Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	419.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni

Купить

O`ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIV Е RSIT Е TI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
KIMYO KAFEDRASI
1 8 2 -GURUH TALABASI ANNAMEDOVA SONA NING
“NEFT VA GAZ KIMYOSI” FANIDAN
TAYYORLAGAN
.
MAVZU : Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni
.
1KURS ISHIKURS ISHI

Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni
REJA:
I.Kirish
II.Asosiy qism
2.1. O’simlik gudronidan bitum olish
2.2. Bitum olish usullari
2.3. Bitum asosida tayyorlanadigan materiallar
2.4. Gossipol smolasidan qurilish bitumini olish texnologiyasini
yaratish asoslari.
2.5. Bitum hosil bo’lish texnologiyasi
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

I.Kirish
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyvning "2018 yilda iqtisodiyotimizda tub
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizasiya va diversifikasiya
jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka
keng yo’l ochib berish — ustuvor vazifalar" to’g’risidagi ma’ruzasida 2018 -2021
yillarda oliy ta’lim muassasalarini moddiy - texnik bazasini modernizasiya qilish
dasturi doirasida qurilish, kapital ta’mirlash va jihozlash bo’yicha katta ishlarini
amalga oshirilganligi to’g’risida gapirdi. Endigi navbatda sohalar bo’yicha sifatli
kadrlarni tayyorlash hamda tayyorlangan mutaxassislar xalqora talablar meyorlariga
javob beraolishligi to’g’risidagi fikrlarni o’z ma’ruzasida keltirgan. 2018 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan ma’ruzasida neft va gaz tarmog’ini rivojlantirish bo’yicha bir qator
masalalar to’g’risidagi vazifalar ham belgilab berilgan.
Mustaqillikka erishilgandan so’ng Respublikamiz hayotida ijobiy yangiliklar
amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizning boy tabiiy va ishchi kuchi zahiralaridan
fan va texnikaning so’ngi yutuqlariga tayangan holda foydalanib, yurtimiz
iqtisodiyotini va xalqimizning farovonligini yanada oshirish bugungi kunning
dolzarb masalasi hisoblanadi.
Jahonning ko’plab mamlakatlari iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan
global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz salbiy ta’sir oqibatlarining oldini olish turli
darajalardagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni amalga oshirishda o’ziga xos
izchillikni, xatti-harakatlarning har tomonlama o’ylanganligi va asoslanganligini,
tub islohotlarni amalga oshirishning bosqichma-bosqichligini, reja va maqsadlarga
tomon harakatdagi sobitqadamlikni taqozo etadi. So’nggi jahon moliyaviy- iqtisodiy
krizisining mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini inobatga olgan holda O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan mamlakat iqtisodiyotining izchil va
barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar
ishlab chiqilgan bo’lib, u yerishilayotgan muvaffaqiyatlarning asosi hisoblanadi.
3

Keyingi yillarda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini moddernizasiyalash,
texnik v borishga katta e’tibor berilmoqda.
Respublikamizda neftni qayta ishlash bilan birgalikda gazni qayta ishlash
sohasiga ham katta e’tibor berildi. 1971 yil dekabrda Muborak gazni qayta ishlash
zavodi birinchi navbati ishga tushirildi. Zavod asosan halq ho’jaligi uchun eng arzon
yoqilgi, tabiiy gaz etishtirib beradi. Zavodning dastlabki quvvati yiliga 5 mlrd. m3
gazni qayta ishlashdan boshlangan. 1978-80 yillarda zavodning ikkinchi va uchinchi
navbatlari ishga tushirilib, umumiy quvvat yiliga 10 mlrd. m3 ni tashkil etdi. 1984
yil to’rtinchi navbati ishga tushirildi va umumiy quvvat yiliga 25 mlrd. m 3
ni tashkil
etdi. Hozirgi vaqtda umumiy quvvat yiliga 30 mlrd. m 3
ni tashkil etadi. Muborak
gazni qayta ishlash zavodi homashyo manbalari asosan yuqori oltingugurtli (4,5-
5,0%) O’rtabuloq, Dengizko’l-Qauzak, Samantepa konlari va kam oltingugurtli
(0,08-0,3%) Kultak, Zevarda, Pamuq, Alan gaz konlaridir. Zavodning asosiy
mahsulotlari tabiiy gaz, tehnik oltingugurt, barqarorlashtirilgan kondensat va
suyultirilgan gaz hisoblanadi.
Kurs ishining ishining maqsadi: Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni
tehnalogiyasini va borish sharoitlarini organinish.
Kurs ishining vazifalari:
-: Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni tehnalogiyasini va borish
sharoitlarini organinish
- Butim olish usullarini organish va ular boyicha bilimlarga ega bolish.
Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni tehnalogiyasini va borish sharoitlarini
organinish va neft xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil bо’lgan
mahsulotlar konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF
(spektrofotometr) qurilmalaridan foydalanib aniqlash;
.
4

Ishning obyekti sifatida SHо’rtan neftgaz va SHо’rtan gaz kimyo majmuasida
tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida qо’shimcha mahsulot sifatida yiliga 100 ming
tonnadan ortiq hosil bо’ladigan propan va butan fraksiyasi olindi.

5

II.Asosiy qism
2.1. O’simlik gudronidan bitum olish
Gossipol smolasi yog’ – moy kombinatlari chiqindisi bo’lib, o’zining tarkibida
yog’ kislotalarini, fosfor birikmalarini, azot birikmalarini saqlaganligi sababli
trebotexnik masalalarini hal qilishda u juda ham qo’l kelishi mumkin bo’lgan
moddadir. Efir sonlarining miqdori yuqoriligi, laktan shaklidagi erkin yog’
kislotalarining mavjudligi haqida dalolat beradi. Azot tutuvchi birikmalarning
borligi, gossipol smolasidagi oqsil moddali birikmalarni kondentatsiyaga
uchraganidan dalolat beradi.
Ishqoriy muhitda gossipol smolasi alyuminiy kvaslarni parchalanishidan hosil
bo’luvchi alyuminiy gidroksidi bilan reaksiyaga kirishadi. Hosil bo’lgan birikma
kalsiymagniyli muhit ta’siriga chidamli. Gossipol smolasi tarkibini taxminan 80% ni
yuviluvchan qismlar tashkil etadi. Asosiy komponentning molekulasi polimer
tuzilishga ega bo’lib, kondensatsiyaga uchragan fenol yadrolaridan tashlik topgan.
Gossipol smolasi asosida tayyorlangan EGT emulsoli TU – 38101149-75
talablarga javob berib, qirqish va bosim ostida ishlaydigan metall buyumlarni qayta
ishlashda ishlatiladi.
Gossipol smolasi yuqori qovushqoqlikka ega bo’lganligi sababli ularning
yemirilishga qarshi xossalari ham balanddir. Quyidagi jadvalda gossipol smolasi va
boshqa yopishqoq materiallarning fizik – kimyoviy ko’rsatgichlari berilgan.
6

Keyingi jadvalda turli maydalovchi materiallarning trebotexnik xossalarini
nisbiy ko’rsatgichlari (nigrol ko’rsatgichiga nisbatan olingan) keltirilgan
Shunday qilib, gossipol smolasini tadqiqoti shuni ko’rsatdi-ki, u o’zini tarkibida
laktan shaklidagi yog’ kislotalarini, azot va fosfor birikmalarini tutar ekan. Bu
birikmalar esa yuqori tabiatga ega bo’lgan yemirilishga qarshi, qirilishiga qarshi,
7

oksidlanishiga qarshi va korroziyaga qarshi xossalarga ega ekanligi aniqlandi. Shu
sababli O’ra Osiyo ITI – Giprogaz institutining tekshiruviga asoslanib gossipol
smolasi burg’ulovchi eritmalarga qo’shiluvchi moylovchi modda sifatida O’rta
Osiyo hududida ishlatish lozim deb topildi
Bu eritmani tayyorlash oddiy bo’lishidan qat’iy nazar foydasi yuqoridir.
Eritmani tayyorlash uchun tayyorlanadigan moyli modda massani 65 % ini gossipol
smolasi quyiladi. Zichlovchi modda sifatida ruh dioktilfenilditiofosfatdan 8 %
miqdorida qo’shiladi. Aralashma qaynash holatigacha isitiladi va 393 - 403 K
temperaturada 40 - 45 minut davomida ushlab turiladi.
Yana bir idishda kauchukni polietilen bilan birgalikda bir xil suyuq massa hosil
bo’lguncha qaynatiladi, 35 – 363 K gacha sovutiladi. Shu kauchuk - polietilenli
aralashmani zichlantiruvchi qo’shilgan gossipol smolasiga qo’shiladi va 45 – 6
minut davomida aralashtiriladi. So’ngra tayyor moylovchi aralashmani idishlarga
quyiladi.
Yog’ kislotalari gossipol smolasi tarkibida bo’lib, moylovchi modda sifatida
trebokimyo uchun juda muhim ahamiyatga ega. Chunki karboksil gruppa va
uglevodorod radikali tutgan uglerod atomlari uzun zanjiridan iboratligi uchun
metallar bilan xemosorbsiya jarayoniga kirishish qobilyatiga egadir.
Anion faol qo’shimchalar bilan oksidlangan risoykil, gossipol smolasi,
……. ning kub qoldiqlari hamda qattiq yonilg’ilar smolalari bitumni karbonat
materiallari bilan bog’lanishini kuchaytirib, amalda bitumning mineral materiallarini
kislotali qismlari bilan birlashmaydi . Ya’ni bitumdan asfalt tayyorlash jarayonida
bitumga qo’shiladigan moddalar tabiatiga katta e’tibor berish kerak bo’ladi.
Bitumni yupqa qatlamda kogeziya xossasini ko’paytirish uchun yuzani ohakli
eritma bilan faollashtirish yaxshi natija beradi. Yuzani xossasini o’zgartirish uchun,
kation faol qo’shimchalar bo’lgan DT diamin va KTP katapin hamda FGS gossipol
smolasi asosida tayyorlangan karbon kislotaning temirli tuzlaridan qo’shish kerak.
8

Bu maxsuotlarning tarkibida azot, uglerod, vodorod, kislorod elementlari bo’lib,
3-4-5 gruppa elementlari xosilalari suvda eriydi. Zamishlyayevaning ko’rsatishi
bo’yicha gossipol smolasini faqat 0,37 % i suvda eriydi xolos.
2.2. Bitum olish usullari.
Hozirgi davrda sanoat miqiyosida asosan neft qoldiqlaridan bitum ishlab
chiqarish yo’lga qo’yilganligi sababli bitumlar haqida ma’lumotlarni keltiramiz.
Bitum smola sifat termoplastik modda bo’lib, uni 8 – 8 oC ga qizdirganimizda
qovushoq oquvchan holatga o’tuvchi xususiyatga ega. Ular kimyoviy o’zgarmasdan
parda hosil qilish tabiatiga egadir.
Bitumlar tarkibi. Bitumlar yuqori molekulyar uglevodorodlarning murakkab
aralashmasi bo’lib, ular kislorod, azot, oltingugurtlarning bog’lanishidan hosil
bo’lgan [soddalashtirilgan tarkibi CxHy – (O ; N; S)]. Bitum tarkibida uglerod
miqdori 75 – 80 % gacha, vodorod 8 – 11,5 % gacha, kislorod 0,2 – 4 % gacha,
oltingugurt 0,5 – 7 % gacha, azot 0,2 – 0,5 % gacha tashkil etadi. Bitumni
guruhlarga ajratish uchun uning tarkibiga kiruvchi moddalarni qaynash
temperarturasi yoki erituvchiga bo’lgan munosabati asos qilib olinadi.
Richardsonning nuqtai nazarida bitumlar quyidagi fraksiyalarga ajratiladi:
Petrolenlar – tarklibida C9 – C tutgan parafinlar bor moyli moddalar. Ular
8 oC temperaturaga yetmasdan uchib ketadi.
Maltenlar – ular suyuq moyli moddalar bo’lib, bitum tarkibida 8 oC
temperaturad ham uchib ketmaydi. Ular petroley efirida, uglerod tetraxlorid
(CCl )da va uglerod sulfid(SC )da eriydi. Petrolenlar va maltenlarning molekulyar
massasi kichik bo’lib, ular bitumni qattiqligi va yumshash haroratini pasaytiradi.
Asfaltenlar – molekulyar massasi M= dan gacha bo’lib, petroley efirida
erimaydi. Biroq uglerod tetraxlorid va uglerod sulfid eriydigan qattiq, mort
moddalar. Asfaltenlar bitumga qattiqlik berib, ularning yumshash temperaturasini
oshiradi. 300 oC dan yuqorida asfaltenlar o’zidan gaz chiqarib koks hosil qiladi.
Asfaltenlarni o’z navbatida turli erituvchilardan foydalanib bir necha fraksiyalarga
ajratish mumkin.
9

Karbenlar – petroley efiri va uglerod tetraxloridda erimaydigan, faqat uglerod
sulfidda eriydigan qism.
Karboidlar – organik erituvchilarda erimaydigan moddalar bo’lib, bitumni
eruvchanlik qobilyatini kamaytiradi.
Markusson tomonidan berilgan bitumning tarkibi boshqacha ko’rinishga ega:
Mineral moylar – suyuq uglevodorodlar bo’lib, uglerodlar miqdori C 6 va undan
ko’proq atom tutgan parafinlar hamda C
5 – C
35 atomlar tutgan naftenlardan iborat.
O’rtacha molekulyar massasi M = 35 – 500 ni tashkil etadi. Bitum tarkibida
moylarning oshishi bilan plastiklik, cho’ziluvchanlik, adgeziya xossalari ortadi,
lekin uning qattiqligi va yumshash harorati pasayadi.
Asfaltogen kislotalar va angidridlar - -bitumni ba’zi bir komponentlarining
oksidlanishi natijasida hosil bo’luvchi smolasimon xosilalari, xususan naftenlar.
Ular spirtlarda yaxshi eriydi, benzinda esa yomon eriydi. Asfaltogen kislota va
angidridlar bitum tarkibida oz miqdorda uchraydi. Ular bitumga yuqori adgeziyalik
xususiyati berib, uning tarkibidagi kolloid eritmalarga stabillaydi.
Smolalar – molekulyar massasi 6 dan gacha bo’lib, uglerod etomlari soni C8 – C
gachani tashkil etib, siklik va geterosiklik tuzilishga ega bo’lgan yuqori molekulyar
uglevodorodli qattiq moddalar. Ular sovuq holda petroley efirida, uglerod
tetraxloridda va uglerod sulfidda eriydi. Smolalar bitumni yuqori quvushqoqlik va
plastiklikni namoyon etishida asosiy ahamiyatga ega. Ular o’z navbatida quyidagi
fraksiyalarga ajraladi. Bir tomondan ular moylarga bog’lanib tursa, ikkinchi
tomondan esa asfaltenlarga bog’langan.
Asfaltenlar – smolalarning polimerlanishi, degidrogenlanishi va oksidlanishi
hosilalari. Ularning molekulyar massasi dan gacha bo’lishi mumkin. Bitum
tarkibida asfaltenlar miqdori oshishi ularning qattiqligini, yumshash temperaturasini
oshirib shu bilan birga ularning eruvchanligini oshiradi. Asfaltenlar bitumni
mortlashishini oshiradi. Amalda bitumlar murakkab kolloid sistemalar deb qaralib,
dispersion muhit deb moyli qism, dispersion faza sifatida esa asfaltenlar olinadi.
Smolalar kolloidlarga qisman yutilib stabilizator vazifasini bajaradi. Moylardan
10

asfaltenlarga o’tish jarayonida bitum komponentlarining o’zgarishi sodir bo’ladi.
Ushbu holat quyidagi jadvalda keltirilgan.
Tabiiy bitumlar.
Hozirgi vaqtda tabiiy bitumlarning hosil bo’lish mexanizmi oxirigacha
aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha bu bitumlar asosan neftdan hosil bo’lgan bo’lib,
ular tabiiy sharoitda uglevodorodlarni degidrogenlanishi oqibatida to’yinmagan
bog’lar hosil qilishi, ularni polimerlanishga uchrashi natijasidir. Hosil bo’lgan
smolalar o’z navbatida oksidlangan polimerlanish jarayoniga duchor bo’lib yana
ham yuqori molekulyar moddalar – asfaltenlarga aylangan. Buni tasdig’I sifatida
shuni ko’rsatishimiz mumkin-ki, 260 - 3 oC haroratgacha isitganimizda smolalar
asfaltenlarga o’tishini ko’rishimiz mumkin. Asfaltenlarning yana ham zichlanishi
natijasida karben va karbinlar hosil bo’ladi deb qarash mumkin. Asfaltogen kislota
va ularning angidridlari esa bitum komponentlarining oksidlanib parchalanish
xosilasi deb qarash mumkin.
Asfaltli bitumlar quyidagicha farqlanadi:
Asfaltli bitumlar – plastik, eruvchan, o’ziga xos qovushoqlikka ega.
Asfaltitlar – mo’rt, qiyin eruvchan yoki erimaydigan, kuchli yaltiraydigan,
qo’ng’ir rangdan qora qo’ng’irgacha ko’rinishga ega bo’lib, uglerod sulfidda yaxshi
eriydi.
Pirobitumlar – erimaydigan va suyuqlanmaydigan, lekin termik qayta ishlash
natijasida ular eruvchan va suyuqlanuvchan holatga keluvchi moddalar. Tarkibida
kirogen mavjud. Kirogen yuqori polimerlangan, suyuqlanmaydigan va erimaydigan
bitum.
Tabiiy bitumlar toza holda ya’ni mineral qo’shimchalarsiz yoki mineral
qo’shimchalar bilan birgalikda uchraydi. Shu jihatdan bitumli tog’li jinslar tarkibida
uchraydi. Bitumli tog’li jinslarni asfaltli qatlamlar deb ham ataladi. Bu qatlamlar
qumli, dolomitli, ohakli qatlamlarni, bitumni so’rib olishi natijasida hosil bo’ladi.
Bitumli tog’ jinslaridan bitumni ajratib olish bitumni miqdori -15 % dan ortiq
bo’lsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi.
11

Bitumli aspfalt jinslaridan bitumni maydalangan tog’ jinslari suvda qaynatish
yoki organik erituvchilarda ekstrksiya qilish orqali olinadi. Tabiiy bitumlar tarkibida
quyidagilar bo’ladi: Asfaltenlar 3 -68 %, smolalar 13-45 %, mineral moylar 15-30
%. Tabiiy bitumlarning zichligi 1,05-1,15 g/sm3, yumshash harorati - oC, kislota
soni 0,5-0,15 (mg KOH)/gr, kul miqdori 0,1-5 % ni tashkil etadi.
Ozokeridlar. Tabiiy ozokerid (tog’ mumi) izotuzilishli metan
uglevodorodlaridan tashlik topgan, qo’ng’ir rangdan to’q qora ranggacha bo’lgan
massa. Tog’ jinslarini g’ovak qismiga, yoriq hamda chuqurchalarga ozokerid
so’rilib kiradi. Ozokeridning suyuqlanish temperaturasi 65- oC ni tashkil etadi. Shu
sababli uni qaynoq suv orqali tog’ jinslaridan ajratib olinadi. Ajratib olingan
ozokerid sulfat kislota va oqlovchi loylar bilan qayta ishlanadi. Yaxshilab tozalash
natijasida tiniq shaffof ozokerid olish mumkin. Ozokeriddan serizin olinadi.
Ozokerid, parafin va serizin aralashmasi matoni, qog’ozni, elektrdan
izolyatsiyalovchi materiallar, rezina-texnik materiallar ishlab chiqarish va boshqa
maqsadlar uchun ishlatiladi.
Eramizdan 6 yil avval tabiiy bitumlar Vavilon ko’chalarini asfaltlash uchun
ishlatilgan. Marko Polo 1300-yilda Bokuda suyuq asfaltlarni yig’ilgan joylari
to’g’risida axborot bergan. 6 -yilda Andrson Libablius bitumli materiallarni
sinflashga harakat qilgan. Biroq 1777-yilda Le Saj bitumlarni to’liqroq sinflashga
erishgan. Bu sinflanishga neft ham kiritilgan. XIX asrga kelib zichlantirilgan asfalt
ko’proq ishlatila boshlandi. Asfaltli jinslar maydalanib kukun holiga keltiriladi.
Kukun holdagi asfalt qizdirilib yo’llarga yotqiziladi va og’ir metallar bilan qo’lda
mahkam qilib zichlantiriladi. Natijada zich va tekis yopiq hosil bo’ladi.
Sun’iy (neftli) bitumlar.
Sun’iy bitumlarni olinishi bo’yicha uch guruhga bo’lish mumkun:
1. Qoldiq bitumlar – neftni, mazutni, gudronni to’g’ridan-to’g’ri haydap
olayotgan paytda qoladigan qoldiq sifatida yoki neftni krekinglash paytida
qoladigan qoldiq (kreking bitumlar).
12

2. Oksidlab olinadigan bitumlar – neft qoldiqlarini (mazut, gudron, moyni tanlab
ekstraksiya qilish, kreking qoldiqlar va ular aralashmasi) 180-3 oC temperaturada
havo tarkibidagi kislorod orqali eritma orqali o’tkazib, ya’ni oksidlab olinuvchi
bitumlar.
3. Aralash bitumlar – neftning har xil qoldiqlarini distilyat qoldiqlari yoki bitum
qoldiqlari bilan aralashtirish orqali olinadigan bitumlar.
Oksidlash orqali yumshash temperaturasi yuqoriroq holatgacha (204 oC gacha)
bo’lgan bitumlarni olish mumkin. Qoldiqlardan hosil bo’lgan bitumlarni yumshash
yumshash harorati pastroq (107 oC gacha) bo’ladi. Ularni zichligi past ammo
penetratsiyasi ko’rsatgichi qoldiq bitumlarga nisbatan yuqori bo’ladi. Oksidlangan
bitumlar yuqori adgeziya namoyon qiladi va polimer modifikatorlar bilan yaxshi
aralashadi.
Har xil bitumlarni bir-biri bilan aralashtirish natijasida ularning fizik-mexanik
xarakteristikalarini oshirishga erishish mumkin. Bitumlarni aralashtirayotgan paytda
ularning addetivli xossalari faqat yumshash haroratiga ta’sir qiladi xolos.
Aralashayotgan bitumlar o’zining sirt taranglik ko’rsatgichi bilan bir-biriga
yaqin bo’lishi kerak.
Neft bitumlarining tarkibi massasi bo’yicha quyidagi foizlarda fraksiyalar bilan
xarakterlanadi:
Mineral moylar 43 - 6 %;
Smolalar 15 - 39 %;
Asfaltenlar 16 - %;
Karben va karboidla 0,5 - ,8 %.
Neftdan olingan bitumlar o’zining tarkibi bo’yicha tabiiy bitumlardan farq
qilmaydi.
Bitumning elementar tarkibi o’zgaruvchan bo’lib, quyidagi chegaralarda
o’zgarib turadi: uglerod 7 – 80 %, vodorod 10 – 15 %, oltingugurt 2 – 9%, kislorod
1 – 5 %, azot 0 – 2 % ni tashkil etadi. Bu elementlar bitum tarkibida uglevodorodlar
13

shaklida yoki ularning oltingugurt, kislorod, azot bilan birikmalari holida bo’ladi.
Bitum juda murakkab kimyoviy tuzilishga ega. Ularda to’yingan uglevodorodlar
C9H dan C3 H6 gacha bo’lishi mumkin
14

zichlantiruvchi va xemosorbsion shaklida plyonka hosil qiluvchi komponentlar
tutgan ochiq ustunlarni bo’yash uchun ishlatilinadi. Sanoat miqiyosida yuqoridagi
moylovchi maxsulotlar bilan qadoqlangan mingdan ortiq dalotalarning barcha
texnik ko’rsatgichlari o’sganligini ko’rsatdi. Shu bilan bir qatorda burg’ulash tezligi
30 % ga oshdi. Har doim ishlatiladigan moylovchi materiallar bilan qoplangan
dalotalarga nisbatan yuqori haroratli burg’ulash sharoitida va vodorod sulfid
ishtirokida ishlovchi, texnika uchun IPM- markadagi moylovchi gossipol smolasi
asosida tayyorlangan maxsulotlar tayyorlangan. Bu jarayonda gossipol smolasi
vodorod sulfidli karroziyaga qarshi kimyoviy ekran vazifani bajaradi.
O’zbekistonda ham so’nggi yillarda gossipol smolalaridan har xil kompozitsion
maxsulotlar, qurilish bitumlari ishlab chiqarish bo’yicha qator olimlar ilmiy ish olib
bormoqdalar. Bu olimlar ―Fan va tarqqqiyot unitary korxonasida ilmiy izlanishlar‖
olib borib, raqobatbardosh kompozitsion materiallar olish texnologiyasini yaratish
ustida ishlamoqda. Jumladan, B.B. Sobirovni doktorlik dissertatsiyasi asfaltbeton va
aeroport yo’llari qoplamalari orasidagi tirqishlarni qoplash maqsadida
ishlatilinadigan va gossipol smolasi asosida tayyorlangan mastika va boshqa
kompozitsion maxsulotlar olishga qaratilgan. Xuddi shu yo’nalishdagi ishni ya’ni,
gossipol smolasidan tayyorlangan bitum asosida kompozitsion maxsulotlar olish
SH.R. Quranboyevni nomzodlik dissertatsiyasida ham o’rganilgan. Biqoq ular hosil
qilgan gossipol smolasi asosidagi bitum neft gudronini yuqori temperaturada
oksidlash orqali bitum olish jarayoniga moslashgan. Ya’ni neft gudroni o’rniga
gossipol smolasi gudroni havo bilan oksidlash orqali bitum sintez qilingan.
2.3. Bitum asosida tayyorlanadigan materiallar.
Bitumni yuqori disperslikka ega bo’lgan to’ldiruvchilar va maxsus
qo’shimchalar qo’shib bitumli mastikalar olinadi. Bu mastika tarkibiga erituvchilar
ham kirishi mumkin. Mastika kleydan shu bilan farq qiladi-ki, uning tarkibida juda
ham ko’p miqdorda to’ldiruvchi bo’lib, yuqori yopishqoqlikka ega.
15

To’ldiruvchilar mastika tarkibiga chang shaklida (ohak, dolomit, bor, talk,
trepel, gips, sement va boshqalar) kiritiladi yoki tola holatida (shlakli paxta, shisha
tola oqshoqlari, torf ushoqlari, asbest) aralashtiriladi. To’ldiruvchilar bog’lovchi
materiallarni sarfini kamaytirib, mastikani issiqlikka chidamligi va qattiqligini
oshiradi. Tolali to’ldiruvchilar esa materialni mustahkamligini oshirib,
cho’ziluvchanligi va qayishqoqligini oshiradi.
Neft bitumi asosida tayyorlangan mastikalar ishlatilishiga qarab ―issiq yoki‖
―sovuq holda bo’lishi mumkin.
‖
Issiq bitumli mastikalar 160- oC gacha qizdirib, eritilgan holda ishlatiladi. Issiq
holda ishlatiladigan mastika tarkibida to’ldiruvchilar quyidagi miqdorda bo’ladi:
changsimon 5-30 %, tolasimon 10- 5 %, aralashgan holatda bo’lsa % dan kam emas.
Mastikani tayyorlash maxsus qozonlarda doimo aralashtirib turib pishiriladi. Bitum
eritmasi 160- 8 oC ga yetganda unga asta sekinlik bilan bo’lak-bo’lak qilib
to’ldiruvchi oldindan yaxshilab quritilgan va oC gacha qizdirilgan holda qo’shiladi.
So’ngra suyuqlikni bir xil massa hosil bo’lguncha va ko’piklar pasayib o’tirguncha
pishiriladi. Issiq holda ishlatiladigan mastikalarning markalari quyidagilar: MBK-G-
55, MBK-G-65, MBK-G-75, MBK-G-85, MBK-G- .
Suyuq holda ishlatiladigan mastikalar bog’lovchi moddalarni suyultirish orqali
(organik erituvchilar) yoki emulgirlangan bitumlar asosida tayyorlanadi. Sovuq
holda ishlatiladigan bitumli mastikalar tayyorlash uchun qiyin eruvchan bitum yoki
bitum qorishmasini to’ldiruvchilar bilan aralashtirib (to’ldiruvchi sifatida
kukunlashtirilgan ohak, asbest ishlatiladi) solyarka moyida yoki kerosinda eritiladi.
Sovuq holatda ishlatiladigan mastika tayyorlash uchun bitum yaxshilab eritiladi va
suvsizlantirilinadi. Suvsizlantirish bitumni 160- 8 oC gacha qizdirish orqali amalgam
oshiriladi. Bitum butunlay erib ketgandan so’ng pishirish qozoniga alohida –
alohida qilib ma’lum miqdorlarda oldindan tayyorlab qo’ygan to’ldiruvchi va
solyarka moyi quyiladi. Doimo aralashtirib turib bir xil massa hosil qilinadi va
ko’pigi o’tirishi kutiladi. Ma’lum vaqt pishirilgandan so’ng sovitiladi va idishlarga
quyiladi. Sovuq holda ishlatiladigan mastikalar germetik yopiladigan idishlarda
saqlanadi va toshiladi.
16

Emulgirlangan bitum asosida tayyorlangan, sovuq holda ishlatiladigan mastika
tayyorlash bitumli emulsiyani yoki pastani mineral to’ldiruvchilar bilan aralashtirish
orqali tayyorlanadi. Bunday mastikalar uchun erituvchi vazifasini suv bajaradi.
Bunday mastikalarni olish bitum maqteriallarining suvda kolloid eritmalar hosil
qilish prinsipiga asoslangan ya’ni, emulsiya hosil bo’ladi. Buning uchun
emulgatorlar ishlatiladi. Emulogatorlar sirt faol moddalar bo’lib, bitum suv
chegarasidagi sirt tarangligini kamaytiradi.
O’ralgan yopqich materiallar.
O’ralgan yopqich materiallar yopuvchi karton qog’oz, asbest qog’oz, shisha
mato, metall folga asosida hamda asossiz ishlab chiqariladi. Asosiy materiallar
bitum yoki bitum aralashmalarini astar bo’lgan materiallarga shimdirish orqali
tayyorlanadi. Astarsiz yopqich materiallarni ma’lum qalinlikda valiklar orqali
prokatlanadi. Prokat materiallari sifatida bitum yoki uning aralashmalarining
organik erituvchida hosil qilingan har xil to’ldiruvchilar bilan to’ldirilgan va
qo’shimcha antiseptik yoki plastefikatorlar qo’shilgan massa qo’shiladi. Birinchi
martda bitum asosida o’ralgan yopuvchi materiallar ishlab chiqarish 1906 – yilda
Angliyada ―Ruberoid Building Products Ltd zavodida ishlab chiqarilgan. Shu‖
zavod nomidan bitum shimdirilgan qora qog’oz ruberoid deb ataladi.
Ruberoid yopuvchi karton qog’ozni oson eruvchan neft bitumi bilan
shimdiriladi, so’ngra bir yoki ikki tomonini qiyin eruvchan neft bitumi bilan
yopiladi. Ruberoidni sifatini oshirish maqsadida uni ustiga yotqizilgan maxsulotlar
tarkibiga har xil to’ldiruvchilar va qo’shimchalar qo’shiladi. Bundan tashqari bu
tarkibga polimer antiseptiklar ham qo’shiladi. Ruberoidni oldi tomonini mayda
donador, katta donador yoki tangachasimon yoyiluvchan materiallar sepiladi. Orqa
tomoni esa mayda donali yoki changsimon sochiluvchan moddalar sepiladi. Shu
tariqa tayyorlangan ruberoidlarning bir qavati ikkinchi qavatiga yopishib qolmaydi.
Yopishish uchun ishlatiladigan karton chirish xususiyatiga ega bo’lganligi sababli
unga antiseptiklar qo’shiladi. Hozirgi vaqtda RKK – 500V, RKK – 400A, RKK –
400B, RKM – 400B, RPM – 300A va boshqa markadagi ruberoid ishlab chiqariladi.
Pergamin yopishish uchun ishlatiladigan kartonni yumshash temperaturasi
17

oC gacha bo’lgan neft bitumlari bilan shimdirish yo’li bilan tayyorlanadi. Suv va
bug’lardan izolyatsiyalash uchun ishlatiladi hamda ruberoidning tag qatlami sifatida
ishlatiladi.
Tom yopuvchi to’r yopishtirish uchun ishlatiladigan kartonni toshko’mir yoki
slanes qoldiqlaridan hosil bo’lgan yog’larni shimdirib olinadi. Shimdirilgan
qog’ozning ikkala tomoniga quritilgan shilqum yoki mineral kukunlar sepib
chiqiladi. To’rqog’oz ko’p qatlamli yopuvchi materiallar ustidan qoplanish uchun
hamda suv va bug’dan izolyatsiyalash uchun ishlatilinadi.
Gidroizol bu suvdan himoyalovchi o’rama material bo’lib, asbest qog’ozlarni
neftni oksidlangan bitumlarini shimdirish orqali tayyorlanadi. Gidroizollar yer
ostida ishlovchi qurilmalar va imoratlarni himoyalash uchun ishlatiladi.
Shisha ruberoid bitumli bog’lovchi materiallarni shisha tolali materiallarga ikki
tomonlama surtish orqali tayyorlanadi. Ular ham yopuvchi gilam ostiga yoki ustiga
qoplanib himoyalovchi vazifani bajaradi. Shisha ruberoidlar S-RK, S-RCH, S-RM
markada ishlab chiqariladi.
Metalloizol 0,05-0,2 mm qalinlikdagi alyumin polgalarni ikkala tomonidan
bitum yoki bitumni har xil markalari aralashmasini qoplash orqali olinadi. Uniikkala
tomonidan qoplash uchun rezina bilan modefitsirlangan bitumli bog’lovchi 5 %
gacha asbest tolali to’ldiruvchi bilan aralashtirilgan bitum massalari ishlatiladi.
Metalloizol uzilishga chidamli va uzoq muddat ishlaydi. Gidrotexnik inshoatlarni va
yer ostida ishlaydigan uskunalarni nam va har xil kislota, ishqorli suvlardan
himoyalash uchun ishlatiladi.
Folgoizol metalloizolning bir turi bo’lib, ikki qavatli o’ralgan material. Har bir
qavati g’adir-budir qilingan yoki silliqlangan folga. Bir tomonidan
mukammallashtirilgan rezinali bitum bog’lovchi bilan surtilgan. Atmosferaga
bardosh beruvchi lak yoki bo’yoq bilan bo’yalgan bo’lishi mumkin. Turar va jamoat
binolarining tekis qilib qo’yilgan tomonlarini gidroizolyatsiya qilish uchun,
tomlarga o’rnatilgan shifer choklarini berkitish uchun va tomyopqich gilam sifatida
ishlatiladi.
18

Izol astarsiz o’ralgan material bo’lib, u ham gidroizolyatsiya maqsadida
foydalaniladi. U GOST – 10296-9 bo’yicha mineral to’ldiruvchilar, plastifikatorlar,
antiseptiklar qo’shilib rezina bitum aralashgan bog’lovchi moddalardan
tayyorlanadi. Izol ishlab chiqarishda to’ldiruvchi sifatida maydalangan mineral
moddalar masalan, talk, ohak, g’ovaklashtirilgan tuproq va boshqalar ishlatilinadi.
Izol ishlab chiqarishda rezina bitumli bog’lovchilar ishlatilgan rezinani maydalab
devulkanillantiriladi va ko’p miqdordagi bitum bilan aralashtirilinadi. Bu aralashma
180- oC haroratida isitilib, so’ng to’ldiruvchilar solinadi. Hosil bo’lgan rezina
bitumli massani kolondir valiklarida plassifikatsiyalashtirib polotno shaklida
chiqarilib g’altaklarga o’raladi. Izolning eng asosiy xususiyatlari ularning
cho’ziluvchanligi bo’lib 6 % gacha cho’zilishi mumkin. Bu xususiyat - 5 oC gacha
saqlanadi. Izl chirimaydi. Izol qiyrixon va tekis tomlarni yopish uchun va par hosil
qiluvchi uskunalarni izolyatsiyalash uchun ishlatiladi.
Brizol. Bu ham astarsiz o’rama material bo’lib, valsofka usulida prokatlanib
hosil qilingan massani kolandirlash yo’li bilan olinadi. Brizol avtomobil shinalarini
va rezinalarni maydalab ularga plastifikator va to’ldiruvchilar qo’shilib bitum bilan
aralashtirib tayyorlanadi. Boshqa gidroizolyatsiyalovchi materiallarga qaraganda,
toza bitumdan olingan brizol chirishga juda mustahkam, suvga chidamli, suv
o’tkazmaydigan, havo ta’siriga chidamli, sovuqbardosh va elastikdir. Brizol va izol
astarga ega emas. U vazifani bitum rezina bog’lovchilar ichiga qo’shiladigan asbest
tolalari bajaradi.
2.4. . Gossipol smolasidan qurilish bitumini olish texnologiyasini
yaratish asoslari
Gossipol smolasidan hozirgacha doimiy ravishda bitum ishlab
chiqarilmayotganligi sababli u uchun maxsus texnologik qurilma mavjud emas. Shu
sababdan neft bitumini ishlab chiqaradigan uskunalarni qayta jihozlab o’simlik
gudronidan bitum hosil qilish uskunalarini tayyorlash mumkin. Neft qoldiqlaridan
bitum ishlab chiqarish uskunalaridan biri MBU – markali uskuna bo’lib, uskuna
orqali quyidagi maqsadlar uchun ishlatilinadigan bitum olish mumkin:
19

1) Yo’llarni qoplash uchun ishlatilinadigan bitum;
2) Turli qoplamalar olish uchun ishlatilinadigan bitum;
3) Qurilish maqsadlarida ishlatilinadigan bitum;
4) Izolyatsiyalovchi bitum;
5) Bitumli mastikalar ishlab chiqarish uchun ketadigan bitumlar.
Asosan bitumlar uch xil usul bilan olinadi:
1) Vakum orqali haydashdan foydalanib bitum olish mumkin. Bu usullarda
qoldiqdan hosil qilgan bitumlar olinadi;
2) Neft maxsulotlarini yuqori temperaturada oksidlash orqali bitum olish
mumkin. Bu usul bilan oksidlangan bitum olinadi;
3) Kompaund bitumlar. Bu usul bilan yuqorida ikki usul bilan olingan bitumlar
har xil darajada aralashtirilib olinadi.
Sifatli maxsulotlar olish uchun albatta xom ashyoni sifatiga katta e’tibor berish
kerak. Neft maxsulotlaridan bitum olish uchun mini uskunalar mavjud bo’lib, ularga
biz yuqorida misol keltirgan MBU – markali uskuna misol bo’ladi. Bu uskuna blok
tipida yig’ilgan bo’lib, uzluksiz ravishda ishlaydi. Bu uskuna yo’l qoplamalari
uchun, qurilish va yopuvchi maxsulotlar olish uchun bitum tayyorlaydi. Yo’l
qoplamasi uchun yoki qurilish maqsadida bitum olish uchun mazut yoki kreking
qoldig’ini kollonna shaklida yig’ilgan uskunani ichida havo haydash orqali bitum
olinadi. Bu uskunani texnik ko’rsatgichlari quyidagilar:
20

Bitum ishlab chiqarish uchun ishlatilinadigan MBU-1 uskunasiga o’zgartirishlar
kiritib gossipol smolasda bitum hosil qilish uskunasini labaratoriya variantini
yaratdik va biz olgan natijalar shu uskunadan foydalanib hosil qilinganbitumlardan
olingan natijalardir. Gossipol smolasodan bitum hosil qilish uchun davriy ravishda
ishlaydigan uskunaning blok chizmasi quyida keltirilgan.
21

Biz tomondan yaratilgan uskuna silindr shaklidagi hajmi 1,5 litr idishdan iborat
bo’lib, elektr yordamida isitiladi. Idishni (reaktor) teppa tomoni qopqoq bilan
yopilgan bo’lib, kerak paytda ochilishi mumkin. Qopqoqda termometr o’rnatish,
22

aralashtirgich o’rnatish va kerak paytda kalsiy oksidni solish uchun teshik va
darchalar ochilgan. Zaharli gazlarni chiqib ketishi uchun dud burunlar qilingan. Bu
uskuna davriy ravishda ishlagani uchun qopqoq ochilib gossipol smolasidan 500 ml
solinadi. Idish reaktor vazifasini bajaradi. Idishga gossipol smolasi solingandan
so’ng isitgich yoqiladi. Temperatura 60- 7 oC ga borganda gossipol smolasining
qovushqoqligi pasayib oquvchan holatga keladi. Shu vaqtda aralashtirgich ishga
tushiriladi. Temperatura 90 oC ga borganda reaktordagi massa qaynay boshlaydi.
Bu gossipol smolasi tarkibidagi suvning bug’lanib chiqib ketayotganidan dalolat
beradi. Bir necha minut davomida qaynashdan keyin suv bug’lanib ketgandan so’ng
maydalangan kalsiy oksidini reaktor ichiga solamiz. Aralashtirishni davom ettirgan
holda temperaturani oshirib bitum hosil bo’lishini reaktor ichidagi massadan olib va
uni sovitib nazorat qilish orqali kuzatib turiladi.
2.5. Bitum hosil bo’lish texnologiyasi
Yuqorida erishilgan tajribalar natijasida bitum hosil bo’lish temperturasi optimal
temperaturalarini aniqlaganimizdan keyin, navbatdagi vazifamiz bitum osil bo’lish
jarayonini optimal vaqtini topish bo’ldi. Buning uchun kuzgi va bahorgi gossipol
smolalaridan optimal temperaturalarda hosil bo’lgan bitumni o’sha o’sha
temperaturalarda 15 minutdan 180 minutgacha ushlab turdik. Kalsiy oksidni
hisoblangan miqdorda bitum hosil qilish uchun gossipol smolasini haroratini oC ga
yetganda qo’shib aralashtirdik. Temperaturani 200- oC ga ko’tarib minemal vaqt
davomida ya’ni 5 minutda ushlab turdik. Bu vaqt davomida kalsiy oksid gossipol
smolasi bilan to’loq reksiyaga kirishib ulgurmaydi. Shu sababli minimal vaqtni 5
minutdan 6 minutga ko’paytirdik. 6 minut o’tgandan keyin reaktor temperaturasi
200- oC ni tashkil etganda aralashma reaksiyaga kirisha boshladi. Bu vaqtda
reaksiya ketayotganini reaktor teppasida kichik-kichik pufakchalar hosil bo’lganidan
ko’rdik. Demak temperatura 200- oC ni tashkil etib, 60 minut davomida aralashtirib
turilgan massani aktivlanish energiyasi reaksiyaga kirishish uchun yetarli bo’lgan
energiya zahirasiga ega bo’lar ekan ya’ni, termodinamika nuqtai nazaridan bu ikkala
modda bir-biri bilan reaksiyaga kirishi uchun 200- oC harorat, 60-70 minut vaqt
23

talab etar ekan. Bahorgi gossipol smolasi bilan o’tkazgan tajriba esa, 260- 8 oC
haroratni va 70-90 minut tashkil etdi. Bundan ko’rinib turibdiki, bitum hosil qilish
uchun gossipol smolasini 6 - 8 oC gacha ko’tarib olib, kalsiy oksidni ham 150 oC
dan past bo’lmaganharoratda quritib bir-biri bilan aralashtirish kerak ekan.
Aralashtirish temperaturasi qancha yuqori bo’lsa, bitum hosil bo’lish davri ham
shuncha qisqa bo’lar ekan.
Bitum hosil bo’lgani va uning qattiqligi olingan namuna atrof muhit
temperaturasigacha pasaygandan keyin ya’ni 5 oC haroratda , mm diametrli igna
botish chuqurligi - 3 birlikni tashkil etdi. Yumshash harorati esa 35-37 oC
temperaturada aralashma massasini ushlab turish vaqti ortib borgan sari uning
qattiqligi ham ortib bordi. Ushlab turish vaqti ortgan sari igna botish chuqurligi ham
kamayib bordi. Nihoyat temperatura 200- oC ni tashkil etib, ushlab turish vaqti 180
minutni tashkil etganda igna botish chuqurligi 49-60 birlikni tashkil etdi. Bahorgi
gossipol smolasi bilan olib borgan tajribada esa 260- 8 oC temperaturada CaO bilan
ishlov berib 180 minut davomida ushlab turilganda igna botish chuqurligi 6-8
birlikni tashkil etdi.
Hosil bo’lgan bitumning fizik-kimyoviy va mexanikaviy ko’rsatgichlari.
Gossipol (C3 H3 O8, molekulyar massasi 518 m.a.b.) polifenol moddalar sinfiga
kirib gossipol smolasi tarkibiga kiradi. O’z navbatida gossipol smolasi yog’-moy
sanoatining chiqindisi hisoblanadi. Gossipol ikkita siklik naftalin skeletidan tashkil
topgan bo’lib, ularning har biri ta kondersirlangan benzol siklli birikmalardan
tashkil topgan. Naftalinning siklik skeletlari bir-birlari bilan uglerod atomlari bilan
oddiy bog’ orqali bog’langan. Gossipol molekulasidagi ikkita gidroksil guruh
gossipolning kislotali xossasini taminlaydi. Bundan tashqari gossipol smolasi
tarkibiga uglerod atomlarining miqdori 8 dan ko’p bo’lgan yuqori molekulali yog’
kislotalari ham bor. Shunday qilib gossipol smolasi murakkab ko’p komponentli
sistemani hosil qiladi. Natijada bu ko’p komponenetli sistemaga ichkaridan yoki
tashqaridan ta’sir etganimizda u o’zini yo molekulyar eritma yoki dispers sistema
xossasini namoyon qiladi. Dispers sistemadagi funksional guruhlarning borligi
hisobiga maqsadli ravishda sistemaning xossasini o’zgartirishimiz mumkin.
24

Gossipol smolasiga mineral moddalarni kiritishimiz hisobiga dispers sistemani
tuzilishi o’zgaradi. Bu esa gossipolli sistemaning fizik-kimyoviy va fizik-mexanik
xossalariga ta’sir etadi. Shu yo’sinda mineral moddalarni ta’sir ettirish natijasida
gossipol smolasini tashkil etuvchilarning tuzilishini o’zgartirib bitum hosil qilish
mumkin.
Shartli ravishda gossipol smolali kolloid sistema zarrachalarining orasidagi
kimyoviy bog’lanish hosil bo’lishi quyidagi sxema ko’rinishida bo’lishi mumkin:
Shunday qilib o’tkazgan tajribalarimiz asosida gossipol smolasini va kalsiy
oksidi bilan modefikatsiya qilib bitum hosil qilish mumkin ekanligi amalda sinab
ko’rildik. Hosil bo’lgan bitumning temperaturaga bog’liq ravishda uning yuqori
temperaturada ushlab turish vaqtining penetratsiyaga va cho’ziluvchanligiga ta’siri
quyidagi rasmlarda keltirilgan:
Pishirish vaqtining Pishirish vaqtining
cho’ziluvchanlikka ta’siri. penetratsiyaga ta’siri.
25

Bitum hosil bo’lish texnologiyasi.
Gossipol smolasini kalsiy oksidi bilan reaksiyaga kirishtirib, qurilishbob bitum
olish texnologiyasining soda ko’rinishdagi texnologiyasi quyidagi chizmada
keltirilgan.
Texnologik chizmadan ko’rinib turganidek kalsiy oksidni tayyorlab olish
jarayoni ancha murakkab. Ishlab chiqarilayotgan kalsiy oksidi katta va mayda
bo’laklardan iborat bo’lganligi sababli uni kukun holatga keltirib olinadi. Maydalash
uchun biz chinni hovonchadan foydalandik. Maydalangan kalsiy oksidini 1 sm da ta
teshigi bor metal simli elakdan o’tkazdik. Elakdan o’tkazilgan kukun holdagi kalsiy
oksidini 130- oC temperaturada quritdik. Quritilgan kalsiy oksid kukuni elektron
tarozi orqali hisoblangan miqdorda tortib olib, reaktor ichiga soldik.
Gossipol smolasidan massa bo’yicha tortib olib reaktorga joyladik.
Suvsizlantirilgan gossipol smolasi ustiga quritilgan kukun holidagi kalsiy oksid
moddasini sepdik. Aralashtirgich ishlayotgani sababli kalsiy oksid kukuni gossipol
smolasi massasi ichiga asta sekin tarqlib hajm bo’yicha yoyilib ketdi. Kalsiy oksidi
zarrachalarini cho’kib qolmasligi uchun aralashtirgich tezligini sekundiga 10 sm
tezlikda ushlab turildi. Shu bilan bir vaqtda haroratni tezda ko’tarishga ya’ni
26

temperaturani 250 oC atrofiga olib chiqishga harakat qilindi. Chunki zarrachalar
cho’kib ulgurmasdan reaksiyaga kirishishi kerak edi.
Yaratilgan texnologiya orqali gossipol smolasi va kalsiy oksidi asosida sintez
qilingan bitum o’zining fizik-kimyoviy ko’rsatgichlari bo’yicha neft asosida
yaratilgan bitumlardan qolishmas ekan. Quyidagi jadvalda ularni solishtirish uchun
gossipol smolasini kalsiy oksidi bilan modefikatsiyalab olingan bitum, neft asosida
olingan bitum va GOST talablari bo’yicha ko’rsatgichlar keltirilgan:
27

III. Xulosa
1. Adabiyotlar tahlili asosida o’simlik gudronidan ya’ni gossipol
smolasidan bitum olish masalasi 2000-yildan beri o’rganila boshlanganligi
anoqlandi.
2. Gossipol smolasini poliminerallar bilan modefikatsiya qilib qurilish va
yo’llarni asfaltlash uchun ishlatiladigan bitum olishga erishildi.
Bitum hosil bo’lish sharoitlarini ya’ni hosil bo’lish temperaturasini, vaqtini va
modifikator konsentratsiyasini optimal darajalarini aniqladik. Bitum hosil bo’lishi
uchun optimal vaqt 8 minutni, temperatura - oC ni, kalsiy oksidi kansentratsiyasi
7-9 % ni tashkil etar ekan.
3. Gossipol smolasidan olingan bitum o’zining fizik-kimyoviy va maxanikaviy
ko’rsatgichlari bo’yicha davlat andozalariga mos keladi.Bitum sintez qilish
texnologiyasi yaratildi va sinov uchun yetarli miqdorda hosil qilindi.
4. Yog’-moy korxonalarini chiqindilarini qayta ishlash natijasida sanoatda va
qishloq xo’jaligida ishlatilishi mumkin bo’lgan maxsulotlar olish, chiqindilarni
yoqib yuborishdagi yoki chuqurlarga to’kib qo’yish natijasida atmosferaga
chiqadigan zaharli moddalar miqdorini bir necha marta kamaytiradi.
28

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI.
1. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга
кўтарадиган йил бўлади” Тошкент “Ўзбекистон” 2012.
2. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Тошкент
“Ўзбекистон” 2011.
3. Коратаев Ю.П., Ширковский А.Н. Добыча, транспорт и подземное хранение
газа. - М.: Недра,.- 486с.
4. Ширковский А.И.. Разработка и эксплуатация газовых и газоконденсатных
месторождений.- М.: Недра,.- 347с.
5. Правила разработки газовых и газоконденсатных месторождений.- М.:
Недра,. - 103с.
6. Требин Ф.А., Макогон Ю.Ф., Басниев К.С.. Добыча природного газа. - М.:
Недра,.- 607с.
7. Добыча, подготовка и транспорт природного газа и конденсата. Т.1 /
Справочное руководство в 2-х томах. Под ред. Коротаева Ю.П., Маргулова
Р.Д.. - М.: Недра.- 360с.
8. Гуревич Г.Р., Брусиловский А.И.. Справочное пособие по расчету фазовых
состояний и свойств газоконденсатных смесей.- М. - 264с.
9. Коротаев Ю.П. Эксплуатация газовых месторождений. - М.: Недра. - 415с.
10. Инструкция по комплексному исследованию газовых и газоконденсатных
пластов и скважин. - М.: Недра, - 301с.
11. Коротаев Ю.П. Комплексная разведка и разработка газовых
месторождений.- М.: Недра, - 428с.
13. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met.
14. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm.
15. www.irimex.ru/energo.htm.
16. www.vniigaz com/russian/artides/filat t.htm
17. www. http//org.ru.adrem.us/dokument/. Doc
29

Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni

Купить