Global demografik muammolar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	137.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

792 Sotish

Global demografik muammolar

Sotib olish

MAVZU: Global demografik muammolar
I.Kirish
I.BOB Demografik muammo va aholi turmush darajasi
1.1Demografik muammo va turmush darajasi xaqida umumiy ma’lumot
1.2.Aholi turmush darajasini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
mohiyati
II.bob.Global muammolar va demografik muammolar
2.1 Global muammolar va demografik muammolar
2.2 Demografik jarayonlar va ijtimoiy – iqtisodiy muammolar O`rta Osiyo
Respublikalari materiallari asosida
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

2KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Demografik muammo - bu dunyo aholisining
muttasil o'sib borishi, iqtisodiy farovonlik o'sishidan ustunlik qilish bilan bog'liq
bo'lgan global muammo bo'lib, natijada ushbu mamlakatlarda oziq-ovqat va
aholi hayotiga tahdid soluvchi boshqa muammolar og'irlashmoqda. .
Demografiya - bu jarayonning ijtimoiy-tarixiy va ijtimoiy sharoitida aholining
ko'payishi qonunlari haqidagi fan. Bozor munosabatlarining asosiy
tamoyillaridan biri – respublika aholisini kuchli ijtimoiy himoyalash sanaladi.
Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitidagi rivojlanish bosqichida ham
inson manfaatlarining ustuvorligini ta’minlash hayotiy zaruriyatdir. Yangilanish
va taraqqiyotdagi O‘zbekiston modelining bosh ustuvor yo‘nalishi zamirida
inson manfaatlari yotadi va kuchli ijtimoiy siyosat yuritish markaziy o‘rinni
egallaydi.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aholining turmush
farovonligini oshirish dolzarb masalalar qatoriga kiradi. Bu borada respublika
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, aholini
toza ichimlik suvi, energiya bilan ta’minlash, ijtimoiy soha ob’ektlarini barpo
etish, pirovard natijada aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi” 1
,
deb alohida ta’kidlab o‘tgan. Shu bilan birga, bugungi kunda aholining turmush
darajasini ob’ektiv statistik ma’lumotlar asosida iqtisodiy tahlil qilish, aholining
pul daromadlari va xarajatlarini o‘rganish, uy xo‘jaliklarining iqtisodiyotda
qatnashish darajasi va xarajatlar tasnifini tahlil etish dolzarb masala
hisoblanmoqda. Respublikamizda aholini ijtimoiy himoya qilish, ish haqi va
boshqa pul daromadlarini bosqichma- bosqich oshib borishini ta’minlash uchun
zarur shart-sharoitlar yaratildi. O‘z navbatida, aholi pul daromadlarining o‘sishi,
uning xarid qobiliyatini oshirish, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va
mamlakatdagi barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Shuning uchun ham hozirgi iqtisodiy inqiroz sharoitida aholi turmush
darajasiga, daromadlariga, imkoniyatiga, iste’mol va iste’mol talablarining
qondirilish darajasini ob’ektiv talqin etish muammosi dolzarb sanaladi.

3I.BOB Demografik muammo va aholi turmush darajasi
1.1.Demografik muammova aholi turmush darajasi haqida umumiy
ma’lumot
Demografik muammoning mohiyati 20-asrning ikkinchi yarmidan boshlab
dunyo aholisining nihoyatda tez o'sishidir. Demografik muammo nafaqat
dunyoning ayrim mamlakatlarining mavqeiga, balki jahon iqtisodiyotining
rivojlanishiga ham ta'sir qiladi xalqaro munosabatlar , ham olimlar, ham turli
davlatlar hukumatlarining jiddiy e'tiborini talab qiladi.Demografik muammo
quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat. Avvalo, biz tug'ilish koeffitsienti va
ko'p jihatdan, uning dinamikasiga qarab, umuman olganda dunyo aholisi soni,
shuningdek alohida mamlakatlar va mintaqalar to'g'risida gaplashamiz.
Demografik muammo quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan iborat. Avvalo, biz
tug'ilish koeffitsienti va ko'p jihatdan, uning dinamikasiga qarab, umuman
olganda dunyo aholisi soni, shuningdek alohida mamlakatlar va mintaqalar
to'g'risida gaplashamiz. Sayyoramiz aholisi butun insoniyat davomida doimiy
ravishda ko'payib borgan. Bizning davrimizning boshiga kelib Yer yuzida 256
million kishi yashagan, 1000 yilda - 280; 1500 yilga kelib - 427 million, 1820
yilda - 1 milliard; 1927 yilda - 2 milliard kishi . Aholining zamonaviy portlashi
1950 va 1960 yillarda boshlangan. 1959 yilda dunyo aholisi 3 milliardni tashkil
etdi; 1974 yilda - 4 milliard; 1987 yilda 5 milliard odam, IA 1999, insoniyat olti
milliard dollarlik sonni engib o'tdi. 2050 yilga kelib dunyo aholisining 10,5-12
milliard darajasida barqarorlashishi kutilmoqda, bu insoniyatning tur sifatida
biologik populyatsiyasining chegarasi. Shunday qilib, tug'ilish va aholi sonining
o'sishi sohasida zamonaviy dunyo ikkita qarama-qarshi tendentsiya rivojlandi:
Ularni barqarorlashtirish yoki kamaytirish rivojlangan mamlakat ar ; · keskin
o'sish rivojlanayotgan mamlakatlarda. Ushbu holat asosan Demografik o'tish
kontseptsiyasi deb nomlangan. Demografik o'tish kontseptsiyasi. U an'anaviy
jamiyatda tug'ilish va o'lim darajasi yuqori bo'lganligi va aholi sekin o'sib
borayotganligidan kelib chiqadi. Demografik o'tish zamonaviy sahna aholining
ko'payishi (unumdorligi past - o'lim darajasi past - tabiiy o'sishning pastligi)

4shakllanish bilan deyarli bir vaqtda amalga oshiriladi sanoat jamiyati ... Evropada
u 20-asrning o'rtalarida, Xitoyda, Janubi-Sharqiy Osiyoning ayrim mamlakatlari
va lotin Amerikasi - oxirgi chorakda.
Bunday o'tishning asabiy bosqichida o'limning pasayishi (ovqatlanish
sifatining yaxshilanishi, epidemiyalarga qarshi kurash va odamlar hayotining
sanitariya-gigiena sharoitlarining yaxshilanishi tufayli) tug'ilish darajasining
pasayishiga qaraganda tezroq sodir bo'ladi. , buning natijasida aholining tabiiy
o'sishi (demografik portlash). Ikkinchi bosqichda o'lim pasayishda davom
etmoqda, ammo tug'ilish darajasi tezroq pasaymoqda. Natijada, aholi sonining
o'sishi sekinlashmoqda. Uchinchi bosqichda tug'ilishning pasayishining
pasayishi xarakterlidir, o'limning ozgina oshishi bilan tabiiy o'sish o'zgarishsiz
qoladi. yuqori daraja ... Sanoat rivojlangan mamlakatlar, shu jumladan Rossiya,
endi ushbu bosqichning oxiriga yaqinlashmoqda. To'rtinchi bosqichda tug'ilish
va o'lim ko'rsatkichlari taxminan bir xil bo'ladi va demografik barqarorlash
jarayoni tugaydi.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, inson ajdodlari - tik gominidlar taxminan
4,5 million yil oldin paydo bo'lgan, bizning genetik tuzilishga ega bo'lgan Homo
sapiens turlari - taxminan 150 ming yil oldin
Olovdan foydalanishni va turli xil vositalarni (yangi texnologiyalarni)
muntazam ravishda qo'llashni o'rganib, inson hayvonot dunyosidan hal qiluvchi
qadam qo'ydi. Biroq, ko'p ming yillar davomida odamlar epidemiyalarga qarshi
kurasha olmadilar va ularning ishlab chiqarish kuchlari juda zaif edi. Shu
sababli, Yer aholisi uzoq vaqt davomida oziq-ovqat etishmovchiligi, urushlar va
epidemiyalar tufayli nisbatan sekin o'sib bormoqda.
Qishloq xo'jaligi inqilobining boshlanishida miloddan avvalgi 10000 yil.
NS. Sayyoramizda 10 million kishi yashagan, yangi davr boshida -100-250
million kishi.
1830 yilda Yer aholisi 1 milliardga etdi; 1930 yilda -2 milliard, ya'ni.
Aholini ikki baravar ko'paytirish uchun 100 yil kerak bo'lgan edi: Yer aholisi
1960 yilda allaqachon 3 milliardga etgan, 1974 yilda Yerda 4 milliard kishi

5yashagan, Yerning besh milliardinchi aholisi 1987 yil 11 iyulda tug'ilgan. BMT
ekspertlarining fikriga ko'ra, 1999 yil 17-iyulda. 8:45 GMT da, Yerning olti
milliardinchi aholisi Sarayevoda tug'ilgan.
So'nggi ming yillikda Yer aholisi 18 baravar ko'paygan. Birinchi dublyaj
600 yil, ikkinchisi 230, uchinchisi 100 va oxirgi 38 yil davom etdi.
1975 yildan 1985 yilgacha aholi har yili 77 millionga o'sdi, ya'ni. o'rtacha
1,8 foizga, rivojlangan mamlakatlarda - 0,5 foizga, rivojlanayotgan
mamlakatlarda - 2,1 foizga, Afrikada - 3 foizga. Bunday o'sish sur'atlari ilgari
insoniyat tarixida kuzatilmagan.
1999 yilda er yuzining yarmidan ko'pi 25 yoshgacha edi.
XX asrning ikkinchi yarmida dunyo aholisining o'sish sur'atlarining
tezlashishi. ko'pincha aholi portlashi deb nomlanadi.
Aholining portlashi iqtisodiy tiklanish, uchinchi dunyo mamlakatlarining
ozod qilinishi va yaxshilanishi tufayli yuzaga keldi Sog'liqni saqlash Ikkinchi
jahon urushidan keyin aholining, birinchi navbatda ayollarning savodsizligi va
rivojlanayotgan mamlakatlarda qariyalar uchun ijtimoiy ta'minot yo'qligi.
Bunday sharoitda bolalar (va ularning ishi) ota-onalarning hayotiy yordamidir.
Kichkina bolalar onalarga og'ir ishlarida va otalarida jismoniy yordam
ko'rsatadilar qishloq xo'jaligi ... Ijtimoiy (pensiya) ta'minot yo'qligi sababli, 2-3
yoshga to'lgan o'g'il keksa ota-onalarni qo'llab-quvvatlashi shart. Buni qilish
qiyin. Oilada 2 - 3 erkak tug'ilishi uchun turmush o'rtoqlar kamida 4 - 6 farzand
ko'rishlari kerak. Etarli tibbiy yordam ko'rsatilmagan holda bolalar o'limining
yuqori darajasi an'anaviy ravishda yuqori unumdorlikni ta'minlovchi omil bo'lib
kelgan.
Aholining yuqori o'sish sur'atlari katta moddiy va ijtimoiy muammolarni
tug'diradi: aholini suv, oziq-ovqat, uy-joy, ish bilan ta'minlash, ta'lim tizimini
kengaytirish. 1988 yilda aholining o'sish sur'atlari rivojlanayotgan mamlakatlar
aholisining 85% yashaydigan 67 mamlakat hukumatlari tomonidan haddan
tashqari yuqori deb tan olindi. Oilani rejalashtirish va homiladorlikning oldini
olish choralari keng tarqaldi. Natijada, global miqyosda butun reproduktiv

6davrda tug'ilgan bolalarning o'rtacha soni 1950 yildagi 5 dan 1995 yildagi 2,9 ga
kamaydi.
Aholi siyosatini va xalqaro miqyosda qo'llab-quvvatlash o'sib bormoqda.
Buning eng dalda beruvchi namunasi - 1989 yil noyabr oyida bo'lib o'tgan "21-
asrda aholi soni to'g'risida" xalqaro forumda 79 mamlakat vakillari tomonidan
erishilgan kelishuv. Amsterdamda. Forum 20-asrning oxirlarida aholining bir
qator maqsadlarini aniqladi, jumladan tug'ilishning umuman pasayishi, erta
turmush va o'spirin homiladorlikning kamayishi, kontratseptsiya vositalaridan
foydalanishning ko'payishi va aholini nazorat qilish dasturlari va boshqa
sohalarni ishlab chiqish bo'yicha keng ko'lamli tadbirlar. tashvish ...
Olingan yutuqlarga qaramay, bir qator jiddiy muammolar mavjud.
Insoniyat hayotida, XX asrning 90-yillari. yigirma birinchi asrda insoniyat
istiqbollarini belgilaydigan hal qiluvchi o'n yil edi.
Turmush darajasi -bu jismoniy , manaviy va ijtimoiy ehtiyojlarning
rivojlanish darajasi, qondirilganlik miqiyosi va ularing qondirish uchun
yaratilgan imkoniyatlarni aks ettiruvchi kompleks ijtimoiy-iqtisodiy
kategoriyadir.
Turmush darajasi to’g’risida to’liqroq malumot olish uchun aholi
daromadlari va ehtiyojlari, istemol darajasi va tarkibi, uy-joy, mol-mulk,
madaniy-maishiy buyumlar va boshqalar bilan tabminlanganlik darajasini
chuqurroq o’rganish lozim bo’ladi.
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar turli-tuman bo’lib, ular
quyidagi turkumlarga ajratiladi: -umumiy va xususiy; -iqtisodiy va ijtimoiy-
demografik;
-obyektiv va subyektiv; -qiymat va natural;
-miqdo rva sifat; -istemol proportsiyasi va tarkibi ko’rsatgichlari;
-statistik va boshqa ko’rsatkichlar. Umumiy ko’rsatgichlarga:
1.Milliy dvromad 2.Istemol fondi 3.Milliy boyliklar iste’mol fondi
kabilarning aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ulushi kiritiladi. Bu
ko’rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining umumiy darajasini

7ifodalaydi.
Xususiy ko’rsatkichlardan:
1.Iste’mol darajasi va usullari.
2.Mehnat sharoitlari.
3.Turar-joy taminoti va maishiy qulayliklar.
4.Ijtimoiy-madaniy xizmat ko’rsatish darajasi
5.Bolalarni tarbiyalash sharoitlari.
.Ijtimoiy taminot va boshqalarni keltirib o’tish mumkin.
Iqtisodiy ko’rsatkichlar inson va jamiyat hayotining iqtisodiy
imkoniyatlarini ifodalaydi. Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti va har bir insonning
farovonligi (va ha-iqiy daromadlar, ish bilan bandlik va boshqalar) darajasini
aks ettiruvchi ko’rsatkichlarni iqtisodiy ko’rsotkichlar sirasiga kiritiladi.
Ijtimoiy-demografik ko’rsatkichlar aholining yoshi, jinsi, kasbiy-
malakaviy tarkibini, ishchi kuchini jismoniy takror ishlab chiqarishni ifodalaydi.
Obyektiv ko’rsatkichlar obnktiv (iqtisodiy, texnik va hokazo) bazaga,ega
bo’lsa, subyektiv ko’rsatkichlar aholi guruhlari yoki alohida shaxslarning
mehnat,oilaviy munosabatlar , daromadlar,ish, turmush tarzi vash u kabilardan
qoniqish bo’yicha hisobga olinadi.
Qiymat ko’rsatkichlari barcha daromad ko’rsatkichlari va pul
ko’rinishidagi boshqa ko’rsatkichlarni (tovar aylanishi, xizmatlar, tashishlar, pul
jamg’armalari va qo’yilmalari va hokazolarni hajmi) o’z ichiga oladi. Natural
ko’rsatkichlar natural birliklarda (dona,kvm, kubm va hokazolar) o’lchanadigan
muayyan moddiy nematlar va xizmatlar-oziq-ovqat mahsulotlari, energiya
istemoli, mol-mulk, turar-joylar, madaniy–maishiy tovarlar taminotining hajmini
ifodalaydi.
Miqdor ko’rsatkichlari muayyan moddiy nematlar va xizmatlar istemol
hajmini aniqlaydi. Sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini
sifat ko’rsatkichlari esa aholi farovonligini sifat jihatdan baholash imkonini
beradi.

8Hozirgi paytda yuzaga kelgan sharoitlarni hisobga olib, bozor iqtisodiyoti
sharoitlariga muvofiqlashtirilgan quyidagi yangi ko’rsatkichlar tizimi taklif
etiladi:
1)umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar;
2)aholi daromadlari;
3)aholi iste’moli va harajatlari;
4)aholining pul jamg’armalari;
5)jamg’arilgan mol-mulklar va turar-joylar;
6)aholining ijtimoiy tabaqalanishi;
7)aholining kam ta’minlangan tabaqalari.
Turmush darajasini ifodalash uchun mutlaq va nisbiy qashshoqlik
ko’rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Mutlaq qashshoqlik - daromadning
umuman yo’qligi yoki shaxs (oila)ning minimal turmush ehtiyojlarini qondirish
uchun zarur daromadining yo’qligi. Mutlaq qashshoqlik ko’proq daydilar,
boshpanasizlar va shu kabilar orasida uchraydi.
O’zbekistonda nisbiy qashshoqlik yashash minimummidan kam bo’lgan
daromad miqdori bilan aniqlanadi. Jahon amaliyotida esa bu ko’rsatkich
mamlakat bo’yicha o’rtacha daromadning 40-60 foizidan kam bo’lgan
daromadlarga nisbatan qo’llaniladi.
Aholi daromadlari va ularnin turlari.
Aholi daromadlari -bu aholi yoki uning oila a’zolari tomonidan ma’lum
davr ichida olingan yoki ishlab chiqarilgan pul va natural mablag’lar
yig’indisidir.
Daromadlar pul va natural shaklda bo’lishi mumkin. Aholining pul
daromadlari mehnatkashlar uchu nish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari
tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividentlar,
foyda, renta ko’rinishidagi daromadlar; aktsiyalar, qimmatli qog’ozlar,
ko’chmas mulk; chorva hayvonlari, tomarqa xo’jaligi mahsulotlari, turli
buyumlar va boshqa tovarlari sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli
xizmatlar ko’rsatish uchun haqLar va hokazolardan tashkil topadi.

9Ish haqi ko’pchilik aholining asosiy daromadi. Rivojlangan mamlakatda
jami daromadlarning 70-80 foizini ish haqi tashkil etadi. Ish haqi –yollanib
ishlovchilarning ishlab topgan daromadi, ishlovchilar va ularning oilasini boqish
uchun ketadigan tirikchilik voistalarini xarid eti shva pul jamg’armasini hosil
qilish uchun ishlatiladi. Ish haqi uch qichmdan tashkil topadi:
1.Asosiy ish haqi.
2.Mukofot tarzidagi (bonus) ish haqi.
3.Belgilangan ish vaqtidan ortiqcha ishlaganlik uchun beriladigan pul
to’lovi.
Ishlovchining qo’liga tegishiga qarab, ish haqi brutto (umumiy)
va netto (sof) ish haqiga bo’linadi. Brutto ish haqini yalpi, ishlovchi hisobiga
yozilgan ish haqi desa ham bo’ladi. Netto ish haqi esa yalpi ish haqidan har xil
to’lovlar chigirib tashlagandan so’ng, qoladigan sof ish haqi, ya’ni ishlovchining
hamyoniga kelib tushadigan puldir.
Umumiy haqi Daromad solig`I Ijtimoiy sug`urta to`lovi Jamg`armaga ajratilgan
pul Sof ish haqi
Bajarilgan ishni o’lchami mezonga qarab ish haqi vaqtbay va ishbay
(donabay) ish haqiga bo’linadi. Vaqtbay ish haqi ma’lum malaka va tajriba ega
bo’lgan xodimning ishlagan vaqtiga, ya’ni necha kun yoki soat ishlaganiga, vaqt
sarfiga qarab to’lanadi. Ishbay ish haqi muayyan malakali ishchi yaratgan sifati
tovar miqdori yoki bajargan ish hajmi uchun oladigan haqidir. Uning miqdori
mehnat unumdorligiga nisbatan to’g’ri mtanosiblikda o’zgaradi. Masalan,
ishchiga bir dona mahsulot uchun 40 so’m ish haqi belgilangan. U bir ish kunida
5 dona mahsulot yaratsa, 200 so’m, agar ish unumini oshirib, 6 ta mahsulot
yaratsa, 240 so’m oladi.
Ish haqining miqdori o’zgaruvchan bo’lib, bu o’zgarish asosan uch omil
ta’sirida yuz beradi:
1.Ish haqiga talab va uning taklifi. Ish kuchi tovar bo’lar ekan, uning narxi
bo’lgan ish haqi mehnat bozoridagi talab va taklif nisbatiga bog’liq bo’ladi.
Mehnatga talab oshganda ish haqi ko’payadi, mehnat taklifi oshganda esa ish

10haqi kamayadi. Mehnat bozoridagi talab va taklif tenglashgan taqdirda
muvozanat ish haqi yuzaga keladi , ish haqi bir me’yorda saqlanadi.
Ish kuchiga talab 400 kishini tashkil etadi, uni mehnat bozori qondirdi. Ish
kuchi bozorida talab va taklif tenglashganda ish haqi 4000 so’m darajasida
muvozanatlashadi. Agar talab oshsa, ish haqi 6000 so’m yoki 7000 so’mga
yetishi taklif ko’paysa, 3000 yoki 2500 so’mga tushishi mumkin.
2.Mehnat unumdorligi. Ish haqitalab va taklifdan qat’i nazar, mehnat
unumdorligi ta’sirida ham o’zgaradi. Ish bilan bandlik sharoitida ish haqi
mehnat unumdorligi oshsa ko’payadi yoki aksincha. 1
1
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2017

111.2.Aholi turmush darajasini oshirishning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
va mohiyati
Har qanday jamiyatning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini oshirishga
qaratilgan bo‘ladi. Jamiyatning ijtimoiy barqarorligi, iqtisodiy rivojlanishi,
tinchligi hamda ta’minoti inson sog‘lom va farovon hayot kechirishi uchun
davlat kuchli ijtimoiy siyosat olib borishi zarur.
Aholining turmush farovonligini ko‘tarish, ayniqsa jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi sharoitida muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Bu
borada respublika Prezidenti quyidagilarni ta’kidlab o‘tgan: “Global moliyaviy
inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va
samaradorlik holatlariga ta’sir etayotganidan ko‘z yumib bo‘lmaydi”
Shuni hisobga olib, bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri –
aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash masalalari bo‘lib, ularni quyidagilarga
ajratish mumkin.
Aholi turmush darajasi – ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u kishilarning
moddiy va madaniy-maishiy ehtiyojining qondirilishi hamda ijtimoiy turmush
sharoitining yaxshilanib borishi kabi tushunchalarni o‘z ichiga oladi.
Aholining moddiy ehtiyojlariga oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy,
yoqilg‘i va uy-ro‘zg‘or buyumlariga bo‘lgan talablari kiradi. Aholining
madaniy-maishiy ehtiyojlariga insonlarning bilimi, malakasini oshirish, maishiy
va kommunal xizmat ko‘rsatishni yaxshilash kabilarga bo‘lgan ehtiyojlari kiradi.
Ko‘plab iqtisodiy adabiyotlarda “Aholi typmysh darajasi” tushunchasiga
xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil ta’riflar ishlab
chiqilgan.
Masalan, iqtisodchi olim V.I.Gurev turmush daraja tushunchasiga
“Turmush daraja – bu murakkab kompleksli ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib,
aholining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirilish darajasini ifodalaydi” 3
,
deb ta’riflaydi. Iqtisodchi olim M.G.Nazarov esa “Aholi turmush darajasi – bu
insonlar hayot faoliyatining eng avvalo iste’mol sohasidagi real ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlar yig‘indisini ifodalovchi murakkab va ko‘p qirrali kategoriya

12bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning muhim tavsifi hisoblanadi” 4
, deb ta’rif beradi.
V.N.Salin, E.P. SHpakovskaya “Aholi turmush darajasi – aholini shaxsiy
iste’moli qondirilishining moddiy imkoniyatlarini xarakterlaydi. U o‘z ichiga
ijtimoiy hayotning turli ijtimoiy jihatlarini: mehnat sharoiti, aholi daromadlari va
xarajatlari darajasi va tuzilmasi, bo‘sh vaqtdan foydalanish, sog‘liqni saqlash,
madaniyat, san’at va boshqalarning rivojlanish darajasini o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy hayotning bu tomonlarini miqdoriy tavsiflash ijtimoiy-iqtisodiy
indikatorlar yordamida amalga oshiriladi hamda aholi turmush darajasi va
ijtimoiy rivojlanishini statistik o‘rganish predmeti hisoblanadi” 5
deb ta’riflaydi.
Iqtisodchi olimlar A.V.Sidenko va V.M.Matveevalar turmush daraja
tushunchasiga quyidagicha ta’rif beradi: “Turmush darajasi murakkab iqtisodiy
kategoriya bo‘lib, yoxud biror ko‘rsatkichni uning yordamisiz xarakterlash
mumkin emas”. O‘zbekistonda ham aholining turmush darajasini qator
iqtisodchi olimlar o‘rgangan. Masalan, yirik iqtisodchi olim
Q.X.Abdurahmonov aholining turmush darajasiga quyidagicha ta’rif bergan:
“Turmush darajasi deganda, aholining zaruriy moddiy va nomoddiy ne’matlar
va xizmatlar bilan ta’minlanganlik darajasi, ularni iste’mol qilish darajasi
tushuniladi” 8
. Yo.Abdullaev tomonidan 1998 yilda chop etilgan “Makroiqtisodiy
statistika” kitobida “Aholi turmush darajasi — ijtimoiy- iqtisodiy tushuncha
bo‘lib, u kishilarning moddiy va ma’naviy- ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi
hamda turmush sharoitining yaxshilanish darajasini tavsiflaydi” 9
, deb ta’rif
bergan.
Yuqorida xorijlik va mahalliy olimlar tomonidan “aholi turmush darajasi”
ga berilgan ta’riflar yuksak qadr-qimmatga ega bo‘lib, ularda olimlar 3 ta jihatga
alohida e’tibor qaratishgan:
– jamiyat a’zolarining yaratilgan moddiy ne’matlar va xizmatlar
bilan ta’minlanganlik darajasi;
– aholi iste’molining maksimal darajada qondirilishi;
– aholi ma’naviy-ma’rifiy ehtiyojining qondirilishi hamda turmush
sharoitining yaxshilanish darajasi.

13Nazarimizda,bu ta’riflarning barchasida bir umumiylik mavjud. Shuning
uchun “Aholi turmush darajasi”ni tor va keng mazmunda ta’riflash zarur.
Fikrimizcha, aholi turmush darajasi tor ma’noda – bu iste’mol darajasi, talabni
kondirilish darajasini tariflashni ifodalaydi. Keng ma’noda esa aholi turmush
darajasi – inson rivojlanish darajasini ta’riflash hayotiylik sharoitini baholashni
ifodalaydi.
Aholining turmush darajasi insonlar hayoti va faoliyatining mavjud
ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlari majmui bilan tavsiflanuvchi murakkab va ko‘p
qirrali tushunchadir. Aholi turmush darajasini tadqiq etish jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat’iy nazar, barcha mamlakatlar uchun,
xususan, mamlakatlararo taqqoslash uchun dolzarbdir. Aholining turmush
darajasini o‘rganishning eng muhim jihatlari quyidagilar hisoblanadi:
– iqtisodiy faoliyat ishtirokchisi hisoblangan insonning asosiy sifatiy
xususiyatlari bahosi (yuksak darajada davom etishiga erishish uchun sog‘lom
turmush tarzini olib borishga qobiliyat; ta’lim olish imkoniyatlari, munosib
turmush uchun etarli mablag‘larga ega bo‘lish va yuksak kasbiy sifatlarni
egallash);
– nominal va real daromadlarni baholash;
– aholining uy-joy, uzoq muddatli foydalanishga mo‘ljallangan iste’mol
ne’matlari bilan ta’minlanish xususiyati;
– dunyoning turli mamlakatlaridagi turmush darajasi va sifatini baholash;
Aholining turmush darajasi – bu aholi farovonligi, ne’matlar va xizmatlar
iste’molining darajasi, insonlarning asosiy hayotiy ehtiyojlarini qondirish
me’yorini tavsiflovchi sharoitlar va ko‘rsatkichlar majmuidir. Boshqacha qilib
aytganda, turmush darajasi jamiyatda yashovchi inson ehtiyojlarining
rivojlanishi va qondirilishi darajasidan iborat bo‘lib, u turli ne’matlarning
iste’mol qilinishi yoki iste’mol uchun olinganganlarining foydalilik darajasi
bilan belgilanadi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda turmush darajasi aholi tomonidan
olinadigan daromadlar, ovqatlanish darajasi, turar-joy sharoitlari holatiga

14asoslanadi, qashshoqlik esa faqat jismoniy ehtiyojlarni qondirish uchun etarli
bo‘lgan oziq-ovqat xarajatlari ulushi bilan baholanadi.
BMT statistika komissiyasi turli mamlakatlar aholisi turmush darajasini
“aholi hayoti va faoliyati sharoitlari, iste’mol darajasi, inson bandligi va
erkinligining ta’minlanishi” prizmasi orqali baholashni taklif qiladi. BMT Bosh
Assambleyasining 40/179 qarorida (“Iste’mol modellari: ishlab chiqishning
miqdoriy jihatlari”) turmush darajasi oshishining aniq bahosi aholi turmush
darajasi va bandligining va ular bilan bog‘liq boshqa omillarning hamda oziq-
ovqat mahsulotlari, kiyim, uy-joy sharoitlari, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash va
asosiy ijtimoiy tarkiblar iste’molining ko‘plab ko‘rsatkichlaridan iborat bo‘lgan
tegishli o‘lchov birligini talab qiladi.
“Turmush darajasi” murakkab, qirrali tushuncha sifatida qashshoqlik, aholi
farovonligi, turmush sifati, xodimlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarining
qondirilish darajasi, aholining iqtisodiy va ijtimoiy ahvoli kabi bir nechta bir-
biriga yaqin kategoriyalarga ega.
Aholi turmush darajasi holatining o‘zgarish yo‘nalishlari va qonuniyatlarini
aniqlash uchun quyidagilarni o‘rganish talab qilinadi:
– daromadlar, xarajatlar hamda moddiy, madaniy va maishiy boyliklarni
iste’mol qilish ko‘rsatkichlarining o‘zgarish tarkibi, dinamikasi va sur’atlarini;
– aholining daromadlar va iste’mol darajasi bo‘yicha tabaqalanishi hamda
unga ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’sirini.
Determinantlar ko‘p sonli va turli jihatlidir. Ular iste’molchi – inson hayoti
va faoliyatining barcha sohalarida uning faolligini belgilab, bevosita insonning
o‘ziga tegishli bo‘ladi. Eng avvalo, ijtimoiy ishlab chiqarishda bandlarning jins,
yosh hamda oilaviy xususiyati, ijtimoiy mansubligi va mehnatining o‘ziga xos
xususiyati, ma’lumot darajasi va h.k. nazarda tutiladi. Boshqa determinantlar
iste’mol sohasining xilma-xil parametrlarini aniqlab, insonlar turmushining
tabiiy- iqlim va milliy-etnik xossalarini ko‘rsatib, iste’molchi hayoti va
turmushining tashqi sharoitlarini bayon qiladi.
Aholi ehtiyojlarining xilma-xilligi, ularning cheksizligi, solishtirishning

15o‘ziga xos qiyinchiliklari turmush darajasini tavsiflashda tizimli yondoshuvdan
foydalanishga majbur qiladi. Nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turuvchi, bir
tomondan, insonlar turmushi moddiy sharoitlarining tarkibiy qismlarini, boshqa
tomondan esa, ularning xulqini o‘z ichiga oluvchi bu kategoriyani uch darajali
tizim ko‘rinishida ko‘rsatish maqsadga muvofiq.
Aholi turmush darajasining ichki tuzilishi
Birinchi daraja aholining iste’mol sohasidagi hayoti va faoliyati
sharoitlarining tashqi majmuini aks ettiradi. Bu sharoitlar birlamchi, boshqa
tarkibiy qismlarga nisbatan aniqlovchidir. SHuning uchun determinantlar deb
ataladi. Determinantlar keng tushuncha hisoblanib, insonlar faoliyatining barcha,
nafaqat iqtisodiy, balki tarixiy, ahloqiy, siyosiy sharoitlarini o‘z ichiga oladi.
Shu ma’noda ular “turmush darajasi” kategoriyasini boshqa ijtimoiy-iqtisodiy
ob’ektlar bilan birlashtiradi. Turmush darajasining markaziy xususiyati ushbu
kategoriyaning dominanti bo‘lib chiquvchi va uning yuzaga kelish mexanizmini
tavsiflashda ikkinchi daraja mohiyatini tashkil qiluvchi aholi ehtiyojlaridir.
Uchinchi daraja insonlarning iste’mol sohasidagi xulqi bo‘lib, u
iste’molchilarning muayyan harakatlarida, iste’molida, ularning turmush uslubi
va tarzida haqiqiy timsolini topuvchi turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga
qaratilgan.
Turmush darajasining tizimli ifodasidagi uch jihat izchil bir-biriga
bog‘liqdir: turmushning tashqi sharoitlari (determinantlar) aholi ehtiyojlarini
yuzaga keltiradi, bu ehtiyojlar (dominantlar) esa, o‘z navbatida, insonlarning
iste’mol sohasidagi xulqini belgilaydi.
Determinantlar aholi turmush darajasining bosh jihati sifatida ijtimoiy
ehtiyojlar hajmi, xususiyati va tarkibining shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ehtiyojlar odamlar turmushining zaruriy sharoitlari
sifatida ajralib ko‘rinadiki, iste’mol sohasidagi faoliyati ularga erishishga
qaratilgan.
Bugungi kunda aholining turmush darajasiga doir iqtisodiy tadqiqotlarda
axborotga ishlov berish va uni tahlil qilishning matematik usullarini keng

16qo‘llash masalasi amaliy ahamiyat kasb etib bormoqda. Avvalo, gap daromadlar
darajasi va boshqa belgilar bo‘yicha aholi taqsimotini tuzish va tahlil qilish,
shuningdek, oila daromadlarining hosil bo‘lishini va iste’molni modellashtirish
yo‘li bilan, turli omillarning aholining turmush darajasining shakllanishiga
ta’sirini o‘rganish haqida ketyapti.
Ko‘rsatilgan yo‘nalishlar asosida aholi turmush darajasi shakllanishining
iqtisodiy-matematik modellarini tuzishga o‘tish mumkin bo‘lib ko‘rinadi. Ularga
aholining alohida ijtimoiy guruhlari o‘rtasida daromadlarni taqsimlash, oila
daromadlarini, moddiy boyliklar va xizmatlarga xaridorning qurbi etadigan
talabni va ularning iste’molini shakllantirish modellari kiradi. Hisob-
kitoblardagi aniq ma’lumotlar asosida oila byudjetini tanlab tekshirish hamda
aholini maxsus dasturlar bo‘yicha tekshirish ma’lumotlari asosida tuzilgan,
modellashtiriluvchi ko‘rsatkichlar (omillar) o‘zaro aloqada va bog‘liqlikda
bo‘lgan bunday model undan foydalanishda, bu haqiqatda jarayonlar
kechishining sharoitlari va omillarining tegishli o‘zgarishida qanday yuz bergan
bo‘lsa, xuddi shunday yoki taxminiy xulosalar chiqarishga imkon beradi.
Aholining turmush darajasini tadqiq qilish usullarini takomillashtirish va
bu tadqiqot natijalaridan foydalanish hisobga olish va hisob-kitobni, ularning
to‘laligi va ishonchliligini barcha choralar bilan yaxshilashni, hisob-kitoblarning
xalqaro standartlariga o‘tishni, milliy hisoblar tizimini qo‘llash amaliyotini
rivojlantirishni, shuningdek, iqtisodiy-statistik axborot to‘plashning yangi
usullarini ishlab chiqishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda oilalar tarkibi, aholi
bandligi, daromadlari va bu daromadlarning shakllanish manbalari, aholiga
madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish, bo‘sh vaqtni tashkil qilish, iste’molchilar
talablari, qator ijtimoiy masalalar bo‘yicha jamoatchilik fikri haqidagi
axborotlarni to‘plash uchun tanlov usulini qo‘llash anchagina kengaygan.
SHuni qayd qilish maqsadga muvofiqki, aholi turmush darajasi nafaqat
alohida oilalar, jamoalarning mehnati va iqtisodiy faolligi bilan, balki
iqtisodiyotni rivojlantirish samaradorligi va umuman milliy boylik darajasi,
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning ahvoli va rivoji, ijtimoiy

17maqsadga qaratilgan qonuniy asosning borligi yoki yo‘qligi bilan belgilanadi.
Ma’lumki, turmush darajasi va ijtimoiy ishlab chiqarish o‘rtasida teskari
aloqa mavjud. Bu eng avvalo, turmush darajasiga va mehnat resurslarining sifat
xususiyatlariga hamda band bo‘lgan aholi mehnati samaradorligiga bog‘liq va
xodimning iste’mol imkoniyatlari o‘sishi bilan yuksak mehnat unumdorligidan
manfaatdorligining oshishidir.
Rasmiy statistik ma’lumotlarda daromadlar, ish haqi, pensiya, ijtimoiy
yordam, transfertlar turmush darajasiga kiritiladi va quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
– pullik daromadlar, ularning hajmi, tarkibini hamda ulardan
foydalanishning asosiy yo‘nalishlarini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlar;
– aholi pul daromadlari taqsimoti tabaqalanishini aks ettiruvchi
ko‘rsatkichlar;
– ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy yordamning asosiy ko‘rsatkichlari;
– uy-joy fondi va aholining uy-joy sharoitlari ko‘rsatkichlari.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bir tomoni
haqida tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi.
Turmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar har xil va turmush darajasi
konsepsiyasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ba’zi eng muhim ko‘rsatkichlar
1.2.1- jadvalda ko‘rsatilgan. 2
2
SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2016.

182-jadval.
Aholi turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlari
Hajmiy (mutlaq) Solishtirma (o‘rtacha)
1. Milliy daromad hajmi 1. Iste’mol fondining milliy
daromaddagi ulushi
2. Aholining milliy daromadlari 2. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
real daromadlar
3. Ish haqi fondi 3. O‘rtacha va eng kam ish haqi
4. Tadbirkorlik faoliyatidan keladigan
daromadlar 4. Tadbirkorlik faoliyatidan keladigan
o‘rtacha daromad
5. Pensiya fondi hajmi 5. O‘rtacha va eng kam pensiya
miqdori
6. Tovar aylanish hajmi 6. Aholi jon boshiga tovar aylanishi
7. Bajarilgan xizmatlar hajmi 7. Aholi jon boshiga xizmatlar hajmi
8. Uy-joy fondi kattaligi 8. Bir kishiga uy-joy bilan
ta’minlanganlik (kv.m, xona)
9. Iqtisodiyot tarmoqlarida band
bo‘lgan aholi soni 9. Iqtisodiy faol aholida ishsizlar
ulushi
10. Aholining tabiiy o‘sishi 10. Umrning davomiyligi

19Turmush darajasini odamlarning iqtisodiy va moddiy sharoitlar hamda
imkoniyatlar hisobiga erishiladigan, iste’mol orqali amalga oshiriladigan, eng
avvalo daromadlar darajasi va turmush qiymatining o‘zaro nisbati bilan
belgilanuvchi moddiy hamda ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasi sifatida
qabul qilish kerak.
Turmush darajasi daromadlar darajasining iste’mol va hayotiy ne’matlar
bilan ta’minlanish xususiyatlari bilan birgalikda turmush qiymatiga nisbati
bo‘lib, bu xususiyatlar ushbu nisbat bilan belgilanadi.
Amaliy hisob-kitoblar uchun hatto quyidagi umumiy tarzda berilgan ta’rif
ham etarli bo‘lishi mumkin: aholi turmush darajasi – bu daromadlar darajasining
turmush qiymatiga nisbatidir. Daromadlar darajasi ushbu o‘rinda tasarrufdagi
boyliklar ko‘rsatkichi bilan eng maqbul tarzda aks etadi, chunki unga kundalik
daromadlardan tashqari to‘plangan jamg‘armalar ham qo‘shiladi. Biroq,
hisoblarning oson bo‘lishi uchun o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul
daromadining ko‘proq tarqalgan ko‘rsatkichidan ham foydalanish mumkin.
Turmush qiymati oqilona iste’mol byudjeti, (turmush qiymati indekslari
yordamida hisoblanuvchi) iste’mol savatining tirikchilik minimumi yordamida
hisobga olinishi mumkin. Hozirgi kunda eng kam tirikchilik miqdori muntazam,
shu bilan birga, aholining turli guruhlari va mamlakat mintaqalari uchun hisob-
kitob qilinishini e’tiborga olib, uni haqiqiy hisob-kitoblarda qo‘llash ancha
qulay.
SHunday qilib, U turmush darajasining ushbu ta’rifga muvofiq bo‘lgan eng
qulay ko‘rsatkichi o‘rtacha jon boshiga to‘g‘ri keladigan pul daromadi D
pca
hamda o‘rta hisobda ko‘rsatilgan tirikchilik minimumi min
a nisbatidir:
Aholining turli guruhlarini (masalan, mehnatga layoqatli yoshdagi aholi,
pensionerlar, bolalar) hisobga olgan holda, daromadlarning jami qiymati va
tirikchilik minimumlari yig‘indisi orqali turmush darajasi quyidagi formula

20yordamida aniqlanadi:
Albatta, yuqorida faqatgina asosiy, yadro konstruksiya ko‘rsatilgan, unga
turmush sharoitlari va aholining ijtimoiy ta’minlanish xususiyatlari, jumladan,
uy- joy sharoitlari, ijtimoiy soha va ijtimoiy infratuzilma elementlarini
rivojlantirish hamda turmush darajasining asosiy ko‘rsatkichlari doirasidan
tashqariga chiquvchi va turmush sifati ko‘rsatkichlari bilan kesishib o‘tuvchi
ba’zi boshqa xususiyatlarni ham qo‘shish zarur.
Bulardan tashqari, ta’kidlash muhimki, gap bu erda faqat iqtisodiy va
hisoblash-statistik kategoriya sifatidagi turmush darajasi haqida ketyapti.
Turmush darajasini kengroq tushunish, uni aholi turmush tarzi va sifati, mulk
bilan ta’minlanish xususiyati, ijtimoiy holati, siyosiy-mafkuraviy yo‘nalish va
afzalliklar bilan bog‘liqlikda ko‘rib chiqishni taqozo qiladi.
Turmush darajasi inson (aholi) hayoti va faoliyatining qandaydir bitta
tomoni haqida tasavvur beruvchi ko‘rsatkichlar tizimi bilan belgilanadi.
Turmush darajasi haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish uchun aholi daromadlarini
va uning ehtiyojlarini, iste’mol darajasi va tarkibini, uy-joy, mulk, madaniy-
maishiy buyumlar bilan ta’minlanganligini va boshqa ko‘plab jihatlarni uyg‘un
birlikda o‘rganish zarur.
Turmush darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar xilma-xil. Avvalo, aholining
turmush darajasi ko‘rsatkichlari umumiy va xususiy ko‘rsatkichlarga bo‘linadi.
Umumiy ko‘rsatkichlar ga quyidagilarning aholi jon boshiga to‘g‘ri
keladigan miqdorlari kiradi:
– milliy daromad;
– iste’mol fondi (bevosita iste’molchilar maqsadlariga ketuvchi
iqtisodiyot tarmoqlari mahsulotlari);
– milliy boylikning iste’mol fondi (to‘plangan iste’molchilar mulklari –
uy- joy, madaniy-maishiy binolar, madaniy-maishiy, xo‘jalik predmetlari).

21Bu ko‘rsatkichlar jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining
umumiy yutuqlarini tavsiflaydi.
Xususiy ko‘rsatkichlar ga quyidagilar kiradi:
– iste’mol darajasi va usullari;
– mehnat sharoitlari;
– uy-joy bilan ta’minlanganlik;
– ijtimoiy-madaniy xizmat ko‘rsatish darajasi;
– bolalarni tarbiyalash sharoitlari;
– ijtimoiy ta’minot.
Ushbu ko‘rsatkichlar jamiyat rivojlanishi bilan bog‘liq, lekin katta
batafsillikka ega va aholining (xodimlarning) muayyan guruhlari, hududlar
bo‘yicha aniqlashtiriladi.
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar jamiyat va inson hayoti hamda faoliyatining
iqtisodiy tomonini, ehtiyojlarni qondirishning iqtisodiy imkoniyatlarini
tavsiflaydi. Ularga jamiyat iqtisodiy rivojlanishining darajasini hamda har bir
inson boyligini (nominal va real daromadlar, bandlik) tavsiflovchi ko‘rsatkichlar
kiradi. Bu ko‘rsatkichlar ishchi kuchining (aholining) iqtisodiy asosini tavsiflab,
ularni takror ishlab chiqarish bilan chambarchas bog‘liq, bu aholi daromadlari
o‘lchami va darajalanishida, ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlar aholining jins va yosh, kasb-
malakaviy tarkibini, ishchi kuchining jismoniy takror barpo bo‘lishini
tavsiflaydi. Ular ijtimoiy ko‘rsatkichlarda (kengroq talqin) o‘z aksini topadi,
ijtimoiy soha va umuman iqtisodiyotning rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu
omillar ommaning tabiiy asosi haqida tasavvur beradi va aholining, uning
alohida guruhlari sonining o‘zgarishida hamda umr davomiyligida yaqqol
ko‘rinadi.
Ob’ektiv va sub’ektiv ko‘rsatkichlar odamlar hayoti va faoliyatidagi
o‘zgarishlarning asoslanishi bilan bog‘liq: birinchisi obektiv (iqtisodiy, texnik)
asosga, ikkinchisi – alohida shaxslar va aholi guruhlarining sub’ektiv fikriga,
mehnat, oilaviy munosabatlar, daromadlar, turmush tarzidan qoniqishining

22sub’ektiv bahosiga ega. Sub’ektiv baho turmush sifati konsepsiyasida hisobga
olinadi.
Qiymat va natural ko‘rsatkichlar. Qiymat ko‘rsatkichlariga
daromadlarning barcha ko‘rsatkichlari va pul shaklidagi boshqa ko‘rsatkichlar
(tovar aylanishi, xizmatlar, yuk tashish hajmi, pul qo‘yilmalari va jamg‘armalar)
kiradi. Natural ko‘rsatkichlar aniq moddiy boyliklar va xizmatlarni iste’mol
qilishning natural ko‘rsatkichlardagi (kg, dona, kv.m, kub) miqdorini – oziq-
ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish, uy-joy, madaniy-maishiy tovarlar bilan
ta’minlanishni tavsiflaydi.
Turmush darajasining tavsifi uchun miqdoriy va sifatiy ko‘rsatkichlar katta
ahamiyatga ega. Miqdoriy ko‘rsatkichlar aholi farovonligining sifatiy tomonini
ta’riflab berishga imkon beradi. Bular – boyliklar, xizmatlar, oziq-ovqatning
iste’mol tarkibi, ta’lim, malaka, uzoq muddatga foydalanish uchun
mo‘ljallangan ijtimoiy-maishiy predmetlar bilan ta’minlanish darajasidir.
Qayd qilinganidek, turmush darajasi ko‘p sonli, xilma-xil sabablarga
bog‘liq bo‘lgan ko‘p qirrali hodisadir. Istalgan odamning hayoti va faoliyati
havo va suv muhitining, uy-joy, maishiy hamda ishlab chiqarish sharoitlarining,
iste’mol tovarlari miqdori va sifatining ahvolidan boshlab, umumiy ijtimoiy-
iqtisodiy va ekologik vaziyatlar, shuningdek, siyosiy institutlar ahvoliga qadar
bo‘lgan tabiiy va ijtimoiy omillarning keng spektri bilan belgilanadi.
Omillarning eng ahamiyatli guruhi – siyosiy va iqtisodiy omillar, ijtimoiy soha,
ilmiy-texnik jarayon, ekologik muhitning rivojlanish omillaridir.
Omillar ta’siri tabiiy-iqlimiy sharoitlar va boyliklar (insoniy, mehnat,
ishlab chiqarish, moliyaviy, axborot, ma’naviy) mavjudligi bilan kuchayishi
(zaiflashishi) mumkin. Lekin, bevosita bog‘liqlik bu erda yo‘q. Masalan, juda
taqchil tabiiy boyliklarga ega bo‘lgan YAponiya va SHveysariya boy
mamlakatlar hisoblanadi. Aholisining soni ko‘p bo‘lgan mamlakatlarda ham
(AQSH, Germaniya, YAponiya), kichik bo‘lgan mamlakatlarda ham
(Lyuksemburg, Finlyandiya, SHveysariya) yuksak darajadagi farovonlik qayd
qilinadi. Masalan, Kanada, Norvegiya, Rossiya (shimoliy mintaqalar) og‘ir iqlim

23sharoitlariga ega, turmush darajasi bo‘yicha esa bu mamlakatlar bir-biridan farq
qiladi.
Siyosiy omillar. Har bir mamlakatda aholining turmush darajasi jamiyat
(davlat) tuzumi xususiyatiga, huquq institutining mustahkamligiga va inson
huquqlariga rioya etilishiga, hokimiyat turli tarmoqlarining o‘zaro nisbatiga,
uning boshqa mintaqalar (korxonalar) bilan o‘zaro munosabatlariga, qarshi
kuchlar, har xil partiyalar mavjudligiga bog‘liq.
Ijtimoiy munosabatlar har qanday mamlakatda millatning kuch-qudratidan
foydalanish imkoniyatini belgilaydi, shu bilan birga, davlat etakchi rolni
o‘ynaydi. Aynan davlat umummilliy rivojlanish, ularni amalga oshirishning turli
bosqichlarida va mexanizmlarida jamiyatning ijtimoiy yo‘nalishlari dasturini
ishlab chiqadi. Bu g‘oyalar ijtimoiy rivojlanish, turmush darajasi, fan-texnika
taraqqiyotining turli konvensiyalarida, dasturlarida, qonun xujjatlarida
mujassamlanadi.
Iqtisodiy omillar. Aholi turmush darajasining muhim tarkibiy qismi
hisoblangan milliy boylik iqtisodiy imkoniyatlarga bog‘liqdir. U moddiy
boyliklar, mehnat hisobiga jamg‘arilgan mahsulotlar hamda jamiyat
tasarrufidagi hisobga olingan va iqtisodiy muomalaga jalb qilingan tabiiy
boyliklarning yig‘indisidir. Milliy boylikning uzluksiz to‘lib borishi (uning
oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarilishi) ishlab chiqarish mahsuloti
hisobiga amalga oshiriladi.
Boylik ko‘rsatkichlari ijtimoiy ishlab chiqarish moddiy sharoitlarini va
umuman jamiyat hayotini tavsiflaydi, ijtimoiy mahsulot miqdori esa ma’lum
davr mobaynidagi ishlab chiqarish jarayoni natijasi sifatida, shuningdek, boylik
elementlarining o‘rnini to‘ldirish va uni ko‘paytirish manbai sifatida chiqadi.
Jamg‘arilgan boylik va ijtimoiy mahsulotlar hajmi mamlakatning iqtisodiy
qudratini hamda iste’mol, daromadlar, turmush darajasi hajmini ham aks
ettiradi. Milliy boylikning mustahkamlangan tarkibi 1.2.1-rasmda ko‘rsatilgan.

242.-rasm. Milliy boylik tarkibi
Milliy boylikning tarkibiy qismi jamiyat farovonligining moddiy sharoitlari
majmuini ifodalaydigan milliy mulk va oldingi avlodlar mehnati natijasidir.
Uning miqdori va tarkibi boshqa bir xil sharoitlarda YAIM o‘sishi hamda
mamlakat farovonligi oshishi uchun katta imkoniyatlarni taqozo qiladi.
Iqtisodiy omillar orasida milliy daromadning o‘sishi alohida rol o‘ynaydi.
Uning kattaligi hozirgi avlod mehnatining natijasi va aynan iste’molning o‘sish
manbaidir.
Milliy daromad – bu ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan mehnat
vositalari va moddiy xarajatlardan istisno umumiy ijtimoiy mahsulotning bir
qismi bo‘lib, u yangidan yaratilgan qiymat, ya’ni ushbu yildagi ishlab
chiqarishning jamiyat farovonligi uchun qo‘shganidir. Bu jamiyatning sof
“ishlab topilgan” daromadidir .
Iste’mol fondi – bu insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini va
umuman jamiyat ehtiyojlarini (ishlab chiqarish sohasiga, mudofaaga xarajatlar )
qondirishni ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir. Ushbu fond
miqdori ehtiyojlarini qondirishning imkoniyatlarini belgilaydi. Milliy boylik
Milliy mulk
Tabiiy resurslar
Yer fondi
Ishlab
chiqarishdan
foydalanish Noishlab
chiqarishdan
foydalanish
Foydali qazilma zahiralari
O’rmon fondi
Suv resurslari
Shaxsiy iste’mol
fondi Ijtimoiy noishlab chiqarish
iste’moli fondi

25Jamg‘arma fondi – bu fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish
rivojlanishini ta’minlovchi milliy daromadning bir qismidir.
Mehnat unumdorligi darajasi va dinamikasi YAIM hamda milliy daromad
o‘sishining eng muhim omilidir. Demak, aholining turmush darajasi ham
mehnat unumdorligi dinamikasiga bog‘liq ravishda oshadi (pasayadi). O‘z
navbatida, mehnat unumdorligi fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishiga, mehnatni
tashkil qilishni, ishlab chiqarish va boshqaruvni takomillashtirishga, ijtimoiy-
iqtisodiy omillarga (xo‘jalik mexanizmini takomillashtirish, mehnatning
asoslari, ijtimoiy sohani rivojlantirish) bog‘liq.
Ijtimoiy sohaning (fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat) rivojlanishi
aholining ijtimoiy (ma’naviy, madaniy) ehtiyojlarini qondirishni shart qilib
qo‘yadi, millat aql-idrokining rivojlanishiga ko‘maklashadi, millatning
sog‘lig‘ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga
ta’sir ko‘rsatadi.
Ilmiy-texnik taraqqiyot mahsulot va xizmatlar, texnologiya, ishlab
chiqarishni tashkil qilish, mehnat va boshqaruv, ta’lim, kadrlarni kasbiy
tayyorlash xususiyatlariga o‘zgarishlar kiritadi. Bu mehnat va boyliklarning
xarajatlar o‘zgarmagan yoki kamaygan paytda ishlab chiqarish hajmini oshirish
imkoniyatini beradi, mehnat unumdorligining o‘sishiga ko‘maklashadi.
Turmush sifati sohasidagi tadqiqotlar o‘tgan asrdayoq o‘tkazilgan edi. XX
asrning mashhur jamiyatshunosi F.A.Xaysk o‘z ilmiy asarlarida qashshoqlikning
mavjudligi jamiyat farovonligi uchun zarurdir, deb qayd qilgan va jamiyatda
qashshoqlikning yuzaga kelish qonuniyatini “har bir odamning o‘z ahvoli uchun,
shu jumladan, qashshoqlik uchun ham shaxsiy javobgarligini targ‘ib qilish
kerak”, deb ta’kidlagan. U har kimning o‘zi afzal ko‘rgan turmush tarzi va
uslubini tanlash erkinligiga tajovuz qilishning g‘ayriqonuniyligiga tayanib,
davlat aralashuvini cheklash uchun kurashgan.
Turmush sifati deganda, keng ma’noda aholining turli ehtiyoj va
manfaatlari nuqtai nazaridan o‘z turmushidan qoniqishi tushuniladi. Bu
tushuncha turmush

26darajasi xususiyatlari va indikatorlarini, mehnat va dam olish, uy-joy
sharoitlari, ijtimoiy ta’minot va kafolatlarni, huquqiy tartibni saqlash va shaxs
huquqlariga amal qilinishini, tabiiy-iqlim sharoitlari, atrof-muhitni asrash
ko‘rsatkichlarini, bo‘sh vaqtning mavjudligi va undan oqilona foydalanish
imkoniyatlari, nihoyat, tinchlik, orom, maishiy qulaylik, barqarorlikni qamrab
oladi.
Turmush sifati iqtisodiyot chegarasidan tashqariga chiquvchi ob’ektiv va
sotsiologik tarkibiy qismlarni, ya’ni ehtiyoj va manfaatlarni qondirish,
insonlarning o‘zlarining turmushidan qanoatlanish darajasini o‘z ichiga oluvchi
kategoriyadir. 3
3
Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.

27II.Bob. Global muammolar va demografik muammolar
2.1 Global muammolar va demografik muammolar
XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida juda ko’p va
murakkab muammolar vujudga keldi, ularning asosiy qismi ta’sir
doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi.
Butun dunyoni qamrab olgan, insoniyatning bugungi kuni va
kelajagiga xavf soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va
xalqlarning hamjihatlik bilan birgalikda harakatini talab qiluvchi
muammolar global muammolar deb ataladi.
Global muammolar aholi, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyot va atrof- muhit
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir. Global muammolar,
birinchidan-jami insoniyatga, barcha mamlakatlar xalqlar, ijtimoiy
tabaqalar manfaatlari va taqdirlariga ta’sir ko’rsatuvchi; ikkinchidan-
iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga, inqirozlarga sabab
bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining
mavjudligiga ham xavf soluvchi; uchinchidan- yechimini topishda
umumplanetar miqyosidagi hamkorlikni, barcha mamlakatlar va
xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi muammolar.
Global muammolarning soni taxminan o’ntadan qiriq-elliktagacha
boradi. Lekin shularning ichida asosiy, eng muhim integral
muammolarning soni o’ntadan oshmaydi.
Ular qiyidagilardan iborat:
1. Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish
muammosi.
2. Tinchlik va qurolsizlanish, yani jaxon urushining oldini olish
muammosi.
3. Ekologik muammo.
4. Energetik muammo.

285. Xomashyo muammosi.
6. Oziq-ovqat muammosi.
7. Dunyo okeanidan foydalanish muammosi.
8. Koinotdan tinch maqsadlarda foydalanish muammosi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish global
muammolarning eng muhimidir. Mazkur muammoning dolzarbligi dunyo
siyosiy xaritasida qoloq mamlakatlar soni va salmog’ining kattaligi va
mavqeyining sezilarli holda oshganligi bilan bog’langan.
Hozirgi vaqtda jahonda mavjud barcha mamlakatlarning 30 foizga
yaqini qoloq hisoblanadi. Shularning ¾ qismi Afrikada, 1 tasi Yevropada,
4 tasi Janubiy Amerikada va 11 tasi Osiyoda joylashgan. Iqtisodiy qoloqlik
mazkur mamlakatlarda siyosiy beqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy
va diniy ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda. Markaziy va Sharqiy Afrikada,
Ruanda va Burundi davlatlarida 1994-yillarda yuz bergan etnik mojarolar
bir millionjdan ortiq kishilarning hayotiga zomin bo’ldi.
Urush va tinchlik muammosi XX asr ikkinchi yarmining deyarli 40
yili mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib
kelgan. 80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarda dunyo siyosiy
xaritasida bo’lib o’tgan chuqur va miqyosli o’zgarishlar G’arb bilan Sharq
o’rtasida vujudga kelishi mumkin bo’lgan global yadro urushi xavfni
amalda yo’q bo’lishiga sabab bo’ldi. Bunday holat ushbu xavfni
tarqatuvchi mamlakatlar Rossiya va AQSH hamda NATO davlatlarida
harbiy-siyosiy sohada aniq amaliy tadbirlarni hayotga tadbiq etish bilan
bog’langandir.
Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi
to’g’risida so’z yuritmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda uch tarkibiy
qisimga: 1) ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish
oqibatida atrof muhitning degradatsiyalanishi; 2) atrof-muhitni inson

29faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi; 3) atrof muhitni ushbu chiqindilar
bilan “zaharlanishi” ga bo’lishi mumkin.
Energetika va xomashyo, oziq-ovqat muammolarining sabablari va
hal qilish yo’llari.
Hozirgi vaqtda energetika va xomashyo muammosi iqtisodiyot va
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan eng dolzard muammolardan biridir.
Mazkur muammolarning kun tartibiga birichi bor chiqishi XX asrning 70-
yillarida qayd etildi. 1973-yilda yuz bergan energetika muammosi va uning
oqibatlari hozirgi kungacha sezilmoqda. Energetik inqiroz va undan
keyingi chuqurlashgan hom ashyo muammosi yoqilg’i va xomashyoga
bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina belgilanmasdan, balik ularni qazib
chiqarish sharoitlari, dastavval kongeologik sharoitlarning
murakkablashuvi hamda xomashyo qazib olinayotgan va u birlamchi qayta
ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning yomonlashuvi bilan ham
bog’langandir.
Global oziq-ovqat muammosi insoniyatning eng qadimgi
muammolaridan biri hisoblanadi. Ocharchilik qadimgi davrlarda ham,
o’rta asrlarda ham, hozirgi vaqtda ham insonlarning boshiga tushgan eng
katta kulfatlardan biri bo’lgan. Ocharchilik 2 shaklda namoyon bo’ladi.
Birinchi shakilda ocharchilik surunkali davom etadi, uning natijasida
odamlarning sog’lig’i yomonlashadi, tinkasi qurioydi va harhil
kasalliklarga chalinishi ehtimoli kuychayadi. Ocharchilikning bu shakli
“to’yib ovqat yemaslik” deb ham ataladi. Ikkinchi shaklida balum bir
vaqtda, malum bir hududda qurg’oqchilik yoki boshqa sabablar bilan
bog’liq bo’lgan ocharchilik oqibatida millionlab, o’n millionlab insonlar
halok bo’ladi.
FAO (xalqaro oziq-ovqat bilan ta’minlash tashkiloti), VOZ (xalqaro
sog’liqni saqlash) va boshqa tashkilotlarning ma’lumotiga ko’ra insonning

30bir kunlik oziq-ovqat normasi 2400-2500 kkal dan past bo’lmasligi lozim.
Ba/zi mualliflar ushbu ko’rsatkich 2700-2800 kkal ga teng bo’lishi lozim
deb hisoblamoqdalar. Shu bilan birga, maskur ko’rsatkich insonlarning
yoshi, jinsi, mehnat faoliyati, kasb-hunari, tabiiy-ijtimoiy sharoitlari bilan
aloqador tarzda o’zgarishi mumkin. “Ovqat to’yib yemaslik” holati
yuqoridagi norma 1800 kkal dan pastga tushganda sezila boshlaydi,
ocharchilik esa ushbu ko’rsatkich 1000 kkal dan kam bo’lganda kuzatiladi.
FAOning ma’lumotlariga ko’ra yerdagi jami aholining 35 foizi to’yib
ovqatlangan, 15 foiza zaruriy miqdordagi kaloriyalarni qabul qilgan, lekin
ular oqsilni yetarli miqdorda iste’mol qilmagan. Aholining 20 foizi oqsilga
bo’lgan talabi qondirilmagan, 30 surunkasiga ovqatni to’yib yemagan yoki
och qolgan. Hozirgi vaqtda ocharchilik 580-650 mln. kishini qamrab olgan.
1-1,3 mlrd. kishi esa to’yib ovqat yemayapti. Rivojlanayotgan
mamaliakatlarda ocharhilikdan yiligi 13 mln. dan 18 mln. gacha kishi
o’lmoqda, shularnin ¾ qismini bolalar tashkil etmoqda. Hozirgi kiunda
ocharchilikka mahkum bo’lan jami aholining 200 mln. Afrikaga, 370 mln.
kishi Janubiy va Janubiy-sharqiy Osiyoga, 70 mln. Janubiy Amerikaga, 30
mln. kishi Yaqin va O’rta Sharq regionlariga to’g’ri keladi.
Yuqoridagi malumotlar hatto juda katta miqdordagi oziq-ovqat
yordam ko’rsatish bilan ham hal etib bo’lmaydi. Buning uchun
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy qoloqlikdan chiqarish, iqtisodiy-
ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlash, qishloq xo’jaligini ko’rsatish zarur. 4
4
Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2018

312.2 Demografik jarayonlar va ijtimoiy – iqtisodiy muammolar
O`rta Osiyo Respublikalari materiallari asosida
O`rta Osiyo respublikalari –O`zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston
va qirg`iziston mustaqillikka erishganlaridan so`ng o`z oldilarida turgan
muhim siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etmoqdalar.
Jumladan, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash, uni bozor munosabatlariga
o`tish davri talablariga muvofiqlashtirish, mavjud tabiiy, sotsial-iqtisodiy
va boshqa imkoniyatlardan to`la va samarali foydalanish, mamlakatning
geosiyosiy mavqeini yanadi takomillashtirish masalalari katta ahamiyat
kasb etadi. Shuningdek, aholi muammolarini ijobiy hal etish, uning
yashash sharoitini tubdan yaxshilash, sifat ko`rsatkichlariga e`tibor berish
ayniqsa dolzarbdir.
Odatda, tabiat bilan jamiyat taraqqiyoti o`rtasida muayyan darajadagi
mutanosiblik kerakligidek, aholi va iqtisodiyot rivojlanishi ham bir-biriga
muvofiqlashuvi lozim. Shu ma`noda, iqtisodiyot, moddiy ishlab chiqarish
jabhalari aholi (nufus) sonining o`sishiga nisbatan ancha ildamroq,
ustuvorroq rivojlanmoqi kerak.
O`z navbatida iqtisodiyotning bunday bo`lishiga aholining o`sib
borayotgan talab va ehtiyojlari, «sotsial buyurtmalar» ham sabab bo`ladi.
Zero, faqat mustahkam iqtisodiyot negizidagina xalq farovonligi, uning
moddiy va ma`naviy hayoti, turmush sharoiti yildan-yilga yaxshilanib
boradi, aholining noz-ne`matlarga bo`lgan talabi to`laroq qondiriladi.
Umuman olganda, demografik va iqtisodiy taraqqiyot masalasi,
ularning mushtarak birligini shakllantirish va uyg`unlashtirish dunyoning
barcha mamlakatlari uchun xos va ular ushbu muammoni yechishga
turlicha yondashadilar. Bu xususda asosan ikki yo`l bo`lib, u ham bo`lsa
iqtisodiyot rivojini aholi o`sishiga moslashtirish va aksincha, aholi sonini
mavjud iqtisodiy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda hamda ushbu

32masalani davlatning rasmiy demografik siyosati asosida tartibga solish va
uning o`sishini chegaralashdan iboratdir.
Albatta, bu ikki yo`nalishni qat`iy ravishda bir-biriga muqobil qo`yish
xato, chunki har qanday sharoitda ham demopentrik prinsip ustun turadi.
Binobarin, amalda ko`proq birinchi yo`nalish qo`llanilmoqda va bu
shubhasiz, mantiqan to`g`ridir. Sababi, iqtisodiyot, moddiy borliq, milliy
daromad aholi soni o`sishiga nisbatan taxminan 3-4 marta tezroq yoki
ko`proq o`smog`i lozim.
Shu bilan birga ba`zi davlatlar iqtisodiy tanglik, ekologik vaziyatning
nochorligi va boshqa sharoitlar tufayli aholi soni o`sishini pasaytirishga
(to`xtatishga) mo`ljallangan demografik siyosatni o`tkazmoqdalar. Ayni
paytda iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida aholi sonining kamayishini
to`xtatish va uning barqaror o`sishini rag`batlantirishga moyil yoki
intiluvchi davlatlar ham yo`q emas.
Yana shuni qayd etmoq joizki, ayrim mintaqa va mamlakatlarda
ekologik muhit va ijtimoiy hayotning yomonlashuvi oqibatida aholining
«aylanma harakati» (oboroti) ko`paymoqda – yuqori darajadagi tug`ilish
ko`rsatkichlari ayni vaqtda, afsuski, xuddi shunay yuqori miqdordagi
o`lim, va ayniqsa, ko`proq bolalarning nobud bo`lishi bilan sodir
bo`lmoqda. Bu noxush holat, albatta, iqtisodiy va ijtimoiy (ma`naviyat,
tarbiyaviy) jihatdan ham maqbul emas. Zero, bunday sharoitda aholining
o`rtacha yashash umri qisqaradi, uning sifat ko`rsatkichlariga, naslu-
nasabi, sog`lom avlodni yetishtirishga katta zarar yetkaziladi.
Ma`lumki, O`rta Osiyo davlatlarining aholisi nisbatan jadal sur`atlar
bilan o`sib bormoqda. Masalan, mintaqa aholisi 1865-1999 yillar
mobaynida 8 marta oshdi: 1865 yilda bu yerda taxminan 5,2 mln. kishi
yashagan edi, hozirgi kunda esa bu raqam 40 mln. atrofida (2000 yil
boshida). Shu yillar davomida O`zbekiston aholisi 8,5-9 barobar ko`paydi;

33qolgan qo`shni davlatlarda ham u taxminan shu miqyosda oshdi. Agar
1865 yilga nisbatan qaralsa, region aholisi 1938-1939 yilarga kelib 2
barobar ko`paydi. Demak, buning uchun taxminan 75 yil talab etildi.
Keyingi yillarda esa aholisining ko`payishi ancha jadallashadi-1970 yilga
kelib aholi soni yana hissaga oshdi va 20 mln. kishini tashkil etdi.
Boshqacha qilib aytganda, aholi sonining bunday ko`payish davri deyarli 2
martaga qisqardi va atigi 32-33 yilga teng bo`ldi, xolos. Aytish mumkinki,
asrimizning oxiriga kelib mintaqa aholisi 1970 yilga nisbatan yana ikki
hissa ko`paydi, ya`ni 30 yil davomida uning soni 40 mln-dan oshib ketdi.
Sobiq SSSRning aholisi eng avvalo O`rta Osiyo respublikalari
hisobidan ko`payib borardi: mamlakat yillik o`rtacha aholi sonining
ko`payishining taxminan 35 foizi O`rta Osiyoga, shundan 20 foizi
O`zbekistonga to`g`ri kelardi. Binobarin, o`sha yillarda mintaqada o`ziga
xos demografik vaziyat vujudga kelgan edi.
Aholining o`rtacha yillik ko`payish sur`ati ham yuqorilashib bordi.
Chunonchi, bu raqam 1926-1939 yilarda 2,55 (SSSR-2,00), 1939-1959
yy.-1.30 (0,50), 1950-1970 yy. 3,45(1,35) va 1070-1989 yy.-2,70 (0,90)
foizni tashkil etadi. To`g`ri, eng so`nggi yilarda bu yerda ham demografik
rivojlanish jarayoni susaydi-hozirgi paytda ko`rilayotgan ko`rsatkich 2,0
foizdan oshmaydi (masalan, O`zbekiston aholisi 1999 yilda 351 ming
kishiga yoki 1,4 foizga ko`paydi). Buning sababi turlicha: aholining tashqi
migratsiyasi kuchaydi, tug`ilish biroz pasaydi, o`lim va ayniqsa bolalar
o`limi ancha yuqori.
Mintaqa aholisi asosan tabiiy ko`payish negizida o`sib bormoqda.
Tabiiy ko`payish esa bu yerda an`anaviy ravishda yuqori va yillar
davomida uning pasayishi asta-sekin amalga oshmoqda. 1998 yilda
tug`ilishning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan)
qirg`iziston va Turkmanistonda 22, Tojikistonda 25 kishi, o`lim,

34yuqoridagilarga mos ravishda 7 va 6 kishini tashkil qiladi. Bolalar o`limi
Tojikistonda 25, qirg`isitonda 26, Turkmanistonda 38 promilledan iborat.
O`zbekistonda xuddi shu yili tug`ilish 23,0, o`lim 5,8 va bolalar o`limi
21,8 promillega teng bo`ldi.
Shu bilan birga mintaqaning demografik rivojlanishida aholi
migratsiyasining rolinini ham inkor etib bo`lmaydi, albata. Bu yerga
chetdan (xususan Rossiya rayonlaridan) aholining ko`chib kelishi XIX
asrning so`nggi choragida, ikkinchi jahon urushi yillarida ancha avj olgan
edi. 80 nchi yillar oxiri va 90-yillarning birinchi yarmida esa aks vaziyat
yuzaga keldi- O`rta Osiyodan «kelgindi» aholining qayta ko`chib ketishi
ko`paydi. Agar dastlabki yilarda g`ayri mahalliy milatlar ko`proq uzoq
xorijga (AqSH, Isroil va boshqalar) ko`chib ketgan bo`lsa, keyinchalik
emigratsiya jarayoni «yaqin xorij», ya`ni sobiq ittifoqdosh respublikalarini
va birinchi navbatda Rossiya, Ukraina davlatlarini ham qamrab oldi.
Misol tariqasida, quyidagi raqamlarni keltirish o`rinli: O`zbekiston
Respublikasidan 1980 yilda «uzoq xorijga», ya`ni sobiq SSSR hududidan
tashqariga 900 kishi ko`chib ketgan bo`lsa, 1998 yilda tashqi migratsiya
3580 kishini, 1989 yilda-10100 va 1990 yilda 41934 kishini tashkil etdi.
qirg`istonda ushbu raqamlar yuqoridagi yillarga mos ravishda 957, 10618,
16757 va 18035 kishiga, Tojikistonda 905, 10463 va 12468 kishiga teng.
Faqat Turkmanistonda emmigratsiya jarayoni sustroq. Bu yerdan 1980
yilda atigi 25 kishi, 1988 yilda –56, 1989 yilda –57, 1990 yilda –302 kishi
ko`chib ketdi, xolos.
90-yillarda tashqi migratsiya yanada kuchaydi. Misol, birgina
O`zbekistonda aholi almashuvining natijasi, ya`ni saldo migratsiya
(migratsiya qoldig`i) 1997 yilda 48,4 va 1998 yilda 50 ming kishini tashkil
qildi.

35Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng muhim ko`rsatkichlaridan biri
aholining o`rtacha umr ko`rishidir. Mazkur holat O`zbekistonda erkaklar
uchun 66, ayollar uchun esa 72 yilga barobar; qirg`izistonda u 63 va 71,
Tojikistonda 66 va 71, Turkmanistonda 62 va 69 yilni tashkil qiladi.
(«Naseleniye i obhestvo» axborotnomasi ,№ 38 avgust, 1999).
Keyingi yillarda O`zbekistonda ayniqsa sanoat ishlab chiqarishi jadal
rivojlanmoqda. Masalan, chop etilgan ma`lumotlarga qaraganda,
respublika bu borada 1999 yilda MDX mamlakatlari orasida birinchi
o`ringa chiqib oldi; bu yerda sanoat mahsulotlari 1991 yilga nisbatan 117
foizga o`sdi. Hamma narsa taqqoslashda, qiyoslashda ravshanlashadi,
deyishadi. Shu nuqtai nazardan yondoshsak, bu ko`rsatkich Rossiyada 53,
Ukrainada 51 va qozog`istonda 48 foizga tengligini guvohi bo`lamiz.
Raqamlar o`z-o`zicha vaziyatni real ko`rsatmoqda va ularni ortiqcha tahlil
qilishga zaruriyat bo`lmasa kerak.

36XULOSA
Aholining turmush darajasini oshirish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar
natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi:
– aholining turmush darajasi zaruriy moddiy va nomoddiy ne’matlar va
xizmatlar bilan ta’minlanganlik, ularni iste’mol qilish darajasi tushuniladi;
– aholining turmush darajasini belgilovchi omil aholi daromadlari hisoblanadi.
Mamlakat aholisi daromadlari nominal, real va real foydalaniladigan pirovard
daromadlari shakllanishining sxemalari ishlab chiqilgan;
– jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, natural shakldagi daromadlar rejali iqtisodiy
tizimga xos bo‘lsa, pul shaklidagi daromadlar bozor tizimini tavsiflaydi. Natural
daromadlarning mavjudligi bozor munosabatlarining rivojlanmaganligini
ko‘rsatadi;
– daromadlarning turkumlanish xususiyatlarini aniqlashda milliy iqtisodiyot
tarmoqlari bo‘yicha ish haqining turlicha darajada ekanligiga e’tibor berish
kerak. Olib borilgan tahlillar iqtisodiy islohotlar jarayoni va sur’ati turli
tarmoqlarda har xil kechganligi tufayli ish haqi miqdorining farqlanishiga olib
keldi;
– ishda olib borilgan tahlillar viloyatda aholining pullik daromadlarining ulushi
ortayotganligi, aksincha natural ko‘rinishdagi daromadlar ulushining
kamayotganligini ko‘rsatdi;
– tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra bir-biridan
farqlangani tufayli aholi daromadlari darajasi ham unga mos ravishda turlicha
bo‘lgan;
– O‘zbekistonda aholi daromadlarining farqlanishiga ikkita omil ta’sir
ko‘rsatishi, birinchidan, milliy iqtisodiyotda agrar sohaning muhim rol o‘ynashi,
ikkinchidan, aholi tarkibida ko‘p bolali oilalarning mavjudligi aniqlandi.
Bitiruv malakaviy isda yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, quyidagi tavsiyalar
berildi:
- aholini barcha tabaqalari uchun munosib turmush darajasiga erishishi
uchun barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlarpini ta’minlash, shunigdek, aholining

37turli qatlamlarini ish bilan ta’minlash, er, kreditlar va boshqa ishlab chiqarish
resuslaridan foydalanish orqali barqaror o‘sish sur’ati imkoniyatlaridan
foydalanishini kafolatlash;
- viloyatda aholi turmush darajasini oshirish borasida inson salohiyatini
rivojlanitirish indeksini yanada oshirish siyosati olib borish;
– amaldagi qonun hujjatlariga tumanlar bo‘yicha ish bilan band
bo‘lmagan va ishga joylashtirishga muhtoj aholi toifalarini aniq belgilaydigan
o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish;
- ijtimoiy farovonlikning integral indeksini hisoblash jarayonida har bir
hududning spetsifikasi, demografik holati, ijtimoiy infratuzilmasinining
rivojlanishi va ularning aholi turmush darajasiga ta’sirini baholash
ko‘rsatkichlaridan foydalanish;
- soliq yukini kamaytirish hisobiga soliq to‘lovchilar ixtiyorida
qoldiriladigan mablag‘lardan unumli foydalanish, aholi daromadi va bandlik
darajasini oshirish orqali xarid qobiliyati tez o‘sishi ta’minlanishiga erishish.
O‘ylaymizki, yuqorida berilgan ilmiy taklif va tavsiyalarni amaliyotga
tadbiq etish Samarqand viloyatida iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligi va
insonlar farovonligini oshirish muammolarini hal qilishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018
7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol
avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017,
20-29 bet.
8. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017 , 31-61 bet.
9. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.:2017, 205- b.
10. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
11. Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya.
Izdatelstvo RUDN» – 2015, 457 str.
12. Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax
uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoref. diss… kand. ekon. nauk. – Tashkent,
IE AN RUz, 2018. – 24 s.
13. Raximova N.X. Pov ы shenie ekonomicheskoy aktivnosti jen щ in na r ы nke
truda Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. ekon. nauk.–Tashkent, IE AN RUz,
2017.– 40 s.
38

14. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2016.– 58 b.
15. http://fayllar.org/
16. http://arxiv.uz/
17. http://ziyonet.uz/ru
18. http://referat.arxiv.uz/
19. http://aim.uz/
39

Global demografik muammolar

Sotib olish