Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	579.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	20 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	История

Germaniya imperiyasi

bo‘lgan. Bu ketma-ket mag‘lubiyatlar Napoleon III armiyasining zaifligini va
ayniqsa, shu armiyani vujudga keltirgan tuzumning zaifliginI ko‘rsatuvchi
yaqqol dalil edi.
Shiddatli janglar davomida prussiyaliklar marshal
Mak Meton qo‘mondonligidagi Fransuz armiyasini janubiy guruhini tor-mor
etdilar.
Fransuz qurolli kuchlarining mag‘lubiyatga uchraganligi to‘g‘risidagi
xabarlar Parijga, so‘ngra esa mamlakatning boshqa qismiga yetib borgan zahoti
xalq g‘azabi qaynab ketdi. 6-9 avgustda Parijda, shuningdek viloyatlarda
dahshatli xalq g‘alayonlari bo‘ldi; rahbarlik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilganda va
burjua respublikachilarixalq ommasidan dahshatga tushib, bonapartchilar
rejmini quvvatlamaganda edi, bu g‘alayonlar imperiyaga nisbatan ochiq
inqilobiy harakatga aylanib ketgan bo‘lardi.
“Burjua respublikachilarning qo‘rqoqligi va ojizligi Qonun chiqaruvchi
korpusda hukmronlik qiluvchi ,,mamluk”larning (bonapartchilrni kinoya bilan
shunday atardilar, ya’ni deputatlar) hukumatni o‘zgartirishga imkon berdi.
Olive hukumati istefo berdi. Ashaddiy urushqoq bonapartchilardan tuzilgan
yangi hukumat shafqatsizlik bilan politsiya ta’qibi yo‘liga – demokratik
gazetalarni yopish, Parijning hamma hududlarida respublikachi-demokratlarni
va sotsialistlarni qamoqqa olish yo‘liga o‘tdi, bu hukumat mamlakatda qaynab
turgan jamoatchilik g‘azabini shunday terror vositasi yo‘li bilan bo‘g‘ib
tashlamoqchi bo‘ldi.” 1 2

O‘sha yilning 12-avgustida Mets qal’asining qo‘mondonligi marshal Bazepga
topshirildi. 14-avgustda blankichilar Belgiyadan yashirincha kelgan Blanki
rahbarligida Parijda qo‘zg‘olon ko‘tarishga va La-Villet bulvaridagi
kazarmalarini qo‘lga olishga urinib ko‘rdilar. Lekin, blankichilarning ommani
siyosiy jihatdan tayyorlamasdan ob’ektiv shart-sharoitlarni hisobga olmasdan,
1 6
Янги тарих / И.С.Галкин таҳрири остида. – Т.: 1964.
2 7
Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда.— Укитувчи,T.: 1989.
11

Angliya va Fransiya juda katta mustamlakalarga ega bo’lgan holda Germaniya
bunday mustamlakalarga ega emas edi. Germaniya hukmron doiralari «quyoshning
hamma-ning yelkasiga birday nur sochishi» talabi bilan chiqdilar.
Bismark Germaniyaning xalqaro maydondagi ta’sirini kuchayti-rishni o’z
oldiga vazifa qilib qo’ydi. 1873- yilda Germaniya Rossiya va Avstriya-Vengriya
bilan ittifoq to’g’risida shartnoma—«Uch impera-tor shartnomasi»ni tuzdi. Bismark
yangidan vujudga kelgan fransuz armiyasini qasos oluvchi armiya deb hisoblay
boshladi. Shu tufayli, Fransiya hali batamom mustahkamlanib olmasdan, u bilan
22

Germaniya Sharqqa, Turkiyaga, slavyan xalqlariga qarshi harakatini «Sharqqa
yurish» shiorida ifodaladi. 1889-yilda Vilgelm II «hazrati Iso qabri»ni ziyorat qilish
bahonasi bilan Falastinga bordi. U safar vaqtida Turkiya sultoni bilan uchrashib, reja
bo’yicha Bosfordan Kichik Osiyo orqali Bag’dodga va undan Fors qo’ltig’igacha
temiryo’l qurish to’g’risida kelishib oldi. Bu yo’l «Bag’dod temiryo’li» deb ataldi.
Nemislarning Fors qo’ltig’iga chiqishi Angliyaning bu hududdagi
manfaatlariga putur yetkazar edi. Shu sababli Angliya «Bag’dod temiryo’li»ning Fors
qo’ltig’iga chiqishiga yo’l qo’ymaslik uchun 1901-yilda Quvayt ustida protektoratini
25

eski klassik fitnachilik usullari bilan uyushtirgan va o‘tkazgan harakati bu gal
ham tamomila muvaffaqiyatsizlikka uchradi. «Mamluklar» La–Vilett bog‘idagi
muvaffaqiyatsizlikni bahona qilib, bunday demokratlarni yana shafqatsizlik
bilan ta’qib ostiga olish va mamlakatda terrorni kuchaytirish uchun
foydalandilar. Lekin bu hatti-harakatlar jon talvasasiga tushib qolgan
bonapartchilar rejimini o‘z halokatini orqaga surish uchun qilayotgan so‘ngi
urinishlari edi.
“14- va 16-avgustdagi Shpixern yonidagi uchinchi mag‘lubiyatdan keyin
fransuz armiyasi barcha imtiyozlaridan mahrum bo‘lib qBazen” 1
1.2.Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari.
Armiyaning marshal Bazen rahbarlik qilayotgan so‘l qanoti g‘aflatda
qolib, Mets yonida og‘ir janglarga duchor qilib qo‘ydi, natijada mag‘lubiyatga
uchradi.
Fransuz askarlari bu janglarda zo‘r qahramonlik va matonat ko‘rsatdilar,
lekin Bazen Mak-Magon armiyasi bilan qo‘shilish uchun so‘nggi imkoniyatdan
foydalana olmay, butun armiyasini Mets qal’asiga qamab qo‘yishlariga imkon
berdi, bu yerda Bazen armiyasini nemislarning ustun turgan kuchlari qurshab
oldi. Bazenning xatolari va kamchiliklari o‘sha vaqtdayoq xiyonatkorlik deb
baholangan edi.
Mak-Magon ixtiyorida 120 mingdan ortiq qurolli kishi bor edi. Lekin
Mak -Magon qo‘shinlari olg‘a tomon tez va dalil bormadi. U Parijdagi
istehkomlarga tayanib ish ko‘rish uchun Parijga bormoqchi edi, lekin xalqni
yolg‘on axborotlar bilan aldab kelgan hukumat: chekinib kelayotgan armiyani
va bu armiyadagi imperatorni ko‘rgan xalq inqilob boshlab yuboradi, deb
qo‘rqib Mak-Magonga Metsda Bazen bilan borib qo‘shilishni buyurdi. Mak-
Magon dushman kuchlariga duch kelib, shimoliy-sharqqa burildi va biron - bir
maqsadni ko‘zlamay, soldatlarni holdan toydiradigan yurishlar qilib, oqibatda
1 8
Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 1964.

12

hamma narsa, so‘nggi askarning getridagi so‘nggi tugmasigacha hamma narsa
joyida”,-degan mashhur g‘amgin nutqini ham o‘sha vaqtda so‘zlagan edi.
Ertasiga, 13 iyul kuni Benedetti Parijdan olgan topshiriqqa amal qilib,
Vilgelm I ga Fransiya hukumatining yangi talablarni qo’yadi:
-- agar Leopold Ispaniya taxtini egallash uchun yana o‘z nomzodini
qo‘yadigan bo‘lsa, Vilgelm I hech qachon norozilik bildirmasligi to‘grisidagi
talabni qo‘ydi. Bu talab atayin qilin qilingan haqoratomuz talab bo‘lganligidan
Vilgelm uni bajarishdan bosh tortdi. Elchi o‘sa kuni qirol huzuriga ikkinchi
marta kirmoqchi bo‘lganida, qirol uni qabul qilmadi Ertasiga qirol Benedetti
bilan uchrashib unga, muzokaralar Berlinda davom etish mumkinligini bildirdi.
O‘shandayoq Emsdan Bismarkka telegramma yuborilgan edi, bu telegrammada
qirol bilan Fransiya elchisi o‘rtasida 13-iyulda bo‘lgan suhbat mamuni bayon
qiligan edi.
Bismark Emsdan olingan telegramma matnini shunday qisqartirib
yubordiki, natijasida uning ma’nosi juda o‘zgarib ketib, Fransiya uchun, uning
milliy sha’ni uchun isnod keltiradigan mazmun hosil bo‘lgan edi. Oradan ancha
vaqt o‘tgandan keyin Bismark o‘zining memuarlarida buni yozgan edi. Ana
shu tariqa soxtalashtirilgan “Ems depeshasi”ni Bismark matbuotda e’lon qildi.
Natijada Bismarkning ayni muddaosidek bo‘lib chiqdi.
15-iyulda Fransiya hukumtining boshlig‘i Olive Qonun chiqaruvchi
korpusdan armiyaga rezevdagilarni chaqirish uchun kredit berilishini talab qildi
va buning oqibatlari uchun javobgarlikni “bamaylixotir” o‘z zimmamga
olaman, dedi. “Bonapartchi agentlar va korjoma kiyib olgan politsiyachilar
Parij ko‘chalarida namoyishlar uyushtirdilar, milliy bayroqlar va imperatorning
suratlarini ko‘tarib olib, “Berlinga!” degan urushqoqlik shiorlarini aytib
bordilar” 1

Reynning har ikkala tomonida hukmron sinflar avj oldirayotgan ashaddiy
shovinizmga fransuz va nemis ishchilar sinfining birdamligi qarama- qarshi
turardi. Internatsional a’zolari bo‘lgan fransuz ishchilari 1870- yil 2- iyul
1 3
И. С. Галкин, Н. Е. Застенкер, В. М. Хвостов “Янги тарих” III том (1871-1918), Т.: 1964.
8

10.Тeйлор А., Дж.П. Борба за господство в Европe. 1848-1918. М., 1958.
11.Холлиeв А., Тўхтабаeв А. История мeждународних отношeний и
дипломатии (учeбно-мeтодичeскоe пособиe). Ташкeнт. 2002 г. с 33-36.
12.
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.boshlad
13. И. С. Галкин, Н. Е. Застенкер, В. М. Хвостов “Янги тарих” III том (1871-
1918), Т.: 1964.
14 Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз
тахририда. Укитувчи, .— Т.: 1989.
15.
Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 196
Internet ma’lumotlari:
http: // English-vvv.hss.cmu.edu/history/.
http: // vvv.ukans.edu/history/VL/.
www. history.ru.
http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm.
http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
http://history.hanover.edu/texts.htm.

29

deputatlarini Prussiyadan tayinlash huquqi berildi. Konstitutsiya unga imperiya va
Prussiyaning vazirlarini bevosita boshqarishga ruxsat berdi.
Yuqori palata a'zolari - Ittifoq Kengashi (Bundesrat) - ittifoqchi davlatlar
hukumatlari tomonidan tayinlangan. Bundesrat nemis davlatlari vakillik qiladigan
oliy vakillik organi hisoblangan. Konstitutsiyada har bir mamlakatdan vakillik
normalari belgilab berildi. Prussiyadan 17 nafar deputat, qolgan shtatlarda birdan olti
nafargacha deputatlar bor edi.
Federal Kengash Reyxstag bilan birgalikda ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi
hokimiyatni ifodalagan. Reyxstag dastlab ta'sis majlisi, keyin esa qonunchilik,
byudjetni qabul qilish va ijroiya hokimiyati ustidan nazorat bilan shug'ullanuvchi
organ edi.
Konstitutsiya Reyxstagga qonun ijodkorligi jarayonida muhim o'rinni berdi,
ammo Reyxstagning haqiqiy vakolati kichik edi. Reyxstag tomonidan qabul qilingan
qonunlar Bundesrat tomonidan tasdiqlanishi kerak edi. Reyxstag hukumat tomonidan
taqdim etilgan qonun loyihasini rad etgan hollarda, Bundesrat uni farmon sifatida
tasdiqladi. Imperator hukumati yagona shaxs - kansler tomonidan
ifodalangan.Imperator qurolli kuchlarning boshlig'i, imperiyaning amaldorlarini
tayinlagan. Imperiyaning yuqori palatasi - Bundesrat a'zolari ittifoqchi davlatlar
hukumatlari tomonidan tayinlangan. Palata raisi Prussiya qiroli tomonidan
tayinlangan kansler edi. Har qanday qonun loyihasini rad etish Prussiyaga bog'liq edi.
Parlamentning quyi palatasi Reyxstag nomini saqlab qoldi. U avvaliga 3 yilga,
keyin (1887 yildan) 5 yilga «umumiy va to g ridan-to g ri saylovlar yo li bilanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yashirin ovoz berish yo li bilan» saylangan. Aslida, Reyxstagning haqiqiy kuchi yo'q
ʻ
edi. Mahalliy hokimiyatlarning ulushi asosan imperator qonunlarini amalga
oshirishga to'g'ri keldi.
Nemis xalqining o'ziga xos tarixi bir ming yillikdan ortiq. Hatto milodiy 1-asr
Rim yilnomalarida ham. e. qadimgi nemislarning qabilalari, ularning geografik
tarqalishi va turmush tarzi haqida ma'lumotlar mavjud. Dastlab ular mayda ittifoqlar,
qabilalar guruhlarini tuzdilar, keyin mustaqil davlat tuzilmalarini tashkil qila
27

boshladilar. Tsivilizatsiya rivojlanishi bilan Germaniya davlatlari Franklar qirolligi,
Muqaddas Rim imperiyasi, Germaniya konfederatsiyasi va boshqa ittifoqlarga
qo'shildi, to XIX-asrning ikkinchi yarmida Prussiya markaziy o'rinni egalladi. Harbiy
bosqinchilik yurishlarini amalga oshirib, barcha nemis yerlarini birlashtiradi va
yagona xalqning shakllanishida asosiy rol o'ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,
taraqqiyot shartlari va kafolatlari. – T., 1997.
2 Yangi tarix . I.S.Galkin tahriri ostida. – T.. 1964, t. III.
3 Новая история стран Европи и Амeрики. Пeрвий пeриод. Под рeд.
А.В.Адо. – М., 1986.
4.Новая история. Второй пeриод. Под рeд. Е.Е.Юровской и
И.М.Кривогуза. – М., 1984.
5.Новая история стран Европи и Амeрики. Пeрвий пeриод. Под рeд.
6.Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
7.Новая история стран Европи и Амeрики. Второй пeриод. Под рeд.
Е.Е.Юровской и И.М.Кривогуза. – М., 1998.
8.Новая история. Второй пeриод. М., 1984.
9.Бисмарк О. Мўсли и воспоминания. М., 1940-1941., Т. 1-2.
28

Mundarija
Kirish
Asosiy qism:
I BOB.XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va
Prussiyadagi ijtimoiy-siyosat vaziyat.
1.1.Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, bahona va
boshlanishi.
1.2.Fransiya-Prussiya urushining yakunlari, oqibatlari.
II BOB. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Germaniya.Imperiyaning
tashkil topishi.
2.1.Germaniya imperiyasining tashkil topishi.
2.2.Imperiyaning ichki va tashqi siyosati.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyot va manbalar ro‘yxati
1

II BOB. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Germaniya.Imperiyaning
tashkil topishi.
2.1.Germaniya imperiyasining tashkil topishi.
Fransiya-Prussiya davom etayotgan bir paytda, ya’ni 1871 - yilning 8 -
yanvarida barcha german davlatlarining monarxlari Versalga to’planib, Prussiya
15

e’lon qildi. Shunga qaramay, 1903-yilda Turkiya bilan Germaniya o’rtasida temiryo’l
masalasida yakunlovchi bitim imzolandi.
Germaniya zo’r berib qurollanishni kuchaytirib yubordi. Armiya soni keskin
ko’paytirildi. Reyxstag katta harbiy kemalar qurishga va suvosti floti uchun
yangidan-yangi mablag’larni tasdiqlab turdi.
1905- yilda Marokash masalasida Germaniya-Fransiya janjali kelib chiqdi.
1907- yilda tuzilgan Antanta Germaniyaning tashqi ahvolini murakkablashtirdi.
1911- yilda ikkinchi Marokash janjali boshlandi. Fransiya bilan Germaniya o’rtasida
urush xavfi paydo bo’ldi. Endi Germaniya Antana ittifoqidagi raqiblarini tor-mor
keltirish rejasini tuza boshladi.

Xulosa
Germaniya imperiyasining 1871 yilgi Konstitutsiyasiga ko‘ra, imperiya
tarkibiga 22 ta monarxiya va bir qancha erkin shaharlar kirgan.
Imperiyaning boshlig'i Prussiya qiroli edi. Qirolga imperator unvoni berildi. U
qurolli kuchlar boshlig'i edi, imperiyaning amaldorlarini, shu jumladan hukumat
boshlig'i - imperator kanslerini tayinladi. Imperatorga parlament yuqori palatasi
26

urush qilishga shoshilmoqda edi. Biroq, Rossiya bilan Angliya Germaniya-ning
kuchayib ketishini istamas edilar.
Bismark ikki frontda urush qilishdan qo’rqardi. U «koalitsiyalar dahshati»
tinchimni buzyapti, deb haqiga ko’chgan edi. 1879- yilda Germaniya Avstriya-
Vengriya bilan ittifoq tuzdi. Bismark Rossiyaning Fransiya bilan yaqinlashuviga
xalaqit berish niyatida 1881- yili «Uch imperator ittifoqi» ni tiklashga muvaffaq
bo’ldi. 1882- yilda Avstriya-Vengriya-Germamya ittifoqiga Italiya qo’shildi. Bunga
Italiyaning Fran-siya bilan munosabati keskinlashuvi sabab bo’ldi. Chunonchi,
Fransiya 1881- yilda Italiya da’vo qilib yurgan Tunisni bosib olgan edi. Avstriya-
Vengriya imperiyasi esa bu vaqtda Bolqon yarim orolida Rossiya bilan
raqobatlashmoqda edi. Shunday qilib, uchta maslakdosh kuchlar birla-shib,
1882- yili harbiy ittifoq—«Uchlar ittifoqi»ni tuzishga erishdilar. Shu tariqa
Germaniya Fransiya va Rossiyaga qarshi qaratilgan koa-litsiyaga bosh bo’lib oldi.
Bismark Rossiyani o’z siyosiy rejalarini amalga oshirish yo’lidagi asosiy g’ov deb
bilardi.
Lekin Bismark bir vaqtda ikki frontda, ya’ni ham Fransiyaga, ham Rossiyaga
qarshi kurashish yengil emasligini anglardi.
1891- yida shovinistik tashkilot—German ittifoqi tuzildi. «Qirol Prussiya
ustida, Prussiya Germaniya ustida, Germaniya dunyo ustida» degan shior ilgari
surildi.
Germaniya Yevropada urushga tayyorlanish bi-lan bir vaqtda mustamlakalar
bosib olishga ham kirishdi.
1882- yil Bremen savdogarlari Afri-kaning janubi-g’arbiy sohilidagi Angra—
Peken buxtasiga keldilar. Ular 200 ta eski miltiq va 2000 marka badaliga yerli qabila
boshlig’idan anchagina hududni sotib oldilar. Germaniya bu yerni 1884- yil aprelida
o’z protektorati deb e’lon qildi. Afrikaga amal-dorlar va soldatlar yuborildi. Ularning
yangi yerlarni bosib olishga urinishi mahalliy xalqning qattiq qarshiligiga uchradi.
1884- yil yozida Germaniya Afrikaning o’rta qismidagi Togo va Kamerun
hududlarini, Gvineyaning shimoliy qismini va unga yondosh orollarni ishg’ol qildi.
23

qochib ketishga majbur bo`ldi. Fransiya imperatorining xotini (millati ispan
edi) Izabellaning taxtni qaytarib olishida yordam berishga qaror qildi.” 1

Biroq, tez orada, Yevropaning buyuk davlatlari o`rtasida Ispaniya taxti
uchun boshlanib ketgan kurash bunga imkon bermadi. Fransiya taxtga o`z
nomzodini, Germaniya esa o`z nomzodini qo`yishga harakat qildi. Ispan
kortesi (parlament) taxtga pruss qirolining qarindoshi shahzoda Leopold
GogensollernZigmaringenning Ispaniya taxtiga, qirolicha Izabella
ag‘darilgandan so‘ng, nomzod etib ko‘rsatilishi bilan bo‘lg‘usi keskin vaziyatni
keltirib chiqardi. Fransiya hukumati bunga norozilik bildirdi. Chunki
mamlakatning janubiy chegaralarida pruss ta’sirining ortishi, Fransuz
manfaatlariga mos kelmas edi.
Fransiya hukumati, Prussiyaning ta’siri kuchayib ketishidan xavfsirab
norozilik bildirdi. Fransiya hukumati Germaniyadan o`z nomzodidan voz
kechishini talab etdi. Imperator Vilgelm II bunga rozi bo`ldi. Biroq, bu rozilik
Fransiyani qanoatlantirmadi. Endi, Fransiya Germaniyadan kelgusida ham
Ispan taxti uchun nomzod ko`rsatmasligini, hozir ko`rsatgan nomzodidan taxt
davosidan butunlay voz kechishiga erishishini talab qildi. Qirol Ispan taxtiga
Leopold nomzodini qattiq turib tavsiya etmasligini bildirardi.
Darhaqiqat, 12 iyulda Leopold Gogensollern - Zigmaringen Ispaniya
taxtidan voz kechganligini rasmiy suratda e’lon qildi.
Lekin, Prussiyada ham, Fransiyada ham ashaddiy harbiy doiralar bu
janjalning tinch tugaganidan norozi bo‘lib qoldilar. Bu janjalni chiqarishda
xizmat ko‘rsatgan Bismark o‘ziga itoat qiluvchi matbuot orqali “Germaniya
xo‘rlandi” deb shov-shuv ko‘tardi va qulay payt poylab turdi.
Fransiyada 12-iyul kuni kechqurun bo‘lgan imperator kengashida, erishilgan
natijalar bilan qanoatlanib qolmay, Prussiyaga yangi talablar qo‘yilsin, degan qaror
qabul qilindi. Harbiy ministr Lebef: “Biz tayyormiz, biz shaymiz, armiyamizda
1 2
U.Jo‘raev, E.Xoliqov, D.Qodirov “Jahon tarixi”, O‘qituvchi, T.:2014.

7

Bunga javoban 1906- yilda 100 mingdan ortiqpolyak bolalari maktabga borishdan
bosh tortdi.
Bismark hukumati katolik cherkovining ta’sirini kamaytirishga qaratilgan qator
tadbirlarni amalga oshirdi. Bu o’rinda 1872- yilda qabul qilingan maxsus qonun
muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Unga ko’ra, maktab cherkovdan ajratildi.
Ruhoniylarning siyosiy tashviqot olib borishi taqiqlandi. Ruhoniy kadrlar tayyorlash,
ularni vazifalar-ga tayinlash ishlarini davlat o’z qo’liga oldi.
Fuqarolik holati aktlarini qayd etish ishlari ham (tug’ilish, nikoh, vafot
etganlik) dunyoviy idoralar ixtiyoriga o’tkazildi. Bismark-ning katolik cherkovi
ta’siriga qarshi qo’llagan tadbirlari «Kultur kampf» (Madaniyat uchun kurash) degan
nom oldi.
Bismark hukumati, ayni paytda, ishchilar va sotsialistik harakatni ayovsiz
bostirish siyosatini yuritdi. Bu davrda 1875- yilda tashkil etilgan Germaniya sotsial-
demokratik partiyasining (GSDP) ta’siri o’sib borayotgan edi. Chunonchi, 1877- yilgi
parlament saylovida bu partiya 12 ta o’ringa ega bo’ldi.
1878- yilda hukumat sotsialistlarga qarshi favqulodda qonun («Sotsial-
demokratlarning xavfli intilishlariga qarshi qonun» deb atalgan) qabul qildi. Uning
qabul qilinishiga Imperator Vilgelm I ga nisbatan ikki bor uyushtirilgan suiqasd
bahona bo’ldi. Bu suiqasdni sotsialistlar uyushtirmagan edi. Shunday bo’lsada,
Bismark ularni jamoat tartibini buzuvchilar deb hisoblardi. Bu qonun partiya
faoliyatini amalda taqiqlab qo’ydi. Qonun 2,5 yil muddatga qabul qilingan bo’lsada,
u 12 yil davomida amal qildi.
Bismark hukumati faqat ta’qiblar bilan mamlakatda siyosiy barqarorlikni
ta’minlab bo’lmasligini yaxshi tushunardi. U ishchilarga oid qonunlar ham qabul
qilish lozim deb hisobladi va bunga erishdi.
Chunonchi, bular ishchilar kasal bo’lganida, shikastlanganda, qarilik chog’ida
va mehnat qobiliyatini yo’qotganda sug’urta olish to’g’risidagi qonunlar edi. 70
yoshga to’lgan ishchi davlat hisobidan pensiya olish huquqiga ega bo’ldi.
20

--ularning ta’minoti yo‘lga qo‘yilmagan edi; qo‘mondonlik qancha jangchi
borligini, qancha to‘p va o‘q dori borligini bilmasdi. Fransiya urush e’lon
qilgandan beri ikki xaftacha o‘tgan bo‘lsa ham, fransuz armiyasi hamon hech
narsaga erisha olmagan edi. Xarbiy vazir va shtab boshlig‘i bo‘lgan Lebef ham
kuchli xarbiy salohiyatga ega emas edi. Garchand urushni Fransiya tomoni
e’lon qilgan bo‘lsa-da, urushning boshidayoq uning armiyasi xujum o‘rniga
mudofaani afzal ko‘rdi.” 1

Urushning dastlabki kunlariga oid bo‘lgan tarixiy xujjatlar Fransiyaning
armiyasi nochor ahvolda ekanligidan guvohlik beradi. Mana bu xujjatlarga
e’tibor beraylik. Urush harakatlari ketayotgan rayondan Parijga 1870- yil 20-
iyul kuni soat 9:50 da yuborilgan telegramma: Mets qal’asida shakar, kofe,
guruch, aroq, tuz yo‘q, yog‘ va suxari oz qolgan. Zudlik bilan loaqal bir million
poyoqni Tionvillga yuborilgan. Fransuz armiyasining 2- korpus qo‘mondoni
general 21-iyul kuni xarbiy vazirlikka yo‘llangan telegrammada “Ombordan
kartalar uyumini yuborishayapti, ularning hozirgi davrda keragi yo‘q. Bizda
Fransuz chegaralarining bironta kertasi yo‘q”. O‘sha kuni boshqa general
xarbiy vazirilkka yuborgan telegrammasida “Belforga etib keldim. Lekin o‘z
brigadamni topa olmadim. Diviziya boshlig‘ini ham topmadim. Nima qilay?
Bilmadim, polkim qaerda ekan: Eng achinarlisi, Fransuz armiyasining bosh
shtabi boshlig‘i xarbiy vazirga yo‘lagan ma’lumotida aytadiki, “Armiyaga
ketayotgan otryadlar hamon qurol – aslahasiz kelishayapti”. Mana shu tarzda
Fransuz armiyasining nochor ahvolga tushib qolganligidan darak beruvchi
xujjatlar saqlanib qolgan.
1870- yilning 4-avgust kuni Veysenburgda 5 ming Fransuzlar 40 ming
kishilik nemis armiyasining xujumiga dosh bera olmay katta qurbonlar berdi va
Strasburg tomon chekinishdi. Strasburg yaqinida 6-avgustda Freshviler bilan
Forbak yonida turgan 46 ming Fransuz askarining ahvoli yanada tang edi.
Chunki unga xujum uyushtirgan nemis armiyasi 120.000 kishidan iborat
1 5
Янги тарих , И.С.Галкин таҳрири остида. – T.: 1964.

10

1888- yilda Vilgelm 1 vafot etdi. Fridrix III ning 100 kunlik hukm-ronligidan
so’ng taxtni 28 yoshli Vilgelm II (1888—1918) egalladi. Undan har qanday xatti-
harakatni kutish mumkin edi. U hokimiyatni hech kim bilan, hatto Bismark bilan ham
bo’lishishni istamadi. U yakka hukmdorlikka intildi.
1889- yilda Bismark Reyxstag oldiga sotsialistlarga qarshi qonunga doimiy tus
berish masalasini qo’ydi. Biroq, Reyxstag buni rad etdi. Imperator ham Bismarkni
qo’llab-quvvatlamadi. Bismark buni o’z sha’niga o’ta haqorat deb qabul qildi va
1890- yilda iste’fo berdi. Uning o’rniga pruss generali Kaprivi kansler etib (1890—
1894) tayinlandi. Yangi hukumat favqulodda qonunni bekor qildi.
GSDP ochiq holatda ishlash sharoitiga o’tdi. Partiya mehnatkashlar manfaatini
himoya qilish siyosatini davom ettirdi. 1891- yildan boshlab yakshanba dam olish
kuni deb belgilandi. 13 yoshdan kichik bo’lgan bolalar mehnati taqiqlandi. Xotin-
qizlar uchun 11 soatlik ish kuni joriy qilindi. 1900- yilda 11 - 12 soatlik, 1914-yilda,
9,5 soatlik ish kuni belgilandi.
21

Otto fon Bismark Reyxstag Konstitutsiyada ko’rsatilganidek, umumiy saylov
huquqi asosida besh yil muddatga saylanardi. Lekin amalda saylov huquqi
faqatnomigaginaumumiyedi.
Harbiy xizmatchilardan tashqari, 25 yoshga to’lgan erkaklargina saylov
huquqidanfoydalanardilar.
70—80-yillarda Germaniya iqtisodi gurkirab rivojlana boshladi. Uning sanoat
mahsulotlari barcha qit’a davlatlari bozorlariga kirib bordi.
Xo’sh, qanday omillar Germaniya iqtisodining gurkirab rivojla-nishiga sabab
bo’ldi?
Bosh omil Germaniyaning birlashtirilganligi edi. Bu birlashuv oqibatida
yagona ichki bozor vujudga keldi. Ya’ni, bojxona to’siqlari olib tashlandi. Yagona
pul, o’lchov va og’irlik birliklari joriy etildi.
Ikkinchi omil—Fransiyaning talanishi bo’ldi. Fransiya 3 yil ichida 5 mlrd.
frank tovon to’lashga majbur etildi. Undan tortib olingan va temir rudasiga boy
Lotaringiya Saar toshko’mir koni bilan birgalikda Germaniya og’ir sanoati rivojida
muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
17

Vijdon pokligi va bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining
tayanch ustunlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Jahon xalqlari tajribasi, ularning
bosib o‘tgan murakkab rivojlanish yo‘llari, bu boradagi saboq va xulosalar
shundan dalolat beradi-ki, qaerda davlat va jamiyat taraqqiy topsa, xalqning
tinch-osoyishta hayot kechirishi, o‘z oldiga ezgu va buyuk maqsadlar qo‘yib
yashashi uchun Yurtboshimiz Islom Karimov 1998-yil 14-iyulda bir guruh
tarixchi olimlar va yetakchi jurnalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarix
fanini, bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tashkil etish haqidagi o‘z
fikrmulohazalarini bildirib, bu yo‘nalishda tarixchi olimlar oldiga qator
vazifalarni qo‘ydi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov: ”Muayyan masalada
turli fikrlarni berish, bahs orqali haqiqat oydinlashuviga erishish lozim. Tarixiy
voqealarni, shaxslar faoliyatini izohlash yo‘li bilan odamlarni asl haqiqatdan
ogoh etishimiz kerak”, - deb ta’kidladi. 1
Ushbu vazifalardan eng muhimi -
yangi jamiyatimizni isloh, qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va
ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlarni
tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq, singdirish va teran anglatishdan
iboratdir.
Birinchi Prezidentimiz o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”
nomli asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini
unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini
topgan.” O‘zbekistan Respublikasi istiqlolga erishishi natijasida
jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqdi.
Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai-nazaridan qiziqish
ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi davrlardan to
O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz soxtalashtirildi.
Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir qator amaliy
ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda. Yangi tarixning ko‘rib
chiqiladigan davri - 1871 yilgi Parij Kommunasidan to Oktabr davlat
3

sabab va mohiyatini chuqur va har tomonlama o‘rganish orqali tarix
yangi-yangi ma’lumotlar olib keladi.

I BOB.XIX asrning oxirgi choragi –XX asr boshida Fransiya va
Prussiyadagi ijtimoiy-siyosat vaziyat.
1.1.Fransiya-Prussiya urushining kelib chiqish sabablari, bahona va
boshlanishi.
Urushining kelib chiqish sabablari. Fransiya va Prussiya o‘rtasidagi
urush Evropa tarixidagi muhim voqea sanaladi. Odatda uni yangi zamon
tarixining ikkinchi davrining boshlanishi deb hisoblashadi. So‘nggi yillardagi
adabiyotlarda bu urush fransuz – German urushi, deb atalmoqda. Chunki
urushda ko‘pchilik nemis davlatlari qatnashishgan. Fransuz – German urushi
har ikki mamlakat o‘rtasidagi chuqur ziddiyatlarning oqibatida kelib chiqqan.
Ma’lumki, Shimoliy german ittifoqi tarkibiga ko‘pchilik nemis davlatlari
birlashgani holda, mamlakatni to‘la ma’noda birlashtirishga tarafdor bo‘lishdi.
Faqat 4 ta nemis davlati iqtisodiy va diniy umumiylik (katolik) jihatidan
Fransiya bilan bog‘langan edilar. Mana shu tariqa nemis davlatlarining milliy
manfaati siyosiy jihatdan birlashishni taqozo etardi. Demak, Fransiya
Germaniya urushining birinchi sababi bevosita nemis davlatlarining tarixiy
taqdiri bilan o‘zviy bog‘liq edi. Urushning ikkinchi sababi bevosita Fransiya
bilan aloqador edi.
Fransiyada ikkinchi imperiya rejimi XIX asrning 60- yillarida tanazzulga
uchradi. Ayniqsa sanoatda tanglik nihoyatda kuchaydi. Korxonalarda ish
kunining 13-14 soatga etmagan bolalarning 12 soatlik ish kuniga majbur etilishi
norozilikning kuchayishiga sabab bo‘lgan. 1866-1867 yilalrdagi iqtisodiy krizis
Fransiyada ommaviy ishsizlikni keltirib chiqardi. 60- yillarning oxirida
Napoleon III imperiyasidagi aholining 70 % qishloqlarda yashagan
qishloqlardagi 19,5 mln. aholining 4 mln. ersiz dehqonlar edi.
5

borayotgan Mak-Magon armiyasi prussiyaliklar tomonidan Sedanga surub
chiqarildi va o‘sha yerda qurshab olindi. Imperator Napoleon III ham Mak-
Magon armiyasida edi. qurshovda qolgan Mets qal’asidagi
Fransuz qo‘shinlari urush harakatlarida ishtirok eta olmadi, O‘sha og‘ir
janglarda Fransuzlardan 3 ming kishi o‘ldi, 14 ming jangchi qattiq jahorat
olishdi.
Fransuz armiyasining Sedan bo‘yidagi mag‘lubiyati Parijda norozilik
harakatlarining boshlanishiga sabab bo‘ldi. Natijada imperator va xukumatning
obro‘i butunlay barbod bo‘ldi. keyinchalik, o‘sha yilning 27- oktabrida
dushmanga to‘la taslim bo‘ldi. Avgust oyidagi urush harakatlarining borishi
nemis qo‘shinlari foydasiga o‘zgara bordi. Natijada Mak-Magonning 90 ming
kishilik armiyasi ikki nemis armiyasining qurshoviga tushib Sedan daryosi
bo‘yida g‘oyat noqulay past ham joyiga to‘planib qolishgan.
2-sentabrda fransuz imperatori butun Mak-Magon armiyasi bilan taslim bo‘ldi.
Prussiya armiyasi muvafaqqiyati ko‘p jihatdan son bo‘yicha ustunlik evaziga
erishildi. Fransiya-Prussiya urushining barcha janglarida (16- avgustdagi Mars-Lya-
Turdagi jangdan tashqari) son jihatdan ustunlikda g‘alaba qozonildi. Barcha
kuchlarni bir frontda-Fransiyaga qarshi mujassam etish imkoniyatiga ega bo‘lish-bu
Prussiya uchun katta siyosiy yutuq edi. Shu tariqa, bu yerdagi 80 ming kishilik
armiya Napoleon boshchiligida taslim bo`ldi. Napoleon III Sedanda o`z Vaterloosini
topdi. 100 ming kishilik ikkinchi armiya ham Mets qaPasida qurshovga tushib qoldi.
Endi, Fransiya Germaniyaga tahdid sola olmas edi. Bu mag`lubiyat, ayni paytda
ikkinchi imperiya hokimiyatining ham halokati bo`ldi. 2sentabrda jami 3 ming
kishini talafot bergan fransuz armiyasi imperator Napoleon boshliq 82000
soldat, ofitserlar bilan g‘oliblarga taslim bo‘ldi. Fransiya olib borgan urushlar tarixda
misli ko‘rilmagan bu sharmandalik ikkinchi imperiya halokatining qonuniy xotimasi
edi.”
14

to'ntarishigacha bo‘lgan vaqtni o'z ichiga oladi. U oldingi davrning uzviy
davomidir, chunki kapitalizmning rivojlanishi bu davrning asosiy mazmuni
bo'lib qolaveradi. “Boyliklar va hokimiyat eng yirik burjuaziya — kapitalistik
monopoliyalar qo‘lida to‘planishining tezlashuvi yangi tarixning qarab
chiqilayotgan davrga xos eng muhim jihatidir. XIX asr oxiriga kelganda
bunday monopoliyalar hukmron kuchga aylandi — kapitalizm o‘z
taraqqiyotining yangi bosqichiga — imperializm bosqichiga qadam qo‘ydi.
Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga
kirishsa, inson o‘sha olib boryotgan ishiga nisbatan o‘z oldiga maqsad va
vazifalar qo‘yib oladi. Jumladan, meni xalqaro munosabatlar tarixiga
qiziqishim tufayli 1870-1871- yillarda sodir bo‘lgan Fransiya-Prussiya urushi
davri diplomatiyasi tarixini va o‘sha davrdagi Yevropa davlatlarning turli
sohadagi olib borgan ishlarini, xalqaro miqyosdagi bir-biri bilan olib borgan
diplomtik va hamkorlik (ittifoqchilik, sherikchilik) aloqalarini, XIX asr oxiri-
XX asr boshlaridagidagi dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy manzarasini
imkon qadar o‘rganishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim.
Ishning davrlashtirilishi. Kurs ishining xronologik davri XIX asrning
oxiri-XX asrboshlaridag dunyoning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy manzarasi,
ya’ni asosan Fransiya- Prussiya urushiga oid voqealardan iboratdir.
Tadqiqotning obekti va predmeti. XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi
Germaniyada imperiyaning tashkil topishi,uning shart -sharoiti va
jarayonlari. Mazkur tadqiqot ishi 1870- yildan 1871- yilgacha bo‘lgan davrni
o‘z ichiga olganligi sababli asosiy e’tibor o‘sha davrda hamda keyingi yillarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar; mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Ishning amaliy ahamiyati. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki,
jahon tarixidagi bu qisqa davr tarixi, undagi ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy o‘zgarishlar, turli xil nazariyalarning vujudga kelishini, ularning
4

1885- yilda esa Afrikaning sharqiy qismidagi hududlarni va Zanzibarni zabt etdi. Bu
hudud «Germaniya Sharqiy Afrikasi» degan nom oldi.
Vilgelm II Germaniya hukmron doiralari bosqinchilik siyosatining «jarchisi»
va faol amalga oshiruvchisi bo’lib chiqdi. 90-yillarning oxirida Shandun (Xitoy)
provinsiyasining bir qismi bosib olindi. o’sha vaqtdayoq Germaniya Tinch
okeanidagi Karolina, Mariana orollarini va Samoa orolining bir qismini egallagan
edi. 1885- yilda u Marshall orollarini qo’lga kiritdi.
1895- yilda Shimoliy dengizni Boltiq dengizi bilan tutashtirgan Kil kanali
ochildi. 1898-yilda Reyxstag harbiy flot qurishning ulkan dasturini qabul qildi. Bu
narsa Angliya bilan munosabatni yanada keskinlashtirdi. Marokashga daVosi esa
Fransiya bilan munosabatlarni yanada yomonlashtirdi. 1900- yilda Germaniya boshqa
G’arb davlatlari bilan birga Xitoyda milliy-ozodlik harakatini bostirishda ishtirok
etdi.
Afrikada «bizni quruq qoldirishdi» deb hisoblagan german hukm-ron doiralari
«qo’ldan ketganlarning» o’rnini Yaqin Sharqda to’ldirmoqchi bo’ldi. Ular Kichik
Osiyo, Suriya, Mesopotamiya va Falas-tinda joylashib olmoqchi edilar. Chunki, bu
yerlarda dunyodagi eng Yirik neft konlari, g’alla va paxta xomashyolari bor edi.
Nemis bankiri Simens tashabbusi bilan Berlinni Fors qo’ltig’i bilan ulovchi temiryo’l
qurish rejasi tuzildi.
24

xitobnomasidagi nemis ishchilarini birgalikda harakat qilishga va Reynning
ikkala tomonidagi istibdodga qarshi kurashga da’vat qildilar.
Lekin na fransuz va nemis ishchilar ahvolni o‘zgartirish va urushga
qarshilik ko‘rsatish uchun yetarli kuchga ega emas edilar. Har ikki mamlakatda
urushga zo‘r berib tayyorgarlik ko‘rishayotgan edi. Nihoyat, 19- iyulda
Fransiya Prussiyaga urush e’lon qildi.
Urushning boshlanishi. “1870- yilning 19- iyul kuni Fransiya Shimoliy –
German ittifoqiga qarshi urush e’lon qildi. Bu davrda Pruss qo‘shinlariga
barcha Shimoliy German ittifoqiga mansub bo‘lgan davlatlarning armiyalari va
xatto ittifoq tarkibiga kirmagan 4 ta nemis davlati qurolli kuchlari ham
qo‘shilishdi.” 1
German qurolli kuchlari son jihatdan Fransiyalarnikidan ikki
marta ustun bo‘lgani holda yaxshi xarbiy tayyorgarlik ko‘rgan jangovar
xolatdagi armiya edi. Nemis qo‘shinlari uchta armiyaga bo‘lingani holda aniq
reja asosida harakat qilishdi. Ular bir - birlari bilan mustaxkam bog‘langan
holda harakat qilishardiyu 1870- yilining avgustida nemis harbiy qismlari
Reyin daryosidan o‘tishib Elzas va Lotaringiya chegaralariga etib borishdi.
“Fransuz armiyasida mutlaqo boshqacha holatni ko‘ramiz. Mamlakat
hayotining barcha sohalarini qamrab olgan tanglik armiyaga ham katta ta’sir
ko‘rsatgan edi. Fransuz xarbiy qismlari 8 korpusga bo‘linishib, asosan
mamlakatning Shimoliy – Sharqiy chegaralariga yo‘naltirilgan edi. Armiyaga
dardmand xarbiy sohada layoqatsiz bo‘lgan Napoleon III bosh qo‘mondon edi.
U to‘rt yil mobaynida Prussiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelayotgan edi.
Lekin, bonapartchilar matbuotining maqtanchoqlik bilan baqirishlariga
qaramay, urushning taqdiri birinchi kundayoq ma’lum bo‘lib qoldi:
--armiya idorasida tartibsizlik va sarosimalik hukm surardi;
--harbiy qo‘shilmalarni yaxlitlash chalkashib ketgan;
--ularning yo‘nalishlar va ma’lum yo‘lni bosib o‘tish muddatlari buzilib ketgan;
1 4
Янги тарих. 1871 — 1917, А. П. Авeрянов ва бошк..; И. М. Кривогуз тахририда. Укитувчи, .— Т.: 1989.

9

Uchinchidan, Germaniya tadbirkorlari boshqa davlatlar tajriba-laridan
muvaffaqiyatli foydalandilar. Ishlab chiqarishga eng ilg’or tex-nologiya hamda fan va
texnika yutuqlarini joriy etdilar. Ayniqsa, Tom-son tomonidan fosfor olish jarayonini
soddalashtirish Germaniya sanoatining gurkirab rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar
yaratdi. Chunki, Germaniya fosfor rudalarining asosiy makoni edi.
To’rtinchidan, sanoatning tez sur’atlar bilan militarlashtirilishi ishlab
chiqarishning rivojlanishiga ta’sir etmay qolmadi. Fransiyadan undirilgan tovonning
ma’lum qismi harbiy buyurtmalar uchun to’landi. Bu omillar, ayni paytda,
Germaniyani agrar davlatdan industrial davlatga aylantirdi.
Germaniya kimyo sanoatida jahonda birinchi o’ringa chiqib oldi. Temiryo’llar
1890- yildagi 43 ming km dan 1914- yilga kelib 68 ming kilometrga yetdi.
Temir va po’lat ishlab chiqarish bo’yicha esa AQShdan so’ng ikkinchi o’ringa
chiqdi. Cho’yan ishlab chiqarish 1892— 1912-yillar orasida 4,9 mln. tonnadan 17,6
mln. tonnaga o’sdi.
18

Shuningdek, 2,5 mln. mayda dehqonlar hom bor edi. Fransiya keyingi davrda
Prussiyaning Germaniyani birlashtirishiga to`sqinlik qila olmay qoldi. Agar
Germaniya yagona davlatga birlashadigan bo`lsa, Fransiyaning
xalqaro maydondagi obro`siga jiddiy zarar yetar va Yevropadagi ikkinchi davlatdek
mavqeyi barham topar edi. Fransiya hukmron doiralari esa buni aslo xohlamas edilar.
Fransiya hukmron doiralari 1860- yildagi Angliya-Fransiya savdo shartnomasidan
ham norozi edi. Chunki, ingliz tovarlarining Fransiyaga ko`plab kiritilishi Fransuz
tovarlari bilan raqobatni kuchaytirmoqda edi. Bundan tashqari, mamlakatda ishsizlik,
qashshoqlik, qimmatchilik mehnatkashlarning doimiy yo`ldoshi bo`lib qolgandi.
Shuning uchun ham 1870- yil yanvar oyida Parijda o`tkazgan 200 ming kishilik
namoyishning dahshati bejiz emas edi. Mamlakatda Napoleon III rejimiga qarshi
burjua oppozitsiyasining noroziligi ham kuchayib borardi. Fransiyaning xukmron
doiralari o‘sha og‘ir krizisdan qutilishining birdan – bir yo‘li urush deb bilishdi.
Bunday sharoitda, Napoleon III uchun Prussiyaga qarshi g`olibona urush
zarur edi. Bu urush Fransiyaning, shuningdek Napoleon III ning ham
mavqeyini tiklagan bo`lardi. Buning uchun esa urushda g`alaba qozonish,
Germaniyaning birlashishiga yo‘1 qo`ymaslik va Germaniyaning ba’zi
hududlarini bosib olishi zarur edi. Prussiya ham bir necha yillardan beri
Fransiyaga qarshi urushga tayyorlanib kelmoqda edi. Uning maqsadi,
Germaniyada Prussiyaning hukmronligini mustahkamlashga to`siq bo`lgan
Fransiyani yengish va Germaniyani birlashtirishni nihoyasiga yetkazish edi.
Tomonlarga urushni boshlash uchun bir bahona zarur edi, xolos. Tez orada
bunday bahona ham topildi.
Urushga bahona (Ispan taxtiga da’vo masalasidagi murosasozlik).
“ Fransiya – Germaniya urushining boshlash uchun faqat bahona topish kerak
edi. Ispaniya taxtiga kimni o`tqizish masalasi — urushning boshlanishi uchun
bahona bo`ldi. Xo`sh, bu muammo qanday vujudga kelgan edi? o`zining bir
vaqtlardagi qudratini yo`qotgan Ispaniyada 1868- yilda inqilob yuz berdi. 1868
yilda Ispaniyada ro‘y bergan inqilob tufayli qirolicha Izabella II Fransiyaga
6

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib,
toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy
ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz
dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqa xalqlar ham ozodlik va
mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z davlatchiligini, havas qilsa
arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash jarayonida ana shunday
fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu iqtisodiyot yoki ijtimoiy
hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan bo‘ladimi — o‘zining
beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni ro‘yobga chiqarish
hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz.” 1
Masalan, Yaponiya yoki Janubiy
Koreyani olaylik. Bu mamlakatlarning Ikkinchi jahon urushidan keyin qanday
og‘ir ahvolga tushib qolganini hammamiz yaxshi bilamiz. Xo‘sh, ular nimaning
evaziga qisqa davr ichida bu qadar rivojlanishga erisha oldi? Axir, bu
o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli yo‘q-
ku! Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar,
xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin yapon va koreys xalqi
asrlar davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy
ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas.
Shuning uchun «yapon mo’jizasi» yoki «koreys mo’jizasi» haqida gap
ketganda, taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda «yapon
xarakteri», «koreys tabiati» degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu
o‘rinda avvalo mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi.
Ya’ni, bu xalqlarning ichki dunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada
toblangan, kamolga yetgan. Bunday xulosaning tasdig‘ini nafaqat mazkur ikki
davlat, balki boshqa mamlakat va xalqlar misolida ham ko‘rish qiyin emas.
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq 1998,-B.28

2

Sanoat rivojlanishi bilan ishlab chiqarish tobora yirikroq kor-xonalarda
to’plana bordi. Xususan, 1000 dan ortiq ishchilar ishlaydi-gan korxonalar soni 600
taga yaqinlashdi.
Ayni paytda, sanoatda ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi kuchaydi.
Masalan, ko’mir qazib chiqarish, cho’yan va po’lat eritish asosan 4 ta monopoliya
qo’liga o’tdi.
1914- yilga kelib, Germaniyada sanoat ishlab chiqarishi 1871-yilga nisbatan 7
marta ko’paydi. Sanoatda 1907- yilda 10,4 mln. ga yaqin ishchilar ishlar edilar.
Sanoat ishlab chiqarish hajmi bo’yicha Germaniya dunyoda AQSh dan keyin
2- o’rinni egalladi. Mehnat unumdorligi 40 yilda deyarli 2 baravar oshdi. Qishloq
xo’jaligi ham tez sur’atlar bilan taraqqiy eta boshladi.
2.2.Imperiyaning ichki va tashqi siyosati.
Ichki siyosatda Germaniyani prusslashtirish masa-lasiga alohida e’tibor berildi.
Imperiya Konstitutsiyasida Prussiya qirollarigina Germaniya imperatori bo’la
olishining qayd etilganligi buning yorqin dalili edi.
Polshaning va Fransiyaning Germaniyaga o’tgan hududlarida ham
prusslashtirish siyosati yuritildi. Polyak tilida o’qitiladigan maktablar yopib qo’yildi.
19

qiroli Vilgelm I ni Germaniya imperatori deb e’lon qildilar (Germaniya birinchi
marta qachon imperiya deb e’lon qilingan?). Ilgari Shimoliy german ittifoqiga kirgan
davlatlarga yana to’rtta Janubiy german davlati qo’shildi (Shimoliy german ittifoqi
qachon tuzilgan edi?). Shunday qilib, Prussiya monarxiyasi rahbarligida
Germaniyaning birlashuvi tugallandi. Yagona va yaxlit Germaniya imperiyasi barpo
qilindi.
1871- yil aprelida Ta’sis reyxstagi umumgerman Konstitutsiyasini qabul qildi.
Germaniya imperiyasi ittifoqchilar davlati bo’lib qoldi. Imperiya tarkibiga o’zining
qirol yoki knyaz sulolasi bilan 22 monarxiya va 3 erkin shahar: Lyubek, Bremen va
Gamburg kirdi. Elzas-Lotaringiya imperiya tarkibiga hokim (shtatgalter) tomonidan
idora qilinadigan «maxsus imperiya viloyati» bo’lib kirdi. Hokimni impera-torning
o’zi tayinlardi. Imperiyaga kirgan ayrim davlatlar o’z konsti-tutsiyalari, vakillik
muassasalarini (landtaglarini) saqlab qoldilar.
Konstitutsiyaga muvofiq Imperiyaning oliy vakolatli muassasalari Ittifoq
Kengashi (Bundesrat) bilan Reyxstag edi. Konstitutsiyada, birlashgan Germaniyada
Prussiya gegemonligi mustahkamlab qo’yildi. Imperator urush e’lon qilar, sulh tuzar,
xalqaro munosabatlarda Imperiya nomidan ish ko’rardi. Ayni paytda, u imperiya
qurolli kuchlarining bosh qo’mondoni ham edi. Imperator o’z ixtiyori bilan Reyxstag
va Ittifoq Kengashi sessiyalarini chaqirish, ochish, tarqatib yuborish yoki muddatini
cho’zish huquqiga ega edi.
1871- yil Konstitutsiyasiga binoan imperator bir vaqtning o’zida Prussiya
qiroli ham hisoblanardi. Imperiya kansleri esa Bundesratning raisi hisoblanib unga 58
a’zo, Reyxstagga 397 deputat saylanardi.
Germaniyaning birinchi Imperiya kansleri Otto fon Bismark edi. U davlat
boshqaruvida katta tajribaga ega bo’lmagan bo’shangroq Vilgelm I ni o’ziga
tamomila bo’ysundirib olib, deyarli 20 yil davomida (1871 — 1890) mamlakatda
cheksiz hokimlik qildi. U Germaniya tarixida «temir kansler» laqabi bilan nom
qoldirdi.
16

o‘z armiyasiga fransuz qo‘mondonligining hamma xatolaridan ustalik bilan
foydalangan dushman zarbalariga tutib berdi.
“30- avgustda Mak-Magon armiyasi Bomon yonida yana mag‘lubiyatga
uchradi va orqaga chekinib borib keyinchalik, Avgust
oyidagi urush harakatlarining borishi nemis qo‘shinlari foydasiga o‘zgara bordi.
Natijada MakMagonning 90 ming kishilik armiyasi ikki nemis armiyasining
qurshoviga tushib
Sedan daryosi bo‘yida juda noqulay pozitsiyalarda to‘xtadi. Bu yerda
fransuz armiyasini nemislar qurshab oldi. Nemislar tevarak atrofdagi
tepaliklarga juda kuchli artileriyani joylashtirib olib, Sedan soyligida qopqonga
tushgandek, qamalib qolgan fransuz armiyasini 1-sentabr erta tongdan to‘pga
tuta boshladi. O‘sha kuni kuni 140 ming kishilik nemis armiyasi to‘plar
yordamida ketma ket uyushtirilgan xujumi natijasida katta qurbonlar berishdi.” 1
Soldatlar va ofitserlar dushmanning o‘zlaridan ustunlik qiladigan kuchlariga
qarshi g‘oyat zo‘r qahramonlik va jasorat bilan jang qildilar, lekin ular
ko‘rsatgan jasorat va qurbonliklarning hammasi behuda ketdi.
“Ikkinchi imperiyaning iste’dodsiz lashkarboshilari askarlarni g‘alabaga
olib borish u yoqda tursin, hatto milliy bayroq sha’ni uchun jang qilishdan ham
ojiz edilar. Mak- Magon jang boshida yengil yarador bo‘lgandan keyin,
armiyani o‘zi halokat yoqasiga keltirib qo‘ygan bo‘lsa ham, o‘zini
javobgarlikdan olib qochish uchun darrov qo‘mondonlikni zimmasidan soqit
qila qoldi. Uning o‘rnini egallagan gen. Vimpenning harakatlari ham og‘ir
ahvolni o‘zgartirmadi. Qariyib 12 soat davom etgan jang harakatlari oqibatida
sharmandali mag‘lubiyat ro‘y berdi. Fransuz soldatlari sharoit juda og‘ir
bo‘lishiga qaramay, qat’iy jangga shaylanib turgan edilar. Lekin, kunduzi soat
3:00 da Sedanga etib kelgan imperatorning o‘zi shahar markazidagi minorada
oq bayroq o‘rnatishga buyruq berdi, o`zining qilichini esa Prussiya qiroliga
jo`natishga majbur bo`ldi. Imperator buyrug‘iga asosan Metsga yordamga
1 9
Галкин И.С, Застенкер Н.Е, Хвостов В. М. Янги тарих III том (1871-1918), Т.: 1964.

13

Germaniya imperiyasi

Купить