Globallashuvning afzalliklari. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	656.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 17 Noyabr 2024

1 Sotish

Globallashuvning afzalliklari.

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Iqtisodiyot fakulteti 212 guruh talabasi Atamuratov
Amirbekning
Global iqtisodiy rivojlanish fanidan Globallashuvning
afzalliklari.Globallashuv- xalqaro raqobatni
keskinlashtirish omili mavzusidagi
KURS ISHI

Urganch 20 2 3
REJA:
1

KIRISH…………………………………………………………………………...3
I-BOB.IQTISODIYOTDA GLOBALLASHUV. GLOBALIZATSIYA
HAQIDA………………………………………………………………..………...5
1.1. Iqtisodiyotni globallashuvi…………………………………………………...5
1.2. Globalizatsiyaning afzalliklari…………………….…………………………9
1.3. Globalizatsiyaning kamchiliklari……………………………………………15
II-bob. GLOBALLASHUV - XALQARO RAQOBATNI
KESKINLASHTIRISH OMILI…………………………………..……………18
2.1. Globallashuvning shartlari va rivojlanish bosqichlari ………………………………….18
2.2. Tashqi savdo munosabatlarni tartibga solishning huquqiy asoslari…............22
XULOSA……………………………………...…………….……………………38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………………….39
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi. Iqtisodiyotning globallashuvida bozor iqtisodiyoti
iqtisodiy liberalizm, ya ni erkinlik, mulkiy erkinlik va xo jalik yuritish erkinligigaʼ ʻ
asoslanadi. «Mehnat bozori rivojlanishining darajasi va bozorda ishtirok etuvchi
kuchlar: tadbirkorlar , mehnatkashlar va davlat o’rtasida ma’lum davrda erishilgan
manfaatlar balansini aks ettiruvchi ijtimoiy munosabatlar tizimi sifatida vujudga
kelgan». Ba’zi bir tadqiqotchilar mehnat bozorini ish haqi va daromadlarning erkin
harakati orqali mehnatga talabni va ishchi kuchi taklifini o’zini-o’zi tartibga
soluvchi mexanizm sifatida talqin qiladilar. Boshqa tadqiqotchilarning fikricha,
mehnat bozori ish beruvchilar va yollanib ishlashni xohlovchilarni bevosita
kelishuvi orqali talab va taklifni qanoatlantirish uchun sharoitlar yaratadi va ishchi
kuchini xarid qilish-sotish jarayonlarini bevosita tartibga solmaydi.
Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldiga turgan dolzarb
muammolardan biri mehnat bozorini shakllantirish va samarali rivojlantirishdir.
Tadqiqotchi V.A.Pavlenkov takidlaydiki, bozor iqtisodiyotida mehnat bozori
yollanib ishlashga qodir kishilarning barchasini: ham yollanma mehnat bilan band
bo’lganlar, ham band bo’lmaganlarni qamrab oladi. A.A.Nikiforova esa boshqa
umumiy ta’rifni taklif etadi:
I.S.Maslovaning ta’rifi bo’yicha «mehnat bozori-bu o’suvchi tizim, unda
mulkchilik sub’yektlari ishchi joylari va ishchi kuchi takliflari, xodimga va
«yollanma ishga talab hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantirib, ishlab chiqarish
omillari (mehnat vositalari va ishchi kuchi)ga o’zaro ta’sir etadi.»
O zbekiston Respublikasini 2017-2021-yillarda rivojlantirishning beshta
ʻ
ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasining bosqichma-bosqich amalga
ʻ ʻ
oshirilishi, iqtisodiyot sohalarini jadal rivojlantirish va modernizatsiya qilish
bo yicha qabul qilingan choralar joriy yil uchun belgilangan makroiqtisodiy
ʻ
ko rsatkichlarning bajarilishini ta minlab berayotgani ta kidlandi. O zbekiston
ʻ ʼ ʼ ʻ
Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev tomonidan 2018 - yilga “Faol
tadbirkorlik, innovatsion g oyalar va texnologiyalarni qo llab-quvvatlash yili” deb
ʻ ʻ
nom berilib, Davlat dasturi doirasida 21 trillion so m va 1 milliard dollarga teng 76
ʻ
3

mingta loyihani amalga oshirilgani iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ko rilgan choraʻ
tadbirlarning natijasi ekanligi tasdiqlab o tildi.
ʻ
Mamlakat iqtisodiy o sish sur atlari qatorida yakuniga yetgan 2018-yil
ʻ ʼ
mamlakat iqtisodiyotining qon tomiri hisoblanuvchi temir yo l transporti tarmog i
ʻ ʻ
uchun salmoqli yil bo ldi. Jumladan, o tgan 2018-yil davomida temir yo l
ʻ ʻ ʻ
stansiyalaridan 94.8 mln. tonna yuk ortilib o z manziliga yetkazilgan. Shuningdek,
ʻ
yo lovchi tashish borasida ham yaxshi natijalarga erishilib, belgilangan reja 104,6
ʻ
foizga bajarilgan. Tarmoqda eksport xizmatlariga alohida e tibor qaratilib, o tgan
ʼ ʻ
2018-yilda yuk tashish aylanmasi 22.9 mlrd, tonna-km.ni, yo lovchi tashish
ʻ
aylanmasi 4329 km.ni tashkil qildi.
Kurs ishining maqsadi. “ Jahon iqtisodiyotining globashuv ko'rsatkichlari ”
mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab dars jarayonini
tashkil etish hamda talaba – yoshlarga malaka va ko’nikmalarni shakllantirish.
K urs ishining vazifalari.
- bo’lajak iqtisodchi kadrlarga iqtisodiyotni globallashuvi to’g’risida
tushunchalarni shakllantirish;
- “ qtisodiyotning globallashuvida bozorning amal qilishi ” mavzusida dars
o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini usullarini tanlash;
- “ qtisodiyotning globallashuvida bozorning amal qilishi ” mavzusida dars
o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab dars o’tishning samaradorligini
oshirish yo’llarini izlash.
Kurs ishining obyekti: Jahon iqtisodiyotining globashuv ko'rsatkichlari tashkil
etishini hamda uni o’ziga xos hususiyatlarini o’rganishdan iborat.
Kurs ishining predmeti: Jahon iqtisodiyotining globashuv ko'rsatkichlarining
kelajakdagi istiqbollarini o’rganish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 5 ta reja, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
4

I-BOB IQTISODIYOTDA GLOBALLASHUV .GLOBALIZATSIYA
HAQIDA
1.1.Iqtisodiyotni globallashuvi
Hozirgi iqtisodiy globallashuv jarayonini savdo erkinligi, kapital
harakatchanligi va to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalardagi asosiy elementlarini
o'rganishdir. Bu elementlarning natijasi mahalliy hukumat asosan dunyodagi eng
qoloq davlatlar hukumatlari qanday qilib globallashuvga yondashishsi kerakligi
haqidagi taklif va tanqidlar berilishiga yo'l ochadi.Bu kurs ishining vazifasi
empirik tarzda globallashuvning jamiyat uchun yaxshi va yomon taraflarini
o'rganib, global integrallashuv jarayoniga to'g'ri yondashuvchi yo'lni topishda
xizmat qilishdir.
Iqtisodiy globallashuv yangi hodisa emas 1870-1914-yillarda hozirgi
ekspertlar globallashuv deb atovchi jarayonga start berilgan edi. Bu jarayon
tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish vositalari eksport-importining yuqorilashi
bilan birgalikda transport texnologiyalari yuksalishi bilan xarakterlanadi va
iqtisodiy rivojlanishning yoyilishi va milliy iqtisodiy tizimlarning bir-biriga
integratsiyalashuvi orqali xalqaro narxlarning va ish haqqining ko'tarilshiga zamin
yaratdi. XIX asr globallashuv jarayoni kapitaliszm rivojiga hissa qo’shgan lekin,
Ikkinchi Jahon urishi natijasida buning natijalari yo’qolgan. XIX asrning ikkinchi
yarmidan keyin va asosan oxirgi yigirma yillikda globallashuv bozor iqtisodiyoti
va boy davlatlarning institutsional tarmoqlari tufayli yanada kuchaydi. Ko’plab
rivojlangan mamlakatlar va Janubi-sharqiy Osiyonng bazi davlatlari tomonindan
olib borilayotgan institutsional innovatsiyalar bozor iqtisodiyotining foydasiga yuz
beryapti. Bu o’zgarishlar samaradorlik va qonuniylikning oshishiga olib kelgani
uchun barcha davlatlar iqtisodiy globallashuvdan eng yuqori darajada foydalanib
qolishlari lozim. Lekin iqtisodiy globallashuv rivijlangan sari o’zi bilan birga
ko’plab imkoniyatlar va to’siqlar olib kelgani uchun ko’pgina rivojlanayotgna
davlatlarda bu jarayonga moslashish qiyinchilik tug’dirmoqda.
Klassik maktab vakillari nazariyasiga ko’ra jahon iqtisodiyotining
integratsiyalashuvi ish taqsimoti va ixtisoslashtirishning har bir davlat uchun
5

o’ziga qulay bo’lgan uslubda olib borilishi orqali istiqbolda yaxshi natijalar olib
kelishi kutilmoqda. Bu prinsiplar rivojlanishda orqada qolayotgan mamlakatlarni
jahon bozoridan o’ziga kerakli bo’lgan texnologiya va boshqa ishlab chiqarish
vositalarini arzon narxlarda olishga zamin yaratib beradi. Boshqa tomondan
qaraganda esa globallashuv jarayoni ijtimoiy tanglikni yo’qotish uchun cheklovchi
va qayta taqsimlovchi siyosat olib borishda to’siq yaratadi.Bu holat rivojlangan
mamlakatlarda yomonlashgani kuchli va samarali tarzda globallashuvni
boshqaradigan institutlar yo’qligi tufayli 90-yillarda bo’lib o’tgan moliyaviy
inqirozlarda o’z natijasini topgan . Xuddi shunday, 2008-yilda kuzatilgani kabi
rivojlangan mamlakatlarda ham xalqaro moliya bozorlaridagi muammolar tufayli
qiyinchiliklarga to’qnashadi.
1.1.1-rasm. Globallashuv jarayoni 1
.

To'qsoninchi yillarning boshidan boshlab kuchaygan mamlakatlar o'rtasida
iqtisodiy o'zaro bog'liqlikning barqaror o'sib borishi ma'lum foyda keltirdi va ba'zi
hollarda bu jarayonga botgan mamlakatlarga to'siqlar keltirib, mamlakatlar
iqtisodiy o'sishida globallashuvning ta'siri haqida katta munozaralarni keltirib
chiqardi. Ijtimoiy fanda o'zgaruvchilar o'rtasidagi nedensellik darajasini aniqlash
qiyin bo'lsa-da, aksariyat advokatlar, asosan iqtisodchilar (Eichhengreen, 1996; De
la Dehesa, 2004; Bhagwati, 2004; Wolf, 2005), iqtisodiy globallashuv ijobiy ta'sir
ko'rsatmoqda mamlakatlarning o'sishi va yaqinlashishi, chunki bu qashshoqlikni
kamaytirishning omili va demokratik tamoyillar targ'ibotchisi bo'lishi mumkin
1
STAT.UZ
6

(Sala-i-Martin, 2006). Boshqa tomondan, tanqidchilar (Amin, 1997, Murshed,
2003; Stiglitz, 2002 va 2006; Bhalla, 1998; Xirst va Tompson, 1996; Dunning va
Narula, 1997; Veyd, 2002), iqtisodiy globallashuv milliyni zaiflashtirganligini
tasdiqlaydilar. suverenitet, shuningdek g'oliblar va yutqazuvchilarni yaratadigan
mamlakatlar o'rtasida tengsizlik yuzaga keldi. Yutqazuvchilar odatda
rivojlanayotgan mamlakatlarda va rivojlangan mamlakatlarning quyi sinflarida,
g'oliblar esa rivojlangan mamlakatlarda va ayrim rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda
qoladilar. Lotin Amerikasida haqiqiy tekislikda globalizatsiya tanqidlari kuchli
bo'lgan; bu pravoslavlikdan yuz o'girgan mamlakatlarda chapparast rahbarlarning
borligi bilan bog'liq. Masalan, birinchi bo'lib Ugo Chaves bilan, bugun esa Nikolas
Maduro bilan bo'lgan Venesuela - bu eng ko'zga ko'ringan holat. Biroq, bu yagona
emas edi. Boshqalar global iqtisodiy integratsiya va Vashington konsensusi uchun
Boliviyadan Evo Morales, Ekvadordan Rafael Korrea, Perudan Ollanta Moisés
Humala Tasso va Nikaraguadan Daniel Ortega kiradi. Ushbu rahbarlar qit'ada
ustun turadigan muqobil rivojlanish dasturlarini yaratish orqali milliy suverenitetni
yo'qotish bilan kurashishga harakat qilmoqdalar.
Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida mamlakat aholisining ish bilan
bandligi darajasini oshirish va mehnat bozorini tartibga solish sohasidagi quyidagi
yo’nalishlar bo’yicha ishlar amalga oshirilmoqda:
 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng imkoniyatlar ochilib, bu
faoliyat qizg’in qo’llab-quvvatlanmoqda;
 Aholining mehnat faolligini, oilaviy ijara, dehqon va fermer xo’jaliklarini
rivojlantirish negizida aholining o’zini-o’zi ish bilan band qilish darajasi
oshmoqda;
 Aholining ish bilan bandligi va mehnat bozori takomillashtirilmoqda.
Buning uchun zarar ko’rib ishlaydigan korxonalarni tugatish yoki ixtisosini
o’zgartirish ishlari olib borilmoqda.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya globallashuv ta'sirining yuqori darajasini
anglatadi; ya'ni ishlab chiqarish omillari va texnologiyasining erkin aylanishi
tugallangan holat. Davlat-davlat qonunlarni tashqi ta'sirlarsiz amalga oshirish va
7

boshqarish uchun mustaqil vakolatlarga ega bo'lgan hududiy yurisdiktsiyalarga
murojaat qiladi. Demokratiya bu mazmundagi saylov huquqi cheklanmagan,
ijtimoiy safarbarlik darajasi yuqori bo'lgan va siyosiy institutlar fuqarolarning
talablariga javob beradigan siyosiy tashkilot tizimini anglatadi. Global iqtisodiyot
trilemmasi, agar mamlakatlar tanlasalar, deb hisoblaydi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya (globallashuv), bir vaqtning o'zida demokratiya
va millat-davlatni saqlab qolish mumkin emas; ikkitadan birini tanlash kerak. Agar
Demokratiya va Globallashuv tanlansa (1-rasmda Global Federalizm sifatida
ko'rsatilgan), demokratik millatlararo tashkilotlar bunday organizmlarning
me'yorlariga mos qonunlarni belgilash huquqiga ega bo'ladilar. Bu millatlararo
tashkilotlar tomonidan moslashtirilgan global boshqaruv modeli bo'lar edi. Ushbu
tizim Evropa Ittifoqida (Evropa Ittifoqi) a'zo davlatlarda demokratik mohiyat
saqlanib qolgan joyda amalga oshirishga harakat qilindi, chunki ular o'z
fuqarolarining manfaatlarini Evropa Ittifoqi institutlari oldida himoya qiladilar.
Biroq, ushbu tizim asosan siyosiy integratsiya sohasidagi kamchiliklarni
keltirib chiqaradi. Bunga ayrim a'zo davlatlarning Evropa konstitutsiyasidan voz
kechishi dalil bo'ldi. Bundan tashqari, agar biz xalqaro tizimda hokimiyatni
taqsimlash aniq tengsiz va rivojlangan mamlakatlarni qo'llab-quvvatlaydi deb
hisoblasak, Global Federalizm aslida global diktatura bo'lishiga olib kelishi
mumkin. Agar eng maqbul iqtisodiy guruhlar o'zlarining milliy dasturlari orqali
o'zlarining kun tartiblarini amalga oshirish uchun millatlararo organlardan
foydalansalar, bu dunyoda ham iqtisodiy, ham siyosiy diktaturani targ'ib qiladi.
xalqaro iqtisodiyotning ehtiyojlari (diktatura bozori deb ataladi) .6 Bu o'z
fuqarolarining qaror qabul qilish qobiliyatini yo'qotish, ya'ni iqtisodiyotdagi
demokratiyani yo'qotish hisobiga global iqtisodiy integratsiyani amalga
oshiradigan davlat bo'ladi. Ko'pgina antiglobalizatsiya harakatlar buni qoralaydilar
va boshqa akademiklar va siyosiy sharhlovchilar "Davlatning orqaga chekinishi"
(G'alati, 1996), "Xalqaro moliya bozorlarining diktaturasi" (Blok, 1996) yoki
"Oltin bo'g'oz" ( Fridman, 2015).
8

Jahon iqtisodiyoti hali ham to'liq iqtisodiy integratsiyadan yiroq bo'lishiga
qaramay, agar u to'liq bo'lsa va fuqarolarning xohish-istaklarida konvergentsiya
yuzaga kelmasa, amalga oshirishga mas'ul bo'lgan tashkilotlarning jamoatchilik
muhokamalarini izolyatsiyasida aks etgan siyosiy makon qisqarishi kuzatiladi.
iqtisodiy siyosat (Markaziy banklar, soliq idoralari va boshqalar). Shu bilan birga,
ular ijtimoiy ta'minot tizimlari yo'q bo'lib ketadi (yoki xususiylashtiriladi),
iqtisodiy rivojlanish maqsadlari esa bozor ishonchini saqlab qolish zarurati bilan
almashtiriladi (Rodrik 2015: 183).Ba'zi Lotin Amerikasi davlatlari ushbu diktatura
bozorini boshdan kechirgan. Rodrikning fikriga ko'ra (2015, 183-bet), "bir marta
o'yin qoidalarini global iqtisodiyot talablari bo'yicha belgilab olgandan so'ng, u
ijtimoiy guruhlarning milliy iqtisodiy qarorlarga kirish va ularga ta'sir qilish
imkoniyatlarini cheklashi kerak".
1.2.Globalizatsiyaning afzalliklari
Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqiga ta'sir ko'rsatadigan inqiroz, ayniqsa Ispaniya
va Gretsiyada diktatura bozorining natijasi shundaki, fuqarolar Evropaning va
xalqaro iqtisodiy ehtiyojlar bilan bog'liq ravishda demokratiyani yo'qotganligini
ko'rishdi. Globallashuv talablari muqarrar ravishda ichki siyosat majburiyatlari
bilan to'qnashishi (ijtimoiy himoya, ish bilan ta'minlash va boshqalar) isbotlangan.
Diktatura bozori yagona alternativ emas.
Uchinchi variant - global integratsiyadan voz kechish. Biroq, ushbu sxema
Bretton-Vudsning Keynes uslubi sifatida majburiyatni majbur qiladi, bu erda har
bir davlatda demokratiya saqlanib qoladi va iqtisodiy integratsiya cheklangan va
tanlab olingan protektsionistik savdo choralari orqali amalga oshiriladi. Ushbu
usullar ilgari Triad mamlakatlari (Evropa, AQSh va Yaponiya), shuningdek,
heterodoksik rivojlanish modellariga ega bo'lgan Osiyo mamlakatlarining
qashshoqlik darajasini pasaytirishga imkon beradigan va doimiy o'sish sur'atlari
5% dan yuqori bo'lishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Ammo hozirgi kunda ularning
barchasi ushbu tizimdan voz kechib, o'zlarining o'sishini mustahkamlash uchun
iqtisodiy globallashuv imkoniyatidan foydalanmoqdalar.
9

Oxir oqibat, ushbu trilemmada belgilanganidek, xalqaro iqtisodiy
integratsiyani rivojlantirish siyosiy qarorga aylanadi. Trilemmaga ko'ra, global
boshqaruvga olib boradigan yo'l ikkita vertikalda tasvirlangan bo'lar edi.
Meksika misolida ma'lum bir diktatura bozori mavjud bo'lib, uni bir tomonlama va
ko'p tomonlama savdo-sotiq va moliyaviy liberallashtirishning turli bosqichlarida
aks ettirish mumkin, bu mamlakat farovonlik holati xalqaro bozor foydasiga
tinchlangan joyda.
Shuningdek, 1995 yildagi inqiroz paytida XVF (Xalqaro valyuta fondi)
moliyaviy shokni engish uchun zarur mablag'larni qarz olishga yordam berish
uchun quyidagi ba'zi makroiqtisodiy ko'rsatmalar taklif qilib, Meksika
hukumatining siyosat makonini chekladi.
Birinchisi, Ruggie tomonidan Bretton-Vuds uslubi sifatida taklif qilingan
ko'milgan liberalizmning majburiyatini qayta tiklaydi, bu Nation State-ning
davomiyligini qabul qiladi va xalqaro agentliklar kuchli va barqaror xalqaro
moliyaviy me'morchilikni yaratadi, bu kabi savdo-sotiqni tartibga solish tizimiga
imkon beradi. Jahon Savdo Tashkiloti (JST) tomonidan tashkil etilgan. Shu
munosabat bilan xalqaro iqtisodiy boshqaruvning har qanday rejimi milliy
imtiyozlarga mos kelishi, shartnomalarning barcha a'zolari tomonidan
kelishilganligini ta'minlashi kerak. Shu tarzda, mamlakatlar o'z qit'alarida
mintaqaviy blokga (Regional Federalizm) tegishli bo'lib, undan keyin uzoq
muddatli istiqbolda Global Federalizmga erishish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
Evropa inqirozi holatida, millatlararo loyihani qurish tajribasini hisobga olgan
holda, Evropada ushbu yo'l ushbu asarda taklif qilingan Global Trilemma
muammolariga javob berishi mumkin. Faqat ko'proq federal, siyosiy va iqtisodiy
Evropa orqali u demokratiyani saqlab qolgan holda mintaqaviy iqtisodiyotni
birlashtira oladi.
Shubhasiz, global iqtisodiyotni birlashtirishda siyosat uning konstitutsiyasini
belgilovchi omil bo'lsa ham, iqtisodiy globallashuv kamida ikkita omil bilan
belgilanadi: Savdo ochiqligi va ko'p millatli korxonalar (MTM) orqali to'g'ridan-
10

to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimi va chet el investitsiyalari oqimi. kapital
harakatlari.
Savdoni erkinlashtirish. So'nggi o'n yilliklarda xalqaro savdoning o'sishiga
texnologik yangiliklar va tarif to'siqlarining pasayishi yordam berdi. Ushbu
tendentsiya Ikkinchi Jahon urushi oxirida, Xalqaro Savdo Tashkilotiga (ITO) asos
solinadigan paytdan boshlandi va bu nihoyat mustahkamlanmadi, chunki AQSh
Gavana Xartiyasidagi asosiy matn AQSh suverenitetini cheklaydi deb hisobladi. .
Natijada, ITOning ta'sis xartiyasining IV bobida savdo siyosati to'g'risida
(Steinberg 2007) belgilangan qism qabul qilindi. Shu tarzda GATT paydo bo'ldi,
bu xalqaro savdo uchun to'siqlarni kamaytirish uchun to'g'ri forumga aylanadi.
1947 yilda Jenevada birinchi bo'lib 23 davlat ishtirokida o'tkazilgan ko'p
tomonlama savdo muzokaralarining sakkiz raundidan so'ng va Urugvayda (1986-
1994) 123 ishtirokchi ishtirok etgan yakuniy raund bo'lib, tovarlar va
xizmatlarning eksport va importi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 8 foizga teng
1960-2015 yillar davomida o'rtacha o'sish sur'atlari mos ravishda 1,6% va 1,5% ni
tashkil etdi, shu bilan bir qatorda a'zo davlatlar o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi
YaIM9 ga nisbatan o'sha davrda doimiy o'sish sur'ati 1,5% ni tashkil etdi va 61%
ni tashkil etdi. 200810 yilda global YaIMning ulushi (1-chizma).
Mintaqaviy darajada, tahlil qilingan shu davrda Jahon banki (2016) Lotin
Amerikasida tovar aylanmasining yillik o'sish sur'ati YaIMga nisbatan 1,2%,
Evropa Ittifoqi 1,5%, Osiyo Tinch okeani Qo'shma Shtatlar va Xitoy yagona davlat
sifatida o'rtacha o'sish sur'ati YaIMga nisbatan 2,0% va 2,8% ga teng.
1994 yilda Urugvay raundining tugashi bilan JST (Jahon Savdo Tashkiloti) tashkil
etilganda xalqaro savdoni boshqarishda eng muhim o'zgarishlar yuz berdi. GATT
birinchi navbatda tovarlar savdosi bilan bog'liq bo'lsa, JST va uning shartnomalari
xizmatlar savdosi (Xizmatlar savdosi bo'yicha umumiy bitim, GATS), intellektual
mulk (intellektual mulk huquqlarining savdo bilan bog'liq jihatlari, TRIPS) va
investitsiyalar uchun javobgardir. (Savdo bilan bog'liq investitsiya choralari,
TRIMS). Shunday qilib, muzokaralarning keyingi bosqichlarida erishilgan bitimlar
11

GATT raundlaridagi kabi tomonlar o'rtasida kelishuv sifatida emas, balki xalqaro
shartnomaning huquqiy maqomi ostida bo'ladi.
Hozirda Jahon savdo tashkiloti 2001 yilda boshlangan va tugallanmagan
bo'lib qolgan Doha raundining 11-forumidir.12 Ushbu tur davomida eng ziddiyatli
masalalardan biri muhokama qilindi, chunki bu qishloq xo'jaligi. Shu sababli,
shartnomalar xalqaro miqyosdagi qishloq xo'jaligi savdosining og'irligi uchun
emas, balki milliy iqtisodiyotdagi eng aralashgan sektor bo'lgani uchun juda
murakkab edi. Natijada, ushbu mavzular uchun tezkor echim yo'q; Bundan
tashqari, shu munosabat bilan sakkiz yil davomida va qishloq xo'jaligiga nisbatan
unchalik murakkab bo'lmagan masalalar bo'yicha muzokaralar olib borgan
Urugvay raundida o'ttizdan ortiq yangi a'zo davlatlar bo'lgan. Milliy
iqtisodiyotdagi erkin savdo afzalliklarini baholashda eng munozarali savollardan
biri iqtisodiy o'sishda iqtisodchilar va mutaxassislar tomonidan savdoni
erkinlashtirish mamlakat uchun foydalimi yoki yo'qmi. Savdo-sotiqni
erkinlashtirishning nazariy asoslanishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sishdagi ijobiy
natijalar bilan bog'liq bo'lib, yuqori rentabellikga ega bo'lgan milliy ishlab
chiqarish omillarini taqsimlash uchun ko'proq harakatlarni amalga oshirishga
imkon beradi. Boshqa tomondan, u ishbilarmonlik yangiliklarini va ichki bozorda
raqobatchilarning o'sishiga javob berishni osonlashtirish orqali samaradorlikni
oshiradi. Shuningdek, savdo bozorlarni kengaytirganda miqyosli iqtisodlarni
yaratish mumkin.
Bundan tashqari, arzonroq kapital mahsulotlarini olib kirish orqali yangi
texnologiyalar, investitsiyalarni jalb qilish va kapitalni to'plash mumkin, bu esa
mamlakatlarni makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va sog'lom moliyaviy
menejment natijasida olinadigan iqtisodiy foyda olish uchun sharoit yaratadi
(Irwin, 2005, Bagvati, 2004). Va nihoyat, savdo-sotiqdan olinadigan yana bir
foyda institutlarda aks etadi, ya'ni ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar erkin savdo
siyosati amalga oshirilgandan so'ng demokratik jarayonlarga katta hissa qo'shdilar.
Masalan, Xitoyda, bozor islohotlaridan so'ng, maoist totalitarizm bilan
taqqoslaganda, rejim tomonidan repressiyalar kamaygan (Wolf, 2005).
12

Biroq, ushbu nazariy asoslarning to'g'riligiga shubha bor, ayniqsa
rivojlanayotgan mamlakatlarda. Masalan, rivojlangan mamlakatlar va ayrim
rivojlanayotgan bozorlar tarif to'siqlarini amalga oshirish hisobiga barqaror o'sib
bordi, keyinchalik ular asta-sekin kamaytirildi va keyinchalik darhol ochilishning
nazariy printsiplaridan farqli ravishda tarif to'siqlarini amalga oshirishda barqaror
o'sishga erishildi. Ayni paytda, yangi endogen o'sish nazariyasi savdoni
liberallashtirishning afzalliklari to'g'risida noaniq javob beradi.
Javob qiyosiy ustunlik kuchlari iqtisodiy resurslarni uzoq muddatli o'sishni
keltirib chiqaradigan (R + D dagi tashqi ta'sirlar, ishlab chiqarish turlarini
kengaytirish, mahsulot sifatini oshirish va h.k.) yoki ularni ushbu faoliyatdan
chetga chiqaradigan faoliyatga yo'naltirayotganiga qarab farq qiladi (Rodrik 2007 ,
219-bet).
Hozirgi vaqtda savdo integratsiyasining mamlakatlarning o'sishi va
rivojlanishidagi ta'siri to'g'risida empirik tadqiqotlar mavjud, ammo natijalar aniq
emas. Jahon banki (2011), Frankel va Romer (1999), Sala-i-Martin (2002 va 2006)
va Dollar & Kraay (2001) kabi ekonometrik usullar orqali tahlil qilingan turli
mamlakatlardan vaqt ketma-ketligi ma'lumotlari. , savdoni liberallashtirish darajasi
yuqori bo'lgan mamlakatlar o'zlarining turmush darajalarida oldingi davrlarga
qaraganda yaxshiroq natijalarga erishganliklarini va avtarkiy mamlakatlariga
qaraganda tezroq o'sganligini tasdiqlaydilar.
Aholi jon boshiga YaIM o'sish sur'atlarining regressiyalari orqali savdoning
rivojlanishga ta'sirini o'rganadigan ko'plab tadqiqotlar mavjud bo'lsa-da, so'nggi
yillarda ushbu gipoteza, ayniqsa, Rodrigez va Rodrik (2000) tomonidan qattiq
tanqid qilindi. Mualliflarning ta'kidlashicha, ushbu tadqiqotlarning aksariyatida
savdoni liberallashtirish shunchaki mamlakatning YaIMni tashqi savdo hajmiga
nisbatan nisbati bilan o'lchanadi. Biroq, savdo-sotiqni liberallashtirishning
iqtisodiy o'sishga ta'siri to'g'risida qaror chiqarish qiyin. Ikkinchidan, savdoni
liberallashtirish va ichki iqtisodiy siyosatning ta'sirini farqlash qiyin, chunki savdo
rejimini liberallashtirgan ko'plab mamlakatlar bir vaqtning o'zida iqtisodiy
kengayishni keltirib chiqaradigan keyingi ichki islohotlarni amalga oshirmoqdalar.
13

Agar ushbu islohotlar e'tiborga olinmasa, savdoni erkinlashtirish samarasini
iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan boshqa choralar bilan aralashtirish mumkin. Va
nihoyat, ko'plab tadqiqotlarda nedensellik yo'nalishini aniqlash qiyin, ya'ni savdo
keyingi o'sishga ta'sir qiladimi yoki yuqori o'sish sur'atlarini qayd etgan
iqtisodiyotlar ham tashqi savdo hajmini oshirayaptimi (Rodrigez va Rodrik, 2000;
Rodrik, 2007; Shtaynberg, 2005; Dollar va Kraay, 2001a).
Savdoni erkinlashtirish iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir ko'rsatgandan ko'ra
tobora ko'proq e'tirof etilayotganiga qaramay, ko'plab tahlilchilar ushbu iqtisodiy
siyosatning daromadlarni taqsimlashdagi potentsial ta'sirini aniqlashga
ehtiyotkorlik bilan yondashmoqdalar (Ezcurra and Rodríguez-Pose, 2013).
Sala-i-Martin (2006) kabi globallashuv imtiyozlari himoyachilari bo'lgan ba'zi
mualliflar global tengsizlikning pasayishini Osiyo mamlakatlari, xususan Xitoy va
Hindiston, shuningdek, Lotin Amerikasidagi ba'zi davlatlar bo'lgan ulkan iqtisodiy
o'sish bilan izohlashadi. Boshqa tomondan, erkin savdo-sotiqni qo'llab-
quvvatlovchi islohotlar Stolper-Samuelson teoremasiga muvofiq daromadlar
tengsizligining o'sishiga to'g'ri kelganligi haqida ham dalillar mavjud. Masalan,
Broman (1996) mehnat bozorlaridagi va savdo-sotiqdagi islohotlar (Lotin
Amerikasida Vashington konsensusi orqali tashkil etilgan islohotlar to'plamining
asosiy elementlari) 14 daromad taqsimotidagi tengsizlikka hissa qo'shganligini
tasdiqlaydi. Pravoslav nuqtai nazariga ko'ra, erkin savdo daromadlarning
ko'payishi bilan birga bo'lishi taxmin qilinmoqda; ammo, "Lotin Amerikasida har
doim savdo oshib borishi yoki erkinlashtirilishi bilan daromadlar tengsizligi
ko'payib ketganday tuyuladi" (Berry 1998, 91-bet). Ushbu hodisaning mumkin
bo'lgan izohlaridan biri shundan iboratki, globallashuv iqtisodiyotning eng kuchli
tarmoqlarini qo'llab-quvvatlaydi.
Ushbu bahs-munozaradan xulosa qilish mumkinki, hozirgi globallashuv
davrida so'nggi ikki o'n yillikda mamlakatlar o'rtasidagi tengsizlik pasaygan;
BRICS deb nomlangan narsalarning, ayniqsa, Xitoy va Hindistonning tez o'sishi,
asosan, ushbu o'zgaruvchiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.15 Biroq, turli xil tadqiqotlar
(Bhalla, 2002; Dollar va Kraay, 2001a) va empirik adabiyotlar sharhlari (Wolf,
14

2005) har bir mamlakat ichida tengsizlik oshdi, garchi ko'p hollarda daromad
taqsimotidagi o'zgarishlar xalqaro savdo evolyutsiyasi bilan bevosita bog'liq
bo'lmagan omillarga bog'liq (Majeed, 2016). Shuning uchun savdoni
erkinlashtirish - bu tengsizlikning sababliligi ekanligini tasdiqlagan paytdan
boshlab ehtiyot bo'lish kerak.
Savdo-sotiqni erkinlashtirishning eng yaxshi foydasi uchun unga mamlakatni
iqtisodiy o'sish yo'lini yo'naltirishga qodir bo'lgan siyosat aralashmasi qo'shilishi
kerak (Rodriguez va Rodrik, 2000; Winters va boshq, 2004). Bhagvati (2004) va
Ritser (2011) kabi mualliflar iqtisodiy globallashuv yangi boshqaruv shakllariga
duch keladigan va o'z muammolarini mahalliy (global va mahalliy) siyosat bilan
boshqaradigan milliy davlat uchun noqulayliklarni keltirib chiqarishi bilan birga,
noqulayliklarni keltirib chiqaradi deb ta'kidlaydilar.
1.3.Globalizatsiyaning kamchiliklari
O'zaro bog'liqlik shuni anglatadiki, milliy davlat tomonidan amalga
oshiriladigan harakatlar boshqa millat davlatlari va xalqaro aktyorlarning
reaktsiyasi ta'sir qiladigan oqibatlarga olib keladi. Ushbu aktyorlar ko'p millatli
korxonalar (MNE) va ularning moliyaviy oqimlari bo'lishi mumkin, 17 iqtisodiy
globallashuvning muhim qismidir va xalqaro va milliy darajadagi qarorlarni qabul
qilishga ta'sir ko'rsatadigan xalqaro siyosatda tobora faol ishtirok etmoqda.
Chet el investitsiyalari va kapitalning harakatchanligi Savdo ochilmasdan,
texnologik yangilanishlarsiz va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimining
liberallashuvisiz globallashuv rivojlanishi mumkin emas edi. Ushbu yutuqlar
natijasida MEHlar xalqaro iqtisodiy integratsiyani kengaytirishda muhim
agentlarni tashkil etishdi, chunki ular tarmoqlararo savdo-sotiqdan tarmoq ichidagi
savdo-sotiq shakllarini o'zgartirishga, shuningdek o'z kuchlarini xalqaro siyosiy
tizimda o'rnatishga yordam beradi.
Noaniqlikni global darajadagi qo'shilishni kamaytirish maqsadida xalqaro
institutlar yordamida 16 holat, bu hukumatlar uchun milliy suverenitetni yo'qotish
deb o'qiladi.
15

Xulosa qilib aytish mumkinki, savdo ochiqligi va iqtisodiy o'sish o'rtasida
to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud emas global tengsizlikni kamaytirish uchun
omil, garchi har bir mamlakat ichidagi tengsizliklar bo'lmasa. Shuningdek, savdoni
erkinlashtirish iqtisodiy yutuqlarga olib kelmaydi; bu globallashuv
imkoniyatlaridan foydalanishga imkon beradigan siyosat aralashmasi (Gurgul va
Lach, 2014). Biroq, bizning Jahon iqtisodiyoti trilemmasi tomonidan bashorat
qilinganidek, garchi davlatlar katta xalqaro iqtisodiy integratsiyani amalga
oshirayotgan bo'lsalar ham, globallashuv keyinchalik suverenitetni va shuning
uchun demokratik nazorat doirasini cheklaydi. Biroq, hozirgi global inqirozdan
olingan saboqlar shuni ko'rsatadiki, demokratik shaklda savdo-sotiqni demontaj
qilishni davom ettirish uchun Global Federalizmga o'tish uchun ko'proq xalqaro
muvofiqlashtirish zarur.
Xorijiy investitsiyalarning asosiy foydalari texnologiyalarni uzatish, xususan,
ichki kirish bozorida raqobatni rag'batlantiradigan kapital manbalarining yangi
navlari orqali amalga oshiriladi (Klein, 2015). Xorijiy investitsiyalarni olganlar
odatda o'z xodimlari uchun o'qitadilar va inson kapitalining rivojlanishiga hissa
qo'shadilar. Xuddi shu tarzda, tashqi investitsiyalar tomonidan ishlab chiqarilgan
foyda mamlakatda olingan soliq daromadlarini ham oshiradi (Sanna-Randaccio va
Veugelers, 2003; Barrios va boshq., 2003; Feldstayn, 2000; Gilpin 2001). Ularning
mavjudligi va milliy iqtisodiyotdagi ta'siri tanqid uchun boshlang'ich nuqtadir,
masalan, mezbon mamlakatni qashshoqlashtiradigan va milliy ishchilarni
ekspluatatsiya qiladigan MNlar. MNlarning tanqid qilinadigan yana bir jihati
shundaki, ular kichik mamlakatlarga qaraganda kuchliroq va zarari bor
milliy suverenitet (Anderson va Cavanagh, 2000). Ushbu kelishmovchiliklarni
bartaraf etishdan oldin, MNQning ishlash tartibi va uning so'nggi yillardagi
evolyutsiyasini bilish kerak.
Birinchidan, MNEni "milliy iqtisodiyot tarkibida to'liq yoki qisman sho'ba
korxonalariga egalik qiluvchi ma'lum bir millat shirkati" deb ta'riflash mumkin
(Gilpin 2001, 278-bet). Ushbu ta'rifdan ikkita elementni ajratib ko'rsatish mumkin:
a) chet elda tadbirkorlik faoliyatini boshqarish va b) kompaniyaga tegishli bo'lgan
16

kelib chiqishi (uy shtati) deb tan olinishi mumkin bo'lgan kamida ikkita davlat
mavjudligi. ga va qabul qiluvchi mamlakat (qabul qiluvchi davlat); bu kompaniya
mulkka egalik qiladigan yoki uning sho'ba korxonalariga ega bo'lgan narsadir.
Kompaniyalar tabiiy resurslarni xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarish yoki qazib olish
va ekspluatatsiya qilish uchun mablag 'sarflaydilar va ushbu harakatlar mavjud
infratuzilmalar yordamida yoki "Grinfild" deb nomlanuvchi investitsiyalar
hisobiga yangilarini yaratish orqali amalga oshiriladi. Ammo, nima uchun faqat
bitta mamlakatda emas, balki bir nechta mamlakatlarda ishlab chiqarish kerak? Va
nima uchun turli joylarda ishlab chiqarish alohida kompaniyalar tomonidan emas,
balki bitta kompaniya orqali amalga oshirilmoqda? MNlarning kengayish shakli
mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy stimulga javob beradigan to'g'ridan to'g'ri
investitsiyalar oqimlari orqali beriladi.
Ushbu turdagi sarmoyalar harakati OLE eklektik paradigmasi (Dunning,
1999) orqali izohlanishi mumkin, shuni anglash mumkinki, har qanday vaqtda,
MNlarning mulklari va faoliyat turlari quyidagilarga bog'liq: (i) uning raqobatdosh
ustunliklari konfiguratsiyasiga (egalik qilish) (O) o'ziga xos) ko'p millatli
bo'lmagan kompaniyalarga nisbatan; (ii) mamlakat yoki mintaqaning
raqobatbardoshligini jalb qilish (joylashish (L) o'ziga xos) boshqa mamlakatlarga
nisbatan; va (iii) kompaniyalarning ushbu ikki afzalliklardan foydalanib, bozorni
o'ziga xos O ning afzalliklari uchun ichkilashtirishi, natijada ichkilashtirishning
afzalligi (I) (Dunning 1999).
Shunday qilib, OLI paradigmasida paydo bo'ladigan afzalliklarga qarab,
MNM maksimal foyda olish uchun qaerga sarmoya kiritishni hal qiladi. Ushbu
sarmoyaviy harakatlar axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) jadal
rivojlanishi va transport va tranzaksiya xarajatlarining pastligi tufayli, lekin,
avvalambor, xorijiy investitsiyalar to'g'risidagi milliy me'yorlarning
liberallashtirilishi tufayli mumkin.
Avval aytib o'tganimizdek, JST o'z faoliyatini boshlaganidan beri TRIMS
investitsiyalarni tartibga solish bilan bog'liq kelishuv tuzildi. Biroq, u
boshlanganidan beri, u hali ham kelishuvni uzaytirishni taklif qiladigan
17

qarashlardan farq qiladi.19 Shunga qaramay, mamlakatlar hech qanday xalqaro
qoidalarsiz liberallashtirishni afzal ko'rganliklari va investitsiya qoidalari orqali
ko'proq himoya qilinadiganligi haqidagi empirik dalillar mavjud. chet el
investitsiyalarining ko'payishini kafolatlamaydi, chunki bunday kengayishni targ'ib
qilayotganlarni tasdiqlaydi. UNCTAD (2015) ma'lumotlariga ko'ra 2000 va 2014
yillar oralig'ida dunyo bo'ylab to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar to'g'risidagi
milliy qonunchilikda 1500 dan ortiq me'yoriy o'zgarishlar amalga oshirildi,
shulardan atigi 16% xorijiy investitsiyalar uchun unchalik qulay bo'lmagan
o'zgarishlarga ega, qolganlari esa yuqori darajadagi liberallashtirishni taxmin
qilishdi. Ushbu natijalarga mezbon davlatni cheklaydigan va MEHlarga turli
bozorlarga kengroq kirish imkoniyatini beradigan va ushbu sohalarda faol ishtirok
etadigan tartibga soluvchi kelishuv talab qilinmasdan erishildi.
II-BOB GLOBALLASHUV – XALQARO RAQOBATNI
KESKINLASHTIRISH OMILI.
2.1.Globallashuvning shartlari va rivojlanish bosqichlari
Globallashuv so'nggi o'n yillikdagi eng dolzarb mavzudir, shuning uchun
muallif ushbu jarayonning harakatlantiruvchi kuchiga nima sabab bo'lganini ko'rib
chiqishni taklif qiladi. Globallashuv jarayonining asosiy shartlarini aniqlash
mumkin:
Ishlab chiqarish, ilmiy, texnik va texnologik shart-sharoitlar.
Ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga o'tish - yuqori, ilmiy talabga javob
beradigan texnologiyalarga o'tish, tovarlar, xizmatlar , kapital harakati yo'lidagi
to'siqlarni bartaraf etuvchi yangi texnologiyalar va texnologiyalar haqida tezkor va
keng tarqatish .
Sifat jihatidan yangi avlod chr dstv tr transport va kommunikatsiya, va
ularning birlashish eng qulay shart-sharoitlar, ularning qo'llash uchun tovarlar va
xizmatlar, resurslar va intellektual faoliyat natijalari tez tarqalishini ta'minlash
uchun. Hozirgi vaqtda ma'lumot uzatish deyarli darhol amalga oshiriladi. Iqtisodiy
imkoniyatlar va bitimlar to'g'risidagi ma'lumotlar butun dunyo bo'ylab tezda
18

etkaziladi. Ba'zi bir tovarlar va xizmatlar uchun bir joydan ikkinchi joyga o'tish
uchun hali ham bir necha kun yoki hatto haftalar kerak bo'ladi, ammo ma'lumotlar
darhol etkaziladi. Agar dunyoning istalgan burchagida bozorda jiddiy o'zgarishlar
ro'y bersa, u deyarli hamma vaqt uning boshqa qismlarida ma'lum bo'ladi. Bu,
ayniqsa, birjalar, valyuta va tovar bozorlaridagi voqealar, shuningdek ilmiy
kashfiyotlar va ulardan foydalanish uchun to'g'ri keladi. Bu izlar , deb hamkorlar
o'rtasida katta masofa bo'lsa-da, ular xotirjam bir-biri bilan hamkorlik qilishi
mumkin.
Ilmiy yoki boshqa intellektual almashinuv natijasida bilimlarni tezkor
tarqatish.Ilg'or transport texnologiyalari, telekommunikatsiya xarajatlari, axborotni
qayta ishlash, saqlash va undan foydalanish xarajatlarining keskin pasayishi milliy
bozorlarning global integratsiyasini osonlashtirishi tufayli keskin pasayishi.
Tashkiliy shart-sharoitlar.Sanoat-iqtisodiy faoliyatning xalqaro shakllari (TNC):
faoliyati milliy chegaralardan tashqarida bo'lgan tashkiliy shakllari yagona bozor
makonini shakllantirishga hissa qo'shadigan xalqaro xarakterga ega bo'ladi.
Nodavlat tashkilotlarining global yoki jahon darajasiga chiqishi. BMT, Xalqaro
valuta jamg'armasi, Jahon banki, Jahon savdo tashkiloti va boshqalar kabi xalqaro
tashkilotlar yangi global rol o'ynay boshladi.
Ham xususiy , ham davlat transmilliy kompaniyalari va boshqa tashkilotlarni
global iqtisodiyotning asosiy ishtirokchilariga aylantirish.
Cheklangan protektsionistik siyosat olib boradigan va dunyo savdosini
erkinlashtiradigan tovarlar va xizmatlar savdosi, kapital bozorlari va iqtisodiy
erkinlashtirishning boshqa shakllarini cheklash. Kutilmagan mislsiz konsentratsiya
va markazlashtirish, moliyaviy-iqtisodiy lotinlarning juda ko'payishi, valyutalararo
operatsiyalarni amalga oshirish vaqtining keskin qisqarishi.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan makroiqtisodiy siyosatning yagona
mezonlarini amalga oshirish, soliq, mintaqaviy, agrar, monopoliyaga qarshi
siyosat, bandlik siyosati va boshqalarga talablarni birlashtirish.Birlashtirish va
standartlashtirish tendentsiyasini kuchaytirish. Barcha mamlakatlar uchun
texnologiya, ekologiya, buxgalteriya hisobi va statistik hisobot va moliyaviy
19

tashkilotlar faoliyati uchun yagona standartlar tobora ko'proq
qo'llanilmoqda. Standartlar ta'lim va madaniyatga nisbatan qo'llaniladi.
Tarixdagi globallashuv to'lqinlari 2

2.1.1-rasm
Sanoat, ilmiy, texnik, iqtisodiy, moliyaviy axborotlar va ishbilarmonlik
aloqalari vositalarining kuchli o'zgarishi. Axborotni qabul qilish, uzatish va qayta
ishlashning tubdan yangi tizimlarining paydo bo'lishi va rivojlanishi tufayli moliya
va tovar bozorlarini , shu jumladan nou-xau va professional xizmatlar bozorlarini
birlashtiradigan global tarmoqlarni yaratish imkoniyati paydo bo'ldi. Axborot
xizmati bevosita elektrotexnika yutuqlari bilan bog'liq.Bitta markazga turli
mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarishni boshqarishga imkon beradigan
tizimlarning shakllanishi , buning natijasida ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy,
tijorat muammolarini har bir mamlakatda bo'ladigan darajada samarali, o'z vaqtida
va tezkor hal qilish imkoniyati mavjud. Haqiqiy vaqtda ma'lumot uzatish
menejment va marketingda, moliyaviy va investitsiya oqimlarini boshqarishda
haqiqiy inqilobni anglatadi, mahsulot sotishning yangi shakllari paydo
bo'ladi. Kompyuterlashtirish, elektron hisob-kitoblar va plastik kartalar tizimlari,
yo'ldoshli va optik-tolali aloqa masofadan va davlat chegaralaridan qat'i
2
https://mavink.com/explore/Timeline-of-Globalisation
20

nazar, deyarli bir zumda bitimlar tuzish , moliyaviy ma'lumotlarni ko'chirish, bir
hisobdan boshqasiga pul o'tkazish imkoniyatini beradi.
Davlat chegaralarining qat'iyligini pasaytirish, fuqarolar , tovarlar va
xizmatlar, kapitalning erkin harakatlanishiga yordam beradi.
Sovuq urushning tugashi va Sharqiy va G'arb o'rtasidagi siyosiy tafovutlarni
bartaraf etish va o'zaro munosabatlarning boshlanishi bo'lgan SSSRning
parchalanishi.Odatlar va urf-odatlar, ijtimoiy aloqalar va urf-odatlarning
ahamiyatini pasaytirish, milliy chegaralarni engib o'tish,
bu hududiy munosabatlardagi odamlarning harakatchanligini oshiradi, xalqaro
mehnat migratsiyasiga yordam beradi.Bozor iqtisodiyoti va erkin savdo tizimini
baholashda global kelishuvning paydo bo'lishi. G'arbning bozor iqtisodiyoti va
Sharqning sotsialistik iqtisodiyoti o'rtasidagi yaqin qarama-qarshiliklar bozor
iqtisodiyoti tizimiga qarashlarning deyarli to'liq birligi bilan almashtirildi.
Bundan tashqari, yagona ta'lim standartlari paydo bo'la boshladi va chet ellik
mutaxassislar tomonidan o'qitish imkoniyati yaratildi.
Umuman olganda, globallashuv - bu ma'lum bir hodisaning global,
sayyoraviy hodisaga aylanishi . M. Delyaginning ta'rifida globallashuv - bu yangi,
asosan kompyuter texnologiyalari asosida yagona
global moliyaviy- iqtisodiy makonni shakllantirish va keyinchalik rivojlantirish
jarayoni
Makagon Yu ta'kidlashicha, globallashuvning mohiyati shakllanishdir yagona
o'zaro bog'liq dunyo, turli jamoalar, madaniyatlar va tsivilizatsiyalarning o'zaro
ta'siri va o'zaro ta'siri.Qanday ijtimoiy-madaniygloballashuv fenomeni, avvalo,
transchegaraviy iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarning kuchayishi
bilan tavsiflanadi; jahon iqtisodiyotining o'zgarishi; Amerika qiymat tizimining
ustunligi; bir nechta ijtimoiy oqibatlarga olib keladigan texnologik inqilob va
boshqalar.
Globallashuv xalqaro mehnat taqsimotining yangi shakllarini rivojlantirishga
yordam beradi, ishlab chiqarishni jadallashtirish va ratsionalizatsiya qilishga
yordam beradi, bandlik va mehnat unumdorligini oshiradi, investitsiyalar oqimini
21

oshiradi, bu esa o'z navbatida iqtisodiy faol aholi ulushini ko'payishiga olib keladi.
Globallashuv jahon hamjamiyatida ham, ayrim mamlakatlarda ham inson
rivojlanishi xavfsizligining barcha jihatlariga ta'sir qiladi. Ammo, agar rivojlangan
mamlakatlarda aholining ko'p qismi ijobiy ta'sir ko'rsatsa, boshqa mamlakatlarda
bu salbiy ta'sir globallashuvning ijobiy ta'siridan ancha
yuqori.Sabablimamlakatlarning notekis rivojlanishi, globallashuv ularning
munosabatlariga assimetrik xususiyat beradi , shuningdek pasaymay, aksincha
o'sadigan tengsizlikni keltirib chiqaradi. Dunyo miqyosida globallashuv sharoitida
turli mamlakatlar va ijtimoiy guruhlarning daromadlari va turmush darajalari
o'rtasidagi farq insoniyatning barqaror rivojlanishi uchun zamin yaratadi.
Shunday qilib, globallashuvning asosiy ijtimoiy qarama-qarshiligi taraqqiyotning
sekinlashishi yoki rivojlanishning tezlashishi va uning mutlaq ozchiligining
farovonligi oshishi tufayli insoniyatning asosiy qismining yashash sharoitining
bevosita yomonlashishi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi
turmush darajasidagi tafovutning kengayishining asosiy sabablari quyidagilardan
iborat: -hosil bo'lgan rivojlangan mamlakatlar tomonidan qo'llab-quvvatlangan,
muhim nomutanosiblik rivojlangan mamlakatlarning yuqori texnologiyali
mahsulotlari o'rtasida va past texnologiyaliishlab chiqarilayotgan mahsulotlar; -
ma'lumotlarning yangi ma'lumotlarni ishlab chiqarish qobiliyati; - tsivilizatsiya va
institutsional manbalarning iqtisodiyot rivojiga ta'siri.
Jahon iqtisodiyoti, eng so'nggi texnologik yutuqlarga asoslanib, zamonaviy odam
uchun yangi xodimlar mentaliteti va yangi qadriyatlar tizimini shakllantiradi. Bu
ishlab chiqarish sub'ekti sifatida ham, ijtimoiy hayot sub'ekti sifatida ham inson
faoliyati motivatsiyasining yangi xususiyatlarini shakllantirish shaklida namoyon
bo'ladi; aholining kasbiy harakatchanligi yangi ahamiyat kasb etmoqda.
2.2.Tashqi savdo munosabatlarni tartibga solishning huquqiy
asoslari
So'nggi o'n yillikda aksariyat mamlakatlarda investitsiyalarga qo'yilgan
cheklovlarning pasayishi va to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalarning rivojlanishi
22

evolyutsiyasi uni milliy iqtisodiyotga jalb qilish uchun rag'bat mavjudligini
ko'rsatmoqda.
Ushbu milliy qoidalarni tartibga solish natijasida 2000 yilgacha 20 ta chet el
investitsiyalarining oqimlari muntazam ravishda oshib bordi. Keyinchalik 2007
yilda 3,028 milliard dollarga teng bo'lgan eng yuqori o'sishni ko'rsatgan to'satdan
o'sish kuzatildi (Jahon banki, 2016) 2000 yildan 2003 yilgacha 22 foizga yaqin
pasayishning asosiy sababi, aksariyat mamlakatlarning sust iqtisodiy o'sishi.
Shuningdek, bu aktsiyalar bahosining pasayishiga, korporativ imtiyozlarning
pasayishiga, ayrim sohalarda korporativ qayta qurish sur'atlarining pasayishiga va
ayrim mamlakatlarda xususiylashtirish yakunlariga ta'sir ko'rsatdi. 2003 yildan beri
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimining o'sishi oldingi ko'rsatkichlarning
tiklanishiga olib keladi, rivojlangan mamlakatlar ko'proq xorijiy investitsiyalarni
oladi, undan keyin Janubiy, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo va Okeaniya, Lotin
Amerikasi va oxirgi o'rinda eng kam rivojlangan Afrikadagi mamlakatlar.
2007 yilda taqdim etilgan to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning pasayishi,
asosan, 2008 yildagi global inqiroz oqibatida yuzaga kelgan moliyaviy muammolar
bilan bog'liq edi, 2014 yilda global chet el investitsiyalarining tushishi 16 foizga
kamaydi, bu asosan global iqtisodiyotning zaifligi, siyosat investorlar uchun
noaniqlik va yuqori geosiyosiy xatarlar.
Shuning uchun, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar mezbon davlatga
qanday hissa qo'shadi? Qabul qiluvchi mamlakatda MNlarning mumkin bo'lgan
ta'siri va agar u rivojlanish jarayonida bo'lsa, bundan ham kattaroq munozaralar
mavjud.
Ushbu munosabatlarning xarajatlar va foyda tahlili ko'pincha murakkab va
sub'ektiv bo'lib, osonlikcha baho qarorlariga bo'ysunadi (Duran, 2001).
Biroq, keng adabiyotlar mavjud (Sanna-Randaccio va Veurgelers, 2003; Barrios
va boshq., 2003; Feldstayn, 2000; Gilpin 2001; Bhagvati, 2004; Wolf,
2005; Sala-i-Martin, 2006). MNM mablag'lari mahalliy rivojlanishni yaxshilangan
resurslar va imkoniyatlar (kapital zaxiralari, texnologiyalar, tadbirkorlik salohiyati,
bozorlarga kirish) orqali rag'batlantirishi mumkin; raqobatning kuchayishi,
23

resurslarni yaxshiroq taqsimlash, inson resurslarini rivojlantirish, ish bilan
ta'minlashni rivojlantirish va boshqalar. Shu munosabat bilan kompaniyalar
potentsial rentabellik yuqori bo'lganida, ayniqsa, ushbu resurslar kam bo'lgan
bozorlarda kapital va texnologiyalar kabi resurslarini chet elga yo'naltirishni
xohlashadi. Shubhasiz, mamlakatda faqat resurslarning mavjudligi ularning ishlab
chiqarishga hissa qo'shishiga kafolat bermaydi; shu bilan birga, MEH ushbu faol
bo'lmagan manbalardan foydalanishga ruxsat beradi. Masalan, neft qazib olish
uchun nafaqat neft konlari borligi, balki ularni qanday topish, uni qazib olish
uchun asbob-uskunalar va uni qayta ishlash imkoniyatlari haqida ham ma'lumot
talab etiladi. Chet ellik investorni ta'minlaydigan bozorlar yoki transport vositalari
mavjud bo'lmasa, shunchaki neft qazib olish isrof bo'ladi. MTM ishlab
chiqaradigan tashqi investitsiyalar mahalliy xodimlarni yangi uskunalar, ishlab
chiqarish usullari va, ayniqsa, yangi texnologiyalardan foydalanishga o'rgatish
uchun resurslarni takomillashtirishni boshlashi mumkin. Ishning innovatsion
usullarini o'tkazish samaradorlikni oshiradi, bu esa boshqa faoliyat uchun vaqtni
oshiradi. Bundan tashqari, qo'shimcha raqobat hozirgi kompaniyalarning
samaradorligini oshirishi mumkin, natijada ushbu elementlar iqtisodiy o'sishga
aylanadi
Biroq, ko'p millatli kompaniyalar uchun hamma narsa ijobiy emas; ularning
faoliyatida zararli oqibatlarga olib keladigan noaniq fikrlar mavjud: atrof-muhitga
zarar etkazish, zararli mahsulotlarni sotish va ba'zan ushbu kompaniyalarni o'rab
turgan poraxo'rlik va korruptsiya. Boshqa tomondan, MEB lobbilari JSTda o'z
manfaatlarini himoya qilish uchun ushbu tashkilotga patent uchun royalti
to'lovlarini buzgan mamlakatlarga nisbatan sanktsiyalarni qo'llashga imkon berish
uchun juda muhim edi
Bu kabi muammolarga bir tomonlama va ko'p tomonlama qarash kerak,
chunki ularning oqibatlari eng qashshoq mamlakatlarning millionlab odamlariga
ta'sir qiladi. Ushbu harakatlardan biri o'zlarining milliy hukumatlaridan boshlanib,
bunday suiiste'molga yo'l qo'yadigan muassasalar to'g'risidagi o'z qonunlarini
tasdiqlashi kerak. Jahon savdo tashkiloti ko'p qirrali bo'lib, MTM faoliyati
24

to'g'risida aniqroq va adolatli xalqaro qoidalarni amalga oshirishi kerak. Boshqa
ba'zi harakatlar allaqachon AQShning ko'plab kompaniyalari tomonidan qo'llab-
quvvatlanadigan "Chet elda korruptsiya amaliyoti to'g'risida" gi qonun yoki ko'plab
milliy va xalqaro fuqarolik tashkilotlarining sa'y-harakatlari sifatida foydalanishga
topshirilgan; texnologik yutuqlar tufayli ular butun dunyo bo'ylab MNlarning turli
xil suiiste'mollarini qoralaydilar va butun dunyo bo'ylab MNlarning turli xil
suiiste'mollarini bilishlariga imkon yaratdilar.
Shubhasiz, MEHlar qabul qiluvchi mamlakatlarda ijobiy ta'sir ko'rsatishi
mumkin, chunki ular ish joylarini yaratishga qodir va ko'p hollarda ular
o'rnatiladigan mamlakatlar yoki mintaqalarning iqtisodiy o'sishiga hissa qo'shishi
mumkin. Xorijiy investitsiyalar to'g'risidagi tanqidlarning aksariyati puxta tahlil
qilinganda mantiqqa to'g'ri kelmaydi, garchi qabul qiluvchi mamlakatda MNlardan
olinadigan foyda taqsimoti assimetrik va shuning uchun ziddiyatli bo'lishi mumkin.
Shu ma'noda, MNlarning suiiste'mollarini e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Bu erda
fuqarolik jamiyati va milliy va xalqaro qonunlar ushbu harakatlarni sanktsiya qilish
va tartibga solish uchun muhim rol o'ynaydi.
Portfel investitsiyalari oqimlari va xorijiy investitsiyalar to'g'risida ham ular
so'nggi o'n yilliklarda sezilarli o'sishga erishdilar. Xalqaro moliya
integratsiyasining tobora ko'payib borayotgani ikki jihatning natijasidir:
hukumatlarning poytaxtlar hisobini liberallashtirish tashabbusi va AKT (Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari) yutuqlari global miqyosda ma'lumotlarning tez
tarqalishiga imkon berdi. Aynan shu kapital oqimlarining bir qismi tufayli
globallashuv uning barcha ifodalarida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, portfel
investitsiyalar oqimining foydalari to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar kabi aniq emas.
Nazariy modellar moliyaviy integratsiya iqtisodiy o'sishga yordam beradigan bir
qator potentsial to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita kanallarni aniqladi. To'g'ridan-to'g'ri
kanallar tejamkorlikning oshishi, kapital narxining pasayishi va global moliya
sektorini rivojlanishini rag'batlantirish orqali global xavfni belgilash bilan bog'liq
(Feldstayn, 2000). Bilvosita kanallar takomillashtirilgan iqtisodiy siyosat va
qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq. Biroq, bu moliyaviy erkinlashtirish va barqaror
25

o'sish, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik empirik
ravishda aniqlanmagan aksincha, bu makroiqtisodiy beqarorlikning yanada oshishi
bilan bog'liq.
Ushbu turdagi investitsiyalarning asosiy xususiyatlaridan biri bu uning
o'zgaruvchanligidir, bu 23 aksariyat hollarda to'qsoninchi yillar davomida turli xil
moliyaviy tartibsizliklarga olib kelgan spekulyativ stimullarga javob beradi, bu
xalqaro moliya tizimiga, ayniqsa rivojlanayotgan bozorlarda kuchli ta'sir
ko'rsatmoqda. So'nggi globallashuvning birinchi inqirozi Meksikada, so'ngra
Rossiya, Osiyo Janubi-Sharqiy va Argentinada sodir bo'ldi.Biroq, Dobson va
Xufbauer (2001) hamma narsa kapital harakati va xalqaro tizim tufayli emasligini,
ammo bu borada ichki moliya bozorlarining noto'g'ri ishlashi. Rivojlanayotgan
mamlakatlar hukumatlari rivojlangan mamlakatlar singari kuchli va samarali milliy
institutlarni yaratishi kerakligi haqiqat bo'lsa-da, ular Vashington konsensusining
siyosatini amalga oshirish bo'yicha tegishli maslahatlarni olishlari uchun ham
javobgar bo'lishlari kerak.
Meksika va boshqa moliyaviy inqirozlarning tajribasi shuni ko'rsatadiki,
kapital hisobvarag'ini ochish ehtiyotkorlik va intizom bilan amalga oshirilishi va
kelajakdagi inqirozni oldini olish uchun tartibga solinishi va nazorat qilinishi
kerak. Shuningdek, kapitalning "Tobin solig'i" sifatida ommaviy ravishda chiqib
ketishini oldini olish bo'yicha takliflar mavjud bo'lib, u milliy chegaralar bo'ylab
har bir moliyaviy operatsiyada soliqdan iborat. Biroq, soliq soliq
chayqovchiligidan zarar ko'rgan mamlakatlar iqtisodiyotini yaxshilaydi, deb
hisoblaganlar o'rtasida fikrlar bo'linmoqda, boshqalari bu sarmoyalar oqimini
cheklaydi va siyosiy jihatdan imkonsiz bo'ladi deb hisoblaydilar. Biroq, xalqaro
moliya tizimidagi islohot Xalqaro moliya tizimini boshqarishni optimallashtirish
va rivojlanayotgan mamlakatlarga xalqaro kapital bozoriga xavfsiz va yaxshiroq
integratsiyalashuvini ta'minlash uchun XVJ va Jahon banki ishtirokida ham zarur.
Hozirgi kunda nafaqat rivojlanayotgan davlatlar, balki kapital harakatini nazorat
qilishdan tashvishda; rivojlangan mamlakatlar ham kapitalning kelib chiqishi
to'g'risida ko'proq shaffoflikni izlaydilar suveren boylik fondlari (SWF) misolida.
26

SWF - bu katta tovarlarga ega bo'lgan jamoat nazorati ostidagi investitsiya
vositalari bo'lib, ular orqali eksport qiluvchi mamlakatlar o'zlarining katta valyuta
zaxiralarini yo'naltiradilar. Odatda past xavfli investitsiyalarga qatnashing, ammo
tobora ko'proq xavf kapitaliga jalb qiling (Segrelles, 2008). Sektorlarda SWFning
ko'payishi (ba'zi portlar, banklar kabi strategik) rivojlangan mamlakatlarda katta
tashvish tug'diradi, chunki ular ularni boshqarish imkoniyatiga ega bo'lishlari
mumkin. Ba'zi takliflar quyidagi qoidalarni o'z ichiga olgan aniq qoidalarni o'z
ichiga oladi: investitsiya qarorlarini siyosiy emas, iqtisodiy omillarga
asoslanganligi, investitsiya siyosatidagi shaffoflik, ichki nazorat va risklarni
boshqarish, xususiy sektor bilan adolatli raqobat, xalqaro moliyaviy barqarorlikni
ta'minlash va investitsiya qilingan mamlakat qoidalariga hurmat (Surendranath va
boshq. 2010). Ushbu qoidalar OECD, XVF va Jahon banki va hatto JSTga
o'rnatilishi kerak (Segrelles 2008, 6-bet). Ayni paytda, kompaniyalar SWF-ga
sarmoya kiritgan va bunga ijobiy ta'sir ko'rsatgan, ammo ularning nazorati va
yakuniyligi to'g'risida kam nazorat va ma'lumotlarning etishmasligi kelajakdagi
mojaroni keltirib chiqarishi mumkin.
Albatta, to'g'ridan-to'g'ri investitsiya yoki portfel sifatida kapital oqimlari
iqtisodiy globallashuvni rivojlantirish uchun muhimdir. Xususan, xorijiy
investitsiyalar to'g'ridan-to'g'ri mezbon davlatga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda va
rivojlanayotgan mamlakatlar buni angladilar.Ammo investitsiyalarning yuqori
oqimi hali ham rivojlangan mamlakatlarda va rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda
to'planib kelmoqda. Ushbu hodisani OLI paradigmasi orqali talqin qilish mumkin,
chunki kam rivojlangan mamlakatlar L-da afzalliklarga ega emaslar va shuning
uchun MNlar boshqa bozorlarga sarmoya kiritishni afzal ko'rishadi. Portfel
investitsiyalariga ko'ra, u rivojlangan mamlakatlar va rivojlanayotgan bozorlarda
yaxshi investitsiya imkoniyatlarini topadi. Shu bilan birga, ayniqsa, so'nggi
natijalarda yuzaga keladigan ta'sirlar, qisqa muddatli kapitalning harakatchanligi
afzalliklari haqida eslatmalarga ega bo'lishni talab qiladi, chunki ularning
spekulyativ o'zgaruvchanligi ularni milliy iqtisodiyotlar va ularning ko'plari uchun
katta xavf bilan oldindan aytib bo'lmaydi ushbu harakatlarni boshqarishga qodir
27

bo'lgan samarali mahalliy moliya tizimiga ega emas. Xuddi savdo-sotiq ochilishida
va Global iqtisodiyot trilemmasi doirasida bo'lgani kabi, moliyaviy oqimlarning
yuqori tartibga solinishi Global Federalizm orqali yaxshiroq boshqarilishi mumkin
edi.
Iqtisodiy globallashuv - bu qaytarib bo'lmaydigan tendentsiya. Iqtisodiy
globallashuv deganda dunyoning tobora ortib borayotgan o'zaro bog'liqligi
tushuniladi. Tovarlar transchegaraviy savdosining o'sib borishi natijasida
iqtisodiyot va xizmatlar, xalqaro kapital oqimi va texnologiyalarning keng va tez
tarqalishi. Bu o’zida bozor chegaralarining uzluksiz kengayishi va o'zaro
integratsiyasi va bu qaytarib bo'lmaydigan narsaligini ming yillik boshida butun
dunyoda iqtisodiy rivojlanish tendentsiyasi aks ettiradi. Ishlab chiqarish
faoliyatining barcha turlarida axborotning tez o'sib borayotgan ahamiyati va
bozorlashtirish - bu iqtisodiy globallashuvning ikki asosiy harakatlantiruvchi
kuchi. Boshqa so'zlar bilan aytganda, so'nggi yillarda dunyo iqtisodiyotining tez
globallashuvi asosan tezkorlikka asoslangan ilm-fan va texnologiyalarning
rivojlanishi, atrof-muhitga ta’siri bozor iqtisodiy tizimi butun dunyoga tez tarqaldi
va rivojlandi transchegaraviy mehnat taqsimotining kuchayishi asosida turli
mamlakatlar korxonalari tarkibidagi ishlab chiqarish zanjirlari yaratildi. Ilm-fan va
texnologiyalarning rivojlanishi xarajatlarni ancha pasaytirdi, transport va aloqa,
iqtisodiy globallashuvni amalga oshirishga imkon beradi. Bugungi okean tashish
narxi 1930 yilga kelib tushgan narxning atigi yarmini tashkil etadi, hozirgi havo
transporti 1/6 va telekommunikatsiya narxi 1%. Kompyuterlarning narx darajasi
1990 yilda atigi 1/125 ga teng edi,1960 yilda va bu narx darajasi 1998 yilda yana
80% ga kamaydi. Bunday vaqt va kosmik siqishni effekti 'texnologik taraqqiyot
narxini ancha pasaytirdi xalqaro savdo va investitsiyalar, shu bilan tashkil etish va
muvofiqlashtirishga imkon beradi global ishlab chiqarish. Masalan, Fordning
Lyman avtomobili Germaniyada ishlab chiqarilgan bo'lib, uning vositasilari
Koreyada ishlab chiqarilgan , AQShda nasos va Avstraliyada dvigatel. Bu aniq
ushbu turdagi global ishlab chiqarishni amalga oshirishga imkon bergan texnologik
taraqqiyot.
28

Bundan tashqari, tarmoqqa asoslangan iqtisodiyotning rivojlanishi katta
narsani tug'dirdi milliy chegaralar va masofa kontseptsiyasini ishlab chiqaradigan
soya korxonalari guruhi ba'zi iqtisodiy faoliyat ma'nosiz. Agar texnologik
taraqqiyot va IT rivojlanishi deb taxmin qilingan bo'lsa iqtisodiy globallashuv
uchun texnologik harakatlantiruvchi kuch, keyin bozorga yo'naltirilgan islohot
butun dunyoda amalga oshirilgan, bu institutsional harakatlantiruvchi kuch sifatida
qaralishi kerak ushbu tendentsiya. GATT va Butun jahon savdo tashkiloti doirasida
ko'plab mamlakatlar asta-sekin qisqartirishdi ularning tarifli va tarifsiz to'siqlarini
pastga tushirish, tobora ko'proq mamlakatlar o'zlarining oqimlarini ochmoqdalar
schyotlar va kapital schyotlar. Bularning barchasi rivojlanishini juda
rag'batlantirdi. Bundan tashqari, sobiq markazlashgan rejali iqtisodiyotlarning
o'tishi bozor iqtisodiyotiga haqiqatan ham dunyo iqtisodiyotlari
integratsiyalashuvini amalga oshirdi.
Globallashuv ko'p millatli korporatsiyalar (MMK) iqtisodiy asosiy
tashuvchilarga aylandi. Ular global miqyosda ishlab chiqarishni tashkil
qilishmoqda va resurslarni taqsimlashmoqda foydani maksimallashtirish
printsipiga va ularning global kengayishi qayta shakllanmoqda jahon iqtisodiyoti
faoliyatining makroiqtisodiy mexanizmlari 1996 yilda bor edi. Umuman olganda
butun dunyodagi atigi 44000 dan ortiq MTM, ularning 28000 ta chet elda bo'lgan
filiallari. 1997 yilda tovar ayirboshlash hajmi faqat 100 ta eng yaxshi milliy
valyutalar sanoati bozorlarini tashkil etdi, allaqachon dunyoning 1/3 qismiga to'g'ri
keldi va ularning bosh kompaniyalari va ularning filiallari yana 1/3 qismini
egallashdi. 3.000 milliard AQSh dollari miqdoridagi to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
balansda 1996 yil oxirida investitsiyalar, 80% dan ortiq ulushga ega bo'lgan
MTMlar.
Bundan tashqari, taxminan 70% MNClar o'rtasida xalqaro texnologik
transfertlar o'tkazildi. Ushbu turdagi bir xil korxonalar ichidagi transchegaraviy
iqtisodiy faoliyat uchun qiyinchilik tug'dirdi an'anaviy xalqaro savdo va
investitsiya nazariyalari. Moliya sektorining globallashuvi eng tez rivojlanayotgan
29

va bo'ldi iqtisodiy globallashuvning eng ta'sirli tomoni. Xalqaro moliya vujudga
keldi xalqaro savdo va investitsiya faoliyati ehtiyojlariga xizmat qiladi.
Biroq, bilan birga iqtisodiy globallashuvning rivojlanishi, u tobora mustaqil
bo'lib qoldi. Tovar va mehnat bozorlari bilan taqqoslaganda moliya bozori unga
ega "globallashuv" ning haqiqiy ma'nosida globallashuvni amalga oshirdi. 1970-
yillardan boshlab transchegaraviy oqim kapital jadal kengayib bormoqda. 1980
yilda transchegaralarning umumiy hajmi yirik rivojlangan mamlakatlarning
aksiyalari va obligatsiyalari bilan tuzilgan bitimlar YaIMni 10% dan kam bo'lgan .
Biroq, bu ko'rsatkich 1995 yilda 100% dan oshib ketdi. O'rtacha qiymat chet el
birjalarining kunlik operatsiyalari o'rtalarida 200 milliard AQSh dollaridan o'sdi
1980-yillardan hozirgi kunga qadar 1200 milliard AQSh dollarini tashkil etadi, bu
valyuta zaxiralarining 85 foizini tashkil etadi dunyodagi barcha mamlakatlar va
kunlik eksport qiymatidan tovar va xizmatlar 70 baravar katta. Iqtisodiyotning
globallashuvi jarayoni ham global sanoat jarayonidir qayta qurish va qayta
sozlashlar shular jumlasidan.
Ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi bilan va daromad darajasining o'sishi,
shuningdek, barcha mamlakatlarning sanoat tuzilmalari qayta sozlash va
yangilashdan o'tmoqda.
So'nggi yillarda g'arbda rivojlangan mamlakatlar asta-sekin bilimlar
iqtisodiyoti davriga kirib bormoqdalar va ularga o'tishni boshladilar
rivojlanayotgan mamlakatlarda zaif xalqaro miqyosdagi ko'plab mehnat talab
qiladigan sanoat tarmoqlari raqobatbardoshlik.
Ushbu qayta qurish tadbirlarining barchasi keng qamrovli bo'ladi dunyodagi
sanoat raqobat uslubiga ta'sir ko’rsatadi. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy
jarayonda globallashuv hukmronlik rolini o'ynab kelmoqda. 1996 yilda rivojlangan
mamlakatlar eksportining umumiy hajmi 4057 AQSh dollarini tashkil etdi
milliardni tashkil etdi, bu xalqaro savdo hajmining dunyo umumiy qiymatining
81,7 foizini tashkil etadi. 1995 yilda, 10 yirik rivojlangan davlatlar tomonidan
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar, shu jumladan G7, Shveytsariya, butun
30

dunyoda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar umumiy hajmining 85,1 foizini
Shvetsiya va Niderlandiya egallagan .
Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy jarayonidagi ustun o'rni globallashuv
aynan ular uchun qoidalarni belgilab berishida namoyon bo'ladi. Xalqaro
o'yinlarning amaldagi qoidalari iqtisodiy faoliyat sotsializatsiya qilingan massaga
mos keladigan yaxshi tomonga ega ishlab chiqarish, ular odatda rivojlangan
mamlakatlar hukmronligi ostida yotadi.
Xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar Birlashgan davlatning nazorati ostida
Shtatlar va boshqa g'arbiy mamlakatlar. Ular ushbu afzalliklardan targ'ib qilish va
globallashuv rivojlanishida ustunlik qiladi. Shu bilan birga, ular eng kattasi
iqtisodiy globallashuvning benefitsiarlari. O'tgan yilning noyabrida Xitoy va AQSh
o'rtasida kelishuvga erishildi.
Xitoyning JSTga a'zo bo'lishi. Bu bilan Xitoy o'z yo'lida qat'iy qadam tashladi.
JSTga a'zo davlat bo'lish. Ushbu shartnomaning imzolanishi Xitoy hukumatining
o'z iqtisodiy islohotlarini qat'iy ravishda tezlashtirishga qaror qilganligi tizim va
iqtisodiy globallashuv jarayoniga yanada ko'proq qo'shilish. Buyutuq-kelishuv.
Bir tomondan, Amerika Qo'shma Shtatlari tovarlarni eksportini ko'paytirishi va
Xitoyga xizmatlar, shu bilan ko'proq ish bilan ta'minlash imkoniyatlarini yaratadi.
Boshqa tomondan, Xitoy o'z iqtisodiy o'sishini AQSh bozoridagi ulushini oshirish
orqali oshirishi mumkin. Qo'shimcha, yanada rivojlangan texnologiyalar,
boshqaruv tajribasi va kapitalni joriy etish mumkin rivojlangan mamlakatlar. Va
bosim ostida xalqaro raqobat haydovchiga aylanadi tashqi dunyoga isloh qilish va
ochish uchun kuch beradi . Bu o'z navbatida Xitoy korxonalarining raqobatdoshligi
tufaylidir. Rivojlanayotgan mamlakatlarga iqtisodiy globallashuv olib kelgan
xatarlar va Tegishli xatarlarning oldini olish Rivojlanayotgan mamlakatlarning
globallashuv jarayonidagi ishtiroki imkoniyat yaratishi mumkin ularning qiyosiy
ustunliklaridan yaxshiroq foydalanish, ilg'or texnologiyalarni joriy etish, xorijiy
kapital va boshqaruv tajribasi.
Bu, shuningdek, yo'q qilish uchun qulaydir monopolistik xatti-harakatlar va
bozor raqobatini kuchaytirish. Shunga qaramay, ammo rivojlanayotgan
31

mamlakatlar uchun ko'proq rivojlanish imkoniyatlarini taqdim etish, globallashuv
jarayon ham katta xavf tug'diradi.
Birinchidan, iqtisodiy globallashuv aslida qisqartirishni emas, aksincha kengaytirdi
shimol va janub o'rtasidagi bo'shliq. 1999 yilda BMT tomonidan e'lon qilingan
ba'zi bir ma'lumotlarga ko'ra iqtisodiy globallashuvdan foydalangan
rivojlanayotgan mamlakatlarning soni kamroq.
Eng boy mamlakat va eng qashshoqlar o'rtasidagi aholi jon boshiga
daromadning farqi mamlakat 1960 yilda 30 martadan hozirgi 70 martagacha
kengaygan. 1960 yilda qiymati eng qashshoq 46 davlatning tashqi savdosi dunyo
umumiy hajmining 1,4 foizini tashkil etdi. Tomonga1990 yilning ikkinchi yarmida
bu ulush allaqachon 0,6% gacha pasaygan va undan pastga tushgan 1995 yilda
deyarli ahamiyatsiz o.4%. 1990 yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarning o'rtacha
savdo defitsiti 1970 yilga nisbatan 3 foizga o'sdi. Va kapitalning 80% dan ortig'i
oqadi AQSh, G'arbiy Evropa va Sharqiy Osiyo davlatlari orasida. Xayriya va ikki
tomonlama yordam bundan mustasno moliyaviy yordam, aksariyat rivojlanayotgan
mamlakatlar hech qanday kapital jalb qila olmadilar.
Ikkinchidan, iqtisodiy globallashuv rivojlanayotgan mamlakatlarning xavf-
xatarlariga ham ega noqulay tashqi omillar bilan chayqalgan. Ochiq iqtisodiy
sharoitda ziddiyat tashqi iqtisodiy muvozanatni va ichki iqtisodiy muvozanatni
amalga oshirish o'rtasida muvozanat rivojlanayotgan mamlakatlarning
makroiqtisodiy siyosatiga katta to'siqdir, ularning makroiqtisodiy nazorat va
tartibga solish imkoniyatlarini zaiflashtirish. Uzluksiz moliyaviy vositalarning
innovatsiyasi, moliyaviy aktivlarning tez kengayishi va tendentsiyasi xalqaro
kapitalni xususiylashtirish, xalqaro suzuvchi kapitalning katta hajmiga ega
iqtisodiy xavfsizlik va moliyaviy barqarorlikka katta ta'sir ko'rsatdi rivojlanayotgan
davlatlar.
XVF tomonidan taqdim etilgan ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, qisqa muddatli
qiymat xalqaro moliya bozorlarida va boshqa moliyaviy moliya bozorlarida va
orqali o'tadigan bank kreditlari va kapital bozorlari 1997 yilda kamida 7,200
32

milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu taxminan teng edi Butun dunyo ishlab
chiqaradigan mahsulotning 1/4 qismi.
AQSh Federal ma'lumotlariga ko'r Zaxira kengashi, Nyu-Yorkdagi chet el
birjalari operatsiyalarining kunlik umumiy qiymati, Birgina Tokio va Londonning
o'zida 1997 yilda taxminan 620 AQSh dollariga teng bo'lib, ularning 18 foizi
ishlatilgan tashqi savdo va investitsiyalar, qolgan 82% esa xalqaro miqyosda
chayqovchilik uchun ishlatilgan moliyaviy bozorlar. Ushbu ulkan suzuvchi xalqaro
poytaxtlar olib kelishi mumkin ko'pikli iqtisod va valyuta kurslarining tartibsiz
o'zgarishi. Ular ham mumkin mamlakatning pul suverenitetini susaytiradi va uning
disfunktsiyasini keltirib chiqaradi pul-kredit siyosati. "Qo'ylarni surish effekti" va
"o'zini o'zi bajarish mexanizmi" Xalqaro moliya bozorlarida mavjud bo'lgan
valyuta inqirozi yanada mustahkamlanadi rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan
chayqalish.
Garchi moliyaviy inqirozlar boshlangan bo'lsa ham 1990-yillarda Meksika va
Sharqiy Osiyo iqtisodiy tizimlarning nuqsonlariga va iqtisodiy tuzilmalar, suzuvchi
xalqaro kapitalning ta'siri to'g'ridan-to'g'ri sug'urta edi, bu ularning halokatliligini
ham kuchaytirdi.
Iqtisodiy globallashuv olib keladigan xatarlarning oldini olish va ularni yo'q qilish
maqsadida rivojlanayotgan mamlakatlarda quyidagi choralar ko'rilishi kerak:
Birinchi o'rinda xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ko'proq rol o'ynashi kerak iqtisodiy
globallashuv jarayoni.
Tezlik bilan farq qiladigan narsa iqtisodiy globallashuvni rivojlantirish - bu
global tashkilotning vakansiyasi iqtisodiy tartibga solish va nazorat qilish,
shuningdek tashkil etishning orqada qolishi tartibga solish tizimi. Aslida tobora
globallashib borayotgan jahon iqtisodiyoti erkin va drift holati. Bu ko'p jihatdan
ichki iqtisodiy vaziyatga juda o'xshashdir 1930-yillarda iqtisodiy inqiroz keng
tarqalib ketgan g'arbdagi rivojlangan mamlakatlar kapitalistik dunyo Keynsiya
iqtisodiyoti va hukumat aralashuvini keltirib chiqardi iqtisodiy operatsiyalar.
1990-yillarda Meksika va Sharqiy Osiyo moliyaviy inqirozlari va uzoq muddatli
kapitalni boshqarish kompaniyalari qulashi globallashgan keynsianni talab
33

qilmoqda iqtisodiyot va samarali faoliyatni amalga oshirish uchun tegishli
muassasani tashkil etish jahon iqtisodiyotiga va ayniqsa xalqaro faoliyatiga
aralashuvlar moliyaviy bozorlar.
Hozirgi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar juda ko'p cheklovlarga ega jahon
iqtisodiyotini boshqarishda. Buni o'zgartirish uchun quyidagilarni bajarish kerak:
(1) Makroiqtisodiy muvofiqlashtirish turli mamlakatlarning siyosati tomonidan
yaratilgan kuchaytirilishi va XVF va Jahon banki mukammal ogohlantirishni
o'rnatishi kerak moliyaviy inqirozga qarshi tizim va ularning inqirozdan keyingi
qo'llab-quvvatlash imkoniyatlarini yaratish. (2) The transchegaraviy moliyaviy
nazoratni kuchaytirish kerak. Bazle qo'mitasi va Bazel kredit shartnomasi
shartnomasi moliyaviy shaffoflikni oshirishda juda ko'p ishlarni amalga oshirdi
muassasalari va ularning kapitalning etarliligini oshirish.
Biroq, bu etarli emas. An suzib yurishni ta'minlaydigan, butun dunyo bo'ylab
"yakuniy qarz beruvchi" rolini o'ynashi mumkin bo'lgan tashkilot ishonchini
tiklash uchun moliyaviy yordam va inqiroz institutlarini qo'llab-quvvatlash xalqaro
investorlar, moliyaviy nazorat va nazoratni kuchaytirish axloqiy inqirozni bartaraf
etish. (3) oqimini tegishli nazorat qilish xalqaro kapital, ayniqsa jiddiy bo'lgan
qisqa muddatli kapital oqimi ustidan salbiy ta'sir ko'rsatishi kerak.
So'nggi yillarda, qizg'in muhokamalar bo'lib o'tdi "Tobin" solig'i bo'yicha
xalqaro iqtisodiy doiralar. Ba'zilar bo'lsa ham, biz buni ushlab turamiz Tobin solig'i
bilan bog'liq muammolar muayyan operatsiyalarga tegishli va hal qilinishi
kerakfoydadan keyin soliqni taqsimlash, bu yo'nalish sifatida mumkin va
amaliydir.
Shunday qilib uni yanada amalga oshirish uchun sharoit yaratish maqsadga
muvofiqdir. Ikkinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlari
kafolatlanishi va ularning so'zlari bo'lishi kerak yangi xalqaro iqtisodiy tartibni
ishlab chiqish jarayonida kengaytirilgan.
Tendentsiyasi vujudga kelgan va rivojlangan iqtisodiy globallashuv eski
xalqaro iqtisodiy tartib hali tubdan o'zgartirilmagan. Globalizatsiya o'zi adolatli va
oqilona yangi xalqaro iqtisodiy tartibni keltira olmaydi va ba'zilari foyda olishdan
34

va zararlardan qochishga qodir bo'lmagan rivojlanayotgan mamlakatlar begona
bo'lish xavfi bilan duch keldi. Shuning uchun iqtisodiy sharoitda Globallashuv,
rivojlanayotgan mamlakatlar ikkilamchi holatga tushib qolishdi: bir tomondan,
agar ular saqlanib qolsalar o'zlarini bu jarayondan uzoqlashtiradilar, albatta
rivojlanishdan ancha orqada qoladilar boshqa iqtisodiyotlar.
Boshqa tomondan, agar ular jarayonning faol ishtirokchisi bo'lsa, bu eng
muhimi ikkinchisi tufayli ular rivojlangan mamlakatlarning qo'shimchalariga
aylanib ketishi ehtimoli bor jarayonda ustunlik. Ushbu kutishni hisobga olgan
holda rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlari kafolatlangan bo'lishi va yangi
xalqaro rivojlanish jarayonida ularning so'zlari kengaytirilishi kerak iqtisodiy
tartib. Iqtisodiy globallashuv rivojlanishining old sharti a uning rivojlanishi uchun
barqaror harakatlantiruvchi kuch - bu o'sishni taqsimlash kafolatlanishi kerak.
Ya'ni globallashuv jarayoni nafaqat katta foyda keltirishi kerak jahon iqtisodiyoti,
shuningdek, ushbu imtiyozlarni har bir mamlakat uchun va mavjud bo'lishi kerak
turli bo'limlar va qiziqish guruhlari. Aniqroq aytganda, bir nechta davlat yoki bir
nechta davlat millatlar va manfaatdor guruhlar faqat globallashuvning
afzalliklaridan foydalanmasliklari kerak. Va globallashuv jarayoni Parrato
yaxshilanishiga olib kelishi kerak. Agar uzoq muddat davomida rivojlanayotgan
mamlakatlar globallashuv jarayoni, iqtisodiy manfaatlaridan foydalana olmaydilar
rivojlangan mamlakatlar ta'sir qilishi aniq. Masalan, mehnat standarti muammosini
oling .
Rivojlangan mamlakatlar va xususan Qo'shma Shtatlar azaldan o'zaro
bog'lanishni talab qilib kelmoqdalar bu savdo masalalari bilan, ya'ni ish haqi
standartini o'z ichiga olgan yagona mehnat standartini belgilash uchun. Agar har
qanday mamlakatda ish haqi standarti yagona me'yorga javob bermaydi, bu
mamlakatda bo'ladi jazoladi. Ushbu qat'iylik aslida qiyosiy ustunliklarni yo'q
qilishni anglatadi rivojlanayotgan davlatlar va ularning xalqaro
raqobatbardoshligini susaytiradi. Shuning uchun, shunday rivojlangan mamlakatlar
haqiqatini yetarlicha hisobga olishlarini so'radi rivojlanayotgan davlatlar va
ularning mehnat standartlarini bog'lash haqidagi asossiz talablaridan voz kechishdi.
35

Uchinchidan, iqtisodiy tizimni isloh qilish va iqtisodiyotni qayta tiklash
bosqichi tuzilmalarni tezlashtirish kerak. Iqtisodiy davrdagi xalqaro raqobat
globallashuv - bu iqtisodiy tizimlar va korxona mexanizmlari bo'yicha raqobat.
Shartlariga binoan ham iqtisodiy tizim, ham iqtisodiy tuzilish, rivojlangan va
rivojlanayotgan o'rtasidagi farq mamlakatlar juda katta. Makroskop bilan aytganda,
hukumat muammolari ofsayd, bo'sh va dislokatsiyani hal qilish kerak. Shu
maqsadda to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy makroiqtisodiy o'yinchilarning ishlariga
aralashuvlar asta-sekin susaytirilishi kerak nihoyat yo'q qilindi. Shu bilan birga,
hukumat o'z funktsiyalarini kuchaytirishi kerak intellektual mulk huquqlarini
himoya qilish, shartnomalarning qonuniy bajarilishini ta'minlash, ta'minlash
infratuzilma va makroiqtisodiy vaziyatni barqarorlashtirish va boshqalar.
36

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki iqtisodiy globallashuvning tarkibiy qismlari
hukumatlar oldida, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda, o'tgan o'n to'qqizinchi
asr globallashuviga qaraganda faolroq ishtirok etgan yangi muammolarni
tug'dirayotgani ko'rsatildi.
XIX asr oxiridagi birinchi globallashuvdan to hozirgi kungacha sifat jihatidan
ham, miqdor jihatidan ham katta farqlar mavjud, ammo katta institutsional
yutuqlarga va AKTga qaramay, ikkalasida ham ajralib turadigan narsa shundaki,
xalqaro iqtisodiy integratsiya hali yakunlanmagan. Ushbu fakt milliy
yurisdiktsiyalarning xilma-xilligi va turli mamlakatlar fuqarolarining afzalliklariga
javob beradigan xalqaro bitimlarni rag'batlantirishni cheklaydigan geografik
omillarning asosiy sabablaridan biridir.
Ya'ni, bu Rodrik tomonidan e'lon qilingan Diktatura bozorining chekkasida
joylashgan bo'lib, bu aksariyat jamiyatlar uchun ko'proq noqulayliklar tug'diradi.
Biroq, globallashuv xavf ostida emas; ushbu hodisaning tendentsiyasi ijobiy,
ammo cheklangan. Globallashuv kengayib borayotgan bo'lsa-da, avtarkada qolish
uchun xarajatlar oshib borishi aniqlandi. Garchi turli xil empirik tadqiqotlar savdo
ochiqligi va o'sish o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni o'rnatishga qodir
emasligiga qaramay, ular ko'rsatgan narsa shundaki, erkin savdo ushbu turdagi
savdo siyosatini amalga oshiradigan mamlakatlar uchun, qolgan davlatlar bilan
taqqoslaganda, yaxshi natijalar beradigan alternativadir. avarxiyada.
Tahlillar shuni ko'rsatadiki, ushbu qulay natijalarga erishish uchun samarali
institutlar bilan milliy stsenariyni yaratish va savdo erkinlashtirilishi bilan
birgalikda globallashuvning afzalliklari va potentsial foydalariga ega bo'lgan
tegishli siyosat aralashmasini topish muhimdir. Savdo va moliyaviy islohotlar bilan
bu etarli emas; rivojlanayotgan mamlakatlar chuqurlashishi va institutsional
islohotlarni amalga oshirishi kerak. Shu ma'noda, qonunchilik va institutlarni
takomillashtirish, shuningdek, XIM va portfelni to'g'ri tartibga solish ushbu
harakatlarning potentsial afzalliklariga ega bo'lishi mumkin.
37

Shartnomalar JSTning asosiy asoslarini hurmat qilish va federalizmga
qaratilgan global harakatlarga rioya qilish sharti bilan mintaqaviy federalizmga
nisbatan birlashuvchi pozitsiyalar globallashuvning qo'zg'atuvchisi bo'lishi
mumkin, bu esa milliy manfaatlarni aks ettiruvchi samarali millatlararo institutlarni
talab qiladi. Shunday qilib, bilan tegishli bosqich va tegishli siyosat aralashmasi,
globallashuv aniq foydali natijalarni o'z ichiga oladi.
Ammo, globallashuv unga botgan barcha mamlakatlar uchun uzoq muddatli
o'sishni rag'batlantirishga qodir, deb aytish noto'g'ri bo'lar edi, chunki muammolar,
asosan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida noqulayliklar va heterojen
natijalar bilan yuzaga keladi. Ushbu muammolardan biri - bu liberalizm singari
iqtisodiy va ijtimoiy birdamlik modelini yo'qotishdir (Ruggie 1982). Global
iqtisodiyot trilemmasi orqali iqtisodiy globallashuvga qo'shilishni istagan
mamlakatlar to'liq suverenitet va demokratiyani qo'lga kirita olmasliklari
isbotlandi. Taklif qilinayotgan variant - xalqaro tashkilotlar milliy davlat
ehtiyojlarini adolatli va samarali ravishda ta'minlab turar ekan, demokratiyaga
uzoq muddatli uzluksizlikni berish.
Buni amalga oshirish uchun xalqaro boshqaruvning iqtisodiy institutlarini
isloh qilish ham zarur bo'ladi. Shu munosabat bilan idoralar global
integratsiyalashuv jarayonida barcha mamlakatlarga potentsial imtiyozlardan
foydalanishga imkon berib, iqtisodiy integratsiya jarayonida oldinga siljish uchun
ekumenik jihatdan qabul qilingan qoidalar bilan o'z rolini global miqyosda qayta
ko'rib chiqishi kerak.
Jahon savdo tashkiloti rivojlanayotgan mamlakatlarning integratsiyasida
muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun uni kambag'al davlatlar o'zlarining
institutsional tuzilishini va ularning jahon iqtisodiyotiga qo'shilishini osonlashtirish
uchun taqsimot o'sishi uchun tegishli siyosat aralashmasini aniqlaydigan
rivojlanish foydasiga rejim deb hisoblash kerak.Xalqaro savdoni boshqarish
tizimini takomillashtirish talab etilayotganligi sababli, unga xalqaro moliya
tizimini yanada kengroq tartibga solish talab etilmoqda. O'tgan subprime inqirozi
shuni ko'rsatdiki, moliyaviy globallashuv tartibga solinmasdan xavfsiz emas.
38

FOYDANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini
infrastrukturasi. Toshkent: TDIU, 2017. – 82 b.
2. Verxovin V.I., Zubkov V.I. Ekonomicheskaya sotsiologiya: Monografiya.
Izdatelstvo RUDN» – 201 9 , 457 str.
3. Maxkamova SH.YU. Regulirovanie zanyatosti naseleniya v usloviyax
uglubleniya rыnochnыx reform. Avtoref. diss… kand. ekon. nauk. – Tashkent, IE
AN RUz, 2018. – 24 s.
4. Raximova N.X. Pov ы shenie ekonomicheskoy aktivnosti jen щ in na r ы nke
truda Uzbekistana. Avtoref. diss… dokt. ekon. nauk.–Tashkent, IE AN RUz,
2017.– 40 s.
5. Ubaydullaeva R., Ata – Mirzaev O., Umarova N. O‘zbekiston demografik
jarayonlari va aholi bandligi.– T.: Universitet, 2019.– 58 b.
6. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O zbekiston Respublikasi mustaqilliginingʻ
yigirma to qqiz yilligiga bag ishlangan tantanali marosimdagi so’zlagan nutqidan
ʻ ʻ
31.08.2020.
7. https://gtmarket.ru/organizations/international-monetary-fund
8. https://journal.open-broker.ru/economy/mvf-chto-eto-takoe-i-zachem-on-
nuzhen
9. https://review.uz/uz/post/xalqaro-valyuta-fondi-global-rivojlanish-yaqin-
sharq-va-markaziy-osiyo-mintaqalari-uchun-tasirlari .
10. https://review.uz/uz/post/xalqaro-valyuta-fondi-global-rivojlanish-yaqin-
sharq-va-markaziy-osiyo-mintaqalari-uchun-tasirlari .
Internet saytlari
1. http: // www.soc.pu.ru
2. http: //yas.yuna . ru
3. http: //www.stat.uz
4. http: //www.viperson.ru
5. http: // cer.freenet.uz.
39

Kurs ishi: Globallashuvning afzalliklari.Globallashuv- xalqaro raqobatni keskinlashtirish omili

Sotib olish