Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	331.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

33 Sotish

Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari

Sotib olish

ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Abdulhakimova Hayitxon Omadjon qizining
Hozirgi o zbek adabiy tili
ʻ fanidan
“ Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari ”
mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: A.G’oziyev
Bajaruvchi: Abdulhakimova H .
ANDIJON -2025

Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: A.G’oziyev

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________
Mavzu Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari

1 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..….…2
I BOB. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalarning nazariy
asoslari
1.1. Grammatik kategoriya tushunchasi va uning lingvistik asoslari ………...…5
1.2. O‘zbek adabiy tilidagi asosiy grammatik kategoriyalar (fe’l, ot, sifat va
boshqalar misolida) …………………………………………………………..…7
1.3.Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanish
vositalari ……………………………………………………………………….19
II BOB. Grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlari va ularning
nutqdagi roli
2.1.Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlari va ularning
ekspressivligi …………………………………………………………………..22
2.2. O‘zbek adabiy tilidagi uslublarda grammatik shakllarning qo‘llanilishi
(rasmiy, badiiy, ilmiy, og‘zaki va boshqalar) …………………………………24
2.3. Grammatik kategoriyalarning matn yuzasidan tahlili (adabiy va publitsistik
namunalar asosida) ………………………………………………………….…27
Xulosa …………………………………………………………………………32
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..33

2 KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy tilshunoslikda grammatik
kategoriyalarni o‘rganish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Chunki
grammatik kategoriya tilda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qoidalarini,
grammatik ma’nolarni shakllar orqali ifodalash mexanizmini anglatadi. Aynan
shu kategoriya orqali til birliklari o‘zaro bog‘lanadi, gap va matn shakllanadi.
Xususan, o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalar til vositalarining uslubiy
imkoniyatlarini ochib berishda katta rol o‘ynaydi. Turli uslubdagi nutqlarda —
rasmiy, badiiy, ilmiy yoki og‘zaki uslublarda — bir xil grammatik kategoriya
turlicha ifodalanadi. Masalan, badiiy uslubda grammatik shakllar ko‘proq
emotsional va obrazli ifoda vositasi sifatida, rasmiy uslubda esa aniq va qat’iy
me’yor asosida qo‘llaniladi. Bu esa grammatik birliklarning faqat grammatik
vazifani emas, balki uslubiy yukni ham ko‘tarishini ko‘rsatadi. Shu boisdan
grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlarini o‘rganish zamonaviy
tilshunoslikning muhim vazifalaridan biridir. Bu yo‘nalish nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir. Ayniqsa, til madaniyati, nutq uslubiyati,
tarjima nazariyasi kabi sohalarda grammatik kategoriyalarni uslubiy jihatdan
chuqur anglash zarurati ortmoqda.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tilshunosligida
grammatik kategoriyalar masalasi uzoq yillardan beri o‘rganib kelinayotgan
muhim ilmiy yo‘nalishdir. Taniqli tilshunos olimlar – Sh. Rahmatullayev, A.
Madvaliyev, M. Mirtojiyev, G‘. Rahmatullayev, N. Jo‘rayev va boshqalar bu
borada muhim ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Ularning asarlarida grammatik
kategoriyalar — zamon, mayl, shaxs, kelishik, egalik, ko‘plik kabi birliklar
lingvistik nuqtai nazardan o‘rganilgan. So‘z turkumlari doirasida grammatik
kategoriyalarning morfologik shakllari, sintaktik bog‘lanishlari va ularning
lingvistik tabiatiga oid ko‘plab ilmiy tahlillar mavjud. Biroq grammatik
kategoriyalarning uslubiy jihatlari — ya’ni ular qanday nutqiy ekspressivlik
hosil qilishi, uslubga qanday xizmat qilishi, matn mazmuniga qanday ta’sir

3ko‘rsatishi kabi jihatlar tilshunoslikda to‘liq va tizimli ravishda o‘rganilmagan.
Ayniqsa, publitsistik va badiiy matnlardagi grammatik vositalarning ekspressiv
imkoniyatlari chuqur tadqiq etilmay qolgan. Shu jihatdan, ushbu kurs ishi
mavjud ilmiy izlanishlarni to‘ldiradi, ularni yangicha talqin qiladi va grammatik
kategoriyalar masalasini yangi bosqichga olib chiqadi.
Kurs ishi mavzusining ahamiyati Mazkur kurs ishi grammatik
kategoriyalarni faqat morfologik jihatdan emas, balki ularning uslubiy
imkoniyatlarini o‘rganishga qaratilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Tilshunoslikda grammatikaning asosiy vazifasi — shakl va ma’no uyg‘unligini
ta’minlash bo‘lsa, stilistikada esa bu shakllarning emotsional, obrazli va
ekspressiv qo‘llanilishi tahlil etiladi. Shunday ekan, grammatik
kategoriyalarning uslubda qanday ishlatilishi, matnga qanday ta’sir ko‘rsatishi,
muallifning fikrini qanday ifodalashi tilshunoslik, uslubshunoslik va
adabiyotshunoslik fanlari uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Bundan
tashqari, grammatik vositalar nutq boyligini belgilovchi asosiy elementlardan
biri bo‘lib, ularning o‘rganilishi nutq madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.
Ayniqsa, pedagogik faoliyatda, yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirishda
grammatik kategoriyalarni uslubiy jihatdan anglash ta’lim sifati uchun ham
foydalidir. Shuningdek, tarjima amaliyotida grammatik shakllarning uslubiy
yukini aniqlash matn mazmunini to‘g‘ri yetkazish uchun muhimdir. Shu bois
mazkur mavzu dolzarb va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy izlanish
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – o‘zbek adabiy tilidagi grammatik
kategoriyalardir. Xususan, ot, fe’l, sifat, olmosh kabi so‘z turkumlariga xos
bo‘lgan grammatik shakllar va ularning morfologik, sintaktik, hamda uslubiy
ifoda vositalari asosiy o‘rganish obyekti hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – o‘zbek adabiy tilidagi grammatik
kategoriyalarning nazariy asoslarini aniqlash, ularning morfologik va sintaktik
ifodalanish xususiyatlarini tahlil qilish, shuningdek, grammatik

4kategoriyalarning turli uslublardagi ekspressiv va stilistik imkoniyatlarini ochib
berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Quyidagi vazifalar kurs ishining
mazmunini belgilaydi: Grammatik kategoriya tushunchasini lingvistik jihatdan
izohlash. O‘zbek tilidagi asosiy grammatik kategoriyalarni tasniflash.
Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanishini ko‘rsatish.
Grammatik shakllarning uslubiy xususiyatlarini turli uslublarda tahlil qilish.
Badiiy va publitsistik matnlar misolida grammatik kategoriyalarning ekspressiv
imkoniyatlarini ko‘rsatish. O‘rganilgan nazariy materiallar asosida xulosalar
chiqarish.
Kurs ishi mavzusining metodlari - Ushbu kurs ishida quyidagi ilmiy
metodlardan foydalanilgan: Tahlil va taqqoslash metodi – grammatik
kategoriyalarning turli uslublardagi ifodalanishini solishtirishda; Deskriptiv
(tasviriy) metod – grammatik shakllarning strukturaviy tavsifini berishda;
Lingvistik kuzatuv va matn tahlili – grammatik vositalarning matnlardagi
ifodasini aniqlashda; Empirik metod – badiiy va publitsistik matnlardan
misollar jamlash orqali nazariy fikrlarni isbotlashda qo‘llangan.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

5I BOB. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalarning
nazariy asoslari
1.1. Grammatik kategoriya tushunchasi va uning lingvistik asoslari
Grammatik kategoriya — tilshunoslikda keng muhokama qilinadigan,
grammatik shakl va grammatik ma’noning uyg‘unligini ifodalovchi muhim
tushuncha hisoblanadi. Bu tushuncha orqali so‘zlarning turli grammatik
xususiyatlari aniqlanadi, ular orasidagi sintaktik munosabatlar belgilanadi. Har
qanday tilda fikrni aniq va tushunarli ifoda etish uchun grammatik kategoriya
vositasida so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, gap tuzilmasi, ma’no aniqligi
ta’minlanadi. Grammatik kategoriya — bu so‘z shaklining tilda grammatik
ma’no orqali ifodalangan umumlashtirilgan tushunchasidir. Ular orqali
tilshunoslar har bir so‘z turkumining grammatik imkoniyatlarini tahlil etadilar.
Grammatik kategoriya, odatda, so‘zning morfologik ko‘rinishi orqali
belgilanadi. Misol uchun, fe’l zamoni yoki otning ko‘plikdagi shakli grammatik
kategoriyadir. Ular tildagi sistemali birlik sifatida amal qiladi va til strukturasi
doirasida o‘zining qat’iy joyiga ega. Grammatik kategoriya tushunchasi rus
tilshunosligida A.A. Shaxmatov, A.M. Peshkovskiy, V.V. Vinogradovlar
tomonidan nazariy jihatdan asoslangan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida Sh.
Rahmatullayev, A. Madvaliyev, M. Mirtojiyev, G‘. Rahmatullayev kabi olimlar
tomonidan chuqur tadqiq etilgan. 1
Grammatik kategoriya — bu grammatik tizim ichida ma’lum grammatik
ma’noning bir qator grammatik shakllar orqali ifodalanishidir. Bu shakllar
grammatik vositalar orqali (qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi)
ifodalanadi. Masalan, “boraman” fe’lida zamon (kelasi zamon), shaxs (birinchi
shaxs), son (yakkalik) kabi grammatik kategoriyalar ishtirok etadi. Demak,
grammatik kategoriya grammatik shakl va grammatik ma’noning o‘zaro
uyg‘unligidir.
1
Yo‘ldoshev, A. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili morfologiyasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018.

6Grammatik kategoriyalar tildagi har bir so‘z turkumi doirasida har xil
ifodalanadi. Ot turkumida egalik, ko‘plik, kelishik kabi kategoriyalar bo‘lsa,
fe’lda zamon, shaxs, mayl, nisbat, holat kabi grammatik kategoriyalar mavjud.
Bu kategoriyalar o‘zbek tilining grammatik tizimining asosiy qismini tashkil
etadi. Har bir kategoriya grammatik birliklar tizimining ichki qonuniyatlariga
asoslanadi, ya’ni ular tasodifiy emas, balki sistemali va aniq ifoda vositasidir.
Grammatik kategoriya lingvistik tizimda ikki asosiy ko‘rinishda namoyon
bo‘ladi: morfologik va sintaktik. Morfologik jihatdan grammatik kategoriya
so‘z tarkibida maxsus affikslar (masalan, –lar, –da, –man) orqali ko‘rinadi.
Sintaktik jihatdan esa u so‘zlarning gap ichida qanday bog‘lanishini, qanday
tartibda turishini belgilaydi. Bu esa grammatik kategoriya faqat so‘z darajasida
emas, balki gap va matn darajasida ham faol rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
Grammatik kategoriyaning asosiy xususiyatlaridan biri — ularning tizimlilik
xususiyatidir. Har bir grammatik kategoriya o‘z ichida ma’lum oppozitsiyalarga
(qarama-qarshi birliklarga) ega bo‘ladi. Masalan, son kategoriyasida yakkalik –
ko‘plik; zamon kategoriyasida o‘tgan – hozirgi – kelasi kabi qarama-qarshilik
mavjud. Ushbu oppozitsiyalar tilning grammatik strukturasini yaratadi va
semantik aniqlikni ta’minlaydi. Bularning barchasi grammatik kategoriyani til
tizimining zaruriy va ajralmas qismi sifatida ko‘rsatadi. 2
Lingvistik nuqtai nazardan qaralganda, grammatik kategoriya semantik va
formal (shakliy) jihatdan yondashuvni talab qiladi. Semantik yondashuvda
kategoriya grammatik ma’noni bildiruvchi birlik sifatida qaralsa, formal
yondashuvda u grammatik shakllarning yig‘indisi sifatida tahlil qilinadi.
Zamonaviy lingvistikada bu ikki yondashuv birgalikda qo‘llaniladi va
grammatik kategoriyalarni chuqurroq anglashga imkon beradi. Grammatik
kategoriyaning yana bir muhim jihati — ularning ijtimoiy-madaniy jihatdan
o‘zgaruvchan bo‘lishidir. Ya’ni, til taraqqiyoti davomida ba’zi grammatik
kategoriyalar kuchayishi, boshqalari esa eskirishi mumkin. Masalan, qadimgi
2
G‘ulomov, M. “O‘zbek tili grammatikasi: stilistik jihatlar.” – Toshkent: Turon-Iqbol, 2020.

7o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan ba’zi grammatik shakllar hozirgi zamonda faol
ishlatilmaydi. Bu esa grammatik kategoriyalarning tarixiy-dinamik tabiatini
ko‘rsatadi. Grammatik kategoriya tushunchasi grammatikani morfologik va
sintaktik darajada birlashtiruvchi markaziy tushuncha sifatida namoyon bo‘ladi.
Har qanday grammatik shakl o‘zida grammatik kategoriyani aks ettiradi. Shu
bois, grammatik kategoriya tahlili grammatik shakllarning tahlili bilan
chambarchas bog‘liqdir. Bu esa tilshunoslikda grammatik vositalarni
o‘rganishda ilmiy asosiy tamoyil bo‘lib xizmat qiladi. Grammatik kategoriya —
bu tilning ichki qonuniyatlarini ochib beruvchi, so‘zlarning o‘zaro munosabatini
belgilovchi, fikrni aniq va izchil ifodalashga xizmat qiluvchi lingvistik birlikdir.
U morfologik shakllar orqali namoyon bo‘ladi, lekin sintaktik jihatdan ham
muhim rol o‘ynaydi. Tilshunoslikda grammatik kategoriyalarning to‘g‘ri tahlili
tilning tuzilishini, uslubini, semantikasini tushunish uchun zarur. Ayniqsa,
o‘zbek adabiy tilini o‘rganishda grammatik kategoriyalarni lingvistik jihatdan
chuqur tahlil qilish zaruriy hisoblanadi.
1.2. O‘zbek adabiy tilidagi asosiy grammatik kategoriyalar (fe’l, ot, sifat
va boshqalar misolida)
O‘zbek adabiy tili boy grammatik tizimga ega bo‘lib, undagi so‘z turkumlari
o‘ziga xos grammatik kategoriyalar orqali ajralib turadi. Har bir so‘z turkumi
tilning grammatik tuzilishida muhim o‘rin egallaydi va ularga xos bo‘lgan
grammatik kategoriyalar til birliklarining shakllanishi, ularning ma’nodagi roli
va nutqdagi joylashuvini belgilab beradi. Aynan mana shu grammatik
kategoriyalar tildagi morfologik va sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. O‘zbek
adabiy tilida eng asosiy grammatik kategoriyalar fe’l, ot, sifat, son, olmosh,
ravish, predlog, bog‘lovchi va yuklama so‘zlar doirasida ko‘rinadi. Ushbu
bo‘limda aynan fe’l, ot va sifat turkumlariga xos grammatik kategoriyalar tahlil
qilinadi, chunki bu turkumlar nutqda eng faol qatnashuvchi birliklardir.
Fe’l — o‘zbek tilidagi eng murakkab va ko‘p grammatik kategoriyalarga ega
bo‘lgan mustaqil so‘z turkumidir. U harakat, holat, jarayon yoki voqeani

8ifodalaydi va ko‘pincha gapning predikat (kesim) vazifasida keladi. Fe’lning
o‘ziga xosligi shundaki, u nafaqat so‘z turkumi sifatida, balki grammatik va
uslubiy vosita sifatida ham til tizimida markaziy o‘rin egallaydi. Fe’llar orqali
harakatning bajaruvchisi, uni bajarish vaqti, usuli, maqsadi, holati va boshqa
ko‘plab grammatik ma’lumotlar ifodalanadi. O‘zbek tilidagi fe’l turlari va
shakllari grammatik jihatdan ancha rivojlangan bo‘lib, ular bir necha asosiy
kategoriyalar orqali ifodalanadi.
Birinchidan, zamon kategoriyasi fe’lning eng asosiy grammatik belgilaridan
biri hisoblanadi. U harakatning bajarilish vaqtini bildiradi: o‘tgan zamon (–di),
hozirgi zamon (–yapti, –moqda), kelasi zamon (–adi, –ar) kabi shakllar mavjud.
Har bir zamon shakli ma’lum bir kontekstga mos ravishda, turli uslublarda har
xil emotsional yoki semantik yuk ko‘taradi.
Ikkinchidan, mayl kategoriyasi harakatning amalga oshishiga bo‘lgan
munosabatni bildiradi. Bu kategoriya quyidagi turlarga bo‘linadi: buyruq-istak
mayli (bor, yozgin), shart mayli (borgan bo‘lsa, qilsa edi), xabar mayli (keladi,
ishlaydi). Mayl kategoriyasi ayniqsa badiiy uslubda xarakterli bo‘lib,
obrazlarning niyati, orzusi, istagi, shubhasi kabi holatlarni ifodalashda xizmat
qiladi.
Uchinchidan, shaxs va son kategoriyasi harakatni bajarayotgan yoki unga
aloqador bo‘lgan shaxsni (1-shaxs, 2-shaxs, 3-shaxs) va ularning sonini
(yakkalik, ko‘plik) ifodalaydi. Masalan: kelaman – 1-shaxs yakkalik, kelasizlar
– 2-shaxs ko‘plik. Bu grammatik kategoriya muloqotning subyektiv tomonini
ifodalab, nutqdagi ishtirokchilar o‘rtasidagi aloqani aniqlashtiradi.
To‘rtinchidan, nisbat kategoriyasi fe’lning harakatni bajarayotgan subyekt
bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. U uch turda bo‘ladi: o‘zlik nisbat (o‘zi bajargan:
yuvindi), o‘zga nisbat (boshqa shaxs bajaradi: yuvdi), majhul nisbat (bajaruvchi
noma’lum: yuvildi). Ayniqsa publitsistik va rasmiy uslublarda majhul nisbat
ko‘p uchraydi, chunki unda bajaruvchi shaxs emas, natija muhim bo‘ladi.

9Beshinchidan, inkor va tasdiq kategoriyasi fe’lning mavjudligi yoki
yo‘qligini ifodalaydi. Bu kategoriyada “emas”, “yo‘q”, “yozmagan”, “kelmadi”
kabi shakllar orqali harakatning bo‘lmaganligi bildirilib, jumlaning mazmunini
o‘zgartiradi. Negativ shakllar badiiy uslubda dramatik kayfiyatni kuchaytirish
vositasi sifatida ham xizmat qiladi.
Oltinchidan, holat kategoriyasi hozirgi zamondagi davomli harakatni
bildiradi. U –yapti, –yabdi, –moqda shakllarida namoyon bo‘ladi. Bu shakllar
hozirgi zamonda davom etayotgan jarayonni ifodalab, nutqqa tiriklik va
harakatlilik bag‘ishlaydi. 3
Ushbu grammatik kategoriyalar fe’lning nafaqat grammatik yukini, balki
stilistik yukini ham oshiradi. Masalan, badiiy matnda “borayotibman”, “ko‘rib
turibdi”, “yozgan edi” kabi shakllar obrazli ifodaning ajralmas qismi bo‘lib,
voqea rivojini dinamik tasvirlaydi, voqealar ketma-ketligini aniq aks ettiradi.
Ilmiy uslubda esa aniq, qat’iy va mantiqiy ifodaga ega fe’l shakllari
qo‘llaniladi.
Shu bois fe’l grammatik kategoriyalarini to‘g‘ri anglash nafaqat morfologik
tahlilda, balki uslubiy tahlilda ham muhimdir. Ularning ifoda vositasi sifatida
turli kontekstda qanday ta’sir o‘tkazishini aniqlash tilshunoslik uchun dolzarb
masala hisoblanadi.
Ot — o‘zbek tilidagi eng asosiy va faol so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u
shaxs, predmet, hodisa, tushuncha va narsalarning nomini bildiradi. Otlar til
tizimining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi va gapda asosan egalik, aniqlovchi,
ba’zida kesim vazifalarida ishtirok etadi. O‘zbek tilida otlarga xos bir qator
muhim grammatik kategoriyalar mavjud bo‘lib, ular orqali otlar ma’lum
morfologik va sintaktik shakllarda ifodalanadi va gapdagi roli aniqlanadi.
Otga xos eng muhim grammatik kategoriyalardan biri bu ko‘plik
kategoriyasidir. Otlarning yakkalik yoki ko‘plikda qo‘llanishi –lar qo‘shimchasi
3
Jo‘rayev, N. “O‘zbek tilshunosligida grammatika va uslubshunoslik.” – Toshkent:
Innovatsiya, 2017.

10yordamida ifodalanadi: kitob – kitoblar, o‘quvchi – o‘quvchilar. Bu kategoriya
orqali gapdagi miqdor ifodalanadi va predmetlar sonining birdan ko‘plikka
o‘tganligi ko‘rsatiladi. Badiiy matnda ko‘plik shakllari ko‘p hollarda
umumlashtirish, umumiylik va hayotiy voqealarga kenglik berish uchun
ishlatiladi.
Keyingi muhim kategoriya — egalik kategoriyasidir. Egalik otning kimga
tegishli ekanligini bildiradi. Egalik qo‘shimchalari shaxsga bog‘liq holda
o‘zgaradi: kitobim, kitobing, kitobi, kitobimiz va hokazo. Bu kategoriya orqali
til vositalarining egalik munosabati ifodalanadi. Ayniqsa, og‘zaki va rasmiy
uslublarda bu grammatik shakllar aloqadorlik, mulkchilik, shaxsiy fikr
bildirishda muhim rol o‘ynaydi.
Otga xos bo‘lgan eng murakkab va ko‘p shaklli kategoriya bu — kelishik
kategoriyasidir. O‘zbek tilida otlar oltita asosiy kelishikda qo‘llaniladi: asosiy
(nom), tushum, jo‘nalish, chiqish, o‘rin-payt, qaratqich va bilan kelishiklari.
Har bir kelishik otning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlab beradi. Masalan:
kitobni o‘qidim (tushum), maktabga bordim (jo‘nalish), uydan chiqdi (chiqish),
do‘stimning kitobi (q.q.), kitob bilan keldi (bilan kelishik). Bu kelishiklar
yordamida otlar boshqa so‘zlar bilan bog‘lanadi, ularning nutqdagi
munosabatlari ifodalanadi. Kelishik shakllari rasmiy va ilmiy uslublarda
grammatik aniqlikni, badiiy uslubda esa sintaktik o‘yin va mazmuniy teranlikni
yaratishda xizmat qiladi.
Bundan tashqari, otlarda belgililik va noaniqlik kategoriyasi ham mavjud.
Belgililik kategoriyasi orqali predmetning muayyanligi yoki umumiyligi
ifodalanadi. Masalan: bir bola (noaniq), o‘sha bola (aniq), bolalar
(umumlashtirilgan). Bu kategoriyalar matn tuzilishida axborot oqimini tartibga
solish, gapning kommunikativ vazifasini aniqlashda muhim vosita sifatida
qo‘llaniladi. Shuningdek, otlar shaxsga oidlik kategoriyasida ham ishlatiladi. Bu
shaxs egalik affikslariga o‘xshash bo‘lsa-da, nutqdagi shaxsiy pozitsiyani aks

11ettiradi. Masalan: maktabim, mashinam, kitoblaringiz kabi shakllarda harakat
yoki predmetning egasini bildiradi.
Otning grammatik kategoriyalari tilning grammatik tizimini boyitish, fikr
ifodasini aniqlashtirish va gapning sintaktik tuzilishini belgilashda asosiy rol
o‘ynaydi. Ayniqsa, badiiy va publitsistik uslublarda otlarning grammatik
shakllari orqali emotsional rang, muloqot ohangi, muallifning munosabati aniq
ifodalanadi. Ilmiy va rasmiy uslublarda esa aniq, lo‘nda va grammatik me’yor
asosida qo‘llanilishi tilning qat’iyligini belgilaydi.
Sifat — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u
predmetning belgi va xususiyatini bildiradi. Sifatlar narsa yoki shaxsning rangi,
shakli, holati, sifat darajasi, hajmi, fazilati, miqdori va boshqa belgilarini
ifodalash orqali nutqqa aniqlik, tasviriylik va emotsional ta’sir kuchi
bag‘ishlaydi. Sifatlar gapda asosan aniqlovchi vazifasida keladi va ot bilan
birikib, uning belgilarini aniqlaydi. Sifatlarning grammatik xususiyatlari boshqa
so‘z turkumlariga nisbatan soddaroq bo‘lsa-da, ular tildagi ifoda vositalari
ichida juda muhim ahamiyatga ega.
O‘zbek tilida sifatlarning eng asosiy grammatik kategoriyasi bu — daraja
kategoriyasidir. Daraja kategoriyasi orqali belgining miqdor jihatdan kuchayishi
yoki susayishi ifodalanadi. Bu kategoriya uch darajada namoyon bo‘ladi: oddiy
daraja (yaxshi, chiroyli, katta), qiyosiy daraja (yaxshiroq, kattaroq, uzunroq),
orttirma daraja (eng yaxshi, eng chiroyli). Ushbu grammatik shakllar ayniqsa
badiiy va og‘zaki nutqda tasvirni kuchaytirish, ta’sirchanlikni oshirish
maqsadida keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, sifatlar qarama-qarshilik kategoriyasi asosida juftliklar hosil
qiladi. Masalan: oq – qora, yaxshi – yomon, katta – kichik kabi. Bu qarama-
qarshiliklar mazmuniy jihatdan ifoda vositalarining xilma-xilligini ta’minlab,
muloqotda aniq va lo‘nda fikr bayonini kuchaytiradi.
Sifatlar ba’zan belgililik yoki noaniqlik ma’nosini ham anglatadi. Masalan:
qizil libos (aniq bir rangdagi), bir qizil libos (belgilangan emas). Bu grammatik

12xususiyat ko‘proq matn doirasida, mantiqiy kontekst orqali anglashiladi.
Ayniqsa, publitsistik va adabiy matnlarda bu kabi aniqlik va noaniqliklar
semantik tafovutni yaratadi.
Sifatlar gapda ko‘plik yoki shaxsga oidlik shaklida o‘zgarmaydi, lekin ular
otga bog‘lanib, uning grammatik shakliga mos ravishda ishlatiladi. Masalan:
katta uylar, chiroyli qizlar kabi. Bu holatda sifat grammatik jihatdan mustaqil
o‘zgarmasa ham, otga bog‘lanish orqali o‘z funksiyasini bajaradi.
Badiiy uslubda sifatlar obraz yaratish vositasi sifatida alohida o‘rin tutadi.
Ular nafaqat belgi bildirish, balki tuyg‘ularni, estetik bahoni ifodalash,
muallifning munosabatini anglatish vazifasini ham bajaradi. Masalan: zulmatli
tun, yurakni ezuvchi musibat, charaqlagan yulduz kabi sifatlar emotsional va
obrazli tasvir vositasiga aylanadi.
Ilmiy va rasmiy uslublarda esa sifatlar asosan aniqlik, xolislik, obyektiv baho
berishda ishlatiladi: kimyoviy tarkib, iqtisodiy ko‘rsatkich, qonuniy asoslarga
binoan kabi. Bu holatda sifatlar aniq va qat’iy ma’noda ishlatiladi.
Son — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u
predmetlarning miqdori, tartibi yoki son jihatidan umumiy xossasini bildiradi.
Sonlar tildagi hisob, miqdor, o‘lchov va tartibni ifodalovchi asosiy vosita
hisoblanadi. Ular nutqda ko‘proq aniqlik, aniqlashtirish, taqqoslash va
tartiblashtirish vazifasini bajaradi. Sonlar asosan ot bilan birikib keladi va gapda
aniqlovchi vazifasini bajaradi: uch bola, ikkinchi kurs, bir qancha kitoblar kabi.
O‘zbek adabiy tilida sonlar grammatik jihatdan quyidagi asosiy turlarga
bo‘linadi:
Butun sonlar — predmetlarning aniq miqdorini bildiradi: bir, ikki, uch, besh,
o‘n, yuz va hokazo. Ular eng ko‘p ishlatiladigan sonlardir va rasmiy, ilmiy,
kundalik va badiiy uslublarda keng qo‘llaniladi.
Tartib sonlar — predmetlarning ketma-ketligini bildiradi: birinchi, ikkinchi,
uchinchi. Bu sonlar –inchi qo‘shimchasi bilan yasaladi. Ular ko‘proq rasmiy

13hujjatlarda, ilmiy tahlillarda va hisobotlarda uchraydi: birinchi bosqich, ikkinchi
bo‘lim kabi.
Ko‘paytma sonlar — biror harakat yoki holatning necha marta takrorlanishini
bildiradi: ikki hissa, uch karra. Bu sonlar miqdor va daraja ifodalashda
foydalidir, ayniqsa, matematik, iqtisodiy va texnik nutqlarda keng qo‘llaniladi.
Bo‘lak sonlar — bir butunning bir qismini bildiradi: yarim, uchdan bir,
to‘rtdan ikki. Ular o‘lcham, vaqt, maydon, og‘irlik va boshqa birliklarda
bo‘linmalarni ko‘rsatishda ishlatiladi: yarim soat, uchdan bir piyola.
Noaniq sonlar — aniqligi noma’lum yoki umumiy miqdorni bildiradi: bir
necha, bir qancha, ko‘p, oz, biroz. Ular ko‘proq publitsistik, badiiy va og‘zaki
nutqda ishlatiladi, ayniqsa, umumlashtirish va baholashda: bir qancha fikrlar
bildirildi, ko‘p odam yig‘ildi.
Sonlar grammatik jihatdan o‘zbek tilida deyarli o‘zgarmaydi, ya’ni ular
egalik, ko‘plik, shaxs, mayl kabi grammatik affikslarga ega emas. Biroq ular
boshqa so‘zlar bilan birikib, gapdagi o‘rniga ko‘ra kelishik qo‘shimchalarini
qabul qilishi mumkin: uchta kitobni o‘qidim, birinchi sinfga bordi. Bu holatda
sonlar yordamchi grammatik vosita sifatida nutqqa qat’iylik, aniqlik va
struktura beradi.
Rasmiy uslubda sonlar, ayniqsa, statistik, iqtisodiy va huquqiy hujjatlarda
aniqlik va aniqlashtirish vositasi sifatida ishlatiladi. Masalan: 2024-yilda 15
ming talaba qabul qilindi. Badiiy uslubda esa sonlar tasviriylik, poetiklik va
emotsional ifoda uchun xizmat qiladi: bir zumda ketdi, ming dard ichra yashadi
kabi.
Olmosh — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, ot, sifat,
son va boshqa so‘z turkumlarini almashtirib keladi. Ular shaxs, predmet, belgi,
miqdor, joy, holat yoki egalikni bevosita ko‘rsatmasdan, umumlashtirib yoki
ishora asosida bildiradi. Olmoshlar nutqda ko‘pincha takrorlanishni oldini olish,
gapni ixcham va izchil ifodalash, shaxs yoki predmetga ishora qilish vositasi

14sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, olmoshlar muloqotda tinglovchi bilan aloqa
o‘rnatish, diqqatni aniq bir unsurga qaratish vositasi ham hisoblanadi.
O‘zbek tilidagi olmoshlar ma’nosiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi: shaxs
olmoshlari (men, sen, u, biz, siz, ular), ko‘rsatish olmoshlari (bu, ana, o‘sha,
shu), so‘roq olmoshlari (kim, nima, qaysi, qancha), inkor olmoshlari (hech kim,
hech narsa), umumlashtiruvchi olmoshlar (har kim, har qanday, hamma),
belgilovchi olmoshlar (bunday, unday, shunday), egalik olmoshlari (mening,
uning, bizning).
Olmoshlar o‘zbek tilida grammatik jihatdan quyidagi kategoriyalar bilan
ajralib turadi:
Shaxs kategoriyasi – ayniqsa shaxs olmoshlariga xos bo‘lib, nutqdagi
subyektning kim ekanligini bildiradi: men – 1-shaxs, sen – 2-shaxs, u – 3-shaxs.
Bu kategoriya olmoshlar orqali muloqotda ishtirok etuvchilarning o‘rnini aniq
ko‘rsatishga xizmat qiladi.
Son kategoriyasi – olmoshlar yakkalik va ko‘plik shakllariga ega: men – biz,
sen – siz, u – ular. Bu shakllar nutq ishtirokchilarining son jihatdan tafovutini
bildiradi va fikrni aniqroq ifodalash imkonini beradi.
Kelishik kategoriyasi – olmoshlar otlarga xos bo‘lgan barcha kelishik
shakllarini qabul qilishi mumkin: meni, mendan, menga, men bilan. Bu jihat
olmoshlarning otlar bilan grammatik o‘xshashligini ko‘rsatadi. Ular gapdagi
turli sintaktik rollarda ishtirok etadi: ega, to‘ldiruvchi, vosita, o‘rin aniqlovchi
va boshqalar.
Egalik kategoriyasi – olmoshlar egalik shaklida ham qo‘llaniladi: mening
kitobim, uning mashinasi. Bu shakllar yordamida shaxsiy munosabat, tegishlilik
ifodalanadi va egalik olmoshlari ko‘pincha aniqlik kiritish vositasi bo‘lib
xizmat qiladi.
Belgililik–noaniqlik – ayrim olmoshlarda predmetning belgilanmaganligi
yoki noaniqligi ifodalanadi: hech kim, hech qachon, qandaydir kabi. Bu

15kategoriyalar uslubiy jihatdan umumlashtirish, ehtimollik, inkor yoki
ehtiyotkorlikni bildirishda ishlatiladi.
Olmoshlar gapda odatda egalik, aniqlovchi, to‘ldiruvchi vazifalarida keladi.
Ayniqsa so‘zlashuv uslubida olmoshlar tez-tez qo‘llanilib, fikrning qisqa, sodda
va jonli ifodalanishiga xizmat qiladi. Badiiy uslubda esa olmoshlar obrazlarni
oshkora emas, bilvosita ko‘rsatish, sirli, noaniq holatlar yaratish, shaxsiy
hissiyotlarni berish vositasi sifatida ishlatiladi.
Ravish, predlog, bog‘lovchi va yuklamalar esa ko‘proq yordamchi birliklar
bo‘lib, ularda grammatik kategoriyalar kamroq uchraydi. Ammo ular gap
qurilishida ishtirok etib, boshqa birliklarning grammatik rolini kuchaytiradi.
Ravishlar hol, vaqt, tarz, maqsad kategoriyalari asosida qo‘llanadi. Masalan,
“tez”, “asta-sekin”, “har doim”, “atayin” kabi. O’zbek adabiy tilida har bir
asosiy so‘z turkumiga xos grammatik kategoriyalar mavjud. Ular morfologik
shakllar orqali ifodalanadi, sintaktik jihatdan gap va matn qurilishida muhim rol
o‘ynaydi. Grammatik kategoriyalar tildagi mantiqiy bog‘lanishlar, ma’no
aniqligi va uslubiy ifodaning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Aynan ushbu kategoriyalar orqali til egiluvchan, ta’sirchan va muloqotga
yaroqli tizim sifatida shakllanadi. O‘zbek adabiy tilining boyligi ham,
mazmuniy teranligi ham grammatik kategoriyalarning keng va mazmunli
qo‘llanilishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ravish — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u fe’l,
sifat, boshqa ravishlar yoki butun bir gapga nisbatan harakatning qanday,
qachon, qaerda, nima sababdan, qanday darajada amalga oshirilayotganini
bildiradi. Ravishlar odatda fe’l bilan bog‘lanib, uni ma’nodosh jihatdan
to‘ldiradi va aniqlashtiradi. Ular gapda hol vazifasida keladi va harakatning
holatini, vaqtini, tarzini, miqdorini, maqsadini yoki sababini bildiradi.
O‘zbek adabiy tilida ravishlarning bir nechta grammatik turlari mavjud
bo‘lib, ular quyidagi asosiy semantik-kategorial guruhlarga ajratiladi:

16Vaqt ravishlari – harakatning qachon sodir bo‘lganini bildiradi: kecha,
bugun, ertaga, har doim, hozir, erta, endi. Bu ravishlar voqea zamonini aniqlab,
matnda ketma-ketlikni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi.
Joy ravishlari – harakatning qaerda sodir bo‘lganini bildiradi: yuqorida,
pastda, orqada, oldinda, ichkarida, tashqarida. Bular ayniqsa badiiy va tasviriy
uslublarda manzara yaratishda keng qo‘llaniladi 4
Tarz (usul) ravishlari – harakat qanday tarzda bajarilayotganini bildiradi: tez,
sekin, chiroyli, yomon, baralla, ehtiyotkorlik bilan. Bular harakatning sifat
jihatlarini ko‘rsatib, emotsional fonni boyitadi.
Miqdor-daraja ravishlari – harakatning darajasini yoki kuchini bildiradi: juda,
anchagina, ozroq, nihoyatda, biroz, mutlaqo. Bular fe’l, sifat yoki boshqa
ravishlarga kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Sabab ravishlari – harakatning sababini bildiradi: shuning uchun, shu bois,
bekorga emas, bexuda. Bu turdagi ravishlar sabab–natija munosabatini
ifodalovchi sintaktik vosita sifatida ishlatiladi
Maqsad ravishlari – harakat qanday maqsadda amalga oshirilganini
ko‘rsatadi: atayin, maxsus, aynan shuning uchun. Bu turdagi ravishlar ko‘proq
rasmiy, hujjatli va publitsistik matnlarda ishlatiladi.
Ravishlar grammatik kategoriyalar jihatidan boshqa so‘z turkumlariga
qaraganda nisbatan kam o‘zgaruvchanlikka ega. Ular ko‘plik yoki egalik
shaklini olmaydi, kelishiklarga ega emas. Biroq ravishlar daraja kategoriyasi
orqali kuchaytirish yoki kamaytirishni bildiruvchi shakllarda qo‘llanishi
mumkin: tez – juda tez – nihoyatda tez, oz – biroz – ozroq.
Ravishlar badiiy uslubda harakatni tasvirlash, obrazlilikni oshirish, hissiy fon
yaratishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Ular matnda ritm, ohang, tildagi
harakatning jonlanishini ifodalaydi. Ilmiy uslubda esa ular aniqlik va
qat’iylikni, faktlarning ravon va izchil bayon qilinishini ta’minlaydi.
4
To‘xtayeva, D. “Fe’l kategoriyalarining stilistik xususiyatlari.” – Samarqand: Zarafshon, 2021.

17So‘z
turkumi Asosiy grammatik
kategoriyalar Grammatik
vazifasi Misollar Uslubiy roli
Fe’l Zamon (o‘tgan,
hozirgi, kelasi)
Mayl (xabar,
buyruq, shart)
Shaxs va son
Nisbat (o‘zlik,
o‘zga, majhul)
Inkori/tasdig‘i
Holat (–moqda, –
yapti) Harakatning
vaqti, usuli,
shaxs bilan
bog‘lanishi va
holatini bildiradi Bordim,
kelmoqda,
yozaylik,
qilinadi, bor
emas Harakat va
holatni
ifodalaydi;
badiiy
matnda
dinamiklik,
rasmiy
matnda
aniqlik
beradi
Ot Ko‘plik
Egalik
Kelishiklar (nom,
tushum, jo‘nalish,
chiqish, o‘rin-payt,
qaratqich, bilan)
Belgililik/noaniqlik Subyektni, egani
yoki obyektni
bildiradi,
gapdagi sintaktik
rolni belgilaydi Kitoblar,
kitobim,
maktabga,
uyda,
do‘stimning Asosiy
nomlash
vositasi;
ilmiy-rasmiy
uslublarda
aniqlik,
badiiy
uslubda
manzara
yaratadi
Sifat Daraja (oddiy,
qiyosiy, orttirma)
Qarama-qarshilik
Belgililik (ba’zida
kontekstual) Belgilarni,
holatlarni va
ta’riflarni
bildiradi; otga
bog‘lanadi Katta,
kattaroq,
eng chiroyli,
yaxshi –
yomon Emotsional
va obrazli
ta’sir
vositasi;
badiiy

18 matnda
keng,
rasmiyda
lo‘nda
ishlatiladi
Son Son turi (butun,
tartib, ko‘paytma,
bo‘lak, noaniq)
Tartib ketma-ketligi Miqdor va
ketma-ketlikni
bildiradi, ot bilan
birikadi Uch bola,
ikkinchi
sinf, yarim
soat, bir
qancha
odam Aniqlik va
qat’iylik
beradi;
rasmiy va
ilmiy
matnlarda
ko‘p
ishlatiladi
Olmosh Shaxs (1, 2, 3)
Son (yakkalik,
ko‘plik)
Kelishiklar
Egalik shakllari
Belgililik/noaniqlik So‘zlarni
almashtiradi, gap
qismlarini
ixchamlashtiradi Men, sen,
ularning,
hech kim,
bizga, o‘sha Gapni
ixcham va
mantiqli
qiladi;
uslubga
muvofiq
ifoda vositasi
Ravish Vaqt
Joy
Tarz
Miqdor-daraja
Sabab
Maqsad Fe’l va boshqa
birliklarning
qanday, qachon,
qayerda sodir
bo‘lganini
bildiradi Kecha, tez,
nihoyatda,
sekin,
atayin, hozir Harakatni
to‘liq ochadi;
badiiy
matnda
dinamika,
rasmiyda
aniqlik
yaratadi

191.3. Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanish
vositalari
Grammatik kategoriyalar tilning grammatik tizimining markaziy bo‘g‘ini
bo‘lib, ular til birliklarining turli shakllarda ifodalanishi orqali aniqlanadi. Bu
kategoriyalar tilshunoslikda nafaqat semantik jihatdan, balki ularning qanday
vositalar bilan ifodalangani — ya’ni morfologik va sintaktik darajalarda qanday
ko‘rinish olgani orqali ham o‘rganiladi. Mazkur bo‘lim grammatik
kategoriyalarning aynan ushbu ikki asosiy ifoda darajasini keng tahlil qilishga
bag‘ishlangan.
Birinchi navbatda, morfologik vositalar deganda so‘zning ichki tarkibida yuz
beradigan grammatik o‘zgarishlar, ya’ni affikslar, qo‘shimchalar, so‘z yasovchi
vositalar, so‘z shaklini o‘zgartiruvchi grammatik elementlar tushuniladi. O‘zbek
tilida grammatik ma’no, asosan, morfologik usul bilan, ya’ni so‘zga grammatik
qo‘shimchalar qo‘shish orqali ifodalanadi. Masalan, fe’ldagi –di, –yapti, –ar
qo‘shimchalari zamonni bildiradi; –man, –miz qo‘shimchalari esa shaxs va
sonni ifodalaydi.
Otlarga nisbatan morfologik vositalar orqali kelishiklar (–ni, –ga, –dan, –da, –
ning) va egalik (–im, –ing, –i, –imiz) qo‘shimchalari qo‘shilib, ularning gapdagi
sintaktik vazifasini aniqlashtiradi. Masalan: kitobimni ko‘rdim jumlasida kitob-
im-ni so‘zidagi har bir affiks o‘ziga xos grammatik kategoriya — egalik va
tushum kelishigini bildiradi. Demak, bu yerda grammatik ma’no morfologik
shakllar vositasida aniq va izchil ifodalangan.
Fe’llar morfologik jihatdan eng ko‘p shakllanuvchi so‘z turkumidir. Ular
zamon, mayl, nisbat, inkor, holat va boshqa ko‘plab kategoriyalarni
qo‘shimchalar orqali ifodalaydi: yozadi, yozgan, yozilmoqda, yozar edi. Har bir
morfologik shakl grammatik kategoriyaning ma’lum bir qirrasi sifatida
namoyon bo‘ladi. Bu grammatik vositalar gapda fe’lning qanday vazifada

20kelayotganini, harakat kim tomonidan, qachon, qanday tarzda amalga
oshirilganini aniqlaydi.
Morfologik ifoda vositalari til tizimida iqtisodiylik va ixchamlik tamoyiliga
xizmat qiladi. Ya’ni, til so‘zga ozgina o‘zgartirish kiritish orqali grammatik
ma’no hosil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bu holat nutqning samaradorligini
oshiradi, mantiqiylikni ta’minlaydi va muloqotda ifoda vositalarining
imkoniyatlarini kengaytiradi. Endi sintaktik vositalar haqida to‘xtaladigan
bo‘lsak, ular grammatik kategoriyalarni so‘zlar o‘rtasidagi munosabat, tartib,
intonatsiya va yordamchi so‘zlar orqali ifodalashni anglatadi. O‘zbek tilida bu
vositalar, ayniqsa, murakkab fikrlar va uzoq gaplarda grammatik kategoriya
ifodasini ta’minlaydi. Misol uchun, so‘z tartibi orqali egalik yoki kelishik
munosabatlari ifodalanadi: men kitob o‘qidim (aniq tartibda). Yoki: o‘qidi
kitobni men deb aytilsa, grammatik jihatdan noto‘g‘ri bo‘ladi. Bu tilimizda
sintaktik vosita sifatida subyekt – obyekt – predikat tartibining qat’iyligini
bildiradi. 5
Yana bir sintaktik vosita bu — yordamchi so‘zlar. Ular grammatik
shakl hosil qilmaydi, lekin grammatik munosabatni ifodalaydi: bilan, uchun,
sababli, orqali, deya kabi. Bu so‘zlar asosan ma’no bog‘lovchi vosita bo‘lib,
sabab, maqsad, vosita, tarz kabi grammatik munosabatlarni bildiradi.
Sintaktik konstruktsiyalar, ya’ni so‘z birikmalari va gap tuzilmalari ham
grammatik kategoriya ifodalashda muhim vosita bo‘ladi. Masalan: u buni
o‘qimagan edi – bu konstruktsiyada fe’lning inkori, o‘tgan zamoni va shaxsga
bog‘liqligi aynan sintaktik struktura orqali aniq ko‘rsatilmoqda. Bu kabi
murakkab tuzilmalar matnda mantiqiy bog‘lanish va izchillikni ta’minlaydi.
Sintaktik vositalar badiiy matnda, xususan, dramatik yoki poetik asarlarda
muhim stilistik yuklamaga ega bo‘ladi. Har bir so‘zning joylashuvi, ohang bilan
bog‘liqligi, yordamchi birliklar bilan birikishi grammatikaning to‘liq
anglashilishini, muallifning niyatini to‘g‘ri yetkazishni ta’minlaydi. Ayniqsa,
5
Islomova, R. “Uslubiy qatlamda grammatik birliklarning roli.” – Toshkent: Akademnashr,
2020.

21badiiy tilning obrazli, ifodali, jonli bo‘lishi sintaktik vositalarning mohirona
qo‘llanishiga bog‘liq. Morfologik va sintaktik vositalar ko‘pincha uyg‘unlikda
ishlaydi. Ya’ni, grammatik kategoriya bir vaqtning o‘zida ham so‘z shakli
orqali (morfologik), ham gap ichidagi munosabat orqali (sintaktik) ifodalanadi.
Masalan, men yozdim jumlasida “men” – shaxs olmoshi (sintaktik), “yozdim” –
1-shaxs yakkalik, o‘tgan zamon (morfologik). Bu uyg‘unlik til tuzilishining
mukammalligini ko‘rsatadi. Shuningdek, ayrim grammatik kategoriyalar
morfologik jihatdan ifodalanmaydi, lekin sintaktik jihatdan anglashiladi.
Masalan: u yursa, men ham yuraman – bu yerda “yursa” so‘zidagi shart mayli
aynan kontekstual va sintaktik vosita orqali tushuniladi. Shunday qilib, ba’zida
sintaktik vosita grammatik shakllarning o‘rnini bosadi yoki ularni
to‘ldiradi.grammatik kategoriyalar tilning turli sathlarida morfologik va
sintaktik vositalar orqali ifodalanadi. Morfologik vositalar grammatik shakllarni
yaratishda asosiy rol o‘ynasa, sintaktik vositalar bu shakllarning gap ichidagi
o‘rnini aniqlaydi, munosabatlarini ochib beradi. Har ikki vosita birgalikda
tilning grammatik tizimini to‘liq va aniq ifodalashga xizmat qiladi. Ular
tilshunoslik, matnshunoslik va stilistik tahlillarda grammatikaning haqiqiy
kuchini namoyon etuvchi asosiy vositalardir.
I bob bo‘yicha xulosa
Til – bu inson tafakkurining aksidir, grammatik kategoriya esa tilning
mantiqiy skeleti deyish mumkin. Ushbu bobda grammatik kategoriyalar nima
ekani, ularning til tizimidagi o‘rni va har bir so‘z turkumiga xos bo‘lgan
grammatik xususiyatlar atroflicha yoritildi. Fe’l, ot, sifat, son, olmosh, ravish
kabi asosiy so‘z turkumlarining grammatik imkoniyatlari ularning ifodaviy
kuchini, gapdagi sintaktik vazifasini va uslubiy yukini belgilaydi. Bu
kategoriyalar orqali til muloqot quroli sifatida izchil va tushunarli ishlaydi.
Morfologik va sintaktik vositalar grammatik shakl va munosabatlarni to‘liq
ifodalashga xizmat qiladi. Har bir grammatik birlik tildagi mazmun va ta’sir
kuchining tashuvchisidir. Shu bois, grammatik kategoriyalarni nazariy va

22amaliy jihatdan chuqur o‘rganish har qanday tilshunos uchun zarur va
foydalidir.
II BOB. Grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlari va
ularning nutqdagi roli
2.1.Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlari va ularning
ekspressivligi
Grammatik kategoriyalar til tizimining ichki strukturasini belgilovchi eng
asosiy vositalardan biridir. Ular so‘zlarning turli grammatik shakllarini
belgilash bilan birga, uslubiy jihatdan ham muhim yuklama kasb etadi.
Grammatik shakllar faqat grammatik ma’no bilan cheklanib qolmay, balki turli
uslubiy kontekstlarda mazmun, ekspressivlik va emotsional tusni belgilovchi
vosita sifatida xizmat qiladi. Aynan grammatik kategoriyalarning bunday
ekspressiv, ifodali xususiyatlari ularni stilistik tahlilning markaziy obyekti qilib
qo‘yadi. Har bir grammatik kategoriya – bu til vositalarining o‘ziga xos
funksional yondashuvlarini, muloqotdagi kontekstual imkoniyatlarini,
muallifning estetik niyatini ifodalash vositasidir. Masalan, fe’lning zamon
shakli voqea sodir bo‘lgan vaqtni ifodalash bilan birga, matnda xotira, orzu,
ehtimol yoki davomiylik ohangini yaratadi. “U kelgan edi” fe’l shakli
grammatik jihatdan o‘tgan zamon bo‘lishi bilan birga, badiiy matnda bir
xotiraning qalbga yaqin aksidir. “U keladi” degan oddiy hozirgi zamon shakli
esa badiiy matnda kuchli ishonch, orzu, va’daning tasviri sifatida ham
anglashiladi. Mayl shakllari esa, ayniqsa, ekspressivlikni kuchaytiruvchi vosita
bo‘lib xizmat qiladi. “Ketsin!”, “Kelginki edi!” kabi fe’l shakllari faqat
buyruqni emas, balki hissiy kechinmalarni, hayajon va dramatik holatni ifoda
etadi. Xuddi shuningdek, otlardagi egalik va kelishik qo‘shimchalari ham
tilning uslubiy kuchini belgilaydi. “Dardim”, “quvonchim”, “hayotim” kabi
egalik shakllari muallifning his-tuyg‘usini, shaxsiy munosabatini ifoda etuvchi
stilistik vositadir. Kelishiklar esa gapda mantiqiy munosabatlarni belgilash bilan

23birga, uslubiy qirralarni ham yaratadi. Tushum kelishigi orqali aniqlik, jo‘nalish
orqali maqsad, o‘rin-payt orqali holat, qaratqich orqali egani aniqlashtirish
vositasi sifatida xizmat qiladi. Sifatlar daraja shakllari orqali ekspressivlikka
xizmat qiladi. “Chiroyli”, “chiroyliroq”, “eng chiroyli” kabi daraja shakllari
matndagi estetik ifodaning intensivligini belgilaydi. Jumladan, poetik uslubda
“eng chiroyli”, “nihoyatda go‘zal” kabi shakllar obrazning ta’sir kuchini
oshiradi. Shuningdek, sonlar rasmiy va ilmiy uslubda aniq ma’lumotni berish
vositasi bo‘lsa, badiiy matnda ular ramziy, umumlashtiruvchi ma’no beradi.
“Bir umr”, “yuz dard”, “ming yillik dard” kabi ifodalar orqali ekspressivlik
kuchayadi. Olmoshlar stilistik jihatdan ayniqsa jonli muloqotda, dialoglarda va
muallif nutqida bevosita murojaat, umumlashtirish yoki dramatik ohang
yaratishda ishlatiladi. “Sen keldingmi?”, “Men nima qilay?”, “Hech kim
ko‘rmadi” kabi shakllar aynan kontekstda ekspressivlik kasb etadi. Ravishlar
esa harakatning usuli, vaqti, darajasi orqali harakatning mazmuniy fonini
boyitadi. “Sezilarli darajada”, “nihoyatda sokin”, “shoshib” kabi shakllar matn
dinamikasini, tasviriy kuchini oshiradi. Grammatik kategoriyalar turli
uslublarda turlicha xizmat qiladi. Ilmiy uslubda ular aniqlik, mantiqiylik,
qat’iylik uchun ishlatiladi. Masalan, zamon shakllari aniq faktni belgilaydi:
“Tajriba 3 bosqichda olib borildi.” Badiiy uslubda esa bu shakllar obrazni
jonlantirish, hissiyot yaratish, hayotni san’at tilida ifodalash uchun ishlatiladi.
“U ketgach, yuragimda bo‘shliq qoldi.” — bu shaklda grammatik forma
ma’noni, hisni, obrazni birlashtiradi. Grammatik kategoriyalar ayni shakllari
bilan stilistik ohangni belgilaydi. Ular yordamida matnning hissiy intensivligi,
ta’sir kuchi, estetik qiymati oshadi. Grammatik shakllarning matndagi
joylashuvi, so‘z tartibi, ohang, intonatsiyaga bog‘lanishi ham ekspressivlikda
muhim rol o‘ynaydi. Masalan, fe’lning gap boshida yoki oxirida kelishi,
olmoshning kuchaytiruvchi shakl bilan birikishi yoki egalikdagi aniqlik darajasi

24uslubiy farqlarni keltirib chiqaradi. Bularning barchasi grammatik
kategoriyalarning nutqdagi ekspressiv va stilistik qudratini ko‘rsatadi. 6
Tarjimashunoslikda ham grammatik kategoriyalar to‘g‘ri va uslubga mos
tarjima qilinishi kerak, aks holda matnning emotsional, estetik va mazmuniy
tuzilmasi buziladi. Xususan, badiiy asarlarni tarjima qilishda grammatik
shakllarning ichki stilistik yukini, muallif ohangini to‘g‘ri tushunish va uni
ifoda etish tarjimonning eng muhim vazifalaridan biridir.grammatik
kategoriyalar – bu til strukturasi doirasida ishlaydigan, lekin uning uslubiy va
semantik kuchini belgilovchi vositalardir. Ular nafaqat so‘zlarni bog‘laydi,
balki ma’noni, kayfiyatni, ifodaning kuchini ham belgilaydi. Har bir grammatik
shakl uslubiy tahlil vositasiga aylangan hollarda, matnning go‘zalligi, aniqligi
va ta’siri yanada oshadi. Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlarini
chuqur tahlil qilish – bu tilni to‘liq anglash, uni his qilish va ongli ravishda
ishlatish demakdir. Bu jihatlar tilshunoslik, stilistika, adabiyotshunoslik,
tarjima, jurnalistika va ta’lim sohalari uchun beqiyos nazariy va amaliy
ahamiyatga ega.
2.2. O‘zbek adabiy tilidagi uslublarda grammatik shakllarning
qo‘llanilishi (rasmiy, badiiy, ilmiy, og‘zaki va boshqalar)
O‘zbek adabiy tili boy va ko‘p qatlamli uslublar tizimiga ega bo‘lib, har bir
uslub o‘zining stilistik vazifasiga, kommunikativ maqsadiga va ifoda
vositalariga ko‘ra ajralib turadi. Ushbu uslublar ichida grammatik shakllarning
qo‘llanilishi, ularning vazifasi va ifoda imkoniyatlari turlicha namoyon bo‘ladi.
Har bir uslub o‘ziga xos sintaktik tuzilma, so‘z boyligi, leksik tanlov bilan bir
qatorda, grammatik shakllarni tanlashda ham o‘z mezonlariga ega. Aynan shu
mezonlar orqali uslublar orasida grammatik jihatdan aniq farqlar vujudga
keladi. Rasmiy uslubda grammatik shakllar qat’iy, aniq, rasmiylashtirilgan
me’yor asosida qo‘llanadi. Bu uslubda grammatik birliklarning ifodaviy emas,
6
Raxmonov, A. “Grammatik shakllarning kommunikativ vazifalari.” – Toshkent:
Muharrir Press, 2019.

25informativ yuklamasi ustun turadi. Fe’l shakllari ko‘proq hozirgi yoki kelasi
zamonda, xolis bayon shaklida ishlatiladi: “Qaror qilinadi”, “Taqdim etiladi”,
“Tasdiqlanadi”. Bu yerda majhul nisbat shakli rasmiylikni kuchaytirish,
subyektiv bahoni chetlab o‘tish, obyektiv ifoda yaratish uchun xizmat qiladi.
Otlardagi kelishiklar, ayniqsa qaratqich va tushum kelishiklari aniq sintaktik
bog‘lanishni belgilab beradi. “Huquqbuzarlikning oldini olish choralari
belgilandi”, “Buyruqni bajarish majburiydir” kabi shakllar grammatik jihatdan
sodda, lekin uslubiy jihatdan qat’iylik, rasmiylik, huquqiy kuch beruvchi
uslubga xizmat qiladi. Ilmiy uslubda esa grammatik shakllarning vazifasi aniq,
tushunarli, lo‘nda va mantiqiy bayon asosida fikrni yetkazishdir. Bu uslubda
fe’lning xolis xabar mayli, hozirgi yoki o‘tgan zamon shakllari ko‘p ishlatiladi.
“Tajriba davomida aniqlanganki”, “Quyidagi natijalar kuzatildi”, “O‘rganilgan
materiallar asosida xulosa qilinadi” kabi shakllar o‘zining grammatik shakli
orqali aniqlik, obyektivlik va xolislikni ta’minlaydi. Ilmiy uslubda majhul
nisbat, otlarning ko‘plik shakllari, sonlar va egalik shakllari ayniqsa keng
ishlatiladi. Bu esa mavzuni aniq ta’riflash, statistik ma’lumotlarni berish,
tushunchalarni belgilash imkonini beradi. Masalan: “Eksperimentlar”,
“Moddalar”, “Ko‘rsatkichlar”, “Parametrlar” kabi ko‘plikdagi otlar
umumiylikni ifodalaydi va uslubga aniqlik olib kiradi. Badiiy uslubda esa
grammatik shakllarning uslubiy imkoniyatlari eng keng va ifodali darajada
namoyon bo‘ladi. Bu uslubda grammatik shakllar faqat grammatik vazifani
emas, balki emotsional, obrazli, estetik yukni ham olib yuradi. Badiiy uslubda
barcha grammatik shakllar ekspressivlikka xizmat qiladi. Fe’llar harakatni vaqt,
holat, shaxs orqali emotsional tusda ifodalaydi. “Kelardi, keldi, ketdi, yurar edi,
ko‘z tikdi, titrab turardi” kabi shakllar orqali obrazlar harakati, ruhiy holati,
voqelikdagi o‘zgarishlar jonlantiriladi. Shuningdek, otlardagi egalik
qo‘shimchalari “ko‘nglim, yuragim, o‘tmishim, armonim” shaklida obraz
ongining ichki kechinmasini ifodalashda xizmat qiladi. Sifat va ravish shakllari
“eng go‘zal, nihoyatda sokin, shoshib, asta, birdan” kabi ifodalar bilan

26tasviriylik, ta’sirchanlikni kuchaytiradi. Sonlar esa ko‘pincha umumlashtirish,
timsollashtirish, poetik kuch berish uchun qo‘llaniladi: “Bir umr kutdim”,
“Ming dard ichra” kabi. Dialogik nutqda, og‘zaki uslubda esa grammatik
shakllar ko‘proq soddalik, tezkorlik, jonlilik va so‘zlovchining hissiy holatini
ifodalash uchun ishlatiladi. Bu uslubda fe’llar odatda hozirgi va o‘tgan
zamonda, aniq shaxsga bog‘lanib ishlatiladi: “Keldim, bilmayman, ketaylik,
boryapman” kabi shakllar jonli muloqotga mosdir. Bunda grammatik
shakllarning qisqaroq, so‘z oralig‘ida tez-tez takrorlanadigan ko‘rinishlari ustun
turadi. Ayniqsa, og‘zaki uslubda shaxs olmoshlari (men, sen, u) va ravishlar
(hozir, keyin, birdan, yana) juda ko‘p uchraydi. Bu esa tilning muloqotga xos
dinamikasini ta’minlaydi. Publitsistik uslubda esa grammatik shakllar nafaqat
axborot yetkazish, balki muallif munosabatini bildiruvchi vosita sifatida ham
ishlatiladi. Jurnalistik matnlarda o‘tgan va hozirgi zamon shakllari birgalikda,
fe’lning majhul yoki o‘zga nisbat shakllari esa muallif ohangini nazokatli
yetkazish maqsadida qo‘llaniladi. “Ushbu holatda deputatlar norozilik bildirdi”,
“Xalq so‘zi eshitildi”, “Muammo hali ham mavjud” kabi shakllar nutqda
muvozanat, baholash va ifoda uslubini ta’minlaydi. 7
Har bir uslub o‘z
kommunikativ maqsadidan kelib chiqib, grammatik shakllarni o‘ziga mos
tanlaydi. Uslubga qarab grammatik shakllar yoki qat’iy, lo‘nda, aniq ma’lumot
yetkazish uchun, yoki emotsional, obrazli, ta’sirchan bayon uchun xizmat
qiladi. Grammatik shakllarning uslublarda to‘g‘ri va joyida qo‘llanilishi tilning
funktsional salohiyatini ochib beradi. Ayniqsa, grammatik kategoriyalar
uslubda nafaqat til birliklarining bog‘lovchisi, balki muloqot mazmunini
ifodalovchi kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. Tilshunoslikda uslubiy tahlillar
olib borishda grammatik shakllarning qanday uslubda, qaysi maqsadda, qanday
ekspressivlik bilan qo‘llanilayotganini tahlil qilish – stilistik kompetensiyaning
muhim shartidir. Zero, grammatik shakllar orqali nafaqat mazmun, balki
7
Alimov, A. “O‘zbek tili morfologiyasi: amaliy va nazariy jihatlar.” – Toshkent: O‘qituvchi,
2018.

27matnning ohangi, rangi, kayfiyati, estetik qadriyati ifodalanadi. Shunday qilib,
grammatik shakllar o‘zbek adabiy tilidagi barcha uslublarda ularning tabiati,
maqsadi va uslubiy mezonlariga ko‘ra o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va bu
tilning boyligi, moslashuvchanligi va ifodaviy imkoniyatlarini ochib beradi.
2.3. Grammatik kategoriyalarning matn yuzasidan tahlili (adabiy va
publitsistik namunalar asosida)
Adabiy matnlar – bu nafaqat badiiy tasvirlar, balki grammatik vositalarning
stilistik mahorat bilan uyg‘unlashgan ifoda tizimidir. Grammatik kategoriyalar
badiiy matnda muallifning maqsadi, obrazlarning ruhiy holati, voqea zamoni,
shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar va matnning umumiy estetik mazmunini hosil
qilishda markaziy rol o‘ynaydi. Jumladan, fe’l kategoriyalarining badiiy
matndagi qo‘llanishi harakatning nafaqat vaqtini, balki ifodaning emotsional
kuchini ham belgilaydi. Masalan, o‘tgan zamon shakllari: “Ketdi, yurdi,
yig‘ladi” nafaqat voqeaning bo‘lib o‘tganligini bildiradi, balki o‘quvchiga
muallif xotirasi, kechinmasi yoki quvonchini yetkazadi. Ayniqsa, yurar edi,
kelayotgandi kabi murakkab zamon shakllari matnda harakat davomiyligini,
kechinmalarni uzluksiz tasvirlash imkonini beradi.
Badiiy matnda mayl kategoriyasi ham hissiy ifodaning asosi bo‘lib xizmat
qiladi. Buyruq–istak mayllari, istihola shakllari obraz ruhiyatini ifoda etishda
muhim rol o‘ynaydi. Masalan: “Ketgin!”, “Aytdim-ku!”, “Bo‘lmasa, keta
qolay...” kabi shakllar dramatik effekt, obraz nutqidagi bevositalik, his-
hayajonni kuchaytirish vositasidir. Bu grammatik shakllar orqali muallif
voqeani bevosita qahramon his-tuyg‘usi bilan uyg‘unlashtiradi.
Ot turkumidagi grammatik kategoriyalar ham badiiy matnda emotsional va
poetik ifoda vositasidir. Ko‘plik shakli orqali umumlashtirish, obrazlar
ko‘lamini kengaytirish amalga oshiriladi: “ko‘zlar”, “yulduzlar”, “orzu-
umidlar” kabi. Egalik shakllari esa obraz ongining shaxsiy kechinmasini
tasvirlaydi: “dardim”, “quvonchim”, “ko‘nglim” kabi birliklar orqali muallif
obrazning ichki holatini o‘quvchiga yaqinlashtiradi.

28Badiiy matnda ravishlar harakatning tarzini, tezligini, shiddatini ifoda etadi.
Ayniqsa, asta, shoshib, baralla, bexavotir, beixtiyor kabi ravishlar harakatga
estetik tus beradi. Bu birliklar o‘quvchi tasavvurida voqeani jonlantiradi, ritm
va ohangni belgilaydi. Ravishlar matnda harakatni dinamika bilan ifodalab,
obraz harakatining ritmini muvofiqlashtiradi.
Sifatlar daraja shakllari orqali obrazga estetik chiroy, poetik go‘zallik,
dramatizm bag‘ishlaydi. Chiroyliroq, eng go‘zal, nihoyatda katta kabi shakllar
matn semantikasini boyitadi, obrazlarni kuchliroq tasvirlash imkonini beradi.
Shu bois, grammatik kategoriyalar badiiy tilning ekspressiv imkoniyatlarini
tashkil etuvchi markaziy unsurlardan biridir.
Olmoshlar esa badiiy matnda muallif va obraz nutqi o‘rtasidagi masofani
belgilash, uslubiy dinamika yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bevosita
murojaat, so‘roq, inkor olmoshlari orqali matnda dramatik kuch hosil qilinadi.
Masalan: “Kimman men?”, “Sen keldingmi?”, “Hech kim kutmagan edi” kabi
ifodalar orqali badiiy matnning jonli ritmi shakllanadi.
Badiiy asar tilida grammatik kategoriyalarning har biri faqat strukturaviy
emas, balki emotsional va obrazli vosita sifatida ham ishlaydi. Jumladan, Erkin
Vohidov she’riyatida fe’l va sifatlarning birikmasi voqeani jonli tasvirlashga
xizmat qiladi: “Yashayapman, yurakda shamol, osmonda yulduz yiltiraydi...”
kabi satrlarda grammatika nafaqat ma’no, balki estetik ta’sirni belgilovchi
vosita bo‘lib keladi. 8
Grammatik kategoriyalar matnda intonatsiya, so‘z tartibi va stilistik
aloqadorlik asosida bevosita matn ohangiga xizmat qiladi. Ular orqali qahramon
va muallif munosabati aniqlanadi, voqea ketma-ketligi uslubiy joziba bilan
ifodalanadi. Shunday qilib, badiiy matnda grammatik shakllarning
ekspressivlik, emotsionallik, poetiklik, hissiy yetkazuvchanlik xususiyatlari
grammatik shaklning kontekstual vazifasi bilan aniqlanadi.
8
Rasulova, M. “Til va uslub: grammatik kategoriyalarning yoritilishi.” – Namangan: Nur,
2020.

29Publitsistik uslub o‘zining axborot berish, baho bildirish, targ‘ibot qilish,
ijtimoiy fikr shakllantirish kabi asosiy funksiyalari bilan boshqa uslublardan
ajralib turadi. Bu uslubda grammatik shakllar faqatgina sintaktik qurilma bo‘lib
qolmay, balki ma’no, baho va munosabat ifodasi vositasi sifatida ham ishlaydi.
Grammatik kategoriyalar publitsistik matnda matnning aniqligi, tezkorligi,
e’tiqod uyg‘otuvchi kuchi, muallifning pozitsiyasi va auditoriyaga murojaat
ohangini belgilovchi asosiy vositalardandir. Avvalo, publitsistik nutqda fe’lning
hozirgi va o‘tgan zamon shakllari asosiy o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, yangilik,
maqola va sharhlarda fe’l hozirgi zamon shaklida ishlatiladi, bu esa voqeani
bevosita sodir bo‘layotgan tarzda taqdim etishga xizmat qiladi. Masalan:
“Prezident tashrifi davom etmoqda”, “Yoshlar festivalida 5 mingdan ortiq
ishtirokchi qatnashmoqda” kabi fe’l shakllari voqeaning ayni paytda sodir
bo‘layotganligini ifoda etadi va matnga dolzarblik bag‘ishlaydi. O‘tgan zamon
shakllari esa voqeani bayon qilish, xulosa chiqarish, tarixiy yoki yakuniy baho
berishda qo‘llaniladi. Misol uchun: “Konferensiyada muhim masalalar
muhokama qilindi”, “Loyiha muvaffaqiyatli yakunlandi” kabi jumlalar orqali
muallif voqeani baholaydi va uni umumlashtiradi. Publitsistik uslubda fe’lning
majhul nisbat shakli keng qo‘llanadi, chunki u obyektivlik, betaraflik,
voqeaning yakuniy natijasini ko‘rsatishga xizmat qiladi: “Takliflar bildirildi”,
“Masala ko‘rib chiqildi”, “Chora-tadbirlar belgilandi” kabi shakllarda
bajaruvchi subyekt muhim bo‘lmay, harakatning natijasi muhim bo‘ladi. Bu esa
rasmiylik, axborot neytralligini ta’minlaydi. Otlar publitsistik matnda mavzuga
oid asosiy tushunchalarni nomlash, mavzu doirasini belgilash, ijtimoiy ongni
shakllantirish vazifasini bajaradi. Ayniqsa, ko‘plik shakllari keng ishlatiladi:
“tadbirkorlar, talabalar, islohotlar, muammolar, echimlar” kabi. Bu shakllar
umumiylik, ijtimoiy qamrov kengligi, dolzarblikni ifodalaydi. Kelishik shakllari
orqali gaplar rasmiy, mantiqiy tuzilishga ega bo‘ladi: tushum kelishigi voqea
obyekti, jo‘nalish esa harakat yo‘nalishini ko‘rsatadi: “Yoshlar siyosatiga
e’tibor kuchaytirilmoqda”, “Xodimlarga tavsiyalar berildi”. Ravishlar

30publitsistik matnda harakatning qanday amalga oshirilganini aniqlashtiradi.
Ular orqali harakatning uslubi, tezligi, darajasi belgilanadi: “tezda”, “rasman”,
“qat’iy tarzda”, “izchil ravishda”, “boshqacha aytganda” kabi ravishlar matnga
rasmiylik, ishonch, mantiqiy uzluksizlik olib kiradi. Ravishlar muallifning
munosabatini beruvchi vosita sifatida ishlatiladi: “afsuski”, “xayriyatki”,
“darhaqiqat”, “qayd etish kerakki” kabi shakllar muallif pozitsiyasini ochadi.
Sifatlar publitsistik matnda muhim baholovchi birlik sifatida xizmat qiladi.
“Ijobiy natijalar”, “dolzarb muammolar”, “ustuvor vazifalar”, “muvaffaqiyatli
loyiha” kabi sifat–ot birikmalari voqea va hodisalarga muallif bahosini, ijtimoiy
qarashni bildiradi. Sifatlarning daraja shakllari ham qo‘llanadi: “eng muhim”,
“nihoyatda zarur”, “juda ta’sirli” kabi ifodalar matnning emotsional kuchini
oshiradi. Shaxs va egalik olmoshlari publitsistik uslubda juda ehtiyotkorlik
bilan ishlatiladi. Ko‘proq 3-shaxs olmoshlari: “u, ular, o‘zlari” kabi vositalar
orqali rasmiylik va betaraflik saqlanadi. 1- va 2-shaxs olmoshlari esa nutq
muallifining ishtiroki kuchli bo‘lgan matnlarda uchraydi: “bizning
yutuqlarimiz”, “men shaxsan guvoh bo‘ldim” kabi. Publitsistik uslubda
grammatik kategoriyalar gapning tuzilmasini rasmiylashtirish, axborotning
izchilligini ta’minlash, voqealarning vaqt va sabab-oqibat munosabatlarini
aniqlashda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, ular matnning stilistik
qamrovini, uslubiy ohangini, muallifning munosabatini va matnning ijtimoiy
yo‘nalishini belgilovchi kuchli birliklardir. Jurnalistik matnlar tahliliga e’tibor
qaratadigan bo‘lsak, har bir maqola, sharh, reportajda grammatik shakllarning
aniq va maqsadga muvofiq qo‘llanganiga guvoh bo‘lamiz. Masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning chiqishlarida fe’l
shakllari rasmiylik va ishonchlilikni bildiruvchi vosita sifatida ishlatiladi:
“Strategik maqsadlarimiz belgilab olindi”, “Yangi bosqichga o‘tdik”,
“Yutuqlarimiz mustahkamlanmoqda”. Bu yerda grammatik kategoriyalar,
xususan, majhul nisbat va hozirgi zamon shakllari natija, ishonch va barqarorlik
kayfiyatini yaratishga xizmat qiladi. Publitsistik tilda grammatik kategoriyalar

31matnning emotsional, axboriy va baholovchi vazifalarini uyg‘unlashtiruvchi
vosita bo‘lib, o‘quvchiga muallif nuqtai nazarini aniq yetkazishga yordam
beradi. Shu sababli jurnalistika matnlari tahlilida grammatik vositalarning
vazifasini ochib berish, ular orqali nutq maqsadi, ohang, e’tiqod kuchi va
muloqot samarasini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. publitsistik matnlarda
grammatik kategoriyalar faqat grammatik vosita emas, balki ideologik, stilistik,
semantik vosita sifatida ham faol ishlaydi. Ular yordamida matnning axborot
qiymati, hissiy kuchi, muallif ohangi, matnning jamoatchilikka ta’sir kuchi
ortadi. Shuning uchun grammatik shakllarning publitsistik uslubdagi funksional
va stilistik imkoniyatlarini chuqur o‘rganish zamonaviy tilshunoslikning muhim
yo‘nalishlaridan biridir.
II BOB bo‘yicha xulosa
Grammatik kategoriyalar turli uslublarda o‘zining o‘ziga xos ifodasi va ta’sir
kuchi bilan nutqning asosiy ustunlaridan biri ekanligini ko‘rsatadi. Ular nafaqat
til birliklarini bog‘lovchi vosita, balki ma’no, emotsiya, baho va uslubiy
ohangni shakllantiruvchi qudratli tizim sifatida xizmat qiladi. Badiiy matnda
grammatik shakllar obrazli ifoda va ichki kechinmalarni uzatishda, publitsistik
matnda esa axboriy aniqlik, baho va ishonch uyg‘otishda asosiy o‘rin tutadi.
Har bir grammatik kategoriya kontekstga moslashib, o‘z semantik doirasini
kengaytiradi, stilistik rang oladi. Shuning uchun grammatik vositalarni turli
matnlarda tahlil qilish orqali nafaqat grammatik bilim, balki uslubiy sezgi va
tahliliy ko‘nikmalar ham shakllanadi. Bu bo‘limda grammatik
kategoriyalarning funksional va ekspressiv imkoniyatlari nafaqat nazariy, balki
amaliy tahlillar orqali isbotlandi.

32 Xulosa
Til – bu insonning yuragidan chiqqan so‘z, ruhiyatidan oqib tushgan ma’no.
Har bir so‘z, har bir jumla ichida biz sezmasak-da, grammatik shakllar
yashirincha xizmat qiladi. Fe’lning zamoni orqali voqea qachon sodir
bo‘lganini anglaymiz, egalik shakli orqali narsaning kimga tegishli ekanini his
qilamiz, kelishiklar orqali gaplarimiz bir-biriga chiroyli bog‘lanadi.
Hayotimizdagi barcha fikrlar, his-tuyg‘ular, xotiralar grammatik shakllar orqali
o‘z ifodasini topadi. Ayniqsa, biz sevib o‘qiydigan she’rlar, hikoyalar,
maqolalar tilining ohangini, ta’sirini aynan grammatik vositalar belgilaydi.
Goho bir fe’l shakli bilan butun obraz tiriladigandek tuyuladi, goho bir olmosh
orqali butun boshli qahramonni his qilamiz. Rasmiy nutqda so‘zlar aniq, qat’iy,
tartibli bo‘lishi kerak bo‘lsa, badiiy nutqda so‘zlarning yurakka yetishi, hisni
uyg‘otishi kerak. Ilmiy uslub esa sodda, mantiqli va xolis bo‘lishi kerak –
bularning barchasini grammatik shakllar ta’minlaydi. Bu mavzu ustida
ishlaganimda, oddiygina so‘zlar ortida naqadar ulkan til kuchi borligini,
grammatik kategoriyalarning nafaqat “qoidalar”, balki “ta’sir quroli” ekanini
chin dildan angladim. Endi matn o‘qiganimda yoki o‘zim yozganimda, faqat
ma’noga emas, so‘zning qanday shaklga kirganiga, nima uchun aynan shunday
ishlatilganiga ham e’tibor beradigan bo‘ldim. Tilimizni chiroyli, mazmunli va
ta’sirli qilishda grammatik shakllarning o‘rni beqiyos ekan. Bu ish orqali
o‘zimga kerakli bilimni emas, balki tilga bo‘lgan yangi nigohni, hurmatni,
sezuvchanlikni topdim.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili
sifatidagi nufuzini oshirish va uning so‘z boyligini rivojlantirish bo‘yicha
chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. – PF-5850-son. – 21.10.2019. –
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi” to‘g‘risidagi qarori. – 20.10.2020. –
www.gov.uz
3) Shavkat Mirziyoyev. Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligiga
bag‘ishlangan xalqaro anjumandagi nutq. – Toshkent: Prezident.uz,
11.02.2021.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilm-fan sohasini 2030-yilgacha
rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. – PF-6108-son. –
29.10.2020. – www.lex.uz Shavkat Mirziyoyev. Ziyolilar bilan
uchrashuvdagi nutqi. – 19.08.2022. – Prezident.uz rasmiy veb-sayti.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat tilida ish yuritish tizimini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori. – PQ-4820-son. – 20.08.2020. –
www.lex.uz
6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. – 20.12.2023. – www.prezident.uz
7) Yo‘ldoshev, A. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili morfologiyasi.” – Toshkent: Fan
va texnologiya, 2018.
8) G‘ulomov, M. “O‘zbek tili grammatikasi: stilistik jihatlar.” – Toshkent:
Turon-Iqbol, 2020.
9) Sobirova, N. “Adabiy til va uslublar: grammatik asoslar.” – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2019.

3410) To‘xtayeva, D. “Fe’l kategoriyalarining stilistik xususiyatlari.” –
Samarqand: Zarafshon, 2021.
11) Jo‘rayev, N. “O‘zbek tilshunosligida grammatika va uslubshunoslik.” –
Toshkent: Innovatsiya, 2017.
12) Xayitov, B. “O‘zbek tili uslubiyati va matn grammatikasi.” – Toshkent:
Ma’naviyat, 2019.
13) Qo‘chqorov, S. “Morfologiya va stilistika uyg‘unligi.” – Andijon: Iste’dod,
2022
14) Islomova, R. “Uslubiy qatlamda grammatik birliklarning roli.” – Toshkent:
Akademnashr, 2020.
15) Karimova, N. “O‘zbek tili sintaksisi va uning stilistik funksiyasi.” –
Buxoro: Ilm ziyo, 2021.
16) Raxmonov, A. “Grammatik shakllarning kommunikativ vazifalari.” –
Toshkent: Muharrir Press, 2019.
17) Alimov, A. “O‘zbek tili morfologiyasi: amaliy va nazariy jihatlar.” –
Toshkent: O‘qituvchi, 2018.
18) Rasulova, M. “Til va uslub: grammatik kategoriyalarning yoritilishi.” –
Namangan: Nur, 2020.
19) Abdullayeva, Z. “Matnda grammatik birliklarning stilistik yuklamasi.” –
Nukus: Qoraqalpoq, 2019.
20) Tursunova, M. “Tilshunoslikda grammatik shakllarning uslubiy ifodasi.” –
Toshkent: Iqbol, 2023.
21) Jo‘rayev, H. “Grammatik kategoriyalar va ularning nutqdagi ko‘rinishi.” –
Toshkent: Ma’rifat, 2022.
22) Toshpulatov, I. “O‘zbek tilining zamonaviy grammatikasi.” – Farg‘ona:
Ziyo, 2018.
23) Madrahimova, D. “Stilistik analizda grammatik vositalar.” – Toshkent: Fan
va turmush, 2021.

3524) Beknazarov, U. “O‘zbek tili grammatikasi va nutq madaniyati.” – Toshkent:
Sharq, 2020.

Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari

Sotib olish