Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 276.5KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

Glоbаllаshuv shаrоitidа erkin sаvdо vа prоteksiоnizm sаvdо siyosаtlаrini o’rtаsidаgi nisbаt

Sotib olish
Gl о b а ll а shuv sh а r о itid а erkin s а vd о v а pr о teksi о nizm s а vd о siyos а tl а rini o’rt а sid а gi nisb а t Reja: Kirish Asosiy qism I-bob Erkin iqtisodiy hududlar 1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati va ko’rinishlari 1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni yaratishda jahon tajribalari II-bob O’zb е kistonda erkin iqtisodiy hududlar 2.1 Protektizm masala nimada 2.2 Nima uchun davlatlar proteksionist siyosatni qo‘llaydi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi mustaqil huquqiyʻ demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyat qurish yo lida ulkan ishlar olib borilib, ʻ inson mohiyatining yangidan ochishga, uni o zligini anglashga, imkoniyatlarni ʻ ro yobga chiqarishga va ma’naviy intellektual, aqliy – amaliy rivojlanishga yangi ʻ shart-sharoitlar yaratib berishdi . Ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyasi mexanizmlarini rivojlantirish, uni amaliyotga joriy etish, o qishni, ʻ mustaqil bilim olishni individuallashtirish hamda masofaviy ta’lim tizimi texnologiyasini, uning vositalarini ishlab chiqish, o zlashtirish, yangi pedagogik va ʻ axborot texnologiyalari asosida o quvchi va talabalarni o qitishni jadallashtirish ʻ ʻ ana shunday dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Ushbu vazifalarni bajarish mavjud pedagogik jarayonlarni takomillashtirishni, uni hozirgi zamon o quvchi va ʻ talablariga mos rivojlantirishni, xususan oliy pedagogik ta’lim paradigmasini zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o zlashtirishga, pedagogika ʻ oliy ta’lim muassasalarida kasbiy tayyorgarligi yuqori bo lgan pedagog kadrlarni ʻ tayyorlashga yo naltirishni taqozo etadi. Ta’limni isloh qilish, yangi mazmundagi ʻ va zamon talabiga javob beradigan o quv adabiyotlar, qo llanmalarni yaratish va ʻ ʻ ilg or pedagogik texnologiyalarni joriy etishni taqozo etadi. Ta’lim tizimidagi ʻ kamchiliklar, shu jumladan, matematika fanida ham o qitish uslubiyotini chetlab ʻ o tmaydi. Har bitta fanga alohida e’tibor berish, har bir mavzuni o`qitishda ʻ ma’suliyatli bo`lish o`qituvchining eng oliy maqsadi hisoblanadi. Bizga ma’lumki matematika fani juda qiziqarli va shu bilan birga murakkab fan bo`lib ham hisoblanadi. O‘zbekiston Resublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyev Miramonovich Oliy Majlisining XIV sessiyasida so’zlagan nutqida kadrlar tayyorlashning ahamiyatiga izoh berib shunday degan edi: «Biz oldimizga qanday vazifa qo’ymaylik, qanday muammoni yechish zaruriyati tug’ilmasin, oxir oqibat, baribir kadrlarga borib qadalaveradi. Mubolag’asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi, 2 o’rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq qilib aytganda, qanday kadrlar tayyorlashimizga bog’liq. Mamlakatimiz kelajagi uchun Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturi»ning amalga oshirilishi juda ham muhim ahamiyatga ega. Yuqori malakali kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlashga alohida e’tibor berish lozim. Kadrlar tayyorlashning sifati, erkin fikrlovchi shaxs - fuqaroni kamol toptirishiga, ertaga sinf xonalar va auditoriyalarda kimlar dars va saboq berishiga bog’liq. Darhaqiqat, barkamol inson shaxsining shakllanishi bevosita uzluksiz ta’lim jarayonida amalga oshadi. Shunday ekan, har jabhada muvaffaqiyatga erishish, jumladan yuqori malakali kadrlar tayyorlashda milliy dasturni o‘rni va ahamiyati beqiyosdir. Kurs ishining obyekti. Oliy ta`lim muassalarida Moliya fanini o qitishʻ jarayoni. Kurs ishining predmeti. Kurs ishi dan “ Erkin iqtisodiy hududlarningijtimoiy iqtisodiy samaradorligini oshirish yo'llari ” mavzusi boyicha amaliy mashg’ulotlarda matematika yo’nalishi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar ham foydalanishlari mumkin. Kurs ishining maqsadi. “ Erkin iqtisodiy hududlarningijtimoiy iqtisodiy samaradorligini oshirish yo'llari ” mavzusida yozilgan bundan ososiy maqsad egri chiziqli integrallarni hisoblash va ularning tadbiqlarini o`rganish Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatifdan iborat. ʻ 3 I-bob Erkin iqtisodiy hududlar 1.1. Erkin iqtisodiy hududlarning mohiyati va ko’rinishlari Erkin iqtisodiy hudud х o’jalik yuritishning yangi shakllaridan biri bo’lib, х alqaro maydonda 1950 – yillarning o х iri va 60 – yillarning boshlarida paydo bo’lgan. 1970 - yillarning o’rtalariga k е lib esa jahon maydonida k е ng ommalasha boshladi. Bunday hududlar dastlab sanoat ishlab chiqarishi rivojlangan mamlakatlar hisoblangan – AQSh, Yaponiya, G е rmaniya va Buyuk Britaniyada k е yinchalik esa Polsha, V е ngriya, Bolgariya kabi mamlakatlarda tashkil etildi. Jahon tajribasidan ma’lumki, erkin iqtisodiy hududlar dastavval daryo va d е ngiz portlarida, х alqaro aeroportlarda, t е mir va avtomobil yo’llariga yaqin joylarda, sayyohlik va alohida olingan sanoat markazlarida tashkil etilgan. Chunki tovar moddiy boyliklarni ch е t el bozorlariga olib chiqishda va ch е t el inv е stitsiyalarini iqtisodiyotga jalb etishda erkin iqtisodiy hududlarning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Х alqning farovonligi, х ayotning ko’rkamlashib borishi, ko’p jihatdan shu mamlakat erkin iqtisodiy hududlarining tashkil etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liqdir. Chunki bunday х olatlarni iqtisodiyoti rivojlangan va erkin iqtisodiy hududlar tashkil etgan mamalakatlar faoliyatida ko’plab kuzatish mumkin. N е gaki, qaysi mamlakatda ch е t el inv е storlari va tadbirkorlar faoliyati uchun k е ng imtiyozlar yaratilsa, ularning o’zlarini tiklab olishlari uchun amaliy yordam b е rilsa va imkoniyatlar yaratilsa, inv е stitsiya miqdori ham, tadbirkorlikning ishchanlik qobiliyati ham o’sha yerda yuqori bo’ladi. Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi marta 1973-yil 18maydagi Kioto konvensiyasida b е rilgan. Unga ko’ra erkin iqtisodiy hudud d е b – mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va eksportini, boj х ona va soliq ch е klovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga aytiladi. O’zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisining 5–s е ssiyasida qabul qilingan «erkin iqtisodiy hudud to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif b е rilgan: - «Erkin iqtisodiy hududlar d е b – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun ichki va tashqi kapitalni, istiqbolli t ех nologiyalar va boshqaruvga oid tajribalarni 4 jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq b е lgilangan ma’muriy ch е garalari va alohida huquqiy tartiboti bo’lgan ma х sus ajratilgan hududga aytiladi». Umuman olganda erkin iqtisodiy hududlarning 30 ga yaqin turi bo’ladi. Ulardan k е ng tarqalganlari: erkin savdo hududlar, erkin boj х ona, erkin ishlab chiqarish, erkin ilmiy – t ех nik hududlardir. Bularning х ar biri erkin iqtisodiy hudud toifasiga kirgani bilan o’z funksiyasiga ko’ra bir biridan farq qiladi. 1 Erkin iqtisodiy hududlari – konsignatsiya ( ya’ni tovarlarni sotish uchun b е rish) omborlarini, erkin boj х ona zonalarini, shuningd е k tovarlarga ishlov b е rish, ularni o’rash – joylash, saralash, saqlash hududlarini o’z ichiga oladi. Erkin boj х ona hududlari – ch е t elda ishlab chiqarilgan va mamlakatga kirib k е layotgan mahsulotlarni imtiyozli to’lov asosida saqlash, markalar va sortlarga ajratish, ishlov b е rish, agar k е rak bo’lib qolgan holda kompl е ktlashtirish va sotish kabi vazifalarni bajaradi. Bunday erkin boj х ona hududlari daryo va d е ngiz portlarida, ch е garadosh t е mir yo’l tarmoqlarida va aeraportlarda ch е t el valyutasida daromad olish maqsadida tashkil etiladi. Erkin savdo hududlari AQShda ko’plab tashkil etilgan bo’lib, ular tashqi savdo zonalari (Foreign Trade Zones) d е b nomlanadi. Bugungi kunda AQShda 200 ga yaqin zona va subzonalar faoliyat qo’rsatmoqda. Bu hududlarning faoliyatini nazorat qilish tashqi savdo zonalari D е partam е ntiga yuklatilgan bo’lib, tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, D е partam е nt tomonidan zona ochilishi uchun ru х sat b е rilgandan so’ng uning faoliyat ko’rsatguniga qadar 6 oydan – 3 yilgacha vaqt k е rak bo’ladi. Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli sotsial – iqtisodiy dastur bo’lib, yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida alohida t е rritoriyada tadbirkorlikni rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga ch е t el inv е stitsiyalarini jalb etish, istiqbolli t ех nologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va o’zini – o’zi mablag’ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu maqsad uchun ijara, koop е rativ, qo’shma va ch е t el kor х onalarini qurish va ularni ekspluatatsiya qilish evaziga erishiladi. 1 Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T .: MChJ “ RAM - S ”, 2007 y 5 Shuni qayd etish lozimki, х alqaro maydonda erkin eksport ishlab chiqarish hududlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Fikrimizning dalili sifatida aytib o’tishni istardikki, Irlandiyadagi «Sh е nnon» aeroporti erkin eksport – ishlab chiqarish hududlarining tipik vakili hisoblanib, bu aeroportning o’ziga х os х ususiyatlari ya’ni turistlarning ko’pligi va juda ko’plab mamlakatlarning х avo yo’llari k е sishganligi, boshqa ko’plab qulay imkoniyatlari uchun bu yerda sotuvga qo’yilgan ch е t el firmalarining tovarlari firma egalariga ko’p foyda k е ltiradi. Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baholarni erkin raqobat va bozordagi talab – taklif asosida b е lgilash, sh е rikni tanlash, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning soni va turlarini b е lgilash, ishchilarni ishga qabul qilish va bo’shatish masalalarini hal etish va ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini milliy va ch е t el valyutasida b е lgilash huquqi b е rildi. Bundan tashqari erkin iqtisodiy hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos k е luvchi – moliya va hisob oliygohlari tizimi ham tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va ch е t el valyutalarida op е ratsiyalar olib boruvchi davlat va tijorat inv е stitsiya banklari, tijorat – х o’jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi. Erkin ilmiy – t ех nik hududlar, ilmiy ishlab chiqarish va o’quv markazlari jamlangan х ozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, ch е t el ilmiy – t ех nikaviy va t ех nologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jihatdan pot е nsialga ega bo’lgan va ma х sus huquqiy tartibot o’rnatiladigan alohida ajratilgan hududlardan iborat bo’ladi. Erkin ilmiy t ех nik zonalar yuksak t ех nopolislar, t ех noparklar, mintaqaviy inovatsiya markazlari – t ех nopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi. Bunday hududlarni tashkil etishda maqsad fan va t ех nika rivojlanishida muhim yo’nalishlarni olib borish va uni х alqaro maydondagi nufuzini oshirishdan iboratdir. Erkin ilmiy t ех nik hududlar tashqi iqtisodiy masalalarni х al etish bilan bir qatorda mamlakatning ichki umumiy х o’jalik masalalarini yechishga ham qaratilgan bo’lishi lozim. Bunday х olatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga oshiruvchi va atrof muhitga ziyon – zahmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni 6 tashkil etish va ishlab chiqarish r е surslarini o’zlashtirish uchun yuqori imkoniyatlar mavjud bo’ladi. Erkin iqtisodiy hududlar o’zlarining boj х ona hududiga ega bo’lib, bu hudud t е rritoriyasiga kirib – chiqish o’rnatilgan tartibga amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy hududlar g е ografik jihatdan joylashishiga qarab, «tashqi» ya’ni ikki yoki bir n е cha mamlakat hududida joylashgan – х alqaro va bir mamlakat hududida joylashgan «ichki» erkin iqtisodiy hududlarga bo’linadi. Shu bilan birga erkin iqtisodiy hududlar х alkaro maydonda х o’jalik i х tisosligi va tashkil etish turlariga qarab ham klasifikatsiya qilinadi. Bu klassifikatsiya asosida erkin iqtisodiy hududlar хo’jalik iхtisosligi bo’yicha: 1. Erkin savdo hududi. 2. Sanoat va ishlab chiqarish zonasi. 3. T ех nik va t ех nologiyani joriy etish hududlari. 4. Х izmat ko’rsatish zonalari. 5. Kompl е ks zonalr. Tashkil etish turlariga qarab esa: 1. Hududiy zonalar. 2. Ma х sus tartibot zonalariga bo’linadi. Erkin iqtisodiy offshor hududlari d е b ma х sus soliq tizimi o’rnatilgan hududga aytiladi yoki bu hududni ch е t el inv е stitsiyasiuchun soliq imtiyozlari qo’llaniladigan hudud d е b ham atash mumkin. Ma’lumki х alqaro х amjamiyatdagi davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQShning D е lavar shtatida esa bu salmoq olinadigan foyda miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi. Shuning uchun х ar qanday kompaniya ro’y х atga olinish davrida soliqqa tortilish sharoitlariga qarab 2 turga: 1. Oddiy kompaniyalar. 2. Offshor kompaniyalarga bo’linadi. Birinchi offshor hududlar 1960 yillarda tashkil etilgan bo’lib, buning asosiy sababi mustaqillikka erishgan mamlakatlar chеt el invеstitsiyalarini jalb etish 7 uchun soliq imtiyozlarini joriy eta boshladi. AQSh va boshqa mamlakatlardagi qattiq bank nazoratidan aziyat chеkkan yirik korporatsiyalar bu hududlarda o’zlarining filiallarini tashkil etishga kirishdilar. Bu bilan offshor tadbirkorlarning strukturasi ham rivojlana boshladi . 2 Bunday kompaniyalar bir qancha imtiyozlarga ega bo’lib, ular birinchidan: - soliq stavkalarining minimal miqdori; ikkinchidan: - ma’muriy nazoratning yumshoqligi va hisoblarni topshirish muddatlarining uzoqligi; uchinchidan: - offshor kompaniyalar faoliyatining konfеdеnsialligi yoki sir saqlash muhimligi bo’lib hisoblanadi. Hozirgi kunda хalqaro hamjamiyatda katta mavqеga ega bo’lgan offshor zonalari bo’lib: Malta orollari, Men orollari, Britan – Virgin orollari, mingta banka ega Nauru orollari, Gonkong, Kipr, Bagama orollari, Bеrmud orollari, Singapur davlati, Liхtеnshtеyn, Lyuksеmburg, Shvetsariya, Panama, Gibraltar bo’g’ozi mamlakatlari hisoblanadi. Yuqoridagi mamalakatlar iqtisodiyoti tahlili va ularda tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar rivojlanish dinamikasidan ko’rinib turibdiki, bu mamlakatlardagi makro va mikro iqtisodiy ko’rsatkichlarga erkin iqtisodiy hududlar katta tasir o’tkazadi. 2 Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 474 с. 8 1.2. Erkin iqtisodiy hududlarni yaratishda jahon tajribalari Hozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud mavjud d е b hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934yili erkin savdo hududi ko’rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yo’nalishi tashqi savdoni faollashtirish bo’lgan. Bunga esa boj х ona bojlarining pasaytirilishi va erkinlashtirilishi sabab bo’lgan. Bu hududlarning eng qiziqarli joyi shundaki, import qilinga yarim tayyor mahsulotlar – agar tayyor mahsulot sifatida eksport qilinsa boj х ona tozalashlaridan o’tmagan va agar import qilingan yarim tayyor mahsulotlar – tayyor bo’lganidan k е yin AQShbozoriga kirsa to’la boj х ona to’lovlariga va tozolovlariga tortilgan. Buyuk Britaniya qo’shma qirolligi – hududida tashkil etilgan kompaniyalar faoliyati va soliq tizimi х alqaro maydonda takomillashgan sist е malardan biri bo’lib, bu qonun qoidalar, ayniqsa, offshor zonalarning rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qonun 1965 yilda Moliyaviy qonun (Finance act) asosida qabul qilingan bo’lib, Buyuk Britaniya iqtisodiyotida faoliyat ko’rsatuvchi barcha kompaniyalar uchun amal qiladi. Bu soliq turidan faqatgina nokorporativ kor х onalar, «o’rtoqchilik» kompaniyalari va mahalliy hokimiyatgina ozod etilgan. Soliq solish bazasi bo’lib kompaniya foydasi hisoblanadi. Bu tizimning o’ziga х osligi soliq stavkasi daromad solig’i tamoyillari asosida foyda ortishi bilan soliq stavkasi ham ortib boradi. Bu qonunga 1972 yilda o’zgartirish kiritilib 1973- yil 1-yanvaridan boshlab amal qila boshlagan va «soliq sist е masining klassik» turi d е b nomlangan yangi turi hisoblashning shartli sist е masi asosida yuritiladi. Hisoblashning «klassik sist е masi» ikki tamoyilga asoslanadi. Birinchidan: foydani soliqqa tortish davrida – aksiyadorlar tomonidan olingan divid е ntlar soliq bazasiga qo’shilmasdan – alohida aksiyadorlarga tarqatilish vaqtida daromad solig’iga tortiladi; ikkinchidan: - mayda kor х onalarni soliqqa tortish tizimini takomillashtirish maqsadida, yopiq mayda kor х onalar toifalarini tashkil etilishi bilan. 9 B е liz mamlakatining janubiy qismi hisoblanmish Korsol rayonida 1994 yilda erkin savdo zonasi tashkil etildi. Mazkur savdo zonasining asosiy maqsadi quyidagilardan iborat bo’lib hisoblanadi: birinchidan: ch е t ellik diplomatlarga ulgurji va chakana savdo х izmatlarini tashkil etish; ikkinchidan: ch е t elga safarga k е tayotgan k е malarga tovarlarni sotish yoki ayriboshlash; uchinchidan: boj х ona х izmatlarining nazorati asosida tovarlarni suvda, quruqlikda va havo liniyalari orqali eksport qilishni tashkil etish; to’rtinchidan: ulgurji tovarlarni boj х ona х izmatlarining hududida saqlab b е rish va olib kirishni amalga oshirish; b е shinchidan: tovar mahsulotlarini bir tadbirkordan olib ikkinchi tadbirkorga sotish, ya’ni vositachilik funksiyalarini bajarish. Shu bilan birga mazkur tashqi savdo hududida ch е t el valyutasini olib kirish va olib chiqish qattiq nazorat qilinmaydi, ch е t el ishlatganligi uchun хе ch qanday soliq olinmaydi. Mazkur iqtisodiy zonadagi tadbirkor, shu yerda joylashgan banklarning birida, har qanday davlatning pul birligidan qa’tiy nazar hisob – raqamini ochishi mumkin. Tashqi savdo hududiga olib kirilgan tovar moddiy boyliklaridan soliq yoki boj х ona to’lovlari olinmaydi, yangi tashkil etilgan kor х onalar yoki firmalar 5 yil mobaynida soliqdan ozod etiladi, bu muddat davlat tomonidan 10 yilga uzaytirilishi mumkin. Eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchi kor х onalar uchun esa soliqdan ozod qilish muddati 25 yilga ham uzaytrilishi mumkin. Hozirgi kunda eng t е z rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri bo’lmish - Х itoy Х alq R е spublikasi iqtisodiyoti ham asosan erkin iqtisodiy hududlarda amalga oshirilgan islohotlar tufayli yuzaga k е lgan va aynan Х itoy Х alq R е spublikasi hozirgi kunda erkin savdo hududlarini tashkil etishda eng ya х shi natijalarga erishgan mamlakat hisoblanadi. 10 II-bob O’zb е kistonda erkin iqtisodiy hududlar 2.1Protektizm masala nimada? Oxirgi paytlarda iqtisodchilar va tadbirkorlar o‘rtasida davlatimizning iqtisodiy siyosatida import cheklovlarini qo‘llash bo‘yicha tortishuvlar avj olmoqda. Bu bahslar ijtimoiy tarmoqlarga ham ko‘chib, turlicha populistik fikrlar ilgari surilmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish muhitiga o‘z ta’sirini o‘tkazishi tabiiy,albatta. Ishlab chiqarishni endigina yo‘lga qo‘ygan tadbirkorlar import bojlarini oshirish orqali davlat tomonidan himoya choralarining qo‘llanilishini so‘ramoqda. Ma’lumki, iqtisodiyot nazariyasida bu holat proteksionizm deb ataladi va bu jarayonda mamlakat yoki bir nechta mamlakatlardan iborat bloklar o‘z iqtisodiyotini himoya qilish maqsadida tashqi savdo operatsiyalariga cheklovlar (asosan import bojlari) kiritadi. Hozirgi kunda, proteksionizmning tariflar, kvotalar, subsidiyalar, sertifikatlash, milliy mahsulotlardan foydalanish talablarini joriy qilish, ma’muriy to‘siqlar, antidemping va valyuta kurslarini boshqarish kabi usullari keng qo‘llaniladi. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish jarayonlari sekinlashgan hollarda proteksionizm siyosatining jozibadorligi oshadi. 2009 yilning iqtisodiy krizisi oxirgi 30 yil ichida xalqaro tashqi savdoni liberallashtirish yo‘lida qilingan barcha ishlarni yo‘qqa chiqardi. Ayniqsa, iqtisodiy faollik pasayishi oqibatida davlat moliyasining kuchsizlangani holatida import bojlarini oshirish budjet taqchilligini kamaytirishga qaratilgan oson usullardan hisoblanadi. AQShda (1930 y.) Smoot-Hawley tariflarining joriy qilinishi tarixda qo‘llanilgan eng katta proteksionistik qadamlardan hisoblanadi. Bunda proteksionizm tarafdorlari iqtisodiyotning «go‘dak» sektorlarini himoya qilish, mahalliy ish o‘rinlarini yaratish, milliy xavfsizlik bilan bog‘liq sektorlarni saqlab qolish, iste’molchilarni himoya qilish kabi vajlar bilan qonun loyihasini ommaga olib chiqishgan. 11 Shunda o‘sha davrning eng atoqli iqtisodchilarini o‘z ichiga olgan 1028 olimlar jamoasi Prezident Xerbert Xuverga ushbu tariflarning maqsadga muvofiq emasligi to‘g‘risida petitsiya yuborishadi. Proteksionizm harakatiga qarshi tomonlar yuqori tariflar tufayli iste’molchilar tanlov doirasining qisqarishi va inflyasiyaning oshishi, «go‘dak» sektorlar esa baribir rivojlanmasligi, buning ustiga, boshqa mamlakatlarning qarshi proteksionistik javob harakatlari orqali savdo urushlarining kelib chiqishi kabi oqibatlarni ko‘rsatgan holda bu harakatga qarshi chiqishdi. Prezident Xerbert Xuver o‘zi ham qarshi bo‘lishiga qaramay turli biznes doiralari va o‘z partiyasi tomonidan bo‘lgan bosimlar ostida qonunni veto huquqini qo‘llamasdan tasdiqlaydi. Ko‘p o‘tmay, Kanadada ham yuqori import bojlarini e’lon qilgan holda savdo urushlari avj ola boshlaydi, bu esa iqtisodiy depressiyaning yanada chuqurlashishiga olib keladi. O‘sha davrdan boshlab jahon iqtisodiyotida tashqi savdoni liberallashtirishga yo‘naltirilgan harakatlar avj oladi va iqtisodiyotda savdo qilish savdo qilmaslikdan afzal (trade is better than no trade) prinsipi ostida tashqi savdo konsepsiyalari shakllanadi, xalqaro savdo tashkiloti tashkil etiladi va turli shartnomalar imzolanadi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arb mamlakatlari o‘rtasida erkin iqtisodiy savdo umume’tirof etilgan iqtisodiy prinsip sifatida tan olindi va savdo to‘siqlarining minimallashishiga olib keldi. Erkin tashqi savdo g‘oyalari 300 yil oldingi David Rikardoning solishtirma afzallik nazariyasi ustiga qurilgan bo‘lib, unga ko‘ra, xalqaro miqyosda barcha ishlab chiqarish resurslarining erkin (cheklovlarsiz) harakatlanishi iqtisodiy samaradorlikni o‘stiradi va resurslar o‘zidan maksimal manfaat keltirgan holda aholi farovonligining oshishiga xizmat qiladi. Agar ishlab chiqarish resurslarining mamlakatlar o‘rtasidagi erkin harakati bo‘lmasa, bu g‘oyalarning amaliy natijalarini ko‘rish imkonsizdir. Solishtirma afzallik prinsiplari asosida ixtisoslashuvning eng yuqori formasini kolonial davrda ko‘rishimiz mumkin. U davrda barcha rivojlanayotgan mamlakatlar o‘zlarining solishtirma afzalliklaridan kelib chiqib, xom ashyo yetishtirib berishga, rivojlangan 12 mamlakatlar esa undan sanoat yoki yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashdi. 2.2 Nima uchun davlatlar proteksionist siyosatni qo‘llaydi? Iqtisodiy nazariya tarafidan qaraydigan bo‘lsak, solishtirma afzallik ham bir optimal holat, lekin rivojlanishga intiluvchi davlatlar har doim o‘zida yuqori qiymatli mahsulot ishlab chiqaruvchi sektorlarni qo‘llab-quvvatlash yoki strukturaviy o‘zgarishlarni amalga oshirish orqali aholi farovonligini oshirishga harakat qiladi. Bu jarayonni amalga oshirishda davlat ayrim proteksionistik yo‘llardan foydalanishga majbur. Erkin savdoning real daromadlar o‘sishiga olib kelishi inkor qilib bo‘lmaydigan fakt bo‘lgani kabi mahalliy o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasini saqlab qolishdan ham mamlakat farovonligi uchun real foyda mavjud. Shu o‘rinda iqtisodchilar tomonidan ko‘p qo‘llaniladigan Keyns so‘zlarini keltirish maqsadga muvofiqdir: «Men xalqlar o‘rtasida iqtisodiy to‘siqlarni eng yuqori darajaga ko‘taradiganlarga emas, balki eng kam darajaga tushiradigan insonlarga xayrixohlik bildiraman. Fikrlar, bilimlar, san’at, mehmondo‘stlik, sayohatlar - bu tabiatan xalqaro bo‘lishi kerak bo‘lgan narsalardir. Biroq tovarlar ishlab chiqarish mantiqan asoslangan darajada mahalliy bo‘lishi lozim. Va eng muhimi, moliyalash birinchi navbatda mahalliy bo‘lishi lozim.» XX asrda iqtisodiy rivojlanish nazariyasida proteksionizmning boshqa usullari, ya’ni import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish (import subsitution and industrialization) usullari qo‘llanila boshladi. Ushbu usul XX asr o‘rtalarida ommalashgan bo‘lsada, aslida bu XIX asrning boshlarida nemis iqtisodchisi Fridrix List tomonidan o‘rtaga tashlangan g‘oya edi. Uning fikriga ko‘ra, import bojlari bu mamlakatning kelajakdagi samaradorligini oshirishga bo‘lgan investitsiyadir. Amerika asoschilaridan bo‘lgan Aleksandr Xamilton esa turli import bojlarini qo‘llash orqali AQShning ilk rivojlanish davrida yirik davlat xarajatlarini 13 muvaffaqiyatli moliyalashtirgan. Xalqaro valyuta fondi va Jahon banki 80-90 yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarga strukturaviy moslashish (Structural adjustment programs (SAPs)) qarzlarini berishda import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish dasturlarining tugatilishini talab qiladi va ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlardagi ushbu rivojlanish dasturlari muddatidan oldin to‘xtatiladi. Import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish ham o‘z davrida mamlakat iqtisodiyotini strukturaviy o‘zgartirishga yo‘naltirilgan jozibador yo‘nalishlardan biri edi. Bu siyosatni ilmiy jihatdan tahlil etgan tadqiqotlarga misol sifatida 1991 yildagi Jahon banki katta iqtisodchisi Dipak Mazdumarning «Import o‘rnini bosuvchi sanoatlashtirish va kichik miqyosli proteksionizm: Hindiston to‘qimachilik sanoati tajribasi» maqolasini keltirish mumkin. Unga ko‘ra, Hindistonda ham rivojlanishning ilk davrlarida sanoatni rivojlantirish siyosati tashqi savdo siyosati bilan chambarchas bog‘liqlikda olib borilgan bo‘lib, davlat tomonidan ayniqsa to‘qimachilik sanoati qattiq himoya qilingan. 1950-60 yillarda Koreyadagi to‘qimachilik sanoatini himoya qilishga qaratilgan yuqori proteksionistik choralar ushbu mamlakatning eksport potensialini rivojlantirishdagi muhim qadamlar bo‘lib hisoblanadi. 60-yillarning o‘rtalarida Koreya davlati tomonidan faqatgina eksport qiluvchilarga erkin import qilish imkoniyatlari ochib berildi. Valyuta kurslarini davlat tomonidan inflyasiya darajasiga nisbatan qadrsizlantirib borish siyosati esa eksport qiluvchilarga narxlar o‘sishidan keladigan zararlarni kompensatsiya qilib, ularning imkoniyatlarini kengaytirdi. Xulosa qilib aytganda, erkin savdo iqtisodchilar tomonidan eng ko‘p qo‘llab- quvvatlanadigan yondashuv bo‘lishiga qaramay, davlatlarning barchasiga birdek mos keladigan tashqi savdo siyosati mavjud emas. Jahon savdo tashkiloti tashkil bo‘lganidan so‘ng tarif va kvotalar orqali tashqi savdo operatsiyalarini nazorat qilish imkoniyatlari cheklangan bo‘lsa-da, ularning o‘rniga murakkab himoya usullari ishlab chiqildi. Masalan, standartlashtirish, sertifikatlash, antidemping va antisubsidiyalash kabi ichki bozorni himoyalashning yangi usullari qo‘llanila boshlandi. Shu sababli 14 taraqqiy etayotgan davlatlarning iqtisodiy siyosatlari betakror, umumqabul qilingan nazariy qarashlarga mos kelmasligi va ba’zi hollarda xatto qarama-qarshi ham bo‘lishi mumkin. Proteksionistik siyosat amalga oshirilayotganda «yutuvchi taraflarning foydasi yutqizuvchi taraflarning zararidan ko‘p va shu bilan jamiyat uchun nafli», degan qarash bilan proteksionistik siyosatni oqlab bo‘lmaydi. Birinchi navbatda davlat tomonidan yutuvchilar foydasi hisobiga yutqizuvchilar zararini qoplash mexanizmlarining joriy etilishi orqali proteksionistik siyosatning amalga oshirilishini asoslash mumkin bo‘ladi. Proteksionizm iqtisodiy rivojlanish bosqichida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan turli iqtisodiy usullardan biri sifatida yashash xuquqiga ega va uning samarali bo‘lishi uchun quyidagi sharoitlar bo‘lishi shart: 1. Himoyaga olinayotgan sektorlarning texnologik jihatdan rivojlanishi uchun shart-sharoitlar mavjudligi. Masalan, Xitoydan televizor ishlab chiqarishni O‘zbekistonga ko‘chirib kelganimiz bilan texnologik jihatdan rivojlanish bo‘lmas ekan, biz Xitoydan arzon televizor ishlab chiqara olmaymiz va ular bilan raqobat qila olmaymiz. Himoya qilinayotgan sektorlarni rivojlantirish uchun mutaxassislar va ilmiy salohiyatni kuchaytirish lozim. 2. Ushbu sektorlarning uzoq muddatli strategik rivojlanish va investitsiya dasturlarining mavjudligi. Ushbu dasturlar raqobatbardoshlikni bosqichma-bosqich oshirish chora-tadbirlarini o‘zida mujassamlashtirishi lozim. 3. Himoya usullarini bosqichma-bosqich kamaytirib borish orqali ishlab chiqaruvchilarni erkin raqobatga tayyorlab borish yondashuvining mavjudligi. Afsuki, jahon tajribasida himoya qilishning optimal davrini aniqlash bo‘yicha yaxshi tajribalarni topish mushkul. Masalan, Malayziya mamlakatida 1985 yilda tashkil qilingan avtomobil sanoati yuqori tariflar hisobiga himoya qilingan bo‘lsa-da, hozirgacha ham o‘z raqobatbardosh mahsulotini ishlab chiqara olmadi. Daniel Borer (2018) tadqiqotida ichki avtomobil sanoatini himoyalash evaziga yo‘qotilgan farovonlikning yuqori ekanligi tufayli ushbu sanoatni saqlab qolish 15 o‘zini oqlamasligi to‘g‘risida xulosa qilingan va raqobatbardoshlikni oshirish uchun import cheklovlarini pasaytirish tavsiyalari berilgan. Boj to lovlari. Boj to lovlari import tovarlarga aksiz soliqlari hisoblanadi, uʻ ʻ daromad olish maqsadida yoki himoya uchun kiritilishi mumkin; Import kvotalari. Import kvotalari yordamida ma lum bir vaqt oralig ida import ʼ ʻ qilinishi mumkin bo lgan tovarlarning maksimal hajmi o rnatiladi; ʻ ʻ Tarifsiz to siqlar. Ta rifsiz to siqlar deyilganda litsenziyalash tizimi, mahsulot ʻ ʼ ʻ sifatiga standartlar qo yish yoki oddiy ma muriy taqiqlashlar tushuniladi; ʻ ʼ Eksportni ixtiyoriy cheklash. Eksportni ixtiyoriy cheklash savdo to siqlarining ʻ nisbatan yangi shakli hisoblanadi. Bu holda chet el firmalari o zlarining ma lum ʻ ʼ mamlakatga eksportini ixtiyoriy ravishda cheklaydi. Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish masalalari muhokama qilindi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligi tahliliga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazdi. Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va uning o‘rinbosarlari, Prezidentning davlat maslahatchilari, tegishli vazirlik, idora va xo‘jalik yurituvchi subyektlar rahbarlari ishtirok etdi. 2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarga xorijiy, avvalo, to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish, davlat mulki xususiylashtirilgan obyektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart- sharoitlar yaratish, viloyat, tuman va shaharlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga doir ko‘plab vazifalar belgilangan. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish borasida olib borilayotgan ishlar bunda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 16 Davlatimiz rahbarining 2016-yil 26-oktabrdagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoniga muvofiq ushbu zonalar uchun yanada qulay shart-sharoitlar yaratildi. Bugungi kunda mamlakatimizda 14 ta erkin iqtisodiy zona faoliyat yuritmoqda. «Navoiy», «Angren», «Jizzax», «Urgut», «G‘ijduvon», «Qo‘qon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalarida umumiy qiymati 486 million dollarga teng 62 loyiha amalga oshirilgan, 4 ming 600 dan ortiq ish o‘rni yaratilgan. Farmatsevtika sohasiga ixtisoslashgan «Nukus-farm», «Zomin-farm», «Kosonsoy-farm», «Sirdaryo-farm», «Boysun-farm», «Bo‘stonliq-farm», «Parkent-farm» singari 7 yangi erkin iqtisodiy zonani rivojlantirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilmoqda. Yig‘ilishda erkin iqtisodiy zonalardagi natijalar qoniqarli emasligi, ularni yanada rivojlantirish uchun tartib-taomillarni soddalashtirish, investor va tadbirkorlarni jalb etishni kengaytirish zarurligi ta’kidlandi. Prezidentimiz topshirig‘iga asosan erkin iqtisodiy zonalarda investitsiya loyihalarini amalga oshirishni jadallashtirish, xorijdan yuqori texnologik uskunalar xarid qilish uchun O‘zbekiston tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘i hisobidan 100 million dollar miqdorida chet el valyutasidagi kredit liniyasi ochilgan. Kichik sanoat zonalarida direksiyalar tashkil etilgan. Kredit olish va bank xizmatlaridan foydalanishda muammo bo‘lmasligi uchun har bir zonaga muayyan tijorat banki biriktirilgan. Bozor talablari va import nomenklaturasini o‘rganish asosida tadbirkorlar uchun takliflar, istiqbolli loyihalar ro‘yxati shakllantirilgan. Kichik sanoat zonasida ishlaydigan subyektlar 2-yil barcha soliqlardan ozod etilgan. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Toshkent shahri tumanlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va viloyatlarga tashriflari chog‘ida bo‘sh turgan yoki samarasiz ish yuritayotgan ishlab chiqarish binolarini borib ko‘rdi. Ulardan samarali foydalanish, yangi korxonalar tashkil etishni rag‘batlantirish maqsadida 17 ushbu binolar negizida kichik sanoat zonalari tashkil etildi. Mamlakatimizdagi kichik sanoat zonalari 96 taga yetdi. Bugungi kungacha ushbu zonalarda umumiy qiymati 535 milliard so‘mga teng 1021 loyiha amalga oshirilgan, 9 ming 600 dan ziyod ish o‘rni yaratilgan. Loyihalar doirasida nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham xaridorgir bo‘lgan yengil sanoat, kimyo, oziq-ovqat mahsulotlari, elektr texnikasi buyumlari, zamonaviy qurilish materiallari, mebel va boshqa tayyor mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Bundan tashqari, 248 loyihani amalga oshirish natijasida 11 ming yangi ish o‘rni yaratish rejalashtirilmoqda. Yig‘ilishda kichik sanoat zonalarining sarmoyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi farovonligini oshirishdagi ahamiyati xususida alohida to‘xtalib o‘tildi. Prezident Shavkat Mirziyoyev tegishli vazirlik, idora va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bu sohadagi faoliyatini tanqid qilib, ularda tashabbuskorlik yetishmasligi, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish darajasi sustligini ta’kidladi. Xususan, mas’ul vazirlik va idoralar tomonidan loyihalarni ko‘rib chiqish va muvofiqlashtirish jarayoni murakkabligicha qolib, odatda rasmiy xarakter kasb etmoqda. Erkin iqtisodiy zona qatnashchilariga yer uchastkalari ajratish masalalarini hal etishda hanuz byurokratizm asoratlari saqlanib qolmoqda. «Urgut», «Qo‘qon», «G‘ijduvon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalari, shuningdek, farmatsevtika yo‘nalishidagi erkin iqtisodiy hududlarda yangi korxonalar tashkil etish uchun xorijiy sarmoyalarni jalb qilish ishlari sust bormoqda. Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarini elektr energiyasi, tabiiy gaz, suv va boshqa kommunikatsiya tarmoqlari bilan barqaror ta’minlashda muammolar kuzatilmoqda. Davlatimiz rahbari bu kabi kamchiliklarni bartaraf etish, erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida investor va tadbirkorlarga yanada keng imkoniyatlar yaratishga oid kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish bo‘yicha topshiriqlar berdi. Avvalo, ushbu zonalar faoliyatiga doir me’yoriy-huquqiy bazani 18 qayta ko‘rib chiqish, bugungi zamon talablariga moslashtirish, barcha uchun ochiq va tushunarli mexanizm yaratish zarurligi ta’kidlandi. Er uchastkalari, bo‘sh turgan binolarni ajratish tartibini soddalashtirish masalasiga ham alohida e’tibor qaratildi. Xususan, erkin iqtisodiy zonalarda amalga oshiriladigan loyihalar Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ma’muriy kengash tomonidan ko‘rib chiqiladi. Shu paytgacha bu kengash 17 vazirlik va idoradan iborat edi. Prezidentimiz ko‘rsatmasiga muvofiq ularning soni 4 ta etib belgilandi. Bu borada yangi tizim – hududiy komissiyalar tashkil etilib, ularning loyihalarni ko‘rib chiqish va ruxsat berish huquqlari kengaytirildi. Shuningdek, iqtisodiy zonalarda joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlab olish mezoni qayta ko‘rib chiqiladi, erkin iqtisodiy zona ishtirokchilariga kredit ajratishni yaxshilash hamda muhandislik ta’minoti vositalari bilan ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar qabul qilinadi. Yig‘ilishda erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalarida joylashgan korxonalarni barcha zarur muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari va infratuzilma bilan o‘z vaqtida ta’minlash bo‘yicha topshiriqlar berildi. TOSHKENT SHAHRI VA TOSHKENT VILOYATIDA TASHKIL ETILGAN KICHIK SANOAT ZONALARI FAOLIYATI BILAN TANISHILDI O'zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarga mo'ljallangan Harakatlar strategiyasida faoliyat ko'rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalari samaradorligini oshirish, yangilarini tashkil etish bo'yicha bir qator vazifalar belgilangan. 19 Shulardan kelib chiqib hamda tadbirkorlarga qo'shimcha qulayliklar yaratish va ishlab chiqarish maydonlaridan samarali foydalanish maqsadida Respublika hududlarida kichik sanoat zonalari (KSZ) tashkil etilmoqda. Joylarda ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlash, buning uchun zarur bo'lgan soliq imtiyozlari va turli preferensiyalarni kengaytirish maqsadida oxirgi 1,5 yil ichida kichik sanoat zonalari 2 barobar ko'paydi. Bo'sh ishlab chiqarish maydonlaridan oqilona foydalanishni ta'minlash maqsadida 2017 yilda Respublika bo'yicha 41 ta, 2018 yilning o'tgan davrida yana 41 ta KSZlar tashkil etildi. KSZlarida amalga oshiriladigan loyihalarni moliyalashtirish uchun Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasidan 450 mln. dollarlik imtiyozli kreditlar ajratilishi yo'lga qo'yildi. Qonunchilikka muvofiq, kiritiladigan investitsiya hajmiga qarab, KSZlarida faoliyat yurituvchi tadbirkorlar uchun yuridik shaxslarning foyda solig'i, mulk solig'i va yagona soliq to'lovidan imtiyozlar ko'zda tutilganligi, KSZlarida o'z loyihasini amalga oshirish istagida bo'lgan tadbirkorlar safini kengaytirmoqda. Bugungi kunda kichik sanoat zonalarida umumiy qiymati 1,9 trln.so'mlik 459 ta loyihalar amalga oshirilmoqda. Endilikda Qashqadaryo viloyatida tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va kengaytirish uchun yana bir qulay imkoniyat yaratildi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 fevraldagi “Qashqadaryo viloyatida kichik sanoat zonalarini tashkil etish bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida”gi PQ-3635-sonli qaroriga asosan, Qashqadaryo viloyatining 7 ta shahar va tumanlarida barcha muhandislik kommunikatsiya tarmoqlari bilan uzluksiz ta'minlanadigan kichik sanoat zonalari tashkil etildi. Davlat raqobat qo'mitasi va Qashqadaryo viloyati hokimligi tashabbusi bilan Qashqadaryo viloyati hokimininig o'rinbosari rahbarligida shahar va tumanlarining innovatsiyalar, investitsiyalar, xususiylashtirilgan korxonalarga ko'maklashish, erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalarini rivojlantirish masalalari bo'yicha 20 hokimlar o'rinbosarlari Toshkent viloyati va Toshkent shahridagi kichik sanoat zonalari faoliyati bilan tanishish maqsadida Toshkent shahriga yetib kelishdi. Toshkent vokzalida Qashqadaryo viloyati delegatsiyasini Davlat raqobat qo'mitasi mutasaddilari tomonidan kutib olindi. Delegatsiya Toshkent viloyatining Yangiyo'l va Qibray, Toshkent shahrining Yakkasaroy va Bektemir tumanlarida 2017 yil avgustda tashkil etilgan kichik sanoat zonalarida olib borilayotgan ishlar, kichik sanoat zonalari direksiyasi faoliyati, loyihalarni joylashtirish, investitsiya majburiyatlarini bajarilishini monitoring qilish tartiblari, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida avval xususiylashtirilgan ob'ektlar faoliyatini tiklash yuzasidan olib borilayotgan ishlar bilan tanishishdi. Tanishuv jarayonlaridan so'ng delegatsiya a'zolari Davlat raqobat qo'mitasida kichik sanoat zonalari faoliyatini tashkil etish va avval xususiylashtirilgan korxonalar bilan ishlash samaradorligini oshirish yuzasidan o'zaro fikr almashdilar. KICHIK SANOAT ZONALARINI RIVOJLANTIRISHGA KO'MAKLASHISH Davlat raqobat qo'mitasi tomonidan kichik sanoat zonalarini rivojlantirishga ko'maklashish borasidagi ishlar davom ettirilmoqda. Xususan, 2017-2018 yillar mobaynida respublikada jami bo'lib 95ta kichik sanoat zonalari tashkil etilgan bo'lib shundan 6 tasi Qoraqalpog'iston Respublikasida, 5 tasi – Andijon viloyatida, 7 tasi – Qashqadaryo viloyatida, 6 tasi – Namangan viloyatida, 14 tasi – Samarqand viloyatida, 9 tasi –Surxondaryo viloyatida, 5 tasi –Xorazm viloyatida, 1 tasi –Farg'ona viloyatida va 4 tasi – Navoiy viloyatida joylashgan. 21 Tashkil etilgan 95ta kichik sanoat zonalarida 1391ta investitsiyaviy loyiha joylashtirilgan bo'lib, ularning umumiy xajmi 3,4 trln. so'm va 135,5 mln. dollarga teng bo'lib 44739 yangi ish o'rinlarini yaratish ko'zda tutilgan. Bugungi kunga kelib, 613 loyiha amalga oshirildi va 11131 yangi ish o'rinlari tashkil etildi. 581ta loyiha bo'yicha qurilish-ta'mirlash va asbob-uskunalarni o'rnatish ishlari amalga oshirilmoqda, 197 loyiha bo'yicha qurilish ishlariga tayyorgarlik olib borilmoqda. Shuningdek, Qoraqalpog'iston Respublikasi (6), Andijon (5), Qashqadaryo (7), Samarqand (16), Surxondaryo (9) va Toshkent viloyati (12) hududlarida investitsiyaviy loyihalarni tanlash va joylashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Kichik sanoat zonasi Sirdaryo viloyatida tadbirkorlik sub’ektlariga yangi ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va servis ob’ektlarini barpo qilish uchun kichik sanoat zonalari tashkil etish mo‘ljallangan, keyinchalik o‘lchovi o‘rtacha 0,2-0,3 gektardan ajratib beriladigan yer uchastkalarining MANZILLI RO‘YXATI № Kichik sanoat zonasi tashkil etiladigan bo‘sh er maydonlarining nomi Tuma n (shahar) nomi Joylas hgan manzili Er maydo ni, ga 1 "O‘zavtoyo‘l" DAK tizimidagi "Yangieryo‘lindustri ya" unitar korxonasi yonida joylashgan Yangi yer shahri "A.Jo miy" mahallasi 13, 0 22 bo‘sh er maydoni 2 Yangier shahar hokimligining oshxona va omborxona binosi hamda Yangier tumanlararo mineral o‘g‘it bazasi yonida joylashgan bo‘sh er maydoni Yangi yer shahri "A.Jo miy" mahallasi 11, 0 3 "Auktsion bozori" MChJ, "Mol bozori" MChJ, sobiq avtokorxonaning hududlari Sirda ryo tumani "Cholt o‘qay" QFY, "Ziyokor" shaharchas i 5,0 4 "Sardoba" ShFY hududida joylashgan bo‘sh er maydonlari Oqolt in tumani "Sard oba" ShFY 10, 0 5 “O‘zbekiston” QFY hududida joylashgan sanoat zonasining bo‘sh er maydonlari Sayh unobod tumani O‘zbe kiston QFY, Sho‘ro‘zak SIU, Yoshlik mahallasi 15, 0 23 6 Xovos tumanidagi “M-34” avtomagistral bo‘yidagi bo‘sh er maydoni Xovo s tumani “Xovo tog‘” QFY 10 7 “Paxtaobod” shaharchasi sanoat zonasining bo‘sh er maydonlari Sadro ba tumani "Patao bod" shaharchas i 12, 0 JAMI х х 76, 0 Surxondaryoning 9 ta hududida kichik sanoat zonalari tashkil etiladi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Surxondaryo viloyatida kichik sanoat zonalarini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori (PQ–3635, 29.03.2018 y.) qabul qilindi. 24 Hujjat viloyatda ishlab chiqarish sohasida yangi ish o’rinlari yaratish hamda aholining bandlik va farovonlik darajasini oshirish maqsadida qabul qilingan. Qarorga ko’ra viloyatning 9 ta tuman (shahar)laridagi foydalanilmayotgan davlat mulki ob’ektlari va ishlab chiqarish maydonlarida (jami 55,1 gektar) kichik sanoat zonalari tashkil etiladi. Kichik sanoat zonalari hududidagi davlat ko’chmas mulki tadbirkorlik sub’ektlariga biznes rejalarini bajarish, ish o’rinlarini yaratish va saqlash, barcha turdagi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’lash sharti bilan keyinchalik mulk huquqi berilgan xolda 10 yillik uzoq muddatli ijaraga beriladi. Kichik sanoat zonalarida davlat mulkidan foydalanganlik uchun ijara to’lovining eng kam stavkasi belgilanadi, deb yozadi Adliya vazirligining “Huquqiy axborot” kanali. 25 Xulosa Xulosa yakunida shuni aytish joizki, ushbu bahsli savollarga javob topishda eng muhim ahamiyat kasb etuvchi omil – bu mazkur sohadagi chuqur ilmiy tadqiqotlarning amalga oshirilishidir. Ilmiy izlanishlar va zamonaviy metodologiyalar orqali olingan murakkab hisob-kitoblar asosidagina mamlakatimiz farovonligini oshirish uchun optimal iqtisodiy siyosat yo‘li tanlanishi lozim. Har qanday populistik, ijtimoiy tarmoqlarda shakllanayotgan oqimlar va harakatlar bosimining iqtisodiy siyosatga bo‘lgan ta’sirini minimallashtirish ham barqaror rivojlanishning muhim omilidir. Xalqaro savdo bir qator o'ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar O'rtasida, mamlakat ichidagiga qaraganda ancha past bo'ladi. Masalan, ishchilar mamlakat ichida viloyatdan viloyatga, hududdan hududga erkin o'tishi mumkin. Mamlakatlar o'rtasidagi til va Madaniy to'siqlar haqida gapirmaganda ham, immigratsion qonunlar ishchi kuchining mamlakatlar o'rtasidagi migratsiyasiga qatgiq cheklashlar qo'yadi. Soliq qonunchiligidagi, davlat tomonidan tartibga solishning boshqa tadbirlaridagi farqlar va boshqa qator institutsional to'siqlar real kapitalning milliy chegara orqali migratsiyasini cheklaydi. 2. Har bir mamlakat har xil valutadan foydalanadi. Bu mamlakatlar o'rtasida xalqaro savdoni amalga oshirishda muayyan qiyinchiliklar tug'diradi. 3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo'lib, bu ichki savdoga nisbatan qo'llaniladigan tadbirlardan xarakteri va darajasi bo'yicha sezilarli farqlanadi. Axolining extiyoji - bu bozorga olib chiqilgan xarid quvvati etadigan extiyojidir. Jamiyatda xakikiy extiejlar mavjud bulib, ular axolining mol va xizmatlarga bulgan xakikiy extiejining butun xajmidan iborat buladi. SHuning uchun odatda xarid kuvvati etadigan extiej xamma vakt mikdor jixatidan bozorga chikarilgan xakikiy ijtimoiy extiejlardan kam buladi. Ideal xolda bir biriga teng 26 buladi. Birok, jamiyatda narx navoning kutarish konuni kat’iy amal kiladi va extiejlarni moliyaviy koplash manbalarining usishidan ilgarilab yuradi. SHu konun ta’sirida extiejning usishida doimo mikdor va sifat uzgarishlari yuz berib turadi natijda extiejining xajmi va strukturasi xam uzgarib turadi. SHubxasiz, bizning respublikamizda aytib utilgan omillarining xammasi amal kiladi. Binobarin, biz ularning kushilishidan multiplikativ samara deb yuritiladigan samaraga duch kelamiz. SHu boisdan iste’molida mollarning xakikiy narxlari ularning kiymatidan ortik yuradi. Amalda narx shu boisdan mol sifatining rostagichi bula olmaydi. U endi iktisodiy boshkarish pishangi, ijtimoiy ishlab chikarish samaradorligini oshirish vositasi, axoli real daromadining vositasi sifatida amal kilmaydi. Narx erkin uzgarib turgan xollardagina iste’mol bozoridagi muvozonat narxini shakklantirish tugrisida gapirish mumkin. Bu shunday narxki,bu narx bilan xamma odam xamma vakt uziga kerakli molni ololmaydi, molni uz kiymati bilan xar kim ololmaydi. Xarid kuvvati etadigan extiej, molga bulgan taklifning ayni xajmida va ulgurji narxlarida mol sotishning eng kup extimoliy xajmi bozor sigimi deb yuritiladi.Mol sigimi, regional bozorlar, ularning aloxida bulimlarning sigimi bir- birini fark kilinadi. Bozor sigimini bilish savdo korxonalariga mol oboroti, mol zaxirasi, narx darajasi shu kabilar bilan zudlikda ish kurish imkonini beradi. Birinchi novbatda savdo vakolatining usish imkoniyatlarini xalol baxolash zurur. Usish strategiyasi uch darajada ishlab chikarilishi zarur. Birinchi daraja-yuzaga kelgan faoliyat mikesida savdo korxonalari foydalanishi mumkin bulgan imkoniyatlarni aniklash bu jadal usish imkoniyatlari/ikkinchi daraja -uzining va boshka savdo ishlab chikaruvchi tizimlarning uzaro boglangan xolda rivojlanish imkoniyatlarini aniklash.Jadal usish savdo uz mollarining uzi egalllangan bozorning imkoniyatlaridan oxirigacha foydalanilmagan xollardagina uzini oklaydi.CHunonchi,dukon 1/Xaridorlarning ayni dukonda xarid kiladigan mollar mikdorini kupaytirishdan ragbatlantirish ,masalan sovga tarzida 27 2/Uz mollariga past narx kushish evaziga boshka dukonlarning ,juda uzokda joylashgan bulsa xam,xaridorlarni jalb etish,/bu xakda bugun gapirish erta bulishga karamasdan shuni takidlash zarurki xususiy va boshka nodavlat mulkchilikning va ularga mos xujalik yuritish xollarining rivojlanish natijasida bunday usish yuli amalda mukarrardir/ uz dukondagi mollarni reklama kilishni kuchaytirish. 3.Ayni regionda yashovchi ishlovchi shu joyda transport ukuvchi axoli kontingentini xisobga olgan xolda potensial xaridorlar kontengentini vujudga keltirishga xarakat kilishi Kurs ishi quyidagi mazmunda yozildi. Kirish qismi bo’lib unda mamlakatimizda ta`lim sohasidagi asosiy isloxatlar keltirilgan va mavzuning dolzarbligi va unda olingan natijalar keitirilgan. Asosiy qism ikki bob va to`rtta paragrafdan iborat bo`lib u yerda ta`riflar, teoremalar va ularning isbotlari yoritilgan hamda misollar ishlangan. Adabiyotlar tahlil qilingan holda kurs ishi yozilgan va oxirida adabiyotlar ro`yxati keltirilgan. Ishni bajarish jarayonida belgilangan maqsadga erishildi - odatdagi muammolarni hal qilishning asosiy texnikasi va usullarining ixcham taqdimoti egri chiziqli va sirt integrallaridan foydalangan holda tadqiqot boshida tuzilgan vazifalar hal qilindi. Matematikaga oid adabiyotlarni tahlil qilish natijasida tahlilida egri chiziqli integrallar o`rganildi va ular yordamida bir qator muammolar ta'kidlandi sirt integrallari va ushbu masalalarni echimini tahlil qilish amalga oshirildi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev SH. M. Erkin va farovon, demokratik О‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qо‘shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. 56-b. 2.Mirziyoyev SH. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bо‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mо‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yо‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar’ –Toshkent, О‘zbekiston, 2017. 104-b. 3.Mirziyoyev SH. M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, О‘zbekiston, 2017. 48-b. 4.Mirziyoyev SH. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan о‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida sо‘zlagan nutqlari о‘rin olgan.-Toshkent, О‘zbekiston, 2017. 488-b. 5.«Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida»gi O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni 25.04.1996 6.Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. 7.Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y 29 8.Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y  Спиридонов И . А . Мировая экономика : Учеб . Пособие. – М.: РИОР, 2007 9.Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие / Н.П. Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007 10.Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005 FOYDALANILGAN SAYTLAR 1. https://5baho.uz/ 2. https://aim.uz/referaty/54 3. http://profile.ziyonet.uz/uz/edit 4. https://arxiv.uz 5. http://www.ziyonet.uz/ 6. http://www.allmath.ru/ 7. http://www.mcce.ru/ 30

Glоbаllаshuv shаrоitidа erkin sаvdо vа prоteksiоnizm sаvdо siyosаtlаrini o’rtаsidаgi nisbаt

Sotib olish