Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	234.2KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	26 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTAMAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
EKOLOGIYA VA ATROF-MUHIT MUHOFAZASI
YO’NALISHI
1-KURS 017-55-GURUH TALABASI
EKOLOGIYA ASOSLARI FANIDAN TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Mavzu: Global ekologik muammolar va ularning oldini olish
chora tadbirlar
Bajardi:
Qabul qildi:
Qarshi-20__
1

GLOBAL EKOLOGIK MUAMMOLAR VA
ULARNING OLDINI OLISH CHORA TADBIRLAR
Mundarija
Kirish………………………………………………………………………3-5
Asosiy qism
1. Global ekologik muammolar va ularning shakllanishi rivojlanishi……..6-8
2. Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi………….9-22
3.Dunyo ok е ani, suv havzalarining ifloslanishi ……………………………23-27
4. Orol ekologik foj е asi tahlili …………………………………………….28-31
5.Ekologik muammolarning oldini olish chora tadbirlari………………….32-35
Xulosa……………………………………………………………………..35-37
Adabiyotlar ro’yxati…………………………………………………….38-39
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Jamiyatning rivojlanishi, iqtisodiyotning aynan
sanoatning zamonaviy ishlab chiqarishning hom ashyo talabi va undan chiqadigan
chiqindining miqyosi, aynan tabiat holatining yomonlashuvi va suv manbalarining
ifloslanishi, o’rmon daraxtlarining kesilishi, katta-katta hududlarning sanoat va
maishiy soha chiqindilari axlatxonasiga aylanishi, oxir-oqibatda odamlarning tartib
asosida boshqarilmaydigan nooqilona va uzoqni ko’ra bilib ish tutilmagan
faoliyatining yuzaga kelishi – insoniyatning oldiga murakkab savollarni
qo’ymoqda. Demak mazkur muammolar yechimini kutayotgan dolzarb masalalar
hisoblanadi.
Inson sivilizatsiyasining rivojlanishi va uning tabiat bag’riga tobora
chuqurroq kirib borishi oqibatida ahvol tubdan o’zgardi. Odamlar o’simlik va
hayvonot olamiga bostirib kirib, ko’pincha o’z faoliyatining salbiy oqibatlari
tabiatni o’zgartirib yuborishi mumkinligi haqida hatto o’ylab ham ko’rishmaydi.
Bugungi kunda ibtidoiy sof tabiat haqida gapirmasa ham bo’ladi. Yer yuzida
o’rmonlar qirqildi, katta-katta hududlar dehqonchilik qilish maqsadida
o’zlashtirildi, dorilar bilan o’g’itlandi, har xil chiqindi hamda gazlar bilan toza
havo va tabiat ifloslandi. Bundan tashqari, tabiatda toshqinlar, o’rmon yong’inlari,
chang bo’ronlari ham yuz beradi. Bularning barchasi tabiatning tabiiy
muvozanatiga putur etkazadi.
Insonning antropog е n faoliyati XX asr davomida tabbiy muvozanatning shu
qadar izdan chiqardiki, yuzaga k е layotgan ekologik muammolar murakkablashib
qamrov hududi k е ngayib globallashib bormoqda. Xususan, Orol ekologik
muammosi ham mintaqaviy muammo darajasidan chiqib ulgurdi.
Hozirgi vaqtda ekologik muammolar, ular yuzaga k е lishi hamda global
tizimning rivojldanishi haqida bilimga ega bo’lish, ularni bartaraf etishda xalqaro
birdamlik naqadar katta ahamiyatga ekanligini bilish katta ahamiyat kasb etadi.
Ekologiya faqat XX asrda mustaqil fan sifatida shakllandi va rasmiylashdi.
Haqiqatda esa, ekologiyaning fan sifatidagi katta ahamiyati yaqin vaqtlardan
boshlab tushunila boshlandi. Bu quyidagi holatga bog’liq holda tushuntiriladi. Yer
3

yuzida aholi sonining ortishi va tabiiy muhitga bo’lgan tasirining kuchayishi inson
oldiga hal etilishi zarur bo’lgan qator yangi hayotiy muhim masalalarni qo’ydi.
Inson endilikda o’zini o’rab turgan tabiatning qanday tuzilgani va «qanday
ishlashi» haqida to’la malumotga ega bo’lishi, to’g’rirog’i, uni juda yaxshi bilishi
kerak. Ekologiya fani xuddi ana shu muammolarni o’rganadi.
Ekologiya g’oyasi fundamental ilmiy fan sifatida juda muhim ahamiyatga
ega. Agar biz bu fanning dolzarbligini etirof etadigan bo’lsak, eng avvalo, biz
uning qonunlari, tushunchalari, atamalaridan to’g’ri foydalanishni o’rganib
olishimiz kerak. Axir, ular odamlarga o’zlarini o’rab turgan tabiiy muhitda o’z
o’rnini aniqlashda, tabiat boyliklaridan to’g’ri va oqilona foydalanishda juda katta
yordam beradi.
Kurs ishining o’rganilganlik darajasi: Bu insoniyat va tabiat o’rtasida vujudga
kelgan muammodir. Bu mavzu umumjahon olimlari tomonidan juda ko’p o’rganib
kelingan.
Kurs ishi maqsadi: Global ekologik muammolarning kelib chiqish
sabablarini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari:
 Global muammolarning shakllanishi va ularning rivojlanishi sabablari
 Dunyo ok е ani, suv havzalarining ifloslanishi
 Orol ekologik foj е asi tahlili
 Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi
Kurs ishining obyekti: Global ekologik muammolarning turlari.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining natijalarining ilmiy ahamiyati.
To’plangan ilmiy ma’lumotlar asosida global ekologik muammolar va ularning
oldini olish chora tadbirlari haqida bilim va ko’cikmaga ega bo’lish.
4

Kishilik jamiyati rivojlanishining avvalgi, sanoat ishlab chiqarish
bosqichigacha bo’lgan davrida insoniyatning tabiiy muhitga1 bo’lgan tasiri
unchalik kuchli bo’lmagan. Shu bois tabiat va jamiyat munosabatlarini turlicha
yo’nalishda ilmiy o’rganishning aksariyati d е t е rministik ruhda bo’lgan. Tabiat,
olam tuzilishi hamda jamiyatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga
bag’ishlangan antik (D е mokrit, Aristot е l, Platon, T е ofrast), f е odal (Forobiy, Ibn
Sino, Maltus) davr adabiyotlarida mazkur g’oya yaqqol ajralib turadi. Ushbu
qarashlar so’nggi tarixiy rivojlanishning dastlabki davrlarida ham k е ng
tarqaldi.Issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar, jumladan, karbonat angidrid,
metan, azot oksidi va qator galogen birikmali moddalarning kontsentratsiyasini
doimiy o'ichab borish atmosferada ular miqdorining barqaror ortib borayotganini
ko'rsatmoqda. Kompyutyerda bajarilgan dastlabki modellashtirishning
ko'rsatishicha, atmosferadagi karbonat angidrid miqdori sanoatlashish davriga
nisbatan 2 marta ortsa, Yer sirtidagi o'rtacha harorat 4°S ga ko'tariladi. Havo
barorati. Yangi ma'lumotlarning ko'rsatishicha, XX asrda Shimoliy yarim sharda
iqlimning isishi oxirgi 100 yillikdagi eng kuchli isoblanadi. Eng issiq o'n yillik
1990-2000 yillar oralig'iga, eng issiq yil esa 1998 yilga to'g'ri keladi. Qayd etish
lozimki, tungi haroratlarini ko'tarilishi kunduzgiga nisbatan yuqoridir. Shimoliy
Amerikaning shimoliy hududlarida. Shimoliy va Markaziy Osiyoda iqlimning
isishi ancha sezilarli bo'lib qoldi, o'rtacha global isishdan bir muncha kattadir.
Sovuq bo'lmagan davrJaming davomiyligi ham ortdi. Qor va muz qoplami. XX
asrning 60 yillari oxiridan qor qoplami 10% ga kamaydi, ko'llar va daryolaming
muzlash davri taxminan ikki hafta muddatga qisqardi, deyarli hamma joyda tog'
muzliklari chekindi. XX asming 50 yillaridan boshlab shimoliy yarim sharda bahor
va yozda dengizlardagi muz qoplami o'lchami 10-15% ga qisqardi, bu esa
Arktikada muz qoplami qalinligining deyarli 40% ga kamayishiga olib keldi.
Dunyo okeani sathi. XX asr davomida Dunyo okeani sathi 0.1-0.2 metrga
ko'tarildi. Buning sababi global isish natijasida dengiz suvlarining issiqlikdan
kengayishi va qutblardagi muzlarning erishidir.
5

1. Global ekologik muammolar kelib chiqishi va sabablari
Bugungi kunda insoniyatning global (sayyoraviy) muammolari, Yerning
kelajagi haqida o’ylaydigan odamlar juda kam topiladi. Bundan tashqari, odamlar
dunyoning rivojlanish modeli haqida tasavvurga ega emaslar.
Nazarimizda, hozirgi vaqtda mutaxassislar ham bu haqda unchalik bosh
qotirishmayapti. Dunyoning rivojlanish modelida agar aholi sonining ortishi,
sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining o’sishini
muvofiqlashtirish bo’yicha, shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish borasida
tegishli chora-tadbirlar belgilanmasa, kelgusida dunyoda nimalar yuz berishi
mumkinligi ko’rsatib o’tiladi. Xo’sh, dunyoning rivojlanish modeli kimlar
tomonidan taklif etilgan edi?1968- yilning aprel oyida Rimda dunyoning o’nta
mamlakatidan olimlar, pedagoglar, iqtisodchilar, insonparvarlar, sanoatchilar,
shuningdek, milliy va xalqaro tashkilot vakillari Italiyalik sanoatchi, iqtisod
sohasidagi yirik olim, k е ng dunyoqarashli inson - doktor Aurelio Pechchey
davatiga javoban to’planadilar. Ular odamlami hayratga soluvchi mavzu -
insoniyatning hozirgi va kelajakdagi murakkab ahvolini muhokama etishadi,
Insoniyatning taqdiri haqida chuqur tashvishda bo’lgan Aurelio Pechchey ularni va
boshqa insonlarni dunyo rivojlanishining uzoq muddatli muammolari borasida
bosh qotirishga majbur etadi. Bu uchrashuv «Rim klubi»ning tashkil etilishiga asos
bo’ladi. Tashkilotning asosiy maqsadi bizning barchamiz yashaydigan, turli xil,
ammo bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy, siyosiy, tabiiy va ijtimoiy
yo’nalishdagi tashkil topgan global tizimni yangicha nuqtayi nazardan tushunishga
o’rgatishdir va bunday yangicha tushunishni qarorlar qabul qilish uchun masul
bo’lgan shaxslar o’rtasida k е ngroq tarqatishdir. Shuningdek,butun dunyo
jamoatchiligi orasida qarorlar qabul qilish va ularni amalga oshirish bo’yicha
faoliyat ko’rsatish sohasida yangi-yangi tashabbuslar bilan amaliy yordam
berishdir.Tashkilot guruhi azolarining etirof etishlaricha, insoniyat oldida turgan
asosiy muammolar shu qadar murakkab va bir-birlari bilan bog’liqki, ananaviy
ijtimoiy institutlar va qarorlar qabul qilishning eskicha mexanizmlari bilan ularni
6

sira hal etib bo’lmaydi, Bugungi kunda hatto ularning butun teranligini to’la
darajada aks ettirishning ham imkoni yo’q.«Rim klubi»ning birinchi
yig’ilishidayoq juda dadillik bilan olg’a surilgan «Insoniyatning murakkab ahvoli»
loyihasini ishlab chiqishga qaror qilinadi. «Bu loyihaning maqsadi butun
insoniyatga tegishli muammolar kompleksini qarab o’tishdan iborat. Bu
muammolar: farovonlik orasida qashshoqlik; atrof-muhit zavoli; ijtimoiy
institutlarga bo’lgan ishonchning yo’qolishi; aholining ish bilan to’la
taminlanmaganligi; yoshlarning begonalashuvi; ananaviy qadriyatlarning inkor
etilishi, shuningdek, pulning qadrsizlanishi hamda boshqa iqtisodiy
tanazzullaridir». (X. Medouz va boshqalar. Sayyoramiz hayotiga xos barcha
muammolar bilan o’zaro bog’liqdek tuyulmagan bu va boshqa muammolar, «Rim
klubi» azolarining etirof etishicha, uchta umumiy xarakterga ega: u yoki bu
darajada bu muammolar barcha mamlakatlarda mavjuddir; ular o’zlarida
texnikaviy, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy elementlarni mujassam etadi va eng
muhimi, ularning barchasi bir-birlariga o’zaro tasir ko’rsatadi. Insoniyat ahvolining
murakkabligi ham shundaki, bu barcha muammolarni tushuna oladi, uning bilimi
va tajribasi katta, shunday bo’lsada, muammolarning dastlabki sabablarini, uni
tashkil etuvchi ko’pgina tarkibiy qismlarning o’zaro tasiri ahamiyatini to’la
tushunib yetavermaydi va oqibatida unga tegishli samarali chora-tadbirlar ham
ishlab chiqa olmaydi. Buning natijasida biz muammoning faqat ayrim
komponentlarinigina batafsil qarashda davom ettiramizu, ammo bir butunlik uni
tashkil etgan qismlarning shunchaki to’plamidan iborat emasligini, undagi bitta
unsurning o’zgarishi boshqalarining ham o’zgarishini bildirishini anglab
etavermaymiz.To’g’ri, qurollanish poygasi, atrof-muhit holatining yomon-lashuvi,
aholi sonining jadal suratlar bilan o’sishi va iqtisodning pasayishi hollari ko’pincha
markaziy, hozirgi zamon insonini o’z halqasiga olib turgan uzoq muddatli
muammolar hisoblanadi. Ko’pincha kishilar taraqqiyotining kelajakdagi yo’li,
ehtimol, hatto inson jamiyatining o’zi mavjud bo’lib qolish-qolmasligi, dunyoning
mazkur muammolarga nisbatan qanchalik tez va samarali chora-tadbirlar
belgilashiga bog’liqligini etirof etadilar. Shunday bo’lsa-da, dunyo aholisining
7

faqat malum qismigina bu muammolarni tushunishga va hal qilishga intiladilar.
Bundan quyidagi xulosalar kelib chiqadi.1. Atrof-muhit bir qancha manbalardan
ifloslandi va bu ifloslanish eksponstial o’sish qonuni bo’yicha sodir bo’ladi.
2. Biz atrof-muhit ifloslanishining eng so’nggi chegarasi haqida mutlaqo
bilimga ega emasmiz.
3. Ekologik jarayon davom etaveradi, lekin biosferaning tabiiy holatini
tiklash, uni muvofiqlashtirish borasidagi chora-tadbirlar ekologik jarayonlardan
orqada qoladi; atrof-muhit ifloslanishi o’zining eng so’nggi chegarasiga etadi.
Xo’sh, insoniyat o’zining bugungi kundagi global muammolarini qanday
yo’llar bilan hal etmoqchi? Bizda uning global taraqqiyotni modellash bo’yicha
loyihasi mavjudmi? o’z aql-idroki bilan bogiiq kelajak senariysi ishlab
chiqilganmi? Hech qanday muammo, hususan, ekologik muammo ham o’z-o’zidan
kelib chiqmaydi. Global muammolar hamisha bir-biri bilan uzviy
bog’liqdir. Faqat hozirgi zamon dunyosi uchun xarakterli bo’lgan rivojlanish
jarayonining tezlashib boruvchi tendensiyasi sabab va oqibatlarini tushunmoq
kerak.

8

2. Atmosferaning ifloslanishi, ozon tuynugi issiqxona samarasi
Atmosf е ra havosining ifloslanishi turli ijtimoiy-iqtisodiy oqbatlarga olib k е ladi.
Insonlar sog’lig’ining yomonlashuvi, binolar, tarixiy
obidalarningyemirilishi, o’cimlik va hayvonlarning nobud bo’lishi va boshqa
hodisalar katta iqtisodiy zararyetkazadi.
Atmosf е ra havosi o’z o’zini tozalash xususiyatiga ega. L е kin yirik sanoat
rayonlari, shaharlarda atmosf е raning bu imkoniyati ch е klangan. Yuqori darajadagi
t е xnog е n ifloslanishni bartaraf qilish insonlarning o’zlari amalga oshirishlari lozim
bo’lgan vazifadir. Havo ifloslanishining oldini olish va kamaytirishning turli
yo’llari mavjud. Chang, gaz tozalovchi qurilmalar o’rnatish, ishlab chiqarish
t е xnologiyasini o’zgartirish, ayniqsa kam chiqitli, chiqindisiz t е xnologiyaga o’tish
ushbu muammoni hal qilishning eng istiqbolli yo’llaridan hisoblanadi. Zararli
korxonalar shahar ch е kkasiga chiqariladi, sanitar-ximoya zonalari tashkil
qilinadi. Zararli tasiri darajasiga ko’ra korxonalar b е sh sinfga bo’linadi. Birinchi
sinf korxonalari uchun sanitar-ximoya zonasining k е ngligi 1000 m, ikkinchisi-500
m, uchinchisi-300 m, to’rtinchisi-100 m, va b е shinchisi-50 m qilib b е lgilanadi va
ko’kalamzorlashtiriladi. Sanitar-ximoya zonasida turar joylar, maktablar, sport
maydonchalarining bo’lishi mumkin emas. Hozirgi vaqtda havoning ifloslanishida
avtotransportning hissasi oshib bormoqda. Dunyo bo’yicha 600 mln.dan ortiq
avtomobil har kuni havoga yuz minglab tonna zararli birikmalar chiqaradi.
Avtomobil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar, shu jumladan o’pka raki va
boshqa og’ir kasalliklarni k е ltirib chiqaruvchi birikmalar (b е nz(a)pir е n,
qo’rg’oshin va boshqalar) mavjud. Transport harakatini tartibga solish muhim
ahamiyatga ega. Ekologik toza transport vositalarini yaratish shu kunning ustuvor
vazifalaridan hisoblanadi.
Tuproq — quruqlikning yuqori qismi bo’lib, o’simliklar, hayvonlar,
mikroorganizmlar va iqlim tasirida «ona» tog’ jinslaridan hosil bo’lgan. U
biosferaning boshqa qismlari bilan uzviy bog’langan muhim va murakkab tarkibiy
qismi. Tuproqda quyidagi asosiy komponentlar o’zaro tasirlashadi: mineral
9

zarralar (qurn, gil tuproq), suv, havo.detrit — qotib qolgan organik moddalar,
o’simlik va hayvonlar hayotiy faoliyati qoldiqlari. detritofaglardan tortib, to
detritlarni gumusga aylantiruvchi redustentlargacha bo’lgan tirik organizmlar
to’plami.
Tuproq go’yo tirik organizm. Uning ichida turli murakkab jarayonlar kechadi.
Tuproqni yaxshi holatda tutib turish uchun uning barcha tashkil etuvchilarining
almashinish jarayonlari tabiatini bilish zarur.
Tuproqning sirtqi qatlamlarida turti xil organizmlarning ko’plab qoldiqlari
mavjud. Ularning chirishi oqibatida gumus hosil bo’ladi. Gumus miqdori esa
tuproqning hosildorligini belgilab beradi. O’simliklar tuproqdan zaruriy mineral
moddalami oladi. o’simliklar so’lib, chiriganidan so’ng olingan elementlar yana
tuproqqa qaytadi. Tuproqdagi organizmlar barcha organik qoldiqlami qayta
ishlaydi. Shunday qilib, tabiiy sharoitlarda tuproqda modda almashmuvi doimiy
sodir bo’lib turadi. Suniy agrostenozlarda bunday aylanish buziladi. Chunki
qishloq xo’jaligi mahsulotining katta qismi yig’ishtirib olinadi va ular ehtiyojlar
uchun foydalaniladi. Demak, mahsulotning olingan o’sha qismi tuproqdagi
aylanish jarayonida qayta ishtirok etmaydi va oqibatda uning hosildorligi pasayadi.
Suniy agrosenozlardagi tuproqning hosildorligini oshirish uchun inson unga
organik va mineral o’g’itlar soladi. Normal tabiiy sharoitlarda tuproqda kechadigan
barcha jarayonlar muvozanatda bo’ladi. Ammo bu muvozanatni ko’pincha inson
aralashuvi buzadi. Uning xo’jalik faoliyati rivojlanishi natijasida tuproq
ifloslanadi, uning tarkibi o’zgaradi va u hatto butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi.
O’rmon va o’tloqzorlarning yo’qotilishi, agrotexnika qoidalariga amal qilinmasdan
erni ketma-ket haydash tuproq eroziyasi yuzaga kelishiga, hosildor qatlamning suv
oqimlari tufayli yuvilib ketishiga yoki shamoldan ishdan chiqishiga sabab
bo’ladi.Hosildor tuproq qayta tiklanadigan resurs hisoblanadi. Ammo uning qayta
tiklanishi uchun juda uzoq vaqt, yuzlab va hatto minglab yillar kerak bo’ladi. Yer
yuzida har yili milliard tonnalab hosildor tuproqlar yo’qotiladi. Shuning
uchun eroziya hozirgi vaqtda butun dunyo miqyosidagi balo hisoblanadi.
Insonning ishlab chiqarish faoliyati kuchayishi oqibatida tuproq qatiami jadal
10

ravishda ifloslanmoqda. Metallar va ularning birikmalari, radioaktiv elementlar,
shuningdek, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’itlar va kimyoviy vositalar
tuproqni asosiy iflos-lantiruvchilar hisoblanadi. Tuproqning ifloslanishi biosferada
moddalar aylanishining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, zararli moddalar
ekologik oziqlar «zanjiri»-ga qo’shiladi. Ular tuproq va suvdan o’simliklarga,
keyin hayvonlarga va oxir-oqibatda oziq-ovqat orqali inson organizmiga o’tadi.
Eroziya jahonnnng kupgina mamlakatlari (AQSh, Xitoy, Hindiston, Italiya
va boshqa davlatlari) da k е ng tarqalgan. Suv eroziyasi ayniqsa sur tusli o’rmon,
qora va kashtan tuproqlari zonalarida tayga-o’rmon zonasining d е hqonchilik
noxiyalarida, shuningd е k torli viloyatlarda ko’proq uchraydi, Uning asosiy
maydonlari Dn е pr, Volga, Don, Dn е str, D е sna daryolarininr o’ng qirg’oqida, O’rta
Rus, Volin-Pololsk, Don е stk, Volga bo’yi, Klin-Dmitrovsk va Stavropol
balandliklarida, Qrim, Kavkaz, Karpat, Ural, Oltoy, O’rta Osiyoning tog’li va tog’-
oldi rayonlarida rivojlangan.
Shamol eroziyasi (d е flyastiya) namyetarli bo’lmagan qurg’oqchil viloyatlar
(Shimoliy Qozog’iston, Boshqirdiston, Stavropol va Krasnodar o’lkalarida, Janubi-
Sharkiy Ukraina va Volga ortida, G’arbiy va Sharqiy Sibirning dasht zonalarida
ayniqsa cho’l va chala cho’llar zonalarida, kuzatiladi (56-rasm). Qishloq
xo’jaligida foydalaniladiganyerlarning 100 mln. g е ktari, jumladan
haydalmayerlarning 64 mln. g е ktari suv va shamol eroziyasiga uchragan (Nikonov.
1987 y). Eroziya natijasnda tuproq unumdorligi k е skin kamayadi yoki jarlanish
tufayli batamom yo’qotiladi va qishloq xo’jaligiga katta ziyon k е ltiradi.
Tuproqning haydalma qatlami yuvilganda oziq el е m е ntlarning yuvilib k е tishidan
tashqari, tuproqning fizik xossalari k е skin yomonlashadi. Gumusli
gorizont yuvilganda kam unumli zich haydalma osti qatlamiyer yuzasiga chiqib
qoladi. Buyerlarda o’simliklar hayoti va mikroorganizmlar faoliyati uchun zarur
sharoitlar yomonlashadi; ikkinchidan suvning singishi qiyin bo’lganidan,
tuproqning yuvilishi kuchayadi. Bahorda tuproq yuzasida suv oqimlarining ko’p
bo’lishi (60 - 80 foizigacha oqib k е tadi) va suv o’tkazuvchanlikning yomonligi
natijasida eroziyalangan tuproqlarda aktiv nam zahirasi kam to’planadi.
11

Tadqiqotlardan malumki, kam yuvilgan tuproqlarda ham hosil 15 - 20 foiz
kamayib, o’rtacha eroziyalanganda 30 - 40 va kuchli yuvilgan yerlarda 60 - 80
foizgacha ozayadi. Tuproqlar kuchli yuvilganda gumusli gorizont qalinligi juda
kamayadi, bazan ona jinslaryer b е tiga chiqib qoladi, natijada yerdan foydalanish
qiyinlashadi va bu maydonlar yaylovlar uchun ajratiladi. D е mak, haydalma
qatlamning yuvilib borishi natijasida tuproq unumdorligi asta-s е kin pasayib»
d е hqonchilikda ham m е hnat samaradorligining kamayishiga olib k е ladi. Qishloq
xo’jaligida jarlanish eroznasi ham juda katta ziyon k е ltiradi. Mamlakatimizda
jarliklar bilan egallangan maydonlar juda ko’p (5,0 mln. Ga
dan ko’proq). Jarlanish hodisasi k е ltiradigan zararni tasavvur etish uchun quyidagi
rastamni ko’rsatish kifoya: uzunligi ellik, tubi to’rt, eni ikki yarim m е tr k е ladigan
chuqurlik (jar) hosil bo’lganda 650 tonna tuproq oqib k е tadi. Bundan tashkari yana
ancha miqdorda oziq moddalar yo’q bo’ladi. Uni o’rnini to’ldirish uchun 20 prist е p
(traktor) go’ng, 3 - 4 prist е p turli xil min е ral o’g’itlar k е ltirish zarur. Jarliklar
qishloq xo’jalikyerlarni mayda uchastkalarga bo’lib tashlaydi. Bu esa t е xnik
vositalardan foydalanishni qiyinlashtiradi. Oqibatda yomon, tashlandiq yerlar
paydo bo’ladi. Jarlangan yerlarning t е varak atrofidagi maydonlarning suv r е jimi
ham k е skin yomonlashadi. Hisoblarga ko’ra, O’zb е kistondagina 150 mnng
g е ktardan oshik ana shunday jarli yerlar bor (ayniqsa Samarqand atrofidagi
Darg’om cho’li atrofi, Toshk е nt oblaotining qator nohiyalarida k е ng tarqalgan).
Shamol eroziyasi ham qishloq xo’jaligiga katta ziyon k е lgiradi. Shamol tasirida
tuprokning 2,5 sm qatlami uchirib olib k е tilganda ham har bir g е ktar maydondan
450 - 100) kg azot, 100 - 200 kg fosfor, 3,5 tG’ga qadar kaliy va 15 tonnagacha
gumus yo’qotiladi. Bundan tashqari issiq garms е llar, chang bo’ronlari ekinlar
hosiliga salbiy tasir etadi. Shamol eroziyasi tufayli yo’qotilgan tuproq qatlamini
tiklash uchun juda uzoq yillar k е rak bo’ladi. O’zb е kistonda shamol eroziyasi 37,3
mln. g е ktar, jumladan 2 mln g е ktardan ko’p maydon haydalma yerlarda tarqalgan.
Ozon qatlamini asosiy yemiruvchilar freonlardir. Bundan tashqari H, CH
A
lar hamda qishloq xo'jaligida keng qo'llanila- digan azotli o'g'itlar va boshqa
omillar ham ozon qatlamini yemiruvchi manbalar hisoblanadi.
12

Bulardan, ya'ni azotli o'g'itlardan xalq xo'jaligida foydala-nish miqdori borgan
sari ko'paymoqda. Bu esa ozon qavati siyraklashuvi davom etaverishiga olib
kelishi mumkin. Atmosf е ra yer sharining havo qobig’i bo’lib, biosf е rada hayot
mavjudligini taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosf е ra barcha
jonzotlarni zararli kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora yuzasidagi
issiqlikni saqlaydi. Agar havo qobig’i nidayer yuzasida kunduzi Q1000S va
k е chqurun-1000S harorat kuzatilgan bo’lar edi. Atmosf е raning yuqori ch е garasi
taxminan 2000 km balandlikdan o’tadi. Atmosf е ra bir n е cha qatlamlardan iborat
bo’lib, uning asosiy massasi (90%) 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi
troposf е ra qismida joylashgan. Troposf е rada har 100 m е trga ko’tarilganda havo
harorati 0,60S ga kamayadi va Q400S dan –500 S gacha pasayadi. Ob-havo va
iqlim asosan troposf е radagi jarayonlar bilan bog’liq. Atmosf е raning shu
qatlamida barcha yog’inlar va bulutlar hosil bo’ladi, bo’ronlar yuz b е radi.
Troposf е ra ustida 40-50 km. gacha balandlikda stratosf е ra joylashgan va unda
harorat pasayib boradi. Stratosf е rada 22-24 km oraliqda Yerdagi tirik
organizmlarni ximoya qiladigan, ultrabinafsha nurlanishning katta qismini yutib
qoladigan ozon (0
3 ) qatlami joylashgan. Ozon gazi yig’ilganda yupqa, 2-4 mm
qatlamni hosil qiladi, l е kin himoya ahamiyati juda ham katta. Stratosf е radan
k е yin, 50 km dan yuqorida m е zosf е ra joylashgan va unda harorat pasayib boradi.
80 km yuqorida harorat –700 S ni tashkil qiladi. Undan uqorida t е rmosf е ra
joylashgan bo’lib, 500-600 km balandlikda havo harorati Q16000 S gacha
ko’tariladi. 800-1600 km da ekzosf е ra joylashgan va unda havo juda ham
siyrakdir. B е gona qo’shimchalari bo’lmagan atmosf е ra havosi quyidagi tarkibiy
qismlardan iborat: azot-78.09%, kislorod 20.94%, argon 0.93 %, ugl е rod
qo’shoksidi- 0.03 %. Boshqa gazlarning miqdori nisbatan kam. Bundan tashqari
havoda doim 3-4 % suv bug’lari mavjud, chang zarralari bo’ladi. Atmosf е radagi
har bir gaz o’ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir. Atmosf е rada uzoq
vaqtdan b е ri asosiy gazlarning nisbatan doimiy miqdorlari mavjud bo’lib, so’nggi
yillarda inson tasirining kuchayishi natijasida gazlar balansining o’zgarishi
kuzatilmoqda. Atmosf е radagi azot va kislorodning miqdori juda katta bo’lishiga
13

qaramasdan salbiy tasir tobora kuchayib bormoqda. Kislorodning asosiy manbai
bo’lgan o’rmonlarning maydoni t е zlik bilan qisqarmoqda, ok е anning n е ft
maxsulotlari bilan ifloslanishi fitoplankton (suv yuzasida suzib yuradigan
mikroskopik o’simliklar) faoliyatiga tasir ko’rsatmoqda. Qazilma yoqilg’ilardan
foydalanish jarayonida o’nlab milliard tonna kislorod sarf bo’lmoqda. Bu
jarayonlar k е lajakda kislorod balansining o’zgarishiga olib k е lishi mumkin.
Oxirgi 150 yil davomida inson faoliyati natijasida atmosf е radagi ugl е rod
qo’shoksidi (CO
2 ) ortgan. CO
2 zaxarli emas, o’simliklar uchun ozuqa
hisoblanadi. CO
2 qisqa to’lqinli quyosh nurlarini o’tkazadi, l е kin yerdan
qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik nurlanishini ushlab qoladi.
Natijada «issiqxona eff е kti» vujudga k е ladi. Е rning o’rtacha harorati(Q150S) 0,8-
10 S ga oshganligi qayd qilinmoqda. Yoqilg’ining ko’plab ishlatilishi muammoni
k е skinlashtiradi. Atmosf е rada m е tan(CH
4 ) va azot chala oksidi(N
2 O) miqdorining
ortishi «issiqxona eff е kti»ni kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini k е ltirib
chiqarmoqda. Yer tarixida iqlim o’zgarib turgan, bir n е cha marotaba muz bosish
davrlari kuzatilgan. Ayrim davrlarda sayyorada vulkanik faoliyatning kuchayishi
natijasida iqlimning sovib k е tganligi qayd qilinadi. Bunda atmosf е raning yuqori
qatlamlariga chiqarilgan tutun, gaz-changlar quyosh nurlarini qaytarib yuboradi va
harorat pasayib k е tadi. Atmosf е raning antropog е n ifloslanishining kuchayishi
oqibatida harorat pasayib k е tishi ham h е ch gap emas. Bu masalalar oxirigacha,
chuqur o’rganilmagan. L е kin so’nggi yillarda ob е ktiv malumotlar global
haroratning ortishi va iqlimning isish tomonga o’zgarayotganligini ko’rsatmoqda.
Inson faoliyati natijasida tobora ko’plab chiqarilayotgan SO
2 gazini o’simlik va
ok е andagi fitoplankton yutib ulgura olmayapti. Iqlim o’zgarishi bo’yicha xalqaro
eksp е rtlar guruhi(IO’XEG) fikricha, agar ahvol shunday davom etadigan bo’lsa
yaqin 50 yil ichida harorat 2-40 S ga ortishi mumkin. Bu muzliklarning erishi va
quruqlikni suv bosishi, ob-havo sharoitlarining k е skin o’zgarishlariga olib k е lishi
bashorat qilinadi. Jahon hamjamiyati iqlim o’zgarishining ekologik, iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy oqibatlarini tushungan holda uning oldini olish uchun ilmiy
14

tadqiqotlar, turli tadbirlarni amalga oshirmoqda. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti(BMT)ning Iqlim o’zgarishi to’g’risidagi Konv е nstiyasi 1992-yili Rio-
D е -Jan е yrodagi atrof-muhit va rivojlanish bo’yicha Umumjahon Konf е r е nstiyasida
155 davlat tomonidan imzolangan. Ushbu nufuzli xalqaro shartnomaning yakuniy
maqsadi atmosf е radagi issiqxona gazlari miqdorini iqlim tizimiga xavfli
antropog е n aralashuvining oldini oladigan darajada barqarorlashtirish hisoblanadi.
Bunday darajaga ekosist е malarning iqlim o’zgarishiga tabiiy moslashishi
uchunyetarli bo’lgan, oziq-ovqatni ishlab chiqarish va mamlakatlarning barqaror
asosda k е yingi iqtisodiy rivojlanishini havf ostiga qo’ymaslikka imkon yaratadigan
muddatlarda erishish zarurdir. 1997-yil 10 d е kabrda imzolangan Kioto
Bayonnomasiga muvofiq alohida davlatlar o’z zimmalariga issiqxona gazlarini
chiqarishni qisqartirish majburiyatini olganlar va zarur tadbirlarni amalga
oshirmoqdalar. Bunda issiqxona gazalarini chiqarishni 1990-yil darajasida
qisqartirish ko’zda tutiladi .
4. Ayrim ifloslantiruvchilar butun sayyora bo’ylab tarqaladi; ularning zararli tasiri
faqat o’zi tarqalayotgan atrof-muhitdagina emas, balki undan juda
uzoq-uzoq masofalarda ham namoyon bo’ladi. Har qanday inson o’z
muammolarini biror model yordamida hal etadi. Model bu - murakkab tizim
haqidagi tartibga solingan takliflarning oddiy to’plami, bu barcha his qilish va
o’tmish tajribasidan kelib chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlarning biror
to’plamini tanlash yo’li bilan modellash usuli ekologiyada ham k е ng qo’llaniladi.
Uning potensial imkoniyati juda kattadir. Modellash ekotizim tabiatni taxminiy
tushuntirish va oldindan aytish imkonini beradi. Ayniqsa, u atrof-muhit
tadqiqotining nazariy darajasi etarli bo’lmagan hollarda juda qo’1 keladi. Xuddi
ana shu yo’nalishda modellash nazariy tuzulmalarni hamisha to’ldiradi. Chunki
tabiatga amaliy tasir ko’rsatish va bunday tasir oqibatlarini nazariy anglash
o’rtasidagi farq saqlanib qolaveradi. Biosferani sifat jihatdan yangi variantda qayta
qurish uchun, albatta, dastlab bu ishning modeli yaratilishi kerak
Atmosf е raning ifloslanishi d е ganda uning tarkibi va xossalarining inson
salomatligi, hayvonlar, o’simliklar va ekosist е malarga salbiy tasir ko’rsatadigan
15

o’zgarishi tushuniladi. Atmosf е ra tabiiy va suniy yo’llar bilan ifloslanadi.
Vulqonlar otilishi, chang to’zonlar, o’rmon, dashtlardagi yong’inlar, o’simlik
changlari, mikroorganizmlar, kosmik chang va boshqalar tabiiy ifloslanish
manbalaridir.Suniy ifloslanish manbalariga en е rg е tika, sanoat korxonalari,
transport, maishiy chiqindilar va boshqalar kiradi. Hozirgi vaqtda atmosf е ra
ifloslanishining 75% tabiiy anbalarga va 25% antropog е n manbalarga to’g’ri k е ladi
(1-jadval).
Atmosf е raning suniy ifloslanish darajasi oshib bormoqda. Atmosf е raning
mahalliy, r е gional va global ifloslanishi kuzatiladi. Barcha t е xnog е n
manbalardan Yer atmosf е rasiga chiqarilgan ifloslovchi birikmalar 2-jadvalda
k е ltirilgan. Oksidlari(SO
x ), xlor, ftor ugl е rodlar, m е tall oksidlari va boshqalar
kiradi. Atmosf е raga o’n minglab modda va birikmalar chiqarilgan bo’lib, ularning
o’zaro birikib hosil qilgan aralashmalari to’la o’rganilmagan. Bunday nomalum
birikmalarning tirik jonzotlarga, shu jumladan inson sog’lig’iga tasiri aniq
baholangan emas.
Atmosf е raning eng xavfli ifloslanishi radioaktiv ifloslanishdir . Radioaktiv
ifloslanishning asosiy manbalari yadro qurolining sinovlari, atom
Eеktrostanstiyalaridagi falokatlar hisoblanadi. Radioaktiv ifloslanish rak va boshqa
kasalliklarning ortishiga olib k е ladi. Havoning kuchli ifloslanishi inson
sog’lig’iga, barcha jonzotlarga salbiy tasir ko’rsatadi. Shaharlar va sanoat
rayonlarida kishilar o’rtasida asab, yurak-qon tomir, surunkali bronxit, emfiz е ma,
nafas qisishi va o’pka raki kasalliklarining ko’payishi kuzatiladi. Ko’z kasalliklari
va bolalar kasalliklarining ortishi qayd
qilingan. Shahar havosida sanoat korxonalari va avtotransport chiqindilarida
kanst е rog е n moddalar bo’lib (b е nz(a)pir е n, aromatik ugl е vodorodlar), ularning
surunkali tasiri natijasida rak kasalliklari k е lib chiqadi. Avtotransportning chiqindi
gazlaridagi qo’rg’oshin birikmalari ham inson sog’lig’i uchun ayniqsa havfli
hisoblanadi. Atmosf е radagi turli zaharli gazlar o’simlik va hayvonlarga ham
zararyetkazadi. Oltingugurt gazi, ftorli vodorod, ozon, qo’rg’oshin, xlor va
boshqalar o’simliklarga ayniqsa kuchli tasir ko’rsatadi. O’simliklarning nobud
16

bo’lishi, hosilning kamayishi, fotosint е z int е nsivligining o’zgarishi kuzatiladi.
Havoning kuchli ifloslanishi bazi uy hayvonlarining nobud bo’lishiga olib
k е ladi. Atmosf е ra havosidagi inson, tirik jonzotlarning hayoti uchun zararli
moddalarning yuqori konst е ntrastiyasi ch е garasi-PDK ajratiladi. Bunda
ifloslantiruvchi moddalarning inson, o’simlik va hayvonlarga b е vosita yoki
bilvosita zararli tasir ko’rsatmaydigan miqdori ko’zda tutiladi. Zararli
birikmalarning odamning m е hnat faoliyatiga va kayfiyatiga putur yetkazmasligi
ham nazarda tutiladi. Havo ifloslanishining muntazam PDK dan yuqori bo’lishi
aholining kasallanish darajasining k е skin ortishiga olib k е ladi. Aholi yashash
joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasiri PDK ko’rsatkichlari bo’yicha
b е lgilanadi. Atmosf е raning ifloslanishi ind е ksi-IZA kompl е ks ko’rsatkichi ham
qo’llaniladi. Turli moddalarning tasir darajasiga qarab xilma-xil PDK
ko’rsatkichlari b е lgilangan. PDK ko’rsatkichlari turli davlatlarda farqlanishi
mumkin. O’zb е kistonda PDK ko’rsatkichlari mahalliy sharoitlarni hisobga olib,
xalqaro m е yorlar asosida yangidan asdiqlanmoqda. Havodagi zararli moddalarning
yuqori konst е ntrastiya ch е garasi-PDK tasiri insonning zararlangan muhitda
bo’lishi davomiyligiga bog’liq. Shunga qarab, zararli moddalarning ish joyidagi
(PDK ish), shahar va qishloqlardagi mumiknlik darajasi yuqori ch е garasining qisqa
muddatliligi(PDK q) o’rtacha sutkalik(PDK o’.s) m е yoriy miqdorlari 5–jadvalda
b е rilgan.
Atmosf е ra ifloslanishini m е yorlash uchun sanoat va transportda chiqindi
chiqarish miqdorlari ch е garalab qo’yiladi va PDV ko’rsatkichlari b е lgilanadi. Har
bir turg’un manbalar uchun alohida PDV m е yorlari tasdiqlanadi. Ushbu m е yorga
amal qilish aholi turar joylarida havo ifloslanishining PDK darajasida bo’lishini
taminlaydi.
Ozon muammosi. Atmosf е raning 20-30 km oralig’ida joylashgan o’ziga xos
himoya qobig’i-ozon (O
3 ) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik
muammolardan hisoblanadi. Yer yuzida dastlab 1970-yillarda stratosf е radagi
ozonning kamayishi kuzatildi. 1980-yillarda Antarktida ustida ozonning 50% ga
kamayishi qayd qilindi. Ko’pchilik mutahassislar ozonning kamayishi t е xnog е n
17

yo’l bilan k е lib chiqqan d е b hisoblaydilar. Atmosf е rada ozon miqdorining
o’zgarishi tabiiy jarayonlar, jumladan, quyosh faolligining o’zgarishi, boshqa
omillar tasirida ham o’zargan bo’lishi ham mumkin. L е kin, sabablaridan qatiy
nazar ushbu muammoni ijobiy hal qilish yo’llarini izlash, choralar ko’rish
lozimdir.
Ozon qatlami insonlar va barcha jonzotlarni quyoshning ultrabinafsha
nurlarning zararli tasiridan himoya qiladi, sayyoramizni o’ziga xos isituvchi
«qobig’i» hisoblanadi. Sovutkichlarda ishlatiladigan xlorftorugl е rodlar (fr е onlar-
CFCI
3 , CF
2 CIF
2, CHCIF
2) ), azot oksidlari tasirida ozon parchalanadi.
Yer yuzi qutblarida, ayrim hududlar va yirik shaharlar ustida ozon tuynuklari
vujudga k е lgan. Ozonning siyraklashuvi natijasida t е ri raki kasalligi ko’payadi,
ko’z kasalliklari ortadi, hayvonlarga, o’simliklarning fotosint е tik faolligiga tasir
ko’rsatadi. Hozirgi kunda ozonning kamayib borishi bilan yuzaga k е layotgan
ekologik oqibatlarning oldini olish uchun milliy, r е gional va
umumjahon miqyosida tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ozon muammosini hal
qilishga qaratilgan V е na Konv е nstiyasi va mamlakatlarning ozon parchalovchi
birikmalarni chiqarishini kamaytirish majburiyatlarini olish bo’yicha Monr е al
bayonnomalari qabul qilingan.
«Kislotali yomg’ir» lar ayrim davlatlarda xaqiqiy ekologik falokatga
aylanib qolgan. Har qanday qazilma yoqilg’i yondirilganda chiqindi gazlar
tarkibida oltingurgut va azot qo’shoksidlari bo’ladi. Atmosf е raga millionlab tonna
chiqarilayotgan bu birikmalar yomg’irni kislotaga aylantiradi.
2SO
2 Q O
2 Q 2H
2 O q 2H
2 SO
4
4NO
2 Q 2H
2 O Q O
2 q 4HNO
3
AQSh, Kanada, G е rmaniya, Shv е stiya, Norv е giya, Rossiya va boshqa
rivojlangan davlatlarda kislotali yomg’irlar tasirida katta maydondagi o’rmonlar
qurishi kuzatilgan. Bunday yomg’irlar hosildorlikni pasaytiradi, suv havzalarini
nordonligini oshirib yuboradi, binolar, tarixiy yodgorliklarni yemiradi, inson
sog’lig’iga zararyetkazadi. Kislotali yomg’irlarning uzoq masofaga ko’chishi
18

natijasida turli davlatlar o’rtasida k е lishmovchiliklar yuzaga k е ladi. Ushbu
ekologik xatarni bartaraf qilish uchun mahalliy, r е gional va xalqaro miqyosda
tadbirlar o’tkaziladi. Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz turib qolishi-
inv е rsiya oqibatida kuzatiladigan zaharli tuman-smog (tutun va tuman aralashmasi)
insonlar sog’lig’iga o’ta salbiy tasir ko’rsatadi. 1952 yili 5-9 d е kabrda Londonda
yuz
b е rgan smog oqibatida 4000 dan ortiq kishi nobud bo’lgan.
Fotokimyoviy smog d е ganda sanoat va transport chiqindi gazlarining quyosh
nurlari tasirida r е akstiyaga kirishib havfli birikmalarni hosil qilishi tushuniladi.
Jumladan, ozon, formald е gid va boshqa birikmalarning hosil bo’lishi va
miqdorining ortishi kuzatiladi. Smogning oldini olish muhim ahamiyatiga ega.
Dunyo «issiqxonasi» samarasi. Yer atmosferasi tarkibidagi barcha gazlar
ma'lum vazifani bajaradi. Xususan, is gazi (C0
2 ) yerdagi haroratni bir xilda ushlab
turishi tufayli sayyoramizning «ko'rpasi» hisoblanadi. Is gazining atmosfera havosi
tarkibidagi ulushi foiz bo'yicha 0,3 ni tashkil etsa-da, mavsumlar davomida
o'zgarib turadi. Olingan ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi davrda sayyoramizda inson
tomonidan yiliga o'rtacha 22 mlrd tonnadan ortiq is gazi atmosferaga
chiqarilmoqda. Uning miqdori yildan yilga ko'paymoqda.
Is gazi, asosan, sanoat korxonalaridan, avtotransport va o'rmonlar yonishidan
chiqadi. Mutaxassislarning fikricha, atmosfera tarkibidagi ushbu gaz miqdori XX
asr mobaynida 10 —15 % ortgan. XXI asr o'rtalariga borib, 40 % ga yetishi
bashorat qilinmoqda. Is gazi Quyoshdan kelayotgan qisqa to'Iqinli nurlarni ko'p
qaytarib, ayni vaqtda Yerdan qaytgan uzun to'Iqinli nurlarni tutib qolishi tufayli
atmosfera havosining isishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari, CH
4 , N,0 gazlar
ham havo haroratining isishiga ta'sir etadi.
Keyingi 100 yil mobaynida Yer shari o'rtacha ГС isigan. Agar isish shu tarzda
davom etaversa, XXI asr o'rtasida Yerning o'rtacha harorati 3—5° ga ko'tarilishi
mumkin. Yer shari haroratining VC ga ko'tarilishi qutbiy kengliklardagi muz liklar
19

erishini tezlashtirdi, Arktikadagi va tog'lardagi muzlik-larning 40 % i erigan,
Afrikadagi Kilimanjaro tog'idagi muzlik lar erib tugagan. Bu esa Yevropaning
ayrim mamlakatlarida, Rossiya viloyatlarida har yili suv toshqinlari vujudga
kelishiga olib kelmoqda. Atmosfera havosining isishi davom etaversa, XXI asr
mobaynida Dunyo okeani sathi bir necha o'n metrga ko'ta- riladi va quruqlikning
salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi. Chunonchi, Maldiv orollari (Hind
okeanida), Okeaniya, F i l i p p i n , Bangladesh, Indoneziya, G'arbiy Yevropaning
dengiz sohillari suv ostida qoladi. Sankt-Peterburg, Qohira, Shanxay, Bangkok
kabi ko'plab shaharlar suv toshqinidan katta talafot
ko'radi. Bunday holat sohil bo'yidagi ko'plab aholini, qishloq va sanoat, qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishini materik ichkarisiga ko'chirib, portlarni qayta
ta'mirlashni taqozo etadi. Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi ekinlarining
hosildorligiga, odamlar salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Iqlimdagi o'zgarishlar asta-sekin butun biosfera dinamik mutanosibligining
buzilishiga sabab bo'ladi. Yer shari tarixida bunday iqlimiy o'zgarishlar ilgarilari
ham uchragan, biroq ular tabiiy ravishda sodir boigan. Biz yashab turgan asrdagi
o'z garishlar, asosan, antropogen omillar ta'sirida sodir bo'lmoqda. Afsuslanarli yeri
shundaki, bunday o'zgarishlar tez-tez kuza-tilmoqda.
Atmosfera havosining isishi davom etaversa, kelgusida sayyoramizda
qanday o'zgarishlar sodir bo'lishi mumkin:
1. Dunyoning biror mamlakati atmosfera havosining global darajada
isishidan foyda ko'rmaydi. U hozirdan boshlab, ko'p mamlakatlarga katta
zarar yetkazmoqda. Kelgusida uning zarari yanada kuchayadi.
2. Iqlim o'zgarishi suv resurslariga, qishloq xo'jaligiga, butun ekotizim va
kishilar salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
3. Atmosfera havosi isishining salbiy ta'sirlaridan qutu- lishning yagona
yo'li — havoga chiqariladigai is gazi va boshqa gazlar miqdorini hamda
antropogen omillar ta'sirini kamay-tirish, ekotizimni, ayniqsa, o'rmonlarni
20

kesilishini to'xtatish.
Ch’llashish muammosi. Ma'lumki sayyoramizning quruqlik yuzasining 40
mln. km 2
maydoni qurg'oqchil hududlardan iborat. Dunyo aholisining 15 % dan
ortig'i (800 mln kishi) aynan shu mintaqada istiqomat qiladi. Sug'oriladigan
yerlardagi sho'rlanish, tuproq eroziyasi natijasida yerlarning unumdorligi
yo'qolmoqda. Yaylovlarda tartibsiz mol boqilishi, dov-daraxtlar- ning o'tin va
boshqa maqsadlarda ayovsiz kesib yuborilishi yaroqsiz yerlar maydonining uzluksiz
kengayib borishiga sabab bo'lmoqda. Cho'llanish jarayonini keltirib chiqaruvchi
sabab- larning salkam 90 % i inson faoliyati tufaylidir. Bundan tashqari, yiliga 21
mln. ga yer yaroqsiz holga kelmoqda, 6 mln ga sug'oriladigan yer cho'l tusini
olmoqda. Sug'oriladigan yerlar ning 90 mln ga sho'rlanishga uchragan.
Cho'llanish talafotlari ko'pgina Osiyo va Afrika mamla- katlari, Avstraliyada
borgan sari katta maydonlarni o'z domiga tortmoqda.
Kabir fojiasi yiliga 20 ming km 2
mahsuldor yerni sahro qa'riga tortdi. Sahroyi
Kabir maydoni yiliga 1,5 mln.ga kengaymoqda. Oqibatda 1 mln. dan ortiq kishi
ochlikdan halok bo'ldi, 35 mln. kishining hayoti xavf ostida. Aholining turmush
darajasi borgan sari yomonlashmoqda, oziq-ovqat, ichimlik suvining yetish-
masligi, turar joy muammolari keskin tus olmoqda, kasalliklar soni ko'paymoqda.
Kelgusida cho'llanish kengaymasligining oldini olish uchun keskin choralar
ko'rilmasa, sayyoramiz aholisining turmush darajasi yanada yomonlashadi.
O'rmonlar maydonining qisqarishi. Planetamizdagi nam tropik o'rmonlar
«sayyoramizning o'pkasi» hisoblanib, atmos fera havosidagi kislorod muvozanati
aynan mana shu o'rmonlar yordamida saqlanib turadi. XX asrning o'rtalaridan to
70-yil-largacha dunyodagi o'rmonlar maydoni ikki barobarga (50 mln. km 2
dan 25
mln. km 2
gacha) qisqardi. Hozirgi kunda nam tropik o'rmonlar hududi yiliga 16—
20 mln dan ziyod maydonga qisqarmoqda. Afrikadagi nam tropik o'rmonlar
maydoni XX asrda 65 % ga qisqardi. O'rmon yong'inlari, qishloq xo'jaligi uchun
yangi yerlarning ochilishi, daraxtlarni o'tin va qurilish maqsadida ishlatish uchun
kesib yuborilishi o'rmonlar qisqa-rishiga sabab bo'lmoqda.
21

Hozirgi davrda Lotin Amerikasi mamlakatlarining 20 %i, Afrikaning 60 % i va
Osiyo mamlakatlarining 10 % i energiya ehtiyoji o'tin yoqish hisobiga
qondirilmoqda. Shuning oqibatida faqat rivojlanayotgan mamlakatlarning o'zida
yiliga 2 mlrd. m 2
o'rmon o'tinga aylanmoqda.
Sayyoramizdagi o'rmonlarning ayovsiz kesilishi kelgusida atmosfera havosidagi
C0
2 va 0
2 muvozanatining buzilishiga, suv toshqinlari, shamol va chang-to'zonli
bo'ronlarni, tuproq ero ziyasi kabi ekologik falokatlarni ortishiga olib kelmoqda. Fan
va texnika taraqqiyoti tufayli yaratilgan barcha transport vositala-rini, kompyuter
texnikasini, robotlar-u, kosmik kemalarni bir tomonga, o'simliklarni ikkinchi
tomonga qo'yib, ularning ahamiyati baholansa, barcha texnika mo'jizalari
o'simliklar bajargan ishni bajara olmaydi. Ya 'ni ularda fotosintez jarayonining
borishi tufayli yerda hayotni ta 'minlab turibdi. Shuning uchun o'simliklar
dunyosini ko'paytirishni bir me'yorda davom ettirish choralarini keskin ko'rish
kerak.
3.Dunyo okeanining ifloslanishi.
Dunyo okeani quruqlik (lilosfera) va atmosfera bilan uzviy aloqada bo'lgan,
alohida xususiyatga ega muhitdir.
Suv qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab hiqarishidagr deyarli barcha texnologik
jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi (komponenti) hisoblanadi. Mazkur
sohalardagi texnologik jarayonlarda suv juda ko’p ishlatiladi. Chuchuk suvdan
haddan ortiq ko’p foydaianilsa, oxir-oqibat u etishmay qolishi mumkin. Sababi,
hozirgi zamon texnikasi uni yuz foiz tozalashga qodir emas. Suvni butunlay
tozalash uchun ham oqova suvlardan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu esa suvni
yana isrof qilish demakdir. Tabiiy suv havzalarida o’z-o’zini tozalash effekti ham
katta samara beradi. Respublikamizda hozirgi vaqtda ifloslangan oqova suvlarni
suv
manbalariga oqizish uchdan birga qisqartirildi. Suvni tejab ishlatish borasida
nazorat kuchaymoqda. Dalalarga rejali asosda suv berilyapti. Xonadonlarga suv
22

o’lchagich asboblar o’rnatilmoqda. Garchand Yer yuzida suv eng ko’p tarqalgan
modda bo’lsada, ularning 98 foiz zaxirasini d е ngizlarning sho’r suvlari tashkil
etadi. Umumiy chuchuk
suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos (qolgan suvlar esa Yer
qutblari va baland-baland tog’ cho’qqilarida muzliklar va qor tarzida mavjuddir).
Suvdan tejamkorlik bilan foydalana olmaslik takomillashmagan texnologiyaga
ham bog’liq. Masalan, 1 tonna sintetik tola olishda 500 m3 oqova suv hosil
bo’ladi. 1 tonna mahsulot to tayyor bo’lgunicha sarflanadigan jami suv 15—20
ming tonna3 ni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda sanoatning qator tarmoqlarida yopiq
suv almashinish chizmasi ishlab chiqilgan va qisman yo’lga qo’yilgan. Bu suvni
tozal-ashning mahalliy usulidir. Bunday hollar suv istemoli meyorini ancha
pasaytirishi va ayrim hollarda esa, suv havzalariga umuman oqova suvini
chiqarmaslik imkoniyatini yaratadi. Suv ona sayyoramizda eng ko’p tarqalgan
noorganik moddadir. Suvsiz erda hayot yo’q. Suv — Yerdagi asosiy hayotiy
jarayon hisoblanmish fotosintezda yagona kislorod manbayidir. U ob-havo va
iqlimning shakllanishida katta ahamiyatga ega. Yerdagi suvning katta qismi d е ngiz
va okeanlarda to’plangan. Yerda tarqalgan butun suvning atigi 2 foizi chuchuk suv
ulushiga to’g’ri keladi. Chuchuk suvlarning 85 foizini qutb zonalaridagi muzliklar
va boshqa muzlar
tashkil etadi. Chuchuk suvlarning qayta tiklanishi tabiatda suv aylanishi tufayli
sodir bo’ladi. Yer kurrasining ko’pgina hududlarida daryolar asosan el е ktr
manbayi hisoblanadi. Suvning ifloslanishi bugungi kunda muhim muammo
hisoblanadi. Suv asosan neft va neft mahsulotlari, simob, qo’rg’oshin va uning
bo’linmalari, rux, mis. xrom, marganes, shuningdek, radioaktiv eiementlar, zaharli
kimyoviy vositaiar va boshqalar bilan ifloslanmoqda. Insoniyat o’z ehtiyojlari
uchun chuchuk suvlardan juda ko’p foydalanadi. Ammo bugungi kunda dunyoning
turli nuqtalarida chuchuk suvning etishmasligi holiari kuzatilmoqda. Hozirgi
vaqtda sayyoradagi shahar aholisidan 20 foizning va qishloq ahol-isidan 75
foizning chuchuk suvga bo’lgan ehtiyoji qanoatlantirarli emas. Chuchuk
suvlarning ifloslanishi tufayli ularning zaxiralari ham kamaymoqda. Ayniqsa
23

zaharli oqar suvlar xavflidir. Ularning ko’p qismi suv havzalariga yana oqova suv
tarzida qaytmoqda. Yirik suv tozalash qurilmalarini qurish, sanoatda suvdan
foydalanishning yopiq siklini joriy etish bilan bir qatorda ishlab chiqarish
texnologiyasini takomillashtirish orqali suvning behuda sarflanishi va isrof
bo’lishiga yo’l qo’ymaslik lozim. Chirchiq va Ohangaron daryo suvlari ham
ifloslangan. Bunga sanoat, maishiy-kommunal xo’jalik korxonalari, davolash,
sog’lomlashtirish hamda dam olish zonalaridan oqib chiquvchi chiqindilarning,
turli mineral va organik o’g’itlarning hamda zararkuranda hasharotlarga qarshi
kurashda qo’llaniladigan o’ta zaharli kimyoviy vositalarning suvga qo’shilishi ham
o’z tasirini ko’rsatmoqda. Bu ekologik vaziyatning yomonlashishiga va aholi
orasida kasallikning ko’payishiga sabab bo’lmoqda. Suv — boyligimiz, uning
ustidan
kuchli nazorat o’rnatish, ifloslanishdan muhofaza qilsh borasida ko’p ishlarni
bajarishimiz lozim. Xususan: korxonalarda olayotgan suvlari bilan birga ulardan
chiqayotgan iflos suv miqdoriga qarab haq to’lanishni amalga oshirish; yirik
shaharlarda ikkita suv quvurlari tizimiga o’tib, biridan
sifatli ichimlik suvi, ikkinchisidan sanoat va boshqa ehtiyojlar
uchun ishlatiladigan suv berishga o’tish; vodoprovod jo’mraklarini bekorga
ochib qo’ymaslik, ularningtexnik holatini muntazam nazorat qilib turish kabi
qator tadbirlar suvlarning ifloslanishi hamda ichimlik suvi isrof bo’lishining
oldiniolishda katta yordarn beradi.
Dunyo d е ngizlari - biosferani meyorlashtiruvchi eng muhim manbalardan biri.
Shuningdek, ularda juda katta biologik va mineral boyliklar zaxiralari mavjuddir.
Dunyo d е ngizi yer kurrasi sirtining 363 mln. km2, yani 71 foizini tashkil etadi.
d е ngiz va daryolardagi suvning umumiy hajmi 1362200 ming km3. d е ngizning
atmosfera bilan o’zaro tasiri yerdagi ob-havo sharoiti va iqlimning shakllanishiga
katta tasir ko’rsatadi.
D е ngiz suvi turli mineral moddalarga boy chuchuk suv olish manbayi sifatida
xizmat qiladi. Dunyo d е ngizi - juda katta miqdordagi osh tuzi zaxirasi; unda 180
mingga yaqin organizm turlari - kichik bakteriyadan tortib, yirik kitlargacha panoh
24

topgan. D е ngizda yashovchilaraing biomassasi tadqiqotchilarning malumotiga
ko’ra 60 milliard tonna (quruqlikda yashovchilarning umumiy biomassasi
taxminan 10 milliard t). Bugungi kunda inson oziq-ovqatidagi oqsillarning 10
foiziga yaqini d е ngizlardan olinadi. Ko’pgina mamlakat aholisi uchun d е ngiz
mahsulotlari asosiy taom hisoblanadi. Insoniyatning bu «go’sha»si jahon
«axlatxona»siga aylanib bormoqda. Chunki ularga inson faoliyati oqibatida
to’planadigan chiqindilar tashlanmoqda. Kimyoviy sintez sanoati paydo bo’lgunga
qadar bu «tabiiy axlatxona»ga nima tashlansa, ularning barchasi biologik siklga
qo’shilib, tarqab ketardi. Biroq insonning turli suniy moddalar ishlatishi tufayli,
d е ngiz tabiiy muhitining
buzilishi jarayoni, ifloslanishi va zaharlanishi tobora ortib bormoqda.
Dunyodagi d е ngizlarning ifloslanishi ko’plab mamlakatlarning neft
mahsulotlarini d е ngiz orqali tashishni k е ng yo’lga qo’yishi bilan bog’liqdir.
Suvning neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanishi, hayvonot va o’simliklar
olami uchun juda xatarlidir. Neft, mazut bilan qoplangan Atlantika okeani, o’rta
yer d е ngizi, Fors ko’rfazi va boshqa d е ngizlarda o’n va hatto yuz minglab qushlar
halok bo’ladi. To’g’ri, odamlar ularga yordam berishib, yuzlab
qushlarni qutqarishga muvaffaq bo’linadi, ammo minglab jonzotlar qirilib ketadi.
Ilgari vaqtlarda iflos suvlar d е ngizga quyilsa, u d е ngiz muhitida erib tozalanadi,
degan tushuncha mavjud edi. Haqiqatan, d е ngiz iflos suvlarni tozalash
qobiliyatigaega. Bu jarayonda d е ngiz organizmlari, masalan, mollyuskalarning
har xil turlari katta rol o’ynaydi. Ammo d е ngizning o’z-
o’zini tozalash qobiliyati ham cheksiz emas.
D е ngizni ifloslantirayotgan asosiy manba nimalardan iborat? Birinchidan,
d е ngizga daryo suvlari orqali sanoat va qishloq xo’jaligi chiqindilari tashlanadi va
shahar oqova suviari quyiladi. Bu taxminan ifloslantiruvchilarning 40% ni tashkil
etadi. 30% iflos-lantiruvchilar d е ngiz transport vositalari ulushiga to’g’ri keladi.
Bunda dizel yoqilg’isi chiqindilari, kemalarni yuvish, tozalash, ballistik
quyilmalarni to’kish va boshqalarni eslab o’tish kifoyadir. Ayniqsa,
neft va neft mahsulotlari yuklangan tankerlarning halokati, d е ngiz tubiga
25

o’rnatilgan neft quvurlari, suv osti atom k е masining ishdan chiqishi, d е ngizdan
neft qazib olish katta zarar keltiradi. Hozirgi vaqtda Orol, Boltiq, Qora, Yapon, Oq
va boshqa dengizlarda juda murakkab ekologik holat yuzaga kelgan. Bugungi
kunda d е ngizlardagi ekologik holatlarni yaxshilashning bir necha yo’llari
malum: d е ngiz qirg’oqlarida chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etish, zaruriy
miqdorda
tozalash inshootlarini qurish, antropogen tasirlarni kamaytirish va boshqalar.
Dunyo d е ngizlarining qirg’oqlariga yaqin joylashgan sanoat ishlab
chiqarishi chiqindilari va unga quyiladigan daryolar suvi biian ifloslanishi ahvolni
yanada qiyinlashtiradi. Bazi taraqqiy etgan mamlakatlar dunyo d е ngizlarining
tubiga atom ishlab chiqarishidan hosil bo’lgan faolligi yuqori chiqindilami
ko’madilar (AQSh, Angliya, Germaniya). Holbuki, d е ngiz tubidagi chuqurliklar
ham seysmik jihatdan ishonchli emas, u joylarda konteynerlarning chirish-buzilishi
ham ehtimoldan holi emas.
Nistedagi Biologik markaz malumotlariga ko’ra, Atlantika dengizidan
tutilgan baliqlardagiga qaraganda o’rta yer d е ngizi baliqlarida simob miqdori uch
marta ko’p ekan. Jahon Sog’liqni Saqlash Tashkiloti malumoti bo’yicha o’rta yer
d е ngiziga har yili 12 mln. tonna organik chiqindilar tashlanadi, u oqar suvlar orqali
har yili 1 million tonna rux, 2,5 ming tonna turli radioaktiv moddalar bilan
ifloslanadi. Shuning uchun bu d е ngizning qator qirg’oqlarida cho’milish man
etilgan va u erdagi hududlardan tutilgan baliqlar istemol uchun yaroqsizdir. Tokio,
Jakarta ko’rfazlari, Yava d е ngizlarining taqdirlari ham achinarli
holatdadir. U erlarda o’simlik va hayvonot olamidan asar ham qolmagan. Dunyo
miqyosida daryo, ko’llar va suv havzalarining ifloslanishiga ko’plab misollar
keltirish mumkin.
26

4.Orol ekologik foj е asi tahlili
Qadimdan xalqimiz orasida «Bir narsani yo’qotmay turib, ikkinchi narsaga
erishib bo’lmaydi», degan hikmatli so’z yuradi. Sobiq sho’rolar davrida, ekin
ekiladigan maydonlarni k е ngaytirish maqsadida cho’llarni o’zlashtirishga
tushdilar. Holbuki, o’zlashtiriigan cho’l tuproqiarining oddiy lalmikor tuproqlarga
nisbatan suvga bo’lgan ehtiyoji bir necha barobar yuqori. Bu muammo ham
xamirdan qil sug’urgandek songina hal etildi, yani Amudaryo va Sirdaryoning
Orolga boradigan yo’nalishini o’zlashtirilayotgan cho’l zonasiga burdilar. Suvdan
ayovsiz, vahshiylarcha foydalanish natijasida Orol d е ngiziga quyiladigan suvning
miqdori kamaydi. Ha, bazilar o’ylagan maqsadiga erishdi, yani mahsuldorlikni
oshirish uchun yerlar k е ngaytirildi. Ammo bizga undan ikki barobar qimmatga
tushgani - Orol d е ngizining
batamom qurib qolish xavfi tug’ildi. Orol dengizi — O rta Osiyodagiʻ eng
katta berk sho r ko l.
ʻ ʻ Ma muriy jihatdan Orol dengizining yarmidan ko proq ʼ ʻ
jan.-g arbiy qismi O zbekiston (
ʻ ʻ Qoraqalpog iston ʻ ), shim.-sharqiy qismi
Qozog iston
ʻ hududida joylashgan. O tgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi ʻ
maydoni orollari bilan o rtacha
ʻ
68,0 ming km І ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda to rtinchi (
ʻ Kaspiy
dengizi, Amerikadagi Yuqori ko l
ʻ va Afrikadagi Viktoriya ko lidan keyin), ʻ
Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi o rinda edi. Dengiz shim.-
ʻ
sharqdan jan.-g arbga cho zilgan, uz. 428
ʻ ʻ km, eng keng joyi 235 km (45°
shahrik.) bo lgan.
ʻ Havzasining maydoni 690 ming km І , suvining hajmi
1000 km і , o rtacha chuq. 16,5 m atrofida o zgarib turgan. Havzasining kattaligi
ʻ ʻ
uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer po stining
ʻ
egilgan yeridagi botiqda hosil bo lgan. Tubining relyefi (g arbiy qismini qisobga
ʻ ʻ
olmaganda) tekis.
Orol dengizida juda ko p
ʻ yarim orol va qo ltiqlar ʻ bo lgan. ʻ Shim.
qirg oqlarida
ʻ eng katta qo ltiqlaridan ʻ Chernishev , Paskevich,
Sarichig anoq
ʻ , Perovskiy , jan.-sharqiy va sharqiy qirg oqlarida ʻ
Tushbas, Ashshibas, Oqsag a
ʻ , Suluv va boshqa, Amudaryo bilan
27

Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy , Tolliq, Jiltirbas qo ltiqlari, ʻ
Qulonli va Mo ynoq
ʻ yirik yarim orollari bo lgan. Orol dengizida qadimdan ʻ
suv sathi goh ko tarilib, goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrda
ʻ
Sariqamish va O zboy
ʻ orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti
bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland bo lib, jan.vajan.-sharqidagi bir
ʻ
necha ming km І maydonli sohil suv ostida bo lgan. Orol dengizi unchalik
ʻ
chuqur emas. Chuqur joylari g arbiy
ʻ qismida. Qoraqalpog iston ʻ Ustyurta
yonida chuq. 69 m gacha yetgan. Ko lning sayoz joylari uning jan., jan.-sharqiy va
ʻ
sharqiy qismlariga to g ri kelgan.
ʻ ʻ
Orol dengizi qirg oklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan
ʻ
ba zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shim. qirg og i baland, ayrim yerlari past,
ʼ ʻ ʻ
chuqur qo ltiqlar bor. Sharqiy qirg og i past; qumli, juda ko p mayda qo ltiq va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orollar bo lgan. Jan. qirg og i
ʻ ʻ ʻ Amudaryo deltasidan hosil bo lgan. G arbiy ʻ ʻ
qirg og i kam qirqilgan va
ʻ ʻ Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan
ortiq orol bo lgan. Ularning 80% dengizning jan-sharqiy
ʻ
qismida. Eng kattalari Ko korol
ʻ (273 km І ), Vozrojdeniye (216 km І )
va Borsakelmas (133 km І ) edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi.
60-yillargacha yiliga Amudaryo Orol dengizi ga 38,6 km і , Sirdaryo esa 14,5
km і suv olib borgan. Suv balansida yog inlar ham muhim o rin egallagan. Dengiz
ʻ ʻ
akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yog in yog adi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5
ʻ ʻ
km і yer osti suvlari qo shilib turgan.Dengiz cho l zonasida joylashganidan uning
ʻ ʻ
yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi suv bug lanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga
ʻ
daryolar olib kelgan suv, yog in va yer osti suvlaridan ortikdir. Shuning uchun
ʻ
iklimiy o zgarishlar natijasida Orol dengizi suvining sat-hi yillar davomida
ʻ
o zgarib
ʻ
turgan. Mas, 1785 yildan dengizda suv sathi ko tarila boshlagan bo lsa, 1825
ʻ ʻ
yildan pasaygan, 1835—50 yillarda yana ko tarilgan, 1862 yil kamaygan. Ko korol
ʻ ʻ
1880 yilda yarim orolga aylanib qolgan. 1881 yil suv sathi pasaygan. 1885 yildan
Orol dengizida suv sathi yana ko tarila boshlagan. 1899 yilga kelib Ko korol ya.o.
ʻ ʻ
orol bo lib qolgan. 1919 yil dengiz maydoni 67300
ʻ km І , suv miqdori 1087 km і
28

bo lgan bo lsa, 1935 yilga kelib maydoni 69670ʻ ʻ km І , suvning miqdori 1153
km і ga ko paydi. Keyingi bir yarim asr mobaynida dengiz suvi sathi ancha
ʻ
o zgargan.
ʻ
Orol dengizida suv sathining yil davomida o zgarib turishi Amudaryo va
ʻ
Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan bog liq. Bahorgi yomg irdan ham
ʻ ʻ
dengiz sathi ko tariladi. Suvi sathining yil davomida o zgarish amplitudasi urtacha
ʻ ʻ
25 sm ga teng bo lgan. Suvining sho rligi o rtacha 10— 11
ʻ ʻ ʻ %". Suvdagi
tuzlarning ko p qismini osh tuzi va sulfatli magniy tuzi tashkil etgan. Kimyoviy
ʻ
tarkibiga ko ra, suvi Kaspiy dengizi suviga o xshash. Orol dengizi suvining
ʻ ʻ
tarkibidagi tuz 11 mlrd. t ga yaqin deb baholangan. Bu tuzlar sanoat ahamiyatiga
ega. Dengiz suvi, ayniqsa, markaziy qismida juda tiniq. Suvi, xususan, qishda tiniq
bo ladi. Yoz oylarida ham 24 m chuqurlikkacha dengizning tubi ko rinadi.
ʻ ʻ
Suvining rangi ko pgina qismida ko k, qirg oklariga yaqini ko kimtir tusda.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Amudaryo bilan Sirdaryoning quyilish joyida suvi loyqa.
Dengiz dek. o rtalaridan mart oxirigacha muzlaydi. Yozda suvning yuqori
ʻ
qismidagi temperaturasi 27° ga yetadi. Chuqurlik ortishi bilan temperatura tez
pasayadi. Yozda 1 m chuqurlikda temperatura 8°ga o zgaradi. Dengiz ustida
ʻ
havoning urtacha temperaturasi yozda 24—26°, qishda —7°, — 13,5°. Orol
dengizi sazan, cho rtan, so v yan, sudak, oqchavoq, laqqa, taran (leshch), pilmay
ʻ ʻ ʼ
Orol dengizining kosmosdan olingan surati (2002 yil). Dengizda navigatsiya
mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Mo ynoqkabi yirik portlari faoliyat
ʻ
ko rsatgan. Orol dengizi atrofida aholi kam bo lgan.
ʻ ʻ
Aholi, aso-san, baliqchilik bilan va, qisman, chor-vachilik, ondatra urchitish
va sabzavot-polizchilik bilan shug ullangan. O tgan asrning 90-yillarigacha
ʻ ʻ
dengizdan baliqovlangan. Aralsk va Mo ynoq shaharlari va bu shaharlar atrofida
ʻ
ko p sonli baliq ovlash xo jaliklari faoliyat ko rsatgan, Amudaryo deltasida, Avan
ʻ ʻ ʻ
posyolkasida (Ko korol o.), Bugun posyolkasida (sharqiy sohil), Uyali va Uzunqir
ʻ
orollarida baliq tuzlash z-dlari ishlab turgan. Orol dengizini birinchi marta A. I.
Butakov 1848—49 yillarda tadqiq etgan va xaritaga tushirgan. Orol dengizi
suvining sathi Amudaryo va Sirdaryo suvining rejimi bilan bog likligidan, bu ikki
ʻ
29

dare suvi sugorishga qancha ko p sarflansa, dengizda suv ʻ
shuncha kamaya borgan. Ayniqsa, o tgan asrning 60-yillaridan sug oriladigan ekin
ʻ ʻ
maydonlarining kengaytirilishi na-tijasida dengizga Amudaryo va Sirdaryodan
quyiladigan suv miqdori yildanyilga kamaya bordi. Oqibatda dengizda suv sathi
jadal sur atlarda pasaya boshladi.
ʼ
30

5.EKOLOGIK MUAMMOLARNING OLDINI OLISH CHORA-
TADBIRLARI
Yuzaga k е lgan ekologik muammolar ijtimoiy k е simdagi muammolarni
mod е llashtirish va ularni yechimini izlashni talab etadi. Global modellarni
yaratishga 1970- yillarda Massachuset texnologiya instituti xodimi Jey Forrester va
AQShning boshqa iqmiy muassasalari tadqiqotchilari (Denis Medouz guruhi)
uringan edilar. Ular tizim dinamikasi usuliga tayanib ish ko’radilar. Bu usul bir-
birlari bilan o’zaro bog’liq bo’lgan o’zgaruvchilarning murakkab tabiatini tadqiq
qilishga imkon beradi.
Dunyoviy jarayonlarni kuzatish asosida ulaming global va uzoq muddatli
xarakterga ega ekanini payqash mumkin. Agar dunyo aholisining ko’payishi,
industriallashtirish, atrof-muhitning ifloslanishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarish, tabiat boyliklarining kamayib borishi darajasi hozirgi holdagidek
saqlanib qolaversa, XXI asrning oxirlarida insoniyat o’zining o’sish chegarasiga
etadi. Buning oqibati o’laroq aholi sonining keskin va boshqarib bo’lmaydigan
darajada kamayishi hamda ishlab chiqarishning pasayishi ehtimoli tug’iladi.
Bugungi kunda dunyo mamlakatlari etakchilarining ozon tuynugi hosil bo’lishi,
iqlim, ob-havoning o’zgarishi, tropik o’rmonlarning yo’qolishi, ayriin turdagi
hayvon va o’simliklarning yer yuzidan butunlay qirilib ketishi, d е ngizlarda
baliqlarning kamayishi va boshqa salbiy hollarga olib keluvchi
omillarning tasirini susaytirishga xizmat qiluvchi shartnomalar ishlab chiqish
maqsadida yuqori doiradagi uchrashuvlari kelgusidagi xavf-xatarlarning oldini
olishga bo’lgan urinishlaridir. Jahon taraqqiyoti tizimining bir-biriga uzviy bog’liq
bo’lgan beshta asosiy elementi mavjud.
Bundan ko’rinadiki, aholi sonining ortishi ko’p oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarishga, buning uchun esa sanoatni industriallashga va bu o’z navbatida, atrof-
muhitning ifloslanishi hamda qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklardan tobora
ko’proq foydalanishga olib keladi. Demak, ularning har yili ortib borishi
qonuniydir. Matematiklar uni eksponstial o’sish deb ataydilar. Jahon tizimining
asosiy elementlari yer yuzidagi aholi soni Oziq-avqat mahsulotlari ishlab chiqarish
31

Industriallashtirish Atrof-muhitning ifloslanishi Qayta tiklanmaydigan tabiat
boyliklari istemoli G’- chivna. Olimlarning fikriga ko’ra, bu o’sish oxir-oqibatda
insoniyatni halokatga olib kelishi mumkin. Chunki bu o’sish juda dog’uli jarayon.
Xavf-xatar dastlab sezilmasdan kechadi va keyinchalik faollashib ketadi. Agar
shunday bo’lsa, insoniyatning ham shaxmatni ixtiro qilgan donishmandga
yutqazib, boshini changallab qolgan podshoh holiga tushib qolishi hech gap emas.
Bechora podshoh shaxmat ixtirosi uchun (birinchi katagiga - bir dona, ikkinchisiga
- ikki dona, uchinchisiga - to’rt dona, to’rtinchisiga – o’n olti dona va hokazo)
bug’doy berib uni arzon-garovga sotib olmoqchi edi. Holbuki, unga butun
podsholikning ham boyligi etmas ekan...
Model yaratuvchilar o’zlarining natijalariga asosianib, «O’sish chegaralari»
nomli kitobida yuzaga ketishi mumkin bo’lgan xavf-xataming oldini olish bo’yicha
quyidagi tavsiyalarni beradi. Ular qisqa muddatlarda sayyoramiz aholi sonini va
ayni vaqtda ishlab chiqarishni hozirgi zamon darajasida barqarorlashtirishni taklif
etadilar. D. Medouz va uning jamoasi bunday global muvozanat turg’un holatni
bildirmaydi, deb hisoblaydilar. Zero, insonning qayta tiklanmaydigan, tabiiy
boyliklar talab etmaydigan va tabiat degradastiyasiga olib kelmaydigan faoliyatlari
(xususan fan, sanoat, maorif, sport) cheksiz rivojlanishi mumkin. Aslida bunday
g’oya unchalik ham yangilik emas. Masalan, Platon, Aristotel va altusning
jamiyatni boshqarish haqidagi fikrlarini eslang. Ingliz faylasufi va iqtisodchi olimi
D. S. Mil bundan yuz yil oldin qishloq xo’jaligi va sanoatning progressiv
rivojlanishi oqibatida «harakastiz holat» yuzaga kelishini oldindan aytgan edi. U
bunda aholi soni ham, ishlab chiqarish ham doimiy darajada saqlanishini bashorat
qilgandi. Insoniyatning bunday «oltin asri»ning yuzaga kelish g’oyasi sayyoradagi
ekologik ahvolning yo-monlashuvi bilan bog’liq holda yangi impuls oldi. Albatta,
«o’sish chegaralari» g’oyasi ijtimoiy-siyosiy doirada ijobiy ahamiyatga ega. Aslida
bu g’oya ochko’zlarcha istemolchilikni va rejasiz holda to’xtovsiz ishlab hiqarishni
tanqid qilishga qaratilgan. Ammo barcha davlatlar aholisi sonini bir xil darajada
saqlab turish borasidagi taklifni amalga oshirib bo’lmaydi. Negaki, sanoat harnda
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini
32

mo’tadillashtirishning sira iloji ham yo’q. Barcha yo’nalishlardagi (mutlaq)
chegaralar haqida emas, faqat malum yo’nalishlardagi chegaralar haqida gapirish
mumkin, xolos. Hamma masala biror yo’nalishdagi o’sish xavf- xatarlarini
oldindan ko’ra bilish va taraqqiyotni qayta yo’naltirishning nozik aspektlarini
tanlay bilishdadir. «Dunyo taraqqiyoti borasida boshqa modellar yaratilmaganmi?»
degan tabiiy savol tug’iladi. Yaratilgan albatta. Dunyo modellari jiddiy tanqidlarga
duch kelishga qaramay global modellash ishlari davom ettirildi. M. Mesarovich va
E. Pestel «ierarxik tizimlar» metodikasi asosida «hududiylashtirilgan model
yaratishgan. Bunda «dunyo iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy farqlariga
ko’ra 10 ta hududga bo’lingan. o’z navbatida, bu hududlarning har biri o’zaro tasir
etuvchi ierarxik sohalar yoki stratlarga ajratilgan: Ekologik, texnologik, demo-
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy. Bunday modelni amalga oshirsa bo’ladi. U dunyoning
turli hudulari uchun maqbul bo’lgan yanada aniqlashtirilgan tavsiyalar tizimini
bera ola-di. Ular modellashning natijalari faqat bitta global
halokatni emas, balki bir necha hududiy halokatlarni kutish mumkinligini
ko’rsatdi. Mazkur modelni yaratuvchilar fikrlarning asosiy sababi iqtisodiy tizimn
tirmasdan turib, miqdoriy eksponstial di. Ular dunyo tizimini bitta yaxlitlik Chunki
barcha jarayonlar o’zaro bog’liq Boshqa hududlardagi o’zgarishlarni biror hududda
sanoatni rivojlantirib tizimni barqaror holatdan chiqarib yu ko’rinadiki, butun
dunyoviy tizimning sodda o’sishi ekologik halokat yoki xavf-xatar oldini oladi.
Ko’rib o’tilgan konsepsiyalar bir-birlariga mutlaqo zid emas. o’sish chegarasi
mavjud, ammo, agar u muvozanatlashgan bo’lsa, uning imkoniyati ortib oraveradi.
Bu esa sifatli o’zgarishlarni talab etadi. o’sish sof miqdoriy ko’rsatkich tarzda
cheksiz davom etmaydi. Muvozanat emas, balki miqdoriy va sifatiy
o’zgarishlarning birligi tarzidagi rivojlanish haqiqiy altemativ o’sish hisoblanadi.
To’ham o’sish kabi rivojlanishning ajralmas momentidan iborat. Zero, biror
yo’nalishdagi o’sish boshqa parametrlarning
muvozanat holatida bo’lishini taqozo etadi. Sifatiy o’zgarishlar jarayonida
barqarorlikning saqlanishi rivojlanishni taminlovchi nmumiy shart-sharoitlar bo’lib
hisoblanadi. Bu masala bilan tabiiy ofatlar bo’yicha maxsus davlat xizmati
33

shug’ullansa-da, ular haqida qisqacha ma’lumot berib o’tish joiz. Avvalo, zilzila
ro’y bergan joy haqida, zilzilaning kuchi, chuqurligi va boshqa parametrlari haqida
tezkor hamda aniq ma’lumotga ega bo’lish kerak. Birinchi navbatda qilinadigan
ish – zilzila ro’y bergan joyda shtab tashkil qilish va ularni aloqa va boshqa zarur
narsalar bilan ta’minlashdan iborat. Zilzilaning zararli oqibatlarini bartaraf etish
uchun qutqaruvchilarning maxsus guruhlari jadal sur’atda yetib kelishi hamda
qutqaruv va avariyalarni bartaraf etish ishlarini boshlab yuborishi lozim.
Qutqaruvchilar, shuningdek, yong’inlarni, elektr, gaz va suv tizimidagi
avariyalarni bartaraf etishi, to’silib qolgan yo’llarni ochishi, avariya holatiga
kelgan ko’priklarni tuzatishi, radioaktiv yoki kimyoviy zaharlanishlarni bartaraf
etishi lozim. Qutqaruv ishlari davom etgan holda, qurbonlar va nobud bo’lgan turli
hayvonlarni iloji boricha dafn etish lozim. Aks holda, ayniqsa, yoz oylari bo’lsa,
turli kasalliklar tez tarqalishi mumkin. Keyingi navbatda qilinadigan ishlarga
aholini vaqtinchalik yoki doimiy yashash joyi, suv, oziq-ovqat, kiyim-kechak, eng
zarur ro’zg’or buyumlari bilan ta’minlash, aloqani tiklash, tartib-intizom o’rnatish,
aholini kerakli dori-darmonlar bilan ta’minlash ishlarini yo’lga qo’yish va
hokazolar talab etiladi. Shuningdek, odamlar ovqatlanishlari uchun ko’chma yoki
doimiy ovqatlanish joylarini tashkil etish zarur.
Xullas, ekologiyaning kundalik hayot, sihat-salomatlik va kelajagimiz bilan
bog’liq o’ta dolzarb muammolari juda ko’p.
34

Xulosa
Insonning antropog е n faoliyati XX asr davomida tabbiy muvozanatning shu qadar
izdan chiqardiki, yuzaga k е layotgan ekologik muammolar murakkablashib qamrov
hududi k е ngayib globallashib bormoqda. Xususan,
Orol ekologik muammosi ham mintaqaviy muammo darajasidan chiqib ulgurdi.
Hozirgi vaqtda ekologik muammolar, ular yuzaga k е lishi hamda global tizimning
rivojlanishi haqida bilimga ega bo’lish, ularni bartaraf etishda xalqaro birdamlik
naqadar katta ahamiyatga ekanligini bilish katta ahamiyat kasb etadi.Hududiy
ijtimoiy-ekologik tizim inson faoliyati davomida o’zaro uyg’unlashib k е tgan tabiiy
va ijtimoiy voq е likning inson hayoti bilan chambarchas bog’liq qobig’ini qamrab
oladi. Tabiiy sharoit kompon е ntlarining holati b е vosita insonning sog’ligi va
fiziologik tuzilishini aks ettiradi.
Dunyoning rivojlanish modelida agar aholi sonining ortishi, sanoat va qishloq
xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishining o’sishini muvofiqlashtirish bo’yicha,
shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish borasida tegishli chora-tadbirlar
belgilanmasa, kelgusida dunyoda nimalar yuz berishi mumkinligi ko’rsatib o’tiladi.
Hozirda g е ografik qobiqning barcha qismlarida butun dunyoni qamrab olgan
muammolar yuzaga k е lmoqda. Atmosf е radagi azot va kislorodning miqdori juda
katta bo’lishiga qaramasdan salbiy tasir tobora kuchayib bormoqda. Oxirgi 150 yil
davomida inson faoliyati natijasida atmosf е radagi ugl е rod qo’shoksidi (CO
2 )
ortgan. CO
2 zaharli emas, o’simliklar uchun ozuqa hisoblanadi. CO
2 qisqa to’lqinli
quyosh nurlarini o’tkazadi, l е kin yerdan qaytarilgan uzun to’lqinli issiqlik
nurlanishini ushlab qoladi. Natijada «issiqxona eff е kti» vujudga k е ladi.
Yoqilg’ining ko’plab ishlatilishi muammoni k е skinlashtiradi. Atmosf е rada
m е tan(CH
4 ) va azot chala oksidi(N
2 O) miqdorining ortishi «issiqxona eff е kti»ni
kuchaytirmoqda. Bu iqlim o’zgarishini k е ltirib chiqarmoqda.
Atmosf е raning 20-30 km oralig’ida joylashgan o’ziga xos himoya qobig’I ozon
(O
3 ) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan hisoblanadi.
Е r yuzida dastlab 1970-yillarda stratosf е radagi ozonning kamayishi kuzatildi.
1980-yillarda Antarktida ustida ozonning 50% ga kamayishi qayd qilindi.
35

Ko’pchilik mutahassislar ozonning kamayishi t е xnog е n yo’l bilan k е lib chiqqan
d е b hisoblaydilar. Atmosf е rada ozon miqdorining o’zgarishi tabiiy jarayonlar,
jumladan, quyosh faolligining o’zgarishi, boshqa omillar tasirida ham o’zargan
bo’lishi ham mumkin. L е kin, sabablaridan qatiy nazar ushbu muammoni ijobiy hal
qilish yo’llarini izlash, choralar ko’rish lozimdir.
Tuproq — quruqlikning yuqori qismi bo’lib, o’simliklar, hay vonlar,
mikroorganizmlar va iqlim tasirida «ona» tog’ jinslaridan hosil bo’lgan. U
biosferaning boshqa qismlari bilan uzviy bog’langan muhim va murakkab tarkibiy
qismi. Tuproqning ifloslanishi biosferada moddalar aylanishining buzilishiga olib
keladi. Bundan tashqari, zararli moddalar ekologik oz-iqlar «zanjiri»-ga qo’shiladi.
Ular tuproq va suvdan o’simliklarga, keyin hayvonlarga va oxir-oqibatda oziq-
ovqat orqali inson organizmiga o’tadi. Hozirgi kunda 100 mln. ga ortiq tuproq
fondi d е gradastiyaga uchragan. U nafaqat madaniy va tabiiy landshaftlardagi
buzilishlar, balki insoniyatni oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlanishidgi
muammolarni kuchaytiradi.
Suv ona sayyoramizda eng ko’p tarqalgan noorganik moddadir. Suvsiz erda
hayot yo’q. Suv — Yerdagi asosiy hayotiy jarayon hisoblanmish fotosintezda
yagona kislorod manbayidir. U ob-havo va iqlimning shakllanishida katta
ahamiyatga ega. d е ngizning atmosfera bilan o’zaro tasiri yerdagi ob-havo sharoiti
va iqlimning shakllanishiga katta tasir ko’rsatadi. 2000-yilda Prezidentimiz I.A.
Karimov Biriashgan Millatlar Tashkilotida bo’lib o’tgan ming yillik sammitining
55-sessiyasida Orol muammosini yana ilgari surdi va bunda Orolning muammoga
aylangani etirof etildi. Aslida Orol d е ngizi muammosi uzoq o’tmishga borib
taqaladi.
36

Adabiyotlar ro’yxati
1. Баратов. П .’’Табиатни мухофаза килиш. Т. ‘’укитувчи “ 1991.
2. Бекнязов Р.У., Ю.В. Навиков. Охрана природа ‘ Т. ‘’укитувчи “1995.
3. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim o’zgarishi bo’yicha ramkaviy
konv е nstiyasi bo ’ yicha O ’ zb е kiston R е spublikasining Birinchi Milliy axboroti .
Toshk е nt., 1999.
4. Барейко В.Е. Постжение екологической теологе. Кевиский еколого –
културной центр .2000.
5. Нигматов А. “Екология нима“ T. 2002.
6. Обхая экология. Автор- саставител А.С. Цепановиских. –М ЮНИТИ
7. - 2001.508 с.
8. Oдум Ю. Экология. В двух томах.M: Mир 1986.
9. Ососкова Т.А., Спекторман Т.Ю., Чуб В.Е. Измининие климата. Т.2005.
10. Охрана окружаюхей средо “: Учебник для вузов автор–состовител –
ДАНА ,2000-559с.А.С.Цостовител А.С.Церановских. –М.: ЮНИТИ
11. Постнова Е.А., Коротенко В.А., Дамашов И.А. В мастерский предмет
«Экология»: посовие для учителей.Б. 2003. -168с
37

Global ekologik muammolar va ularning oldini olish chora tadbirlar

Sotib olish