Global oziq-ovqat muammosi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	253.4KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

792 Sotish

Global oziq-ovqat muammosi

Sotib olish

Mavzu: Global oziq-ovqat muammosi
Kirish
I - Bob. Milliy iqtisodiyotni rivojlanishida oziq-ovqat sanoatining o’rni
1.1 Global Oziq-ovqat muammosi
1.2.Jaxon iqtisodiyotida global oziq-ovqat muommosini bartaraf etish
1.3. O’zbekistonda oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish omillari
II-Bob. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash yo’llari
2.1. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash istiqbollari
2.2. O’zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning asosiy
yo’nalishlari va mexanizmlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatni modernizatsiyalash sharoitida oziq-
ovqat sanoatini va Qishloq xo’jaligini isloh qilish, fermer xo’jaliklariga
biriktirilgan yer uchastkalarini optimallashtirish, paxta va g’allaning xarid
narxlarini oshirish bo’yicha amalga oshirilayotgan izchil ishlar natijasida
iqtisodiyotimizning agrar sektorida tarkibiy sifat o’zgarishlari yuz
bermoqda.Oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash deganda, mintaqada mavjud
resurslardan unumli va oqilona foydalanish orqali fan-texnika yutuqlariga
asoslangan holda, aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirish demakdir. Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarining sanitariya,
veterinariya, fitosanitariya normalari va qoidalariga mosligi tushuniladi.
Kurs ishining maqsadi - O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy
xavfsizligining muhim segmenti bo‘lgan oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlashning asosiy yo‘nalishlari va mexanizmini takomillashtirish
bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Kurs ishining maqsadidan kelib chiqqan
holda ishda quyidagi vazifalarni hal etish ko‘zda tutilgan.
Turli iqtisodiy qarashlar va uslubiy yondashuvlarni tahlil qilish va
umumlashtirish asosida jahon xo‘jaligi aloqalarining globallashuvi
sharoitida mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashning mohiyati va
iqtisodiy ahamiyatini ochib berish; mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlashning mezon va ko‘rsatkichlarini ilmiy jihatdan asoslash hamda
uning tashqi iqtisodiy omillarini tahlil qilish;tizimli yondashuv asosida
O‘zbekiston Respublikasida oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash sohasida
mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal etish yuzasidan ilmiy
asoslangan taklif va tavsiyalar tayyorlash; oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlash bo‘yicha jahon amaliyotida qo‘llaniladigan mexanizm va
dastaklarni tahlil etish asosida ulardan O‘zbekiston sharoitida foydalanish
bo‘yicha takliflar ishlab chiqish ;
I - Bob. Milliy iqtisodiyotni rivojlanishida oziq-ovqat sanoatining o’rni
2

1.1. Global Oziq-ovqat muammosi
Oziq-ovqat muammosi hozirgi paytda o‘ta dolzarb bo‘lib turibdi: och
qolayotganlar soni 1970 yilda 460 million bo‘lgan bo‘lsa, 1990 yilda 550
millionga yetdi. 2000 yilga bu ko‘rsatkich 650 million kishiga yetishgan
(sayyora aholisining 10%). Hisoblarga qaraganda me'yordagi ovqatlanish
uchun bir kishiga eng kamida 0,6 ga ishlov beriladigan yer to‘g‘ri kelishi
lozim. Bu ko‘rsatkich esa hozirning o‘zidayoq me'yordan ikki baravar (2000
yilda u 2,5 baravar kam bo‘ldi, ya'ni 0,23 - 0,15ga, ya'ni to‘rt baravar
kamaydi, shunda ham agar ishlov beriladigan yerlar soni ilgarigi miqdorda
qolsa). Faqat Osiyo va Afrika mamlakatlarining o‘zidagina ochlikdan bir
kunda 1200 tagacha kishi halok bo‘lmoqda.
Ochlik, garchi oziq-ovqat muammosining yaqqolroq namoyon etuvchi hodisa
bo‘lsa ham, lekin u bu muammoning birdan-bir ko‘rinishi emas.
Muammoning boshqa tomoni - rivojlangan mamalakatlardagi ortiqcha ovqat
iste'mol qilishdir.
Juda ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarning aholisi mutlaq (oziq-ovqatning
umuman yetishmasligi) yoki nisbatan (ovqatlanishning ma'lum bir
komponentlarining - oqsillari, vitaminlar, minerallar, yog‘lar, uglevodlar va
hakozo) ochlikni boshlaridan kechirmoqdalar. Nisbiy ochlikning eng keng
tarqalgan shakllaridan biri - oqsil yetishmasligi. Ko‘p xalq va elatlarning past
bo‘yli ekanligi faqat ularning genetik xususiyatlarigagina bog‘liq bo‘lmay,
balki oziq-ovqat oqsilining yetishmasligi oqibatidir. Ayni paytda Harbiy
yevropa va Shimoliy Amerika xalqlarining ovqatlanishida oqsillar ratsionning
70%ni tashkil etadi, biroq u yerda ishlov berilmagan sabzavotlar va
mevalarning yetishmasligi yaqqol kuzatiladi.
Shunday qilib oziq-ovqat muammosini hal qilishda insoniyatning turli
qismlari oldida turlicha vazifalar turadi:
rivojlanayotgan mamlakatlar aholisi uchun - bu yetarli ovqatlanish
imkoniyatlarini qidirib topish (dehqonchilikdan va chorvachilikdan
3

olinadigan mahsulotlarni ko‘paytirish, yovvoyi tabiat va okean resurslaridan
foydalanish, oziq-ovqat importi va hokazo); rivojlangan mamlakatlar aholisi
uchun - ovqatlanish tarkibini o‘zgartirish (oqsillar, yog‘lar va qandni
kamaytirish va tabiiy mahsulotlarni ko‘paytirish). Oziq-ovqat xavfsizligi
insonlarning istalgan paytda faol va sog’lom turmush tarzi uchun zarur
bo’lgan elementlarga boy va xavfsiz (sifati, soni va xilma-xilligi bo’yicha)
ovqatlanish imkoniyatiga ega bo’lish demakdir.
Shu boisdan qayd etish lozim, ayni globallashuv jarayonida mamlakatlarda
aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan sifatli va sotib olish qobiliyati doirasida
ta‘minlash muhim masalaga aylandi.
Fikrimizcha, oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan chora-tadbirlar
davlatning nafaqat agrar sohadagi, balki siyosiy va iqtisodiy yo’nalishdagi
faoliyatlari bilan ham bevosita bog’liqdir. 1974 yilda Jahon oziq-ovqat
sammitida ushbu iqtisodiy kategoriya tushunchasi birinchi bor taklif
qilingan, ―barqaror oziq-ovqat iste‘molini ta‘minlash va ishlab chiqarish
hajmi, narxlarning o’zgarishini to’ldirish uchun muhim oziq-ovqatlar
bo’yicha dunyoda yetarli jamg’armalari doimiy mavjudligini bildiradi.
Haqiqatan ham, bugungi kunda yer yuzida aholi soni oshgani sayin, oziq-
ovqatga bo’lgan talab ham kuchaymoqda. Bu esa, o’z-o’zidan, oziq-ovqat
ishlab
chiqaruvchi korxonalarning ko’payishiga sabab bo’ladi. Ana shunday
vaziyatda sifatsiz hamda inson sog’lig’iga xavf soluvchi oziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish yoki yetishtirish avj olishi ehtimoldan xoli
emas 3
.
Mamlakatimizda ushbu sohada keng ko’lamli ishlar istiqlolning ilk
kunlaridanoq amalga oshirildi. Xususan, 1997 yil ―Oziq-ovqat
mahsulotining sifati va xavfsizligi to’g’risida gi Qonunning qabul qilinishi‖
buning yaqqol misolidir. Zotan, oziq-ovqat xavfsizligi sifatining xavfsizligi
va uning ta‘minlanganlik darajasi, zaxiralarning mavjud bo’lishi kabi omillar
4

orqali umumiy oziq-ovqat barqarorligi ta‘minlanadi. Ya‘ni oziq-ovqatning
inson salomatligiga bo’lgan salbiy ta‘sirini tartibga solish borasidagi
tadbirlar birinchi navbatdagi masala bo’lsa, ikkinchidan, oziq-ovqat
yuzasidan boshqa mamlakatlarga qaram bo’lishning oldini olishdir.
Davlat darajasida oziq-ovqat xavfsizligiga erishish uchun mamlakat
zarur oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishi yoki import qilishi,
saqlashi, taqsimlashi va oziq-ovqatni adolatli hammabop bo’lishini
ta‘minlashi lozim 4
.
Taqqoslash sifatida aytish mumkinki, O’zbekistonda don va sabzavot
mahsulotlarini iste‘mol qilish boshqa rivojlanayotgan davlatlar darajasida,
don ekinlarini yetishtirish bo’yicha esa rivojlangan davlatlardan ham ko’p
ekanligini ko’rish mumkin. Aksincha, baliq mahsulotlarini iste‘mol qilish
yuqori hajmda emasligi, ushbu sohada muayyan chora-tadbirlarni amalga
oshirishni vaziyat taqozo etmoqda.
Shu boisdan, oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan chora-
tadbirlarni yuqoridagi holatlardan kelib chiqib, oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlovchi ko’rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiq.
5

1.2.Jaxon iqtisodiyotida global oziq-ovqat muommosini bartaraf etish
Bu aniq global muammolar bir -biri bilan chambarchas bog'liq... Masalan,
oziq -ovqat muammosining jiddiyligi ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining o'sishi bilan taqqoslaganda aholi
sonining tez o'sishi bilan kuchayadi. Oziq -ovqat muammosini hal qilish
uchun sanoati rivojlangan mamlakatlarning resurs salohiyatidan foydalanish
yoki xalqaro tashkilotlar maxsus yordam dasturlarini ishlab chiqish va amalga
oshirish. Jahon iqtisodiyotining shakllanishiga global muammolarning
ta'sirini ko'rib chiqish ularni talab qiladi batafsil tahlil va alohida mamlakatlar
va umuman jahon hamjamiyati nuqtai nazaridan baholash. Ikkinchi
yarmining jahon rivojlanishining xususiyatlari XX asr Bu iqtisodiy
faoliyatning barcha sohalariga ta'sir ko'rsatadigan doimiy omilga
aylanganligidan iborat. Xo'jalik ishi ilgari odamlar kira olmaydigan hududlar
va hududlarga (Jahon okeani, qutbli zonalar, kosmik va boshqalar) tarqaldi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning jadal rivojlanishi, texnik taraqqiyotning
rejalashtirilgan tabiati va global miqyosi, agar mukammal boshqaruv
mexanizmi bilan qo'llab -quvvatlanmasa, qaytarilmas salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin. Xususan, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy taraqqiyotning
notekisligi yanada oshadi, insoniyatning moddiy va ma'naviy madaniyati
darajasidagi tafovut oshadi, biosfera muvozanati buziladi, ekologiyaning
yomonlashuvi mumkin emasligiga olib kelishi mumkin. Yerdagi hayot.
Bu oziq -ovqat inqirozini hal qilish oziq -ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarish, qayta taqsimlash va iste'mol qilish bo'yicha xalqaro strategiyani
ishlab chiqishni talab qiladi. Erni etishtirishning hozirgi usullari bilan ham,
ingliz mutaxassislarining hisob -kitoblariga ko'ra, 10 milliarddan ortiq
odamni oziq -ovqat bilan ta'minlash mumkin. Bularning barchasi ekin
maydonlaridan nihoyatda unumsiz foydalanish haqida gapiradi. 1
1
Barkamol avlod orzusi- Toshkent.:2017, 205- b.z
6

Yoqilgan hozirgi bosqich Hech qachon bo'lmaganidek, tsivilizatsiyaning
rivojlanishi savollar tug'dirdi, ular hal qilinmasa, insoniyatning iqtisodiy
taraqqiyot yo'lidan keyingi oldinga siljishi mumkin emas. Garchi bu XXI
asrda rivojlanishidan boshlab, insoniyatning universal faoliyatining bir qismi
bo'lsa ham. xavfsizlik va tinchlikni saqlash muammolari ko'proq
bog'liq, tabiiy muhit shuningdek axloqiy, diniy va falsafiy qadriyatlar.
Ayniqsa, XX asrning ikkinchi yarmida global muammolarning ahamiyati
oshdi. Aynan ular milliy tuzilmaga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tarixiy jihatdan,
butun jahon iqtisodiyoti XX asr boshlariga kelib shakllandi. dunyoning
aksariyat mamlakatlarining jahon iqtisodiy munosabatlariga jalb qilinishi
natijasida. Bu vaqt tugadi dunyoning hududiy bo'linishi, jahon iqtisodiyotida
shakllandi ikkita qutb... Bir qutbda edi sanoatlashgan mamlakatlar va boshqa
tomondan - ularning koloniyalari - agrar va xomashyo qo'shimchalari...
Ikkinchisi u erda milliy bozorlar tashkil etilishidan ancha oldin jalb qilingan.
Bu mamlakatlarning jahon iqtisodiy munosabatlariga qo'shilishi, aslida,
ularning rivojlanish ehtiyojlari bilan emas, balki sanoati rivojlangan
mamlakatlar kengayishining natijasi edi. Jahon iqtisodiyoti, sobiq
mustamlakalar mustaqillikka erishgandan keyin ham shakllandi uzoq
yillar markaz va periferiya o'rtasidagi munosabatni saqlab qoldi. Bu erda
hozirgi global muammolar va qarama -qarshiliklar kelib chiqadi. Qoidaga
ko'ra, global muammolarni hal qilish uchun ulkan moddiy va moliyaviy
resurslar talab qilinadi. Muayyan muammoni global muammo sifatida
tasniflashning asosiy mezonlari hisoblanadi miqyosi va birgalikdagi sa'y -
harakatlarga ehtiyoj uni yo'q qilish uchun.
7

1.3. O’zbekistonda oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish
omillari
O’zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridan ijtimoiy yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat qurish, barcha
sohalarda keng ko’lamli izchil islohotlarni amalga oshirish bo’yicha o’zining
tadrijiy taraqqiyot yo’lini tanladi. Bunda aholini to’g’ri ovqatlanish
me‘yorlariga mos, yuqori sifatli va xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ta‘minlash mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yo’nalishlaridan biri etib belgilandi. Shu munosabat bilan fermer
xo’jaliklarini rivojlantirish asosida iqtisodiy islohotlarni kuchaytirish,
qishloqda ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish, boshqaruvning
bozor tamoyillariga mos tashkiliy tuzilmasini joriy etish, qishloq xo’jaligi
mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning mustaqilligini kengaytirish va
ularning huquqiy himoyasini ta‘minlashga doir chora-tadbirlar amalga
oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasini birinchi prezidenti 1991 yil 29 noyabrda qabul
qilingan ―Respublikada dehqon (fermer) xo’jaliklarini yanada
mustahkamlash va tadbirkorlik faoliyatini davlat yo’li bilan qo’llab-
quvvatlash to’g’risida gi farmoni mamlakatimizda fermerlik harakatini‖
rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qildi. Bu borada qabul qilingan Yer
kodeksi, ―Fermer xo’jaligi to’g’risida , ―Dehqon xo’jaligi to’g’risida va
‖ ‖
―Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida gi qonunlar
‖
fermerlikni rivojlantirish, ularning iqtisodiy hamda moliyaviy mustaqilligini
ta‘minlash uchun mustahkam huquqiy asos yaratdi.
Bundan tashqari, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish, fermer
xo’jaliklari samaradorligi va rentabelligini izchil oshirishni ta‘minlaydigan
moddiy-texnik bazani mustahkamlash, yer maydonlarini optimallashtirish
bo’yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ayni paytda
qishloqlarda fermer xo’jaliklariga keng turdagi xizmatlar ko’rsatadigan
8

zamonaviy ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasi shakllantirilmoqda.
Mamlakatimiz birinchi prezidenti 2012 yil 22 oktyabrdagi
―O’zbekistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni yanada
takomillashtirish va uni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida gi Farmoni‖
mamlakatimizda qishloq xo’jaligi tarmog’ini isloh etishning mantiqiy
davomi bo’ldi. Mazkur hujjat fermer xo’jaliklarining samaradorligini
oshirish, huquq va vakolatlarini kengaytirish, yer-suv resurslari va yaratilgan
ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanish, qishloqni jadal
rivojlantirish va obodonlashtirish, aholi bandligi hamda farovonligini
ta‘minlashda ularning rolini kuchaytirish imkonini bermoqda. Farmonga
muvofiq, tashkil qilingan O’zbekiston Fermerlari kengashi, viloyatlar va
tumanlar fermerlar kengashlari davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari,
mahalliy davlat hokimiyati idoralari, tayyorlov, ta‘minot va xizmat ko’rsatish
tashkilotlari bilan munosabatlarda, shuningdek, sudlarda ish ko’rib
chiqilayotganda fermer xo’jaliklarining huquq va qonuniy manfaatlarini
himoya qilmoqda.
Chunonchi, O’zbekistonda 1990 yilda aholining oziq-ovqat, asosan
go’sht, sut va qandolatchilik mahsulotlariga ehtiyoji import hisobiga
qondirilgan bo’lsa, unda bugungi kunda aholining ushbu mahsulotlarga
ehtiyoji 96 foizga respublikada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hisobiga
qondirilmoqda.
Ayni paytda O’zbekistonning har bir fuqarosi bir oy ichida 40 turdagi
oziq-ovqat mahsuloti sotib olishi mumkin va bunga o’rtacha ish haqining 40
foizini sarflaydi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini ta‘minlash maqsadida
oziq-ovqat sanoatining korxonalari ISO-9001 xalqaro sifat standartlari va
tayyor mahsulotlar xavfsizligi xalqaro sifat standarti ISO-22000 joriy
qilingan.
Mahalliy oziq-ovqat va xom ashyo ishlab chiqarishni barqaror
9

rivojlantirish, bozorga xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlari va iste‘mol
me‘yorlarida o’rnatilgan assortimentda yetkazish bo’yicha choralar amalga
oshirilmoqda. Bu choralar respublikada oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini
oshirishga ko’maklashmokda.
Real sektor korxonalarida ishlab chiqarishni modernizatsiya va
diversifikatsiya qilishni rag’batlantirish hamda qo’llab-quvvatlash bo’yicha
amalga oshirilgan chora-tadbirlar oziq-ovqat tovarlari ishlab chiqarishning
o’sishini ta‘minladi. 2015 yilda oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish
umumiy hajmi 16729,2 mlrd. so’mni, o’sish sur‘ati esa o’tgan yilga nisbatan
114,4 foizni tashkil etdi.
2014 yilga nisbatan mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi shakar
sanoatida – 23,7 foizga, meva va sabzavot sanoatida – 17,9 foizga, go’sht va
sut sanoatida – 5,7 foizga, yog’ va moy sanoatida – 3,7 foizga o’sgani
kuzatildi.
Hisobot davrida, o’tgan yilning tegishli davriga nisbatan, tarmoqning
yirik korxonalari tomonidan ishlab chiqarish hajmlari quyidagi mahsulot
turlari bo’yicha oshirildi: go’sht konservalari – 8,0 martaga, go’sht va
o’simlik konservalari – 2,0 martaga, shinni (melassa) – 40,9 foizga, margarin
va spredlar – 16,5 foizga, marmelad, jele – 20,2 foizga, uzoq saqlanmaydigan
qandolat mahsulotlari – 17,8 foizga, shakar – 16,3 foizga, uzoq
saqlanmaydigan boshqa non mahsulotlari – 14,0 foizga, ishlov berilgan
suyuq sut – 11,4 foizga, saryog’ – 7,9 foizga, bug’doy noni – 6,3 foizga.
Shuningdek, 2014 yilga nisbatan, spirt nastoykalari (113,4 foiz), pivo
(105,3 foiz) ishlab chiqarish hajmi oshdi.
Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining asosiy qismi
Toshkent shahri (tarmoqning umumiy hajmidagi ulushi 22,2 foiz), Toshkent
(18,2 foiz), Samarqand (13,4 foiz) va Farg’ona (6,5 foiz) viloyatlari
korxonalari hissasiga to’g’ri kelmoqda.
Tarmoqdagi kichik tadbirkorlik sub‘ektlari tomonidan mahsulot ishlab
10

chiqarish hajmining 2014 yilning shu davriga nisbatan 14,3 foizga oshishi
ta‘minlandi hamda ularning oziq-ovqat sanoati jami hajmidagi ulushi 69,0
foizni tashkil etdi.
2015 yilda respublikada 1501 ta oziq-ovqat sanoati korxonalari
yangidan tashkil qilingan, 2016 yil 1 yanvar holatiga respublikada
tarmoqning 8711 ta korxonasi faoliyat ko’rsatmoqda.
Mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan Oziq-ovqat sanoati
korxonalari uyushmasi aholiga sanoat mahsulotlari, iste‘mol tovarlari,
o’simlik yog’i, margarin, mayonez, shakar va boshqa mahsulotlar yetkazib
berayotgan yuzdan ziyod korxonani o’z tarkibida birlashtirgan. Ular ishlab
chiqarayotgan mahsulotlarning bir qismi eksport qilinayotir.
Ayni paytda tarmoq korxonalari sohada iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish, oziq-ovqat mahsulotlari turini kengaytirish va ichki bozorni
yurtimizda ishlab chiqarilayotgan sifatli tovarlar bilan to’ldirish ishlarini
izchil davom ettirmoqda. Ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilash bo’yicha investitsiya loyihalarining amalga oshirilishi
bu borada muhim omil bo’layotir.
2015 yilda hududlarda oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish uchun 1 ming
660 dan ziyod investitsiya loyihasi amalga oshirildi. Qoraqalpog’iston
Respublikasi va viloyatlarda 21 ming 500 fermer xo’jaligi ko’p tarmoqli
xo’jalikka aylantirilib, intensiv va mahalliy bog’lar barpo etildi, go’sht, sut
va meva-sabzavotni qayta ishlash korxonalari ko’paydi. Chorvachilik,
parrandachilik, baliqchilik, asalarichilik hamda servis xizmatlari
rivojlantirildi. Natijada 96 ming 200 yangi ish o’rni yaratildi.
Bu boradagi yutuqlarni yanada oshirishda intensiv usulda mahsulot
yetishtirishni keng targ’ib qilish, yerdan samarali foydalanish va mahalliy
xom ashyo asosida yuqori qo’shimcha qiymatga ega mahsulotlarni ishlab
chiqarish hajmini kengaytirish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekistonning oziq-ovqat sohasidagi islohotlari Xalqaro
11

jamoatchilik tomonidan ham keng e‘tirof etilmoqda. Jumladan, BMT Oziq-
ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO)ning 39-sessiyasi doirasida 2015
yilda O’zbekiston Mingyillik rivojlanish dasturi bo’yicha yutuqlari (oziq-
ovqat sohasidagi omilkorligi) uchun mukofotlandi.
Shuningdek, O’zbekiston Britaniyaning ―Economist jurnali‖
tomonidan 2015 yil natijalariga ko’ra tuzilgan yangi oziq-ovqat xavfsizligi
darajasi reytingida 9 pog’onaga ko’tarildi 7
. Bu reytingga hammasi bo’lib
109 davlat kiritilgan.
O’zbekiston reytingdan 64-o’rin egallab, o’tgan yilgi natijasini 9 punktga
yaxshiladi.
Oziq-ovqat xavfsizligi indeksi (The Global Food Security Index)
Britaniyaning ―The Economist Intelligence Unit tahliliy kompaniyasi
‖
tomonidan AQShning ―Dupon transmilliy kompaniyasi ko’magida
‖
chiqariladi. Tadqiqotlar 2012 yildan beri olib boriladi. Bugungi kunda bu
indeks o’zidan turli davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligi holati
ko’rsatkichlarining eng to’liq shaklini namoyon qiladi.
Barcha davlatlar uchta kategoriya bo’yicha baholanadi: oziq-ovqat
bilan ta‘minlanganlik va iste‘moli darajasi, ularning mavjudligi va yetarliligi,
oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizlik darajasi. Bu mezonlardan har
biri 28 ta turli ko’rsatkichni o’z ichiga olib, ularning qiymati ikki yillik davr
davomida o’lchangan.
Ma‘lumotlarga ko’ra, O’zbekiston sanab o’tilgan mezonlar ichida
―etarlilik bo’yicha eng ko’p ball olgan. Tadqiqotchilar ma‘lumotlariga
‖
ko’ra, O’zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari shunchalik ko’pki, har bir
fuqaro kuniga 39 kilokalloriyadan iste‘mol qilish mumkin.
Hisob-kitob qilishda xalqaro tashkilotlar va milliy institutlar
ma‘lumotlaridan foydalanilgan. Davlatning reytingdagi yuqori pozitsiyasi
uning oziq-ovqat xavfsizligi yuqori darajada ekanligini bildiradi.
2015 yilgi reytingda 2014 yildagi kabi 1-o’rinni AQSH egalladi.
12

Yetakchi o’ntalikka Singapur, Irlandiya, Avstriya, Niderlandiya,
Shveysariya, Kanada, Germaniya, Avstraliya kiritildi.
Yana bir misol, 2015 yilning sentyabr oyida Hindistonning
diplomasyindia.com axborot-tahlil portalida mamlakatimiz qishloq
xo’jaligida erishilayotgan muvaffaqiyatlar mavzusiga bag’ishlangan maqola
chop etildi 8
.
Maqolada qayd etilishicha, O’zbekistonda hozirgi paytda har yili 17
million tonna oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqariladi. Aholi jon boshiga
deyarli 300 kilogramm sabzavot, 75 kilogramm kartoshka va 44 kilogramm
uzum to’g’ri kelmoqda. Bu ko’rsatkich optimal deb hisoblanadigan iste‘mol
me‘yoridan uch baravar ko’p hisoblanadi. Maqolada O’zbekiston ayni paytda
dunyoning 80 ta davlatiga 180 turdan ortiq sarxil meva-sabzavot
yuborayotgani alohida ta‘kidlangan. Shu kabi misollarni ko’plab davom
ettirish mumkin.
Bugungi kunda oziq-ovqat ishlab chiqaruvchi korxonalar oldiga ishlab
chiqarish sifatini oshirish va uni boshqarishning yangi standartlari,
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish masalasi qo’yilgan. Ularning joriy
etilishi istiqbolda korxonalar quvvatini yangi darajaga ko’tarish, ishlab
chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish va turini kengaytirish imkonini
beradi. Bundan tashqari, korxonalarni yangi qoidalar bo’yicha
sertifikatlashga tayyorlash, xodimlarni qayta o’qitish, maxsus ta‘mirlash
guruhlari tashkil qilish va boshqa masalalar katta ahamiyat kasb etayotir.
Shu maqsadda faoliyati tugatilayotgan O’zbekiston oziq-ovqat sanoati
korxonalari uyushmasi negizida ―O’zoziqovqatsanoatxolding xolding‖
kompaniyasi tashkil etildi 9
.
Respublikamiz birinchi prezidenti 2016 yil 18 fevraldagi Qaroriga ko’ra,
xolding tarkibiga oziq-ovqat, yog’-moy va go’sht-sut mahsulotlari ishlab
chiqaruvchi aksiyadorlik jamiyati va mas‘uliyati cheklangan jamiyat
shaklidagi 176 ta korxona kiradi. Xolding ustav kapitali tugatilayotgan
13

uyushma tarkibiga kirgan korxonalarning ustav jamg’armalaridagi davlat
aksiyalari paketini balans qiymati bo’yicha berilishi hisobiga shakllantiriladi.
Qarorga ko’ra, yangi xolding kompaniyasi tarkibiga a‘zo sifatida
ko’ngilli tarzda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi korxonalar kirishi
mumkin.
Xolding negizida oziq-ovqat sanoati korxonalarini rivojlantirish,
rekonstruksiya va modernizatsiyalash jamg’armasi yaratiladi.
2015-2019 yillarda oziq-ovqat sanoatida 391 ta investitsiya loyihasini
amalga oshirish, kamida 1 million 300 ming tonna meva-sabzavot
mahsulotlarini saqlash hajmiga ega bo’lgan 2 mingdan ortiq zamonaviy
sovutish kameralarini qurish, saqlash joylarining umumiy hajmini 2 million
tonnagacha yetkazish nazarda tutilmoqda.
Ko’rsatib o’tilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida
2015-2019 yillarda oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash va oziq-
ovqat mahsulotlarining asosiy turlari bilan respublikaning o’zini-o’zi
ta‘minlashi, shuningdek, tashqi bozorlarda talab yuqori bo’lgan ushbu
mahsulotlar eksportini sezilarli oshirish ta‘minlanadi.
Shuningdek, ―2015-2019 yillarda ishlab chiqarishni tarkibiy
o’zgartirish, modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta‘minlash chora-
tadbirlari Dasturida 2016 yildan boshlab O’zbekistonda quritilgan oziq-‖
ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish ko’rsatib o’tilgan 10
.
Dasturga binoan nazarda tutilgan prognozlarga ko’ra, 2016 yilda 180
tonna mahsulot ishlab chiqarilsa, 2019 yilga kelib bu ko’rsatkich 2300
tonnagacha yetadi.
Umuman olganda, istiqlol yillarida mamlakatimizda ichki iste‘mol bozori va
aholini, ayniqsa, qish-bahor mavsumida meva-sabzavot mahsulotlari bilan
barqaror ta‘minlash, ularni eksport qilish ko’lamini kengaytirishga doir keng
ko’lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi, jumladan, chekka tumanlardagi
savdo tarmoqlarini ijtimoiy ahamiyatga ega oziq-ovqat tovarlari bilan
14

uzluksiz ta‘minlashga ham katta e‘tibor berildi.
Xulosa qilib aytganda, so’nggi yillarda oziq-ovqat sanoatini
rivojlanirishga ijobiy ta‘sir etgan omillar quyidagilardir:
– sifat menejmentining xalqaro andozalari asosida jahon oziq-ovqat
mahsulotlari bozorida milliy bozor ulushini oshirish;
– zamonaviy agrotexnologiyalarni jalb qilish bo’yicha loyihalarni amalga
oshirish borasida xalqaro moliya institutlari va investorlar bilan hamkorlik
qilishni rivojlantirish;
– meva-sabzavot ekinlari va uzum hosildorligini oshirish, infratuzilma va
logistika tizimlarini takomillashtirish;
– oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish, sohaga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish, yuqori texnologiyali uskunalarni joriy etish,
eksport salohiyatini oshirishga oid zarur qo’shimcha choralar ko’rish va
boshqalar.
O’zbekistonda hayotga tatbiq etilayotgan iqtisodiy islohotlar, oziq-
ovqat xavfsizligini, chunonchi, qishloq xo’jaligini tubdan isloh etish va oziq-
ovqat sanoatini rivojlantirish hisobidan ta‘minlash bo’yicha amalga
oshirilayotgan chora-tadbirlarni quyidagi yo’nalishlarda izchil davom ettirish
maqsadga muvofiqdir:
– oziq-ovqat mahsulotlarini jahon bozori talablari darajasida tayyorlash
uchun korxonalarga zamonaviy texnologiyalar, sifatni boshqarishning yangi
standartlarni joriy etish;
– savdo logistika markazlari tashkil etish;
– yarim tayyor va tayyor mahsulotlar, idishlar, qadoqlash materiallari
ishlab
chiqaruvchi yangi korxonalar tashkil etish;
– oziq-ovqat mahsulotlarini vakuum usulida halqaro talablar darajasidagi
shisha
idishlarda qadoqlash usulini kengaytirish va boshqalar.
15

Bu, o’z navbatida, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning uzviy qismi sifatida
oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash, ulkan ishlab chiqarish salohiyatiga ega
agrosanoat kompleksini jadal rivojlantirish uchun barcha zarur sharoitlar
yaratish
va shu tariqa mamlakatimiz farovonligi hamda barqarorligining kafolati
bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekistonda oilalarning minimal iste‘mol byudjetini hisoblash uchun
oziq-ovqatlarga talab 42 turdagi mahsulotlarni o’z ichiga oladi. Soni 5 va 7
kishidan iborat bo’lgan oila uchun bir yilga 607,5 kilogrammdan 850,5
kilogrammgacha un
va un mahsulotlari, shundan 55 foizi bug’doy noni talab etiladi. Shuningdek,
5 kishidan iborat oila uchun yiliga 857 kg, 7 kishiga 1200 kg sabzavot;
kartoshka esa mos ravishda 317,5 va 444,5 kg talab etiladi. Ushbu
ko’rsatkichlar oila a‘zolari soni oshib borishi bilan ko’payib boradi.
Mahsulotlar guruhlarining bozor bahosidagi o’rtacha qiymati 5 kishi
uchun bir yilga 8,9 mln. so’m, 7 kishi uchun 13,7 mln. so’mga teng. Unda
16

bitta oila a‘zosi uchun yiliga 5 kishidan iborat oilada o’rtacha 1774,2 ming
so’m, 7 kishilik oilada 1959,4 ming so’m to’liq ratsion me‘yorlari bo’yicha
oziq-ovqat uchun daromaddan ajratma (harajat) talab etiladi. Uslubiy
jihatdan oziq-ovqat mahsulotlariga talab etiladigan harajatlarni oilalar guruhi
bo’yicha, mahsulotlar harid qilish joylari (dehqon bozorlari, do’konlar,
supermarket va b.) hamda qishloq oilalarida shaxsiy tomorqada ishlab
chiqarilgan mahsulotlar (bozor bahosiga tenglashtirib) baholaridan
foydalanib tabaqalashgan holda hisoblashni amalga oshirish mumkin. Unda
oziq-ovqatga sarflanadigan oila harajatlarining aniqlik darajasi yuqori
bo’ladi. Yil davomida mahsulotlar bahosining o’zgarib turish hususiyati,
bunday hisob-kitoblar uchun iste‘mol me‘yorlarini yil fasllariga qarab
tabaqalashni talab etadi. 2
Respublika aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan me‘yoriy
talablarini qondirish, qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish darajasiga
bog’liq hisoblanadi.
2
Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi.
Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
17

II-Bob. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash yo’llari
2.1. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash istiqbollari
Insonlarning muhim ehtiyojlaridan biri oziq-ovqat mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyojdir. Bu esa ushbu turdagi mahsulotlarni ko’paytirishni taqozo
etadi. Oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishda qishloq xo’jaligi muhim
sohalardan biri hisoblanadi.
Sir emaski, dunyoda kuniga ming-minglab odamlar ochlik tufayli turli
kasalliklarga chalinmoqda va hayotdan bevaqt ko’z yummoqda. Nufuzli
xalqaro tashkilotlarning ma‘lumotlar bo’yicha hozirgi paytda yer kurrasida
qariyb 1 milliarddan ortiq odamlarning qorni nonga to’ymaydi.
Ma‘lumotlarga ko’ra, so’nggi 35 yil ichida dunyo aholisining
bug’doyga bo’lgan talabi ikki barobarga ortib, g’alla yetishtirish miqdori olti
yuz million tonnaga yetdi. Hozirgi vaqtda barcha donli ekinlar maydoniga
nisbatan bug’doy ekiladigan yer maydoni jahon bo’yicha 32 foizni tashkil
etadi. Mutaxassislarning fikricha kelgusi 20-25 yil davomida bug’doyga
bo’lgan talab 40 foizga oshadi. Demak, 2020 yilda jahon bo’yicha bug’doyga
bo’lgan ehtiyoj 840 million tonnani tashkil etadi. Mazkur talabni qondirish
uchun jahon bo’yicha bug’doy hosildorligini bugungi kundagidan qariyb
yana bir barobarga oshirishni taqozo etadi. Bundan ko’rinadiki, kelajakda
jahonda oziq-ovqat tanqisligi muammosini hal etish o’ta tig’iz masalalardan
biri bo’lib hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti 2015 yil 15 mayda
qabul qilingan ―Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
ishonchli himoya qilishni ta‘minlash, ularni jadal rivojlantirish yo’lidagi
to’siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to’g’risida gi Farmonida ham‖
xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyotdagi roli va o’rnini tubdan oshirish,
tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish yo’lidagi mavjud to’siq va cheklovlarni
tugatish, jumladan, qishloq xo’jaligi
mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarga yanada qulay iqtisodiy, huquqiy shart-
18

sharoit va rag’batlar yaratishga keng e‘tibor qaratilgan . 11
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq, qishloq
xo’jaligi sohasida ham keng ko’lamli islohotlar boshlab yuborildi va g’alla
mustaqilligi g’oyasi olg’a surdi. G’allachilikning ilg’or usullari, zamonaviy
va intensiv agrotexnologiyalari amaliyotga dadil tatbiq etildi va chet ellardan
hosilni tez nest-nobud qilmay o’rib-yig’ib oladigan kombaynlar sotib olindi.
Shuningdek, dehqonlar moddiy manfaatdorligini oshirishga alohida e‘tibor
berildi. Natijada O’zbekiston g’alla mustaqilligiga uzil-kesil erishdi.
Respublikamiz birinchi prezidenti I.A.Karimov mamlakatimizni 2015
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo’ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan
Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasida
ta‘kidlaganidek: ―Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ham chuqur tarkibiy
o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Murakkab ob-havo sharoitlariga
qaramasdan fermer va dehqonlarimizning fidokorona mehnati va omilkorligi
tufayli o’tgan yili mo’l hosil yetishtirildi – 7 million 500 ming tonnadan ortiq
g’alla, 3 million 350 ming tonnadan ziyod paxta xirmoni barpo etildi.
Ta‘kidlash kerakki, bunday mo’l hosil asosan qishloq xo’jaligida
ishlab chiqarishni jadallashtirish, seleksiya ishlarini yaxshilash, g’o’za va
boshoqli don ekinlarining rayonlashtirilgan navlarini joriy qilish, zamonaviy
agrotexnologiyalarni o’zlashtirish evaziga ta‘minlandi.
Mamlakatimizda bug’doydan gektaridan o’rtacha 55 sentner hosil olingani,
ayrim tumanlarda bu ko’rsatkich 60-77 sentnerni tashkil etgani, hech
shubhasiz, fermerlarimizning ulkan yutug’idir 12
. Bu esa, o’z navbatida,
qayta ishlash korxonalarini xom ashyo, aholini esa oziq-ovqat mahsulotlari
bilan to’la ta‘minlash, shuningdek, qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksport
salohiyatini oshirishga asos yaratdi. Eng asosiysi, qisqa muddatda
mamlakatimizning oziq-ovqat xavfsizligi ta‘minlandi.
Oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash deganda, mintaqada mavjud
19

resurslardan unumli va oqilona foydalanish orqali fan-texnika yutuqlariga
asoslangan holda, aholini oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirish demakdir. Shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlarining sanitariya,
veterinariya, fitosanitariya normalari va qoidalariga mosligi tushuniladi.
Mamlakatimiz aholisini yuqori sifatli, xavfsiz, vitaminlar va mineral
moddalarga boy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlash ustuvor
vazifalardan biri qilib belgilangan. Chunki, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida
vitaminlar va mineral moddalar yetishmasligi onalar va bolalar o’rtasida
kasallik va o’lim darajasining oshishiga, bolalar va o’smirlarning
intellektual-jismoniy rivojlanishining pasayishiga, katta yoshdagi
insonlarning esa ish qobiliyatlarini susayishiga olib keladi. Bu salbiy
oqibatlarni oldini olishning birdan-bir xavfsiz va tejamli usuli oziq-ovqat
mahsulotlari tarkibini boyitishdir.
Davlatimiz siyosati, avvalo, aholini boyitilgan oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ta‘minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, tashkiliy chora-
tadbirlarni amalga oshirish va oziq-ovqat mahsulotlarini boyitish uchun
vitamin-mineral aralashmalarning sifati hamda xavfsizligi ustidan davlat
nazoratini ta‘minlash muhim vazifa hisoblanadi.
Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ta‘minlash, aynan qishloq xo’jaligi tarmog’i zimmasida ekanligi bizga
ma‘lum. Bu sohaning respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim o’rin
tutganligi uchun yurtboshimiz rahnamoligida istiqlolning dastlabki
yillaridanoq qishloq xo’jaligida keng ko’lamli islohotlar amalga oshirildi.
Xususan, xo’jalik yuritishning eng samarali, taraqqiy etgan davlatlar
tajribasida o’zini har tomonlama oqlagan fermerlik harakatiga o’tilishi ushbu
soha rivojida yangi davrni boshlab berdi.
Amalga oshirilgan chora-tadbirlar tufayli mamlakatimiz 1-prezidenti
Islom Karimov ta‘kidlaganidek, istiqlol yillarida qishloq xo’jaligi
mahsulotlari ishlab chiqarish 2 barobarga ko’paydi. Bu mamlakatimiz
20

aholisining qariyb 10 million kishiga yoki 30 foizdan ko’proqqa oshganiga
qaramay, jon boshiga to’g’ri keladigan go’sht iste‘molini 1,3 barobar, sut va
sut mahsulotlarini 1,7 barobar, sabzavotlarni 2 marta, mevalarni qariyb 4
barobar oshirishga erishildi.
Agrar sohadagi tarkibiy o’zgarishlar tufayli meva-sabzavotchilik,
bog’dorchilik, uzumchilik va chorvachilik kabi tarmoqlar ham tobora
rivojlanib bormoqda. Natijada 2015 yili 12 million 592 ming tonna sabzavot
va kartoshka, 1 million 850 ming tonna poliz mahsulotlari, 1 million 556
ming tonna uzum, 2 million 731 ming tonna meva yetishtirildi. Bu aholi jon
boshiga qariyb 300 kilogramm sabzavot, 75 kilogramm kartoshka va 44
kilogramm uzum to’g’ri kelmoqda. Bu optimal, ya‘ni maqbul deb
hisoblanadigan iste‘mol me‘yoridan uch barobar ko’p demakdir 13
.
Bundan ko’rinadiki, O’zbekiston nafaqat ichki oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlamoqda, balki xorij mamlakatlari oziq-ovqat mahsulotlari bozoriga
ham munosib hissa qo’shib kelmoqda.
2015 yilda mamlakatimiz Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-
ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO)ga a‘zo bo’lgan davlatlarning
oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash sohasida Mingyillik rivojlanish
maqsadlariga erishgani uchun beriladigan mukofotga sazovor bo’lgan 14 ta
davlatdan biri sifatida e‘tirof etildi.
Bugungi kunda umumiy qiymati qariyb 5 milliard dollarga teng
bo’lgan oziq-ovqat, eng avvalo birinchi navbatda, meva-sabzavot
mahsulotlarini eksport qilinmoqda. Keyingi uch yilda eksport qilinayotgan
qishloq xo’jalik mahsulotlari miqdori 3 barobardan ko’proqqa oshdi.
Natijada, dunyoni 80 dan ortiq davlatiga
180 turdagi sifatli meva-sabzavot va ularni qayta ishlash asosida
tayyorlangan mahsulotlarni eksport qilinmoqda. Mamlakatimiz o’rik,
yong’oq, olxo’ri, uzum, karam va boshqa ko’plab meva va sabzavot
mahsulotlarini eksporti bo’yicha yetakchi davlatlar qatorida turadi.
21

Mustaqillik yillarida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishning
o’sish sur‘atlari har yili 8-10 foizga oshirilganligi natijasida ichki bozor
ehtiyojlari, asosan, o’zimizda tayyorlangan mahsulotlar hisobiga
qondirilmoqda. Oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash va aholini iste‘moli
uchun uzluksiz hamda yetarli miqdorda oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib
berish maqsadida 2012-2015 yillarda jami 312 ta meva-sabzavot, go’sht va
sut mahsulotlarini qayta ishlash korxonalari tashkil etish belgilandi. Shu
jumladan, 169 ta yangi korxona qurish va 143 ta mavjud korxonalarni
rekonstruksiya va modernizatsiya qilish rejalashtirildi. Ularning ijrosini
ta‘minlanishi natijasida mamlakatimizda 63,1 ming tonna meva-sabzavot,
16,5 ming tonna go’sht, 45,7 ming tonna sut mahsulotlarini qayta ishlash
quvvatlari tashkil qilindi.
Qishloq xo’jaligi sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar va tarkibiy
o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish, yer va suv resurslaridan samarali
foydalanish 2016 yil va yaqin istiqbolga mo’ljallangan iqtisodiy dasturlarni
muhim yo’nalishidir.
Mazkur dastur asosida qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishni
tarkibini o’zgartirish belgilangan bo’lib, bunga ko’ra 2020 yilgacha paxta
xom ashyosi yetishtirishni 350 ming tonnaga bosqichma-bosqich kamaytirish
belgilab qo’yilgan. Buni evaziga 170 ming 500 gektar sug’oriladigan yer
paxtadan bo’shatiladi. Bu ekin maydonlarida sabzavot va kartoshka, ozuqa
ekinlari, yog’-moy olinadigan va boshqa ekinlar ekiladi. Shuningdek, bog’ va
uzumzorlar tashkil etiladi.
Ekin maydonlarini optimallashtirish va zamonaviy
agrotexnologiyalarning joriy etilishi natijasida 2020 yilda boshoqli don
yetishtirish 16,4 foizga oshirilib, uning hajmini 8 million 500 ming tonnaga
yetkazish, kartoshka yetishtirishni 35 foizga, sabzavotni 30 foizga, meva va
uzumni 21,5 foizga, go’sht yetishtirishni
26,2 foizga, sutni 47,3 foiz, tuxumni 74,5 foizga ko’paytirish, baliq
22

yetishtirishni 2,5 martaga ko’paytirish va shu turdagi oziq-ovqat
mahsulotlarini eksport qilish hajmini ham ma‘lum miqdorda oshirish
e‘tiborga olingan.
Shuningdek, jami 190 ming tonnadan ziyod meva va sabzavotlar
saqlanadigan 274 ta zamonaviy sovutgichli kamera va omborlarni qurish va
to’liq rekonstruksiya qilish ishlari bajariladi.
Respublikamiz hukumati tomonidan oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlashga munosib hissa qo’shib kelayotgan barcha sub‘ektlarning ishlab
chiqarish faoliyatlarini yanada rivojlantirish maqsadida, tashkiliy, iqtisodiy
va moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlab kelinmoqda. Bu quyidagi
yo’nalishlarda amalga oshiriladi.
1. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning huquq va
manfaatlarini himoyalashga amaliy yordam berish.
2. Oziq-ovqat mahsulotlarini ko’paytirish maqsadida ko’p tarmoqli
fermer xo’jaliklarini tashkil etish va rivojlantirish yuzasidan sabzavotchilik,
intensiv bog’dorchilik, uzumchilik, chorvachilik, qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash, issiqxonalar tashkil etishga doir loyihalarni
amalga oshirish bo’yicha maxsus dasturlar qabul qilish va bularni bajarish
doirasida xo’jalik sub‘ektlariga banklar tomonidan imtiyozli kreditlar
ajratish.
3. Oziq-ovqat, xususan, qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksportini
ko’paytirish va faoliyatni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va hokazolar.
Mamlakatimizning barcha hududlarida bo’lganidek, Namangan
viloyatida ham ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklari qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini yetishtirish bilan birga, ularni chuqur qayta ishlash, qurilish
ishlarini amalga oshirish va qishloq aholisiga turli xizmatlar ko’rsatish kabi
yo’nalishlarda samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Bu esa o’z istiqbolini
topmoqda.
Bugungi kunda viloyatda bunday fermer xo’jaliklarining soni tobora
23

ko’payib bormoqda. Jumladan, Kosonsoy tumanidagi ―Chashmai safed‖
fermer xo’jaligi ham Davlatimiz rahbari va hukumatimiz tomonidan amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida barqaror yutuqlarga erishib,
rivojlanib
borayotgan ko’p tarmoqli xo’jaliklardan biri hisoblanadi. Bu xo’jalik
faoliyati chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlari yetishtirish, sut va go’sht
mahsulotlarini qayta ishlash kabi turli tarmoqlarni qamrab oladi. Bizga
ma‘lumki, foyda olishdagi asosiy samara o’zi yetishtirgan mahsulotlarni
qayta ishlab, so’ngra sotishdan olinadi. ―Chashmai safed fermer xo’jaligida
‖
ham bunga katta e‘tibor qaratilgan bo’lib, xo’jalikda yetishtirilgan sutni
qayta ishlash orqali pishloq, qatiq, qaymoq, sariyog’, smetana kabi 12
turdagi sut mahsulotlarini ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Shu bilan birga,
bu yerda ishlab chiqarilayotgan ―Kosonsoy pishloqlari brendidagi
‖
mahsulotlar yurtimizning deyarli barcha bozorlarida doimiy o’z haridorlariga
ega. Tumandagi ―Ahmadxon hoji Kosoniy fermer xo’jaligida ishlab
‖
chiqarilayotgan non mahsulotlari, shuningdek, boshqa xo’jaliklardagi
istiqbolli amaliyotlarni butun respublika miqyosida ommalashtirishga
namuna bo’la oladi.
Bu kabi ko’plab fermer xo’jaliklari tuman iqtisodiyotida salmoqli o’rin
egallaydi. Bularning natijasi o’laroq, o’tgan yilda Kosonsoy tumanida yalpi
qishloq xo’jaligi mahsulotlarini o’sish sur‘ati 108 foizga ta‘minlandi.
O’tgan yilda chorvachilik, parrandachilik va asalarichilikni
rivojlantirish bo’yicha 71 ta loyiha amalga oshirilib, bunga 200 million
so’mdan ortiq mablag’ sarflandi, natijada 100 ta yangi ish o’rni yaratildi. Shu
bilan birga, qishloq xo’jaligida qoramollar bosh sonlari 40,0 mingni, shu
jumladan, sigirlar 13,6 ming boshni, qo’y-echkilar 45,6 ming boshni,
parrandalar 458,9 ming boshni, otlar 285 ming boshni va asalari oilalari 1808
tani tashkil etdi.
Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish va ichki
24

bozorni to’ldirish dasturiga ko’ra, tuman aholisini arzon va sifatli
mahsulotlar bilan ta‘minlashni yanada yaxshilash maqsadida, dehqonchilik
mahsulotlaridan 42 ming tonna don, 27,5 ming tonna sabzavot, 6,5 ming
tonna kartoshka, 4 ming tonna uzum, 9,2 ming tonna meva yetishtirildi.
Shuningdek, viloyatning boshqa tumanlari ham oziq-ovqat
mahsulotlarini yetishtirishga o’z hissalarini qo’shmoqda. Jumladan, Uychi
tumanidagi ―Ko’rkam nur sahovat fermer xo’jaligi tomonidan yillik‖
quvvati 15 tonna bo’lgan go’shtni
qayta ishlash sexi faoliyati yo’lga qo’yilgan. Norin tumanida esa ―Dildora
‖
fermer xo’jaligi tomonidan xom sutni qabul qilish servis punktlari ishga
tushirildi.
O’tgan yillar tajribasidan kelib chiqib, Norin tumanida 2015 yilda
oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash uchun 34 ta loyiha ishlab chiqildi. Uning
ijrosiga 4 milliard 580 million so’m mablag’ yo’naltiriladi va shu yo’l bilan
145 ta yangi ish o’rni yaratiladi. Chorvachilik, baliqchilik, asalarichilik,
parrandachilikni rivojlantirish, mevali bog’lar, tokzorlar barpo etish, yangi
sovutgichli omborxonalarni tashkil etish, go’sht mahsulotlarini qayta ishlash
sexlarini ishga tushirish ishlari rejalashtirilgan. Bunday ijobiy ishlar
viloyatning boshqa tumanlarida ham amalga oshirilmoqda.
Xulosa qilib aytish mumkinki, butun dunyoda oziq-ovqat xavfsizligi
tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan bugungi kunda mamlakatimiz
aholisining oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash uchun zarur shart-sharoitlar
yaratilib, aniq maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Bulardan
ko’zlangan maqsad mamlakat iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri
bo’lgan qishloq xo’jaligini barqaror rivojlantirish, eksport salohiyatini
oshirish va O’zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoridan mustahkam o’rin
egallashini ta‘minlashga qaratilgan. 3
2.2. O’zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashning asosiy
3
Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya. Izdatelstvo RUDN»
– 2015, 457 str
25

yo’nalishlari va mexanizmlari
Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligi ta‘minlanishini davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash va tartibga solish mexanizmi ishlab chiqilgan, mamlakat
oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashning istiqbollari eksportga yo‘naltirilgan
va import o‘rnini bosuvchi strategiya ssenariylari asosida tahlil qilingan. Shu
bilan bir qatorda, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashning huquqiy,
iqtisodiy va tashkiliy mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar
berilgan.
Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashda davlatning roli muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, u, birinchi navbatda, makroiqtisodiy barqarorlikni
ta‘minlash, monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirish, oziq-ovqat
xavfsizligiga salbiy ta‘sir etuvchi tashqi va ichki omillarni bartaraf etish,
ijtimoiy
infratuzilmani takomillashtirish, eksportni rag‘batlantirish, importni
maqbullashtirish, soliqqa tortishda imtiyozlar berish, moliya-kredit
mexanizmlarini rivojlantirish kabi masalalardan iboratdir.
Yuqorida ta‘kidlanganlardan kelib chiqqan holda, bizning fikrimizcha,
mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashda davlatning roli quyidagi
yo‘nalishlarda o‘z aksini topishi maqsadga muvofiq. Jumladan: oziq-ovqat
mahsulotlariga bo‘lgan talabni tartibga solish; oziq-ovqat mahsulotlari
bo‘yicha taklifni tartibga solish; tashkiliy infratuzilma va axborot ta‘minotini
takomillashtirish; tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish. Shuningdek,
uning rolini oziq-ovqat mahsulotlari bozorini tartibga solish va agrosanoat
ishlab chiqarishi sohasini rivojlantirish jarayonlarini boshqarishning ajralmas
tarkibiy qismi sifatida qarash maqsadga muvofiq.
Milliy oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashda asosan eksport
salohiyatidan foydalanish o‘zining ijobiy natijasini beradi, biroq bu jarayon
iqtisodiy samaradorlik jihatidan tahlil qilinganda uzoq muddatli yuqori
ko‘rsatkichlarga olib kelmaydi. Chunonchi, mamlakatda eksportga
26

yo‘naltirilgan strategiyadan yuqori daromad olish maqsadida mavjud tabiiy
va mehnat resurslaridan uzluksiz foydalanish kutilgan natija bermaydi.
Ilmiy ishda taklif etilayotgan eksportga yo‘naltirilgan va import o‘rnini
bosish strategiyasi ssenariylari asosida mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlashning 2015 yilgacha bo‘lgan prognozi taklif etilgan. Prognoz
ko‘rsatkichlari shuni ko‘rsatmoqdaki, ushbu ikki strategiyalar ssenariysi
nuqtai nazaridan istiqbolda mamlakat aholisining tibbiy me‘yorlarda oziq-
ovqat mahsulotlarga bo‘lgan talabini qondirish bilan bir qatorda ayrim oziq-
ovqat mahsulotlarni eksport qilish hajmlari ortadi. Biroq shakar, tuxum,
kartoshka va mevalar bo‘yicha aholini tibbiy me‘yorlarda ta‘minlash imkoni
pastligini inobatga olgan holda, ushbu mahsulot turlari importining oshishi
kutiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonidagi O‘zbekiston Respublikasi uchun
oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashda eksportga yo‘naltirilgan va import
o‘rnini
bosish strategiyalari bir-biri bilan uyg‘unlashtirilgan holda olib borilishi
maqsadga muvofiq. Bu ikki yo‘nalishning muvozanatlashtirilgan varianti
mamlakat aholisi iste‘mol darajasiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi va natijada oziq-
ovqat xavfsizligini uzluksiz ta‘minlaydi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda istiqbolda mamlakat oziq-ovqat
xavfsizligini ta‘minlash uchun quyidagi huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy
mexanizmlarni amalga oshirilishi lozim:
Huquqiy mexanizm - yer qonunchiligini bozor munosabatlariga
asoslangan holda yanada takomillashtirish; qishloq xo‘jaligida ipoteka
kreditlarini ajratish bo‘yicha huquqiy asoslarni shakllantirish; mahsulot
sifatini boshqarish va xavfsizligini nazorat qilishning huquqiy-me‘yoriy
mexanizmlarini takomillashtirish; mahalliy eksport qiluvchilar huquqini
xorijiy davlatlarda himoya qilish; zamonaviy bozor institutlari va
infratuzilmalarini shakllantirish uchun huquqiy bazani yanada
27

takomillashtirish; agrar tarmoqda integrasiyani rivojlantirishning huquqiy-
me‘yoriy asoslarini takomillashtirish; JST talablaridan kelib chiqqan holda
tarmoqni isloh qilishning huquqiy asoslarini shakllantirish; mamlakat oziq-
ovqat xavfsizligini ta‘minlash Dasturini ishlab chiqish; «Iste‘mol savati
to‘g‘risida»gi qonunni qabul qilish.
Iqtisodiy mexanizm - qishloq xo‘jaligida ipoteka kreditlari ajratishning
iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish; agrar tarmoqqa investisiya jalb
qilishni oshirish; narx va kredit siyosatini mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini
ta‘minlash nuqtai nazaridan takomillashtirish; byudjetdan ajratilgan
mablag‘lardan oqilona foydalanish va uni qat‘iy nazorat qilish; qishloq
xo‘jaligini moliyaviy sog‘lomlashtirish tizimi va ishlab chiqaruvchilar
bankrotligi mexanizmini ishlab chiqish; yagona yer solig‘ini yanada
takomillashtirish; tez buzuluvchi mahsulotlarni eksport qiluvchilar uchun
transport tariflarini optimallashtirish; yer unumdorligini oshirgan xo‘jalik
subyektlariga iqtisodiy imtiyozlar berish; qishloq joylarida muhandislik va
ijtimoiy infratuzilmalarni moliyalashtirishning samarali mexanizmini ishlab
chiqish; ijtimoiy infratuzilma obyektlarini qishloq xo‘jaligi balansiga
o‘tkazish; agrar tarmoqda integrasiyani rivojlantirishning iqtisodiy
mexanizmini ishlab chiqish; agrosanoat majmui tashqi iqtisodiy faoliyatini
yanada erkinlashtirish.
Tashkiliy mexanizmlar - favqulodda vaziyatlarda aholini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan barqaror ta‘minlash mexanizmini ishlab chiqish; agrar
sohada ilg‘or axborot tizimini shakllantirish; oziq-ovqat mahsulotlari
savdosida ma‘muriy va texnik to‘siqlarni yo‘qotish; milliy sertifikasiyalash
tashkilotlarini xorijiy davlatlarda akkreditasiyadan o‘tkazish;
aerofotomonitoring tizimini ishlab chiqish. 4
Jahon miqyosida oziq-ovqat mahsulotlari tanqisligi kuchayib
borayotgan sharoitda mamlakat oziq-ovqat mahsulotlari balansini quyidagi
4
Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax uglubleniya
28

yo‘nalishlar bo‘yicha ishlab chiqish maqsadga muvofiq (3.2.1.-rasm).
Shu bilan bir qatorda, amaldagi qisqa, uzoq muddatli maqsadli dasturlar
va chora-tadbirlarni aholini asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan
barqaror ta‘minlash, kam ta‘minlangan aholi qatlami holatidan kelib chiqqan
holda takomillashtirish lozim. Bunda, asosan, chorvachilikni rivojlantirish
dasturi, meva-
29

sabzavotchilikni rivojlantirish dasturi, un va o‘simlik yog‘ini sotishni tartibga
solish tartibi, kuz va qish oylari uchun asosiy turdagi oziq-ovqat
mahsulotlarini zaxiraga qo‘yish tartibiga alohida e‘tibor qaratish kerak.
Ma‘lumki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davridagi mamlakat aholisining
daromad hajmlari bo‘yicha turli qatlamlarga bo‘linishi jadal ro‘y beradi.
Bunday vaziyatda, xususan O‘zbekistonda kam ta‘minlangan aholi
qatlamlarini davlat tomonidan ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, birinchi navbatda,
ularni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlashning samarali mexanizmini
ishlab chiqish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Shu nuqtai nazardan, tadqiqot ishida
kam ta‘minlangan va past daromadli aholi qatlamlarini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta‘minlashning quyidagi mexanizmlari taklif
etilgan(3.2.2.-rasm).
3.2.2-
rasm. Kam ta minlangan va past daromadli aholi qatlamlarini ‟
oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta minlash mexanizmlari
‟ 14
30

Xulosa
O‘zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashning asosiy yo‘nalishlari
bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarga
kelindi hamda nazariy va amaliy takliflar ishlab chiqildi.
1. O‘zbekiston Respublikasida oziq-ovqat xavfsizligi barqarorligini
ta‘minlash uchun, birinchi navbatda, agrar sohada samarali va oqilona
islohotlar davomiyligi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi va doimiy
uning nazorati ostida bo‘lishi lozim. Bu sohadagi islohotlar oziq-ovqat
mahsulotlarining asosiy qismi bo‘lgan g‘allachilikda olib borilishi undan
yuqori hosil olinishini ta‘minlaydi va aholida iste‘mol uchun qolayotgan
don hajmini yildan-yilga ko‘payishiga olib keladi.
2. Kam ta‘minlangan va past daromadli aholi qatlamlarini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan ta‘minlashning quyidagi mexanizmlarini joriy etish
maqsadga muvofiqdir:
- qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish va dotasiyalar ajratish (mavjud
daromadlariga qo‘shimcha sifatida); Kichik biznesning rivojlanishini
qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish, aholi bandligiga va yangi ish
o‘rinlarini tashkil etishga ko‘maklashish; iste‘mol talabini oshirishni
rag‘batlantirish;
- imtiyozli narxlarda oziq-ovqat mahsulotlarini markazlashgan holda
taqsimlash;
- qishloqlarda mustahkam baza, infratuzilma va kommunikasiyalarni
yaratish;
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, , 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent:
O‘zbekiston, , 2018
7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol
avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017,
20-29 bet.
8. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining
poydevori.- Toshkent.: Sharq, 2017 , 31-61 bet.
9. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.:2017, 205- b.
10. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2014. – 82 b.
11. Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya.
Izdatelstvo RUDN» – 2015, 457 str.
12. Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax
uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoref. diss… kand. ekon. nauk. – Tashkent,
IE AN RUz, 2018. – 24 s.
13. Raximova N.X. Pov ы shenie ekonomicheskoy aktivnosti jen щ in na r ы nke
truda Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. ekon. nauk.–Tashkent, IE AN RUz,
2017.– 40 s.
32

14. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2016.– 58 b.
15. http://fayllar.org/
16. http://arxiv.uz/
17. http://ziyonet.uz/ru
18. http://referat.arxiv.uz/
19. http://aim.uz/
33

Global oziq-ovqat muammosi

Sotib olish