga kiradi. Gerbli qalqonning maydoni ham, unda alohida joylashgan gerbli jismlar ham ular bilan bo‘yalishi mumkin. o‘zining tabiiy ko‘rinishida gerb maydonida joylashtirilgan predmetlar - mavming boshi, insonning qo‘li, to‘ng‘izning boshi - gerbli jismlar bo‘lib hisoblanmaydi va o‘zining tabiiy rangida tasvirlanadi. 2.2.O’rta asrlarda gerblarning ahamiyati Umuman olganda, bu o‘rta asrlar mentaliteti uchun xos bo‘lganidek, geraldik ranglar o‘zining ichki ierarxiyasiga ega bo‘lgan. Bartolo traktati bo‘yicha oltin (metallar ichida), qizil rang (ranglar ichida) ulug‘- vorroq hisoblansa, qora rang esa pastroq hisoblangan, va bu ifodalanayotgan ierarxiyaga javob bergan. Biroq, ranglarning bu tizimdagi holati ulaming ramziy ma’nosi kabi vaqt o‘tishi bilan o‘zgargan. 8 Bunda qalqon gerbning asosiy qismi bo‘lib hisoblansa, gerbning boshqa unsurlari ham muhim ma’noviy va axborot mazmuniga ega. Dubulg‘a - gerbning o‘ziga xos unsuri bo‘li hisoblanadi. U shu holicha ko‘pgina hollarda shaxsiy risarlik geraldikasida qo’llanilgan. Odatda, u ruhoniylar, ayollar, konfessional, shahar gerblarida, korporativ gerblarda mavjud bo‘lmagan. Biroq, XVI asming oxirlarida risarlik dubulg‘asidan sex gerblarida foydalanish holatlari ham ma’lumdir. Dubulg‘alaming turlari juda ham xilma-xildir. Odatda ular kuzatuvchiga yoki o’ng geraldik tomonga qaratilgan bo‘Iadi. Cherkov binolari ichidagi gerb tasvirlari haqida alohida aytib o‘tish lozim, bunda dubulg‘a yopiq tomoni bilan mehrobga qaratilgan bo‘lgan. Dubulg‘a qalqon kabi gerb tasvirining bunday majburiy unsure bo‘lib hisoblanmaydi. Gerb tasvirlari sonining kamligi kamdan-kam hollarda aynan bir gerbning bir nechta tasvirlarini taqqoslab ko‘rish imkonini beradi. Bu aynan bir gerbdagi dubulg‘aning o‘zgargan yoki o‘zgarmaganligi yoki uning shakli gerbning mavjud boyish davrida o‘zgarishsiz saqlanganligi to‘g‘risida ma’nodosh xulosalar 8 Kudin A.V., Tsexanovich A.L. Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining gerblari, 1649 - 1917 M., 2000 yil. 25 awalgidek, ikkita bo‘lsa, qismlaming soni, albatta, tilga olinishi lozim: dastlab yuqori yoki o‘ng qismlaming rangi ko‘rsatiladi. 10 Geraldik jismga tavsif berishda dastlab uning turi, keyin rangi aytiladi. Dastlab vertikal ravishda bo‘lingan qalqonning o‘ng qismida, gorizontal bo‘lingan qalqonda esa yuqori qismida joylashgan jism ko‘rib chiqiladi. Agar qalqonda gerbli jismlar ko‘p bo ￡ lsa, u holda asosiy jismlardan boshlanadi. Yuqori va o‘ng qismlarda joylashgan jismlarga tavsif berilganidan so‘ng, pastki va chap tomondagi jismlarga octiladi. Shunday qilib, asosiy qoida quyidagicha: gerbli qalqon yuqoridan pastga va chapdan o’ngga qarab tavsif beriladi va o‘qiladi. Qalqondan so‘ng gerbning yuqori qismini qarab chiqishga o‘tiladi: qisqa tavsifga ega bo‘lgan dubulg‘a (yangi, eski, toj kiydirilgan; xming qalqonga nisbatan joylashishi); rangi qayd etilgan dubulg‘ali namet; dubulg‘ali timsol. Keyinchalik qalqonni tutib turuvchilar, qalqonning tashqarisida joylashtirilgan faxriy unvon belgilari; orden belgilari, gerbli mantiyalar ko‘rsatiladi. Eng oxirida shior tilga olinadi. Shioming mavjudligi yoki mavjud emasligi, uning tili - lotin yoki boshqa, masalan ingliz geraldikasida tez-tez qo‘sh!laniladigan fransuz tili diqqat e’tibor markazida bo‘lishi lozim. Gerbni manbalarda, gerbshunoslikda va ma’lumotnomalarda tavsiflash tartibi ham, umuman olganda, gerbni o‘qishning bunday tartibiga mos keladi. Bu muhimdir, chunki geraldika amatashunosligi va tavsif berishning qisqa va aniqligi ba’zan gerbning tasviri mavjud bo‘lmaganda qiyin ahvolga solib qo‘yishi mumkin. Gerbli qalqonning tashqarisida joylashgan uning ikkinchi darajali unsurlarini sinchkovlik bilan tahlil qilish lozim. Ular ko‘proq ma’lumot berishi mumkin. Qalqon ham, dubulg‘a ham gerbning asosiy unsurlari bo‘lib, uning muqaddas, o‘zgarmas qismi bo‘lib hisoblanadi. Qalqonning shakli, gerb qismlarining tashqarisida bo‘lgan umumiy ko‘rinishi esa yanada ≪ so‘zlashuvchan ≫ bo‘lishi mumkin, chunki ular 10 Melikaev V.I., Serjan V.V. SSSR shaharlari, qishloqlari va qishloqlarining zamonaviy timsollari katalogi (1989- 1991) 31 mohiyatan toclishi bilan shaxsiy gerblardan farq qiladigan jihatlarga ega bo’lganligi uchun ushbu guruhga kiradi. Shahar geraldikasi, oliy qatlam geraldikasining odatlari va shakllarini o‘zlashtirgan holda, beixtiyor ularni boshqa mazmun bilan to‘ldirdi, chunki risarlik geraldikasi har doim har qanday ijtimoiy darajada shaxsiy bo‘lgan, shahar geraldikasi esa shahar o‘z gerbi yoki o‘z senorining gerbidan foydalanganligiga qaramasdan unday bo‘lmagan. Bu nuqtai nazardan, shahar gerbining orqasida har doim shahar obshchinasi, ushbu manzilgohning to‘la huquqli yashovchilari hamjamiyati turganligi uchun, shahar gerbi korporativ va hududiy gerblaming guruhlari o‘rtasidagi orahq holatni egallaydi. Shahar gerblari kehb chiqishining umumiy manbasi mavjud emas; lekin shaharliklaming gerbga egalik qilishga bo‘lgan intilishlarini alohida ta’kidlash joiz. Ba’zi guruhlami shahar gerblarining ichida ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Ular ham tasviriy xususiyatlar, ham bu xususiyatlarga sabab bo‘lgan shahar markazlarining xarakteri bilan bogcliq bo‘lgan. Shunday qilib, port-shaharlar, va dengiz va daryo gerblari, biroq u yoki bu jihatdan uzoq dengiz savdosi bilan bog‘liq bo‘lgan gerblami ajratish mumkin. Ulaming gerblari ko‘pincha timsolli ravishda umumiy va ular uchun xos bo‘lgan ular qudratining manbasi va ulaming o’ziga xos suverenitetga intihshlari asosini ifodalaydi - savdo kemasi, shahar patrisiati va umuman o‘rta asrlardagi savdogarlar toifasi qudratining fundamenti;: kemaning tasviri ko‘p sonli muhrlar va Lissabon, Parij, ganzey shaharlari va boshqa shu kabilaming gerblari bo‘yicha mashhur. Ular tasvirlaming turlari bo‘yicha bir-biriga juda ham o‘xshaydi. Shahar gerblarining boshqa turi - shahar mustaqilligining jonli ifodasi sifatida shahar devorlarining tasviriga ega bo‘lgan gerblardir; shahar devorlarining roli o‘rta asrlardagi insonning ongida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan manzilgohni qayd etish uchun yaxshi ma’lumdir. Senor hududida paydo bo‘lgan bir qator shaharlar o‘z gerbi sifatida uning gerbini butunlay yoki qisman qabul qilganlar. Gerbning mazkur turdagi moslashuvi varianti qarama-qarshi belgiga ega qirol gerbi geraldik figurasini shahar gerbida mavjudligidir. Shuningdek, korporativ gerblarning keng guruhi ham mavjud. Bu sex gerblari, harbiy ordenlaming gerblari, 33 tarmoqlari jadal rivojlanmoqda, ammo geraldika, sfragistika, onamastika, arxeografiya kabi tarmoqlar bo‘yicha alohida bir ilmiy tadqiqot yoki mashhur biror olim nomini eslab o‘tish mushkul. Yordamchi tarix fanlari tadqiqot doirasi va usuli qanday bo‘lishidan qat’iy nazar birinchi navbatda manbashunoslik fani bilan uzviy va chambarchas bog‘liqdir. Chunki, yordamchi sohalarning hammasi manbadagi ma’lumotlami har tomonlama o‘rganish va mazmunini ochib berish bilan shug‘ullanadi. Manba qo‘lyozma, tanga, arxeologik topilma va boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari geografiya, psixologiya, tibbiyot, ekologiya, O'zbekiston tarixi, jahon tarixi, arxeologiya va boshqa fanlar bilan bog‘liq. Turli xil fan olimlari orasida yordamchi tarix sohalarining ayrimlarini tarixiy deb atash to‘g‘risida bahs-munozaralar mavjud. Masalan, onomastika atoqli shaxs otlarini aniqlash bilan shug‘ullanadi, ammo tilshunoslik fanining usul va uslubiyatlaridan foydalanadi va tilshunoslik fanining boiimlaridan biri bo‘lib hisoblanadi deb hisoblaguvchi olimlar bor. Yoki, tarixiy geografiyani-geografiya fanining tarkibiy qismi deb hisoblashadi. Shuni e’tibordan qochirmaslik kerakki, onomastika tilshunoslikning tadqiqot usullaridan foydalanib tarixiy voqealaming mohiyatini tushunishda yordam bera oladigan tarixiy shaxsning ismini aniqlab beradi. Tarixiy geografiya kerak bo‘lsa, geografiya fanining usullaridan foydalanib tarixiy chegara masalalariga aniqlik kirita oladi. Tarix fani hatto polebotanika fani usullaridan ham qo‘llashi mumkin. Tibbiyot xodimlari qadimiy ma’lumotlar va dori- darmonlar haqida ulaming tarixiy ildizlari haqida tarix ma’lumotlaridan foydalanishlari mumkin. Masalan, mashhur Gippokrat qasamining zardushtiylikning «Avesto» kitobidan olinganligi, Ibn Sinoning «Tib qonunlari»ning o‘qilishi va fanga kiritilishi bu manbashunos tarixchi olim laming ishi bo‘lganidek, ushbu sohalar birbiri bilan uzviy bog‘liq va bir-birining tadqiqot usullaridan va tocplagan ma’lumotlar bazasidan foydalanishi mumkin. Ushbu o‘quv qo‘Ilanmada bo'lajak tarixchi olimlar uchun eng kerakli bo‘lgan paleografiya, epigrafika, numizmatika, tarixiy toponomika, tarixiy onomastika, xronologiya, tarixiy metrologiya, sfragistika, geraldika kabi an’anaviy yordamchi tarix fan tarmoqlari bilan birga yangi paydo bo‘lgan sohalar yoritib berildi. Bu fan sohalarini o‘rganishda alohida ijobiy 5 mumkin. Gerbli 7 qalqonning tomonlari kuzatuvchi tomonidan emas, balki qalqonni tutib turuvchi risar nuqtai nazaridan aniqlanadi. Shuning uchun, gerb bizga— gerbovnikni kuzatuvchilar yoki o‘quvchilarga qaratilgan vaqtda, bizning ko‘zimizga chap bo‘lib ko‘ringan tomon o‘ng (dextre) tomon, o‘ng tomon esa — chap (senestre) tomon bo‘lib hisoblanadi. Ular shunday nomlarga ega. Bunda gerbdagi va uning kompozisiyasidagi barcha harakatlar ham o‘ngga intilgan, tasvir ham o‘ng tomonga qaratilgan bo‘ladi (ya’ni kuzatuvchi uchun chap tomonga). O‘rta asrlardagi ong uchun tutib yuriladigan qalqon va undagi tasvir orqa tomoni bilan raqibga qarshi harakat qilishiga yo’l qo‘yilmagan. Shuning uchun gerbdagi shunga o‘xshash tasvir yoki qalbaki, yoki jiddiy e’tibor va izohni talab qiladigan kamdan-kam uchraydigan hodisadir, yoki biz zamonaviy nashr bilan ish ko‘rayotgan bo‘lsak, u holda bu ko‘zguli tasvir deb nomlanadigan poligrafik nuqson yoki xato bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, gerbning o‘ng (geraldik o‘ng) tomoni va yuqori qismi azizroq hisoblanadi. Bu jismlami joylashtirishda hisobga olinadi. Ayniqsa, bu quyida so‘z yuritiladigan gerblarning o‘mini bosishda muhimdir. Qalqonning gerb maydoni turli, bir nechta yo‘nalishIarga keltiriladigan bo‘linishga ega: qalqonni ko‘ndalangiga bo‘iadigan gorizontal; uni uzunasiga bo‘ladigan vertikal; qiya (diagonal) va ulaming birikmasi. Chiziqlar to‘g4ri yoki imkon darajasida egilgan bo‘lishi mumkin. Gerbshunoslik geraldik grafikani bir tizimga keltirish imkoniyatlari va usullarini topish maqsadida qalqonning bo‘linishiga jiddiy e’tibor qaratgan. Shunday qilib, masalan, vertikal yoki gorizontal ravishda bo‘lingan qalqonda ranglar nisbati teng bo‘lsa, u holda buni bo‘linish deb hisoblash taklif etilgan, ammo u buzilgan bo‘lsa, u holda bo‘linish to‘g‘risida emas, balki kesim yoki gerbli jismlar (pieces honorables) haqida so‘z yuritish lozim. Ta’kidlash joizki, bu juda rasmiy yondashuvdir. Amaliy jihatdan qalqonni gerbli jismlarning tashqi ko‘rinishidangina kelib chiqqan holda boelinishi qismlarga ajratish juda murakkabdir. Geraldika tomonidan 7 Saidboboyev, Z.Choriyev. Maxsus tarixiy fanlar asoslari.O’quv qo‘llanma. 2015 Tokarev, S.Religiya narodov mira. «Nauka». 1989 . 22 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O tgan asrning 80-yillari oxirlaridayoq geraldikaʻ ijtimoiy hayot va siyosiy madaniyatning muhim elementiga aylanib borayotgani yaqqol ko rinib ʻ turardi. Hozirgi zamon geraldikasi o zining ko rinishlariga ko ra xilma-xildir: davlat, ʻ ʻ ʻ hududiy (shahar, viloyat va yer), qabilaviy (shaxsiy) geraldika haqida gapirish mumkin, ayrim tadqiqotchilar idoraviy geraldika bo limini ham ajratadilar ʻ . Muammoning ilmiy rivojlanish darajasi: geraldika va geraldika tarixiga ilmiy va jamoatchilik qiziqishi sezilarli darajada oshganiga qaramay, Krasnoyarsk o'lkasining hududiy geraldikasi aslida mintaqa tarixining rivojlanmagan sohasi hisoblanadi. 18-asr - 20-asr boshlaridagi mahalliy geraldik asarlar, qoida tariqasida, butun rus geraldikasiga bag'ishlangan . Biroq, bu asarlar rus geraldikasi tizimi haqida umumiy tarixiy va nazariy ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, bu rus hududiy geraldikasining rivojlanish jarayonini to'g'ri tushunish uchun zarurdir.Shunday qilib, V.A.Shapovalov asarlarida geraldikani o rganishning metodologik tamoyillari, ya ni ʻ ʼ faktik materiallar va manbalarga asoslangan tarixiy tadqiqotlarni geraldik belgilarni geraldik tadqiq qilish bilan uyg unlashtirish ishlab chiqilgan. ʻ 1 Mahalliy hududiy geraldika yo'nalishini ishlab chiqqan Sovet davri tarixchilari orasida N.A. Sobolevni ta'kidlash kerak. Uning asarlarida ilgari o'rganilmagan arxiv materiallariga asoslanib, 18-19-asrlar davridagi Rossiyaning hududiy geraldikasi eng batafsil o'rganilib, mahalliy hududiy geraldikaning rivojlanish kontseptsiyasi ko'rsatilgan. . Mahalliy hududiy geraldikani keyingi o'rganish XX asrning 90- yillarida va so'nggi o'n yillikda nashr etilgan ko'plab asarlar bilan ifodalanadi. Zamonaviy nashrlar - geraldik ma'lumotnomalar va albomlar, ilmiy-ommabop nashrlar, to'plamlardagi ko'plab maqolalar, jamoaviy monografiyalar, davriy 1 Winkler P.P. fon. 1649 yildan 1900 yilgacha "Qonunlarning to'liq to'plami" ga kiritilgan Rossiya imperiyasining shaharlari, viloyatlari, viloyatlari va shaharchalarining gerblari. SPb., 1990 yil. 2 mashhurdir. “ Gerblar yarmarkasi ” deb nomlanadigan gerb ekspertizasi uning muhim qismini tashkiJ qilgan. Rus gerbshunosi Yu.V.Arsenev uni qalqonlar ko‘rgazmasi sifatida yoritgan, biroq, afsuski, bu na ikonografik material, na narrativ manbalar bilan tasdiqlangan. XIV-XV asrlardagi nemis va fransuz miniatyuralarini muhokama qilgan holda, aytish mumkinki, gerb ekspertizasiga qurolbardorlar tomonidan risarlik turniri dubulg‘alari taqdim etilgan bo‘lib, bu dubulg‘alar dubulg‘a timsollari va dublg‘aning pastki qismida g‘erbli qalqonning kichik tasviri bilan bezatilgan. Ekspertiza dubulg‘alar va ulaming tumir qoidalariga muvofiqligi, shuningdek turnir ishtirokchilarining shaxsiy identifikatsiyasi va qalloblar, xususan bayramga noqonuniy kirib olgan shaharliklami aniqlash maqsadida o‘tkazilgan. Bu holatda aybi fosh qilinganlaming qurol-aslahasi majburiyatiga ham qurolbardorlar tomonidan taqdim etiladigan dubulg‘alami tekshirish, ham gerblami identifikatsiya qilish hisoblangan gerb sudlari foydasiga musodara qilingan. Ritsar geraldik tasvimi faqat dubulg‘asi va qalqonida olib yurmagan. Asta-sekin ular qurol-yarog‘lar va boshqa harbiy aslaha-anjomlari va unga tegishli bo‘lgan mulklarga joylashtirila boshlandi. Kiyim-kechaklar, to‘shaklardagi choyshablar, pardalar, idish-tovoqlar va qadahlardagi gerblar saqlanib qolgan. Gerblar bosma naqsh tushirilgan g‘ilof!ar va muqovalar, o‘choqlar, devorlar, mebellami bezatib turgan. Shisha-oynalarning tarqalishi bilan ular vitraj texnikasidagi derazalar va shisha-oyna naqshlarida paydo bo‘ldi. Gerb dafn etish marosimining majburiy atributi bo‘lgan: oblim to‘shagi atrofida marhumning kiQhik gerbli qalqonlari bilan bezatilgan shamlar qo‘yilgan; u ko‘pincha gerbli kotta bilan kiyingan yoki uning geraldik jismlari solib tikilgan matoda dafh qilingan; motam marosimida gerb bilan bezatilgan katafalk gerbli qalqonga biriktirilgan sharalami tutib olgan rohiblar tomonidan kuzatilgan; toshli sarkofag devoridagi gerbning tasviri ko‘pgina hollarda ХШ-XTV asrlarda oqsuyaklarning qabrlarida uchraydi. Gerblar o‘rta aslardagi inson hayotidan holatdan holatga paydo bo‘lmagan. Aksincha, ular doimiylik matosiga kiritilgan. Gerblaming doimiy uchrab turishi o‘ziga xoslik, noodatiylikning tez-tez takrorlanishini emas, balki gerbning ijtimoiy amaliyotda foydalanishning almashtirib bo‘lmasligi va majburiyligini, ijtimoiy muomala jarayonining «geraldizatsiya»sini 16 ko‘p jihatdan uslublar O‘zgarishining, shaxsiy didlaming ta’siriga duchor boMadi. Ba’zida ular gerb tasvirining sanasini ham aniqlashi mumkin. Qalqondan tashqarida joylashgan orden belgilari va faxriy unvon belgilarini vaqt o‘tishi bilan orden yoki unvonning pay do bo‘lishi bilan aniqlashga intilish lozim. Gerblar bilan ishlashda ehtiyotkorlik va batafsillik doimo talab qilinadi, chunki faqatgina e’tiborlilik va tajriba biz uchun o‘rta asr geroldi uchun oson bo‘lgan narsani yanada osonlashtiradi. Gerbni o‘qish yoki unga tavsif berishga o‘tishda o‘ziga berishi lozim bo‘lgan dastlabki savollardan biri quyidagicha: ko‘rilayotgan gerb gerblaming qaysi turiga tegishli? Gerblarni turlarga ajratish harakatlari eng dastlabki gerbshunoslik ishlarida boshlangan. Dastlab ular nisbatan oddiy tuzilmalardan iborat bo‘lsa, u holda XIX asrning oxiriga kelib, gerbshunoslikda to‘plangan ma’lumotning hajmi bo‘yicha gerblarni turkumlarga ajratish tizimi yanada batafsil va yanada aniq bo‘la boshladi. Uni bunga turkumlarga ajratishning turli mezonlarini bitta umumiylikka birlashtirish harakatlari duchor qiladi. Gezi tasnifl bunday yondashuvning yaqqol misoli bo‘lib xizmat qiladi. Gerbning tashqi ko‘rinishidan kelib chiqadigan tasniflaming samarador bo‘lishi dargumon (ularda tasvirlangan predmetlar, geraldik ≪ xatolar ≫ ga ega bo‘lgan gerblar, ≪ ochiq ≫ gerblarda tasvirlangan gerb maydonlarining ko‘pligiga va boshqa shu kabi holatlarga bog‘liq holda). Gerblaming turkumlarga ajratilishiga bir nechta holatlardan yondashish mumkin. Masalan, gerblami ulaming kimga tegishli ekanligi nuqtai nazaridan tasniflash mumkin. Bu qatorda, eng avvalo, nisbatan qadimgi - shaxsiy risarlik gerblari, oliy tabaqa vakillarining gerblarini ajratib ko‘rsatish lozim. Vaqt o‘tishi bilan bu shaxsiy. gerblar nasl-nasab gerblariga o‘zgardi. Unvonli shaxslar, feodal senorlar sifatida ishtirok etadigan ruhoniylaming gerblari, ayollar gerblari ularning xususiy qismi bo‘ladi. Davlat gerblariga o‘zgarish tendensiyasini belgilab beradigan unvonli shaxslaming oliy qatlamining shaxsiy gerblari (gersoglik, qirollik) alohida; tarixiy viloyatlar gerblari, shuningdek shahar gerblarining yirik gerblari kiradigan hududiy gerblami birlashtiradigan tasnif bo‘limining boshida turadi. Ulaming barchasi nafaqat rasmiy hududiy jihati bo‘yicha, balki, eng avvalo, gerbli tasvirlaming 32 ifodalangan ko‘rsatmalar u uchun butunlay noma’lumligicha qolmoqda. Shunday qilib, tarixchining geraldika bilan tanishish zaruriyati, eng avvalo, manbaning ma’lumot berishini oshirishdagi ehtiyoj bilan bog‘liq. Moddiy madaniyat yodgorliklari bilan bevosita ishlaydigan tarixchi uchun aytaylik, muzeyda san’atshunos uchun geraldika materialning xronologik, mintaqaviy, ba’zida esa shaxsiy atributsiyasiga ham beqiyos yordam berishi mumkin. Bu geraldika bilimlarini qo‘llash sohasi to‘g‘risidagi ilk, an’anaviy tasavvurdir. Ammo bu predmet diplomatik, sfragrastik, numizmatik va boshqa tadqiqotlarda nafaqat yordamchi fan sifatida, balki boshqa geraldik ma’lumotlar hisobini talab qilgan, shu darajada ixtisoslashgan, hattoki geraldik ma’lumotlar bilan ishlash mahoratiga ega bo‘lmagan tadqiqotchi voz kechishi mumkin bo‘lgan mavzular ustidan ishlashda zarurdir. Gap shundaki, gerblar tarixiy bilimlaming ko‘pgina bo‘limlari bo‘yicha manba bo‘lib hisoblanadi (garchi, o‘ziga xos). Shunday qilib, geraldika ittifoqlar, hududiy bahslar, sulola nikohlarini qayd etgan holda, siyosiy tarix, hukmron sinf muhitidagi demografik jarayonlar va boshqalar bo‘yicha boy material beradi. Nafaqat siyosiy va ijtimoiy tarix sohasida, balki ijtimoiy ong, ijtimoiy psixoiogiya tarixi sohasida, davming psixologik atmosferasini tiklashda geraldik materiallar jalb qilinishi mumkin. Masalan, yilnomalarda, siyosiy asarlarda, o‘rta asrlar adabiyotida ko‘pincha gerblarning tavsiflari uchraydi. Ba’zida ular muhim mazmunli va badiiy ahamiyatga ega. Biroq gerblarga, yoxud u yoki bu gerbga davr mentaliteti yoki turli ijtimoiy qatlamlar mentaliteti uchun xos bo‘lgan jihat sifatida bo‘Igan munosabatlar tahlili geraldika bilimlarisiz murakkabdir. Rim imperiyasining qulashi bilan Yevropada madaniyat va iqtisodiyot tanazzulga yuz tutgan qorong‘u davrda, feodalizm vujudga kelgan, xristian dini qaror topib, nasroniy aristokratiya tizimi rivojlanib, yorqin va rang-barang geraldika san’ati rivojlandi. Gerblarning paydo bo'lishiga bir nechta mezonlar yordam berdi. Avvalo, bular feodalizm va salib yurishlari ya’nu urush paytida qo’shinni ajratish uchun ishlatilgan. Gerblar X-asrda paydo bo'lgan deb qabul qilinadi, ammo aniq sanani aniq emas. Tarixiy manbalarda tasvirlangan birinchi timsollar XI-asrga tegishli. Bugungi kunga qadar ma'lum bo'lgan eng qadimgi muhrlardan 1000 yildagi 8 joylashgan. O‘rta asrlar ayoli o‘zining feodal erkinligi va mustaqilligiga bo‘lgan huquqiga qarab gerbga egalik qilish huquqiga ega bo’lgan. Shunday qilib, Anna Bretonskaya gersoginya sifatida, shak-shubhasiz, unga egalik qilgan. Ayollar nikohga qadar, odatda, otalarining gerblaridagi tasvirlardan, biroq ba’zan romb ko‘rinishidagi yoki boshqa shakldagi qalqondan foydalanganlar. Burgundiyada qizlar turmushga chiqishlariga qadar gerbda uzunasiga bo‘lingan qalqondan foydalanishlari lozim bo‘lgan, uning chap yarmida qizning nasl-nasabi gerbi, o‘ng tomoni esa bo‘sh qolgan, bu joyda kelajakda qizning bo‘lg‘usi turmush o‘rtog‘ining gerbi joylashtiriladi. Gatereming hisoblashicha, ilgari gerbning yuqori qismida erning gerbi, pastki qismida esa xotinning gerbi joylashtirilgan, va faqat XVIII asrdan boshlab bu holatda gerbning uzunasiga bo‘linishi paydo bo‘ldi. Biroq bunga rozilik bildirish murakkabdir, chunki Anna Bretonskiyning nikoh gerbi O‘rta asrlar davrida ham bunday imkoniyatning mavjudligini ko‘rsatadi. Ba’zi hollarda nikohdagi gerblar shunday biriktirilganki, xotin qalqonining chap yarmi er gerbining o‘ng yarmi bilan birlashtirilgan. Tasvir xarakteri sababli buning iloji bo‘lmaganda, gerblarni birlashtirishning boshqa shakllari qo‘llanilgan. Er-xotin gerblari zich yoki bog‘liq bo‘lgan ikkita qalqonlarda ham tasvirlangan bo‘lishi mumkin edi. Ikki marta turmushga chiqqan ayol ikki erining qalqonlari o‘rtasida otasining qalqoni tasvir ini joylashtirishi mumkin bo‘lgan. Xotinining gerbini (Klinton xonim) uning to‘rt nafar turmush o’rtoqlarining gerblari o‘rtasida joylashtirish misoli mavjud. XULOSA Feodallarning o z mulklaridan jo natgan hujjatlarining haqiqiyliginiʻ ʻ tasdiqlovchi muhrlari shahar va davlat gerblarining asosi hisoblanadi. Yangi shaharlarning paydo bo'lishi yoki yangi davlatlarning tashkil topishi bilan o'sha davrda amalda bo'lgan huquqiy normalar gerblarning yaratilishiga olib keldi. Yoki 35 xususiyat shuki, biz Markaziy Osiyo mintaqasi tarixiga jiddiy e’tibor qaratish va bu sohadagi yutuq va kamchiliklami ham ko‘rsatib o‘tishga intildik. G‘arb olimlarining yordamchi tarix sohalariga doir tadqiqotlarini ko‘rib chiqib shunday xulosa qilish mumkin; ular Markaziy Osiyo tarixini umuman o‘rganishni yoki, bu hudud haqidagi ma’lumotlami ilmiy adabiyot, tadqiqot mavzusiga kiritishni rejalashtirmagan. Yoki, bu mintaqa tarixini umuman o‘rganishni xohlamagan va bilmaydi. Yordamchi tarix fanini o‘qitishda qadimgi qo‘lyozmalar, tangalar, arxeologik qazishmalar jarayonida topilgan ashyolardan, muzey eksponatlaridan, hujjatlarning asl nusxalaridan, tarjimalaridan va imkon qadar zamonaviy texnik vositalardan foydalanish zarur. Gerb (pol-nem meros) – Biron-bir mamlakat yoki hududning siyosiy va tarixiy xarakteragi g’oyalari majmuasini, o’ziga xos tabiiy va xo’jalik xususiyatlarini, tabaqaviy tafovutlarini, shaxs, urug’ va shajaralarini ifodalovchi alohida ramziy belgi. Gerblar antik davrda paydo bo‘lgan. Gerblar quyidagi tur va toifalarga bo’linadilar: 1. Davlat gerblari, shahar, viloyat gerblari. 2. Korporatsiya (o’rta asrdagi sex, gildiya va birodarlik) larning gerblari. 3. Urug’larning gerblari. Gerblar rangi, shakli, rasmlari bilan o’zaro farqlanib, maxsus qoidalarga binoan ishlanadi va maxsus terminlar bilan tavsiflanadi. Masalan, Shumer davlatining gerbida sher boshli burgut, qadimgi Rim davlati gerbida burgut tasvirlangan. Amir Temur davlatining ham gerbi bo‘lgan. Bu gerbda 3 ta halqa tasvir etilgan bo’lib, bu Temurning 3 iqlimda ya‘ni shimol, janub va g’arbda hukmron ekaniga ishoradir. O’rta asrlarda ko‘pgina shaharlar ham o’z gerbiga ega bo’lgan. Venetsiya gerbida qanotli sher tasvirlangan. G’arbiy Yevropada gerblar urug‘, merosxo‘rlik belgilari sifatida salb yurishlari davrida yuzaga kelgan. Keyinchalik bayroqlar, qog’oz pullar, muhrlarga gerblarning tasviri tushirila boshlangan. Gerblar va ularning tarixi bilan geraldika fani shug’ullanadi. XIV asrdan boshlab Yevropa mamlakatlarida geroldin deb atalgan muassalar mavjud bo’lgan.Bu yerda geraldikaning mualliflarining huquqini ro’yxatga oluvchi davlat organiga aylangan.Gerblarning kimga ekanligi aniqlangan, ularni to’plagan va 6 marosimlari, diplomatik munosabatlardan xabardor bo‘lgan, senorlaming vakillari bo‘lib ishtirok etgan geroldlar bo‘lgan. Geroldlar institutining tashkil topishi, ehtimol, XII asrga to‘g‘ri keladi; uning paydo bo’lgan vaqti tolg‘risidagi aniq ma’lumotlar bizda hozircha mavjud emas. Ulaming risarlik tumirlarini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyati nisbatan ma’lum bo‘lib, bu haqda yuqorida so‘z yuritilgan edi. Gerb ekspertizasidan tashqari, gerold majburiyatiga gerbni blazonirlash, ya’ni turnir oldidan uning e’lon qilishi va qisqacha yoritilishi kirgan. Shuningdek, geroldlar tumirlaming reglamentidan xabardor bo‘lganlar, ulaming yordamchilari musobaqalar vaqtida barcha zarur signallami berib turishgan. Shunday qilib, gerolddan xotiraning professional jihatidan yaxshiligi holatida uning majburiyatlarini bajarish uchun geraldika, genealogiyani tushunishi, avloddan- avlodga o‘tadigan o‘zaro munosabatlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida bilishi talab qilinadi. Ulaming faoliyatining bu tomoni ko‘p jihatdan geraldikaga bog‘liqdir. Biroq, bundan tashqari kundalik harbiy amaliyotda jang kunini e’lon qilish; jang maydonidagi halok bo‘lganlar va yaralanganlarni tanish; asirlami ayirboshlash tartibini qat’iy belgilash vazifalari geroldning majburiyatiga kirgan; biz uning jinoyatchiga jazo berishdagi rolini ko‘rib chiqqan edik. Ushbu funksiyalaming barchasi turli martabadagi geroldlar o‘rtasida taqsimlangan. Geroldlar asta-sekin parlamentyorlarning ham vazifalarini o‘z zimmalariga ola boshladilar. Shu munosabat bilan ular daxlsizlikdan foydalanishgan, garchi ulaming diplomatic amaliyotida mustasnolar ham bo‘lgan. Masalan, 1429 yilda Janna d’Ark Parijni qamal qilgan inglizlarga o‘zining ikki nafar geroldini yuborgan vaqtda, ulardan biri qonun va urf-odatlarga qaramasdan qo‘lga olingan edi va faqat bir oy o‘tgach barcha asirdagi inglizlami yer bilan yakson qilish xavfi ostida ozod etilgan. Diplomatik qoidalaming shak-shubhasiz buzilishi, boshqa tomondan, 1475 yilda fransuz qiroli Lyudovik XI ingliz qo‘shinlari Fransiyaga o‘tkazilgan vaqtda Eduard IV ga gerold sifatida opining xizmatchisini yuborgan holatda sodir bo‘lgan. Gerold katta vakolatlar va katta imtiyozlarga ega bo‘lgan. Biroq, bundan tashqari, u ham gerbning timsoli va hatto uning egasining o‘rinbosari timsoli bo‘lgan. Shuning 18 chiqarishga imkon bermagan. Dubulg‘a timsoli ham gerbning bunday qo‘shimcha unsurlariga kiradi. U shaxsiy indentifikatsiyaning yana bir vositasidan iborat, chunki hatto yaqin qarindosh bofclgan va, ehtimol, bir xildagi gerbli qalqonli gerblarga ega boigan shaxslar ham turli dubulg‘ali timsollarga ega bo‘ladilar. Dubulg‘ali timsol qalqondagi tasvimi takrorlashi mumkin, qalqon maydoni yoki uning rangli jismlari bilan umumiylikka ega bo‘lishi mumkin, balki u bilan yaqqol bog‘liq bo‘lmasligi mumkin. Gerbning dubulg‘ali timsollari juda ham xilma-xildir: hayvonlar va insonlar, butunlay yoki ulaming alohida qismlari (qanotlari, shoxlari, qoMlari), turli xil predmetlar (hatto bolta va arra), perolar, o‘simliklar va boshqalar. Rasmiy geraldika kliriklaming gerbi yoki ayollaming gerblarida dubulg‘ali timsolning mavjudligi to‘g‘risida so‘z yuritmaydi. Biroq, o‘rta asrlardagi bosma materiallarga ko‘ra buning buzilishi ma’lum bo’lgan:Norich yepiskopi, Genri Dispenser muhrida gerbning tasviriga ega bo’lib, unda dubulg‘aning o‘mida mitra, dubulg‘ali timsolning o‘mida esa – mitraning yuqorisida joylashgan grifhing boshi bo‘lgan. Odatda gerbli qalqon ustida bitta dubulg‘a joylashadi. Biroq, o‘rta asrlaming so‘nggidagi geraldika bitta qalqonda ikkita muhim gerblami birlashtirgan holda, bitta qalqon ustida ikkita dubulg‘aning paydo bo‘lishiga misollar keltiradi. XVII-XVm asrlardagi gerblar orasida, ayniqsa nemis yerlaridagi gerblarda, qalqon ustidagi dubulg‘alaming soni o‘n va undan oshadi, biroq har bir dubulg‘aning o‘z dubulg'ali timsoli saqlanib qoladi. Gerbning qo‘shimcha unsuri - namet deb nomlanuvchi buyumdir, u odatda dubulg'aning yuqori qismidan tushgan ikki rangli matoning tasviridir, bu matolaming rangi odatda dubulg‘a emblemasi yoki qalqoni rangida bo‘lgan. Nametning vujudga kelishi to‘g‘risida ko‘p sonli gipotezalaming mavjudligi holatida ushbu masala bo‘yicha yakuniy fikrga kelinmagan. Ko‘pincha gerbning tasvirida dubulg‘a bocIsa ham, namet mavjud bo‘lmaydi. Shunday qilib, XIV asrdagi Syurix gerbovnigi qalqonning ustiga nametning emas, balki dubulg‘a va dubulg‘a timsolining tasvirini beradi. XV va undan keyingi asrlarda namet yanada hurpaydi, uning tasviri esa-yanada hashamatli bo‘ldi. Geraldikaning gullab- yashnashi davrida unvonli zodagonlarga tegishUlikni ifodalaydigan ko‘p sonli tojlar gerblarda paydo bo‘ladi. Ulaming ierarxik funksiyasi, ayniqsa, yaqqol ko‘rinib 26 uchun geroldni haqorat qilish uning senorini haqorat qilish sifatida baholangan. Gerold bo‘lish oson bo‘lmagan. Masalan, Fransiyada gerold unvoniga ega bo‘lish uchun «Nomzodlik muddati» 7 yilni tashkil etgan, bu esa hunarmandchilik sohasidagi yordamchi ishchi yoki risarlik muhitidagi qurolbardoming maqomiga butunlay nrtos tushadi. 6 Nomzod ushbu muddat davomida geroldning yordamchisi bo’lib kelgan va senor uning boshiga vino quyadigan va u qasamyod qabul qilgan, «geroldni cho‘qintirish» deb nomlangan maxsus marosimdan so‘nggina geroldga aylangan. Fransiyada qirol geroldlarining soni 30 tani tashkil etgan. Ulardan birinchisi, tantanali assambleyada bosh geroldlar tomonidan saylanadigan gerold Monjua-San- Deni deb atalgan va gerb qiroli bo‘lib hisoblangan. U qirol saroyiga yaqin bo‘lgan. Qolganlari nominal ravishda ma’muriy bo‘linmalardan xabardor bo‘lganlar. Geroldlar instituti G‘arbiy Yevropada har joyda tarqalgan. Angliyada geroldlar funksiyasi ulaming fransuz hamkasblarining funksiyalariga o‘xshash bo’lgan. Dastlabki gerb qirollari bu yerda XIII asrda qayd etilgan. Richard III qirolligi davrida hozirgi vaqtda Gerblar kollegiyasi sifatida ma’lum bo‘lgan qirollikdagi gerbga oid vakolatli shaxslaming korporatsiyasi yaratilgan. Uni gerb qiroli boshqargan, qolgan geroldlar ingliz qirolligining turli hududlariga aloqador bo‘lganlar. Feodal separatizm davrida xususiy shaxslar geroldlari ham mavjud bo‘lgan. Ular kiyimlarida o‘z lavozimining belgisi sifatida senorlarining gerblarini olib yurishgan. Genrix VII hukmronligi davrida Angliyada xususiy geroldlaming amal qilishi yo‘qqa chiqa boshladi va Tyudorlar davrida ulaming eng so‘nggilari yo‘q bo‘lib ketdi. Shotlandiya geraldikasi geroldlar institutini XIV asrdan boshlab kamroq darajada biladi. Irlandiyada gerb qiroli lavozimi 1553 yilda ta’sis etilgan. Dastlabki vaqtlarda geroldlar o‘z faoliyatida gerblar bilan tikilgan, cotte d ’armes deb ataladigan tor ko‘ylak kiyishgan. Keyinchalik, XIV asrdan boshlab tabard — gerblaming tasvirlariga ega bo‘lgan, yengsiz tikilgan kiyim ulaming an’anaviy kiyimiga aylandi. U Fransiyada tillarang liliyalarga ega, bocIgan binafsharang duxobadan tikilgan. 6 Efimov, P.I. Yangi gerblar va eski muammolar. Munitsipal timsollarni ishlab chiqish masalasiga / P.I. Efimov // Geraldika. - 2004. - No 12 (78). - S. 118 - 126. 19 bo‘lgan qalqon tasvirining o‘zi - bu hali so‘zning to‘liq ma’nosidagi gerb emas. Zamondoshning ongida uning ortida ular orqali ifodalanadigan muayyan ijtimoiy, huquqiy munosabatlar tizimi turganligi natijasidagina bunday holatga aylanadi. Agarda bu bo‘lmasa, u holda gerb oddiy timsol bo'lib qolaveradi. O'rta asrdagi geraldistlar gerb manbalarni qadimgi davrdan izlashgan. Gerbovniklarda ular tomonidan yaratilgan Odam ato va Gerakl, Aleksandr Makedoniyalik va qirol Artur, Iso Navin va sehrgarlar va boshqalaming gerblarini uchratish mumkin. Mazkur gerblaming kashf etilishi o‘rta asrlardagi fikr yuritishning ikkita mashhur o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq: birinchisi - vaqtni idrok etishning tarixiy emasligi va ikkinchisi, birinchisidan kelib chiqqan hoida, mazkur davr munosabati va tushunchalar tizimining awalgi davrlarga nisbatan qo‘llanilishi. Shu bilan birga bunday gerblami mavjudligi geraldikaning o‘rta asrlar ongidagi ulkan roli, biror-bir obro‘li insonning gerbsiz bo‘la olmasligi to‘gcrisidagi tasawurlaming keng tarqalganligi haqida dalolat beradi. Gerblaming paydo bo‘lishining u yoki bu darajadagi aniq sanasi haqidagi masala uning mohiyati va paydo bo‘lish sabablarini aniqlash bilan bog‘liqdir. Agarda tasviriy tomondan ketadigan bo‘lsak, gerbni aniqlash mezoni sifatida unda (yoki emblemada) qalqonning mavjudligini olsak, u holda gerbni qalqonni eslatuvchi rasmga ega bo‘lgan dastlabki muhrlarda ko‘rishimiz mumkin. So‘zsiz, sfragistik yodgorliklar geraldika bilan nafaqat kechki paytda, ya’ni muhrda egasining gerbi ko‘rsatilgan paytda emas, balki geraldika paydo bo‘lish davridayoq bog‘liq bo‘gan. Ammo yagona va tarqoq yodgorliklar asosida shaxsiy muhrda qalqonni paydo bo‘lish davri gerbning paydo bo‘lish yoki shakllanish davri sifatida baholanishi haqida gapirish uchun imkoniyat bermaydi, albatta, alohida holatlarda bu bir paytning o‘zida xam bo‘lishi mumkin. Bundan o‘laroq ularning shakllanish yo ' llari har doim ham bir xil bo‘lmaydi. Ba’zida biz muhrlar keyinchalik gerb bo‘lganini kuzatishimiz mumkin, ba’zida esa bu jarayon kuzatilmaydi. Muhrda ma’lum tasvir bo’lganida uning egasi umuman boshqa turdagi gerbdan foydalanishi mumkin edi. Masalan, sfragistikada Yevropa qirol va senyorlaming muhrida otda ketayotgan riser ma’lum, shu bilan birga qirol va senyorlaming gerbida uni kuzatmaymiz. An’anaviy 11 berildi, garchi o'rta asr me'yorlariga ko'ra, bu geraldik rang faqat qirollik va zodagon oilalar tomonidan o'zlarining eksklyuzivligi va ustunligi belgisi sifatida ishlatilishi mumkin edi. Vergina yulduzi (betargínas) - o'n olti nurli yulduzning timsoli, badiiy tasviri. 1977 yilda professor Manolis Andronikos tomonidan Gretsiya shimolidagi Aegisda (Vergina) arxeologik qazishmalar paytida topilgan. «Yulduz» ikki Makedoniya qirolining oltin larnaxlarini bezatgan. Andronikos ramzni «yulduz», «yulduz porlashi» yoki «quyosh porlashi» deb ta'riflagan. Yulduz topilgan qabr Makedoniyalik Aleksandr Makedonskiyning otasi Filipp II ga tegishli. Boshqa tarixchilar bu qirol Filipp III Arridaeus qabri ekanligini taxmin qilishgan. Uni topilgan joydan unchalik uzoq bo'lmagan Verjina arxeologik muzeyida ko'rish mumkin. O'n ikki nurli yulduzning yana bir nusxasi Makedoniyalik Aleksandrning onasi Olimpiya qabrida ham tushurilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 37 o‘zida aks ettirgan ma’no-mazmun ijtimoiy jihatdan shunday nufuzga ega ediki, gerblar tez muddat ichida feodal jamiyatda o‘z maqeiga ko‘ra biror-bir suverenitet, feodal erkinlikning biror-bir ulushiga da’vogarlik qilgan yoki da’vogarlik qilishi mumkin bo4lganlarga havas qilish predmetiga aylandi. Bu jarayon, ayniqsa, ham dunyoviy, ham ma’naviy bilimlar, cherkov tashkilotlar va boshqa shaxslar kabi gerblaming mo‘l-ko‘lligi mavjud bo‘lgan ХШ —XIV asrlarda kuchaydi. Bu vaqtda shaharlar va alohida shahar korporatsiyalarining gerblari paydo bo4 la boshladi. Gerb o‘rta asrlar jamiyatida, shak-shubhasiz, faoliyat yuritish va idrok qilishning muhim huquqiy jihatiga ega bo‘lgan. U ham huquqiy amaliyot ob’ekti, yuridik nizolami hal qilishdagi dalil-isbot bo‘lishi miunkin edi. Yevropada mashhur bo'lgan italiyalik huquqshunos Brtolo di Sassoferratoning gerblarga bo4lgan qiziqishi ham buni yaqqol isbotlaydi, gerblar uning amaliyotida egalik qilish belgilari sifatida ishirok etadi; gerbning egasi da’volik qilgan yerlaming geraldik belgilari, timsollarining qo’shilishi; va o’xshash gerblarga nisbatan nizolar ham buni isbotlaydi.. Ta’kidlash joizki, bunday (nizoli) holatlar umuman olganda kam qayd etilgan. Ulardan biri - 1300 yilda germaniyalik va italiyalik risarlar o’rtasidagi nizo bo‘lib, bu haqda Bartolo traktatida so‘z yuritiladi. Nisbatan mashhur hodisa, birdaniga ucb nafar ingliz risarlari — Skroup, Grosvenor va Karminou — bitta gerb: oltin tasmali ko‘k rangdagi qalqonga da’vogarlik qilgan. XIV asr shunga o‘xshash boshqa dalillarni ham biladi, biroq ish sudgacha yetib bormagan. Gerblarning mos tushishi sabablari bo‘yicha yuzaga keladigan nizolaming kamligi hayratlanarli holat emas. O‘rta asr odamlari gerblarga nisbatan a’lo darajadagi xotiraga ega, biroq o‘xshash jismlar tez-tez uchrab turadi. Qayd etish joizki, garchi ehtimoli bo‘lsada, gerblardagi tasvirlaming bir-biriga juda ham o‘xshash bo‘lishi kamdan- kam hollarda kuzatilgan. Biroq asosli sabab shundaki, ushbu feudal davlatchilik tuzumining tashqarisida o‘xshash gerbning pay do bo‘lishi ahamiyatga ega bo‘lmagan, yoki o‘rta asrlarda gerblarning kodifikatsiyasi, u ham har doim to‘liq bo‘lmagan, bir davlat doirasida sodir bo‘lgan. KocpinCha bular muayyan bir hodisaga, masalan, yirik tumirga bag‘ishiab yaratilgan gerbli mulozimlar yoki gerbovniklardir. Turnir marosimi juda 15 nashrlar, shu jumladan Herboved jurnali, ilmiy maqolalar, gerb yaratish bo'yicha qo'llanmalar va o'quv qo'llanmalar. Zamonaviy mahalliy geraldik tizimni o'rganishga bag'ishlangan muhim nashrlar www.geraldika.ru veb-saytida joylashtirilgan. Territorial geraldika muammosiga bag‘ishlangan ko‘plab yangi asarlarda tarixiy va geraldik yondashuvlarning uyg‘unlashuvi geraldika sohasidagi zamonaviy tadqiqotlarning ijobiy yutug‘i bo‘lgani shubhasiz. Lavrinenko . M maqolalari zamonaviy hududiy geraldika masalalariga bag'ishlangan bo'lib, unda yangi shahar gerblarini tayyorlash bo'yicha amaliy tavsiyalar mavjud. Ular Rossiya Federatsiyasi Prezidenti huzuridagi Heraldik Kengashning shahar geraldikasi sohasidagi amaliy ishlarini tahlil qilish asosida tuzilgan. Biroq, mavjud asarlarning hech biri yuqori darajadagi umumlashtirish, muammoni har tomonlama o'rganish va tahlil qilishni talab qilmaydi, bu ushbu tadqiqot mavzusini tanlashni oldindan belgilab berdi. Tadqiqot predmeti milliy mintaqaning tarixiy va zamonaviy hududiy timsollarining o'ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan hodisalarni o'z ichiga oladi. Tadqiqotning xronologik asosini tanlash ob'ektiv tarixiy omillar bilan belgilanadi. Tarixning keyingi Sovet davrini geraldik turg'unlik sifatida tavsiflash mumkin. Ishning maqsadi tarixiy hududiy geraldikaning shakllanishi va evolyutsiyasi tajribasini va zamonaviy hududiy geraldika yaratish va faoliyat yuritish amaliyotini hisobga olgan holda, hududiy geraldiyasining xususiyatlarini aniqlashdir. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2bob, 4reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatisan iborat. 3

Geraldlar va ularning vazifalari

Купить