Gulxaniy masallarining ba’zi bir g’oyaviy-tematik xususiyatlari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	69.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Gulxaniy masallarining ba’zi bir g’oyaviy-tematik xususiyatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
Gulxaniy masallarining ba’zi bir g’oyaviy-
tematik xususiyatlari
KURS ISHI
Talaba: 405 -guruh talabasi
O’tkirova Ma’rifat
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
________ _______________
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________

1

Toshkent-2024
Talabaning F.I.SH. O’tkirova Ma’rifat
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 405- guruh
Fan nomi : O’zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi: “ Gulxaniy masallarining ba’zi bir g’oyaviy-tematik
xususiyatlari ”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva
A’zolar:
__________________ __________
__________________ __________
__________________ __________
2

MUNDARIJA :
KIRISH .................................................................................................................. 5
Amir kishvari har’am, livoyi adl dar dastam ................................................... 11
............................................................................................................................... 26
2.2. Gulxaniy asarlarining tili va badiiy vositalari ........................................... 27
XULOSA ............................................................................................................. 30
Xulosa qilib aytganda, Gulxaniy ijodi butun o’zbek adabiyotining sharqona
muhitini ochib beruvchi poydevor sifatida muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, “Zarbulmasal” o zbek badiiy nasrining eng yetuk namunalari ʻ
qatorida faxrli o rin olgan. Rang-barang tasviriy vositalardan, jumladan,
ʻ
murakkab sajdan keng foydalanib yozilgan bu asarning tili nihoyatda
shirador, jozibali bo lib, asarning chin ma noda xalqchil ruh egallashida
ʻ ʼ
juda katta xizmat qilgan. O’zbek adabiyoti tarixida Gulxaniy ijodining
o’ziga xos o’rni bor. Undan oz lirik she`rlar qolgan bo’lsa ham o’z davrining
voqea holatlarini ko’rsata olgan. Ayniqsa, o’sha davrdagi ochlik va
yupunlikdan azob chekkan kambag’al xalq ahvolini ro’y-rost ko’rsatib
bergan. Gulxaniy XIX asming I yarmi Qo’qon adabiy muhitida masal-tamsil
janrida go’zal va original asar yaratishga muvaffaq bo’lgan adibdir.
Gulxaniy tabiatan hazil mutoyibaga usta, xalq urf-odatlarini, til boyliklarini,
maqol, matal, naql va rivoyatlarini, hajv va yumorini chuqur bilgan shaxs
bo’lgan. Gulxaniyning shaxsiyati va adabiy merosi haqida ma’lumot
beruvchi ilk manba Umarxon davrida yaratilgan «Majmuai shoiron»
tazkirasidir. Chunki tazkira, birinchidan, Gulxaniy hayotlik vaqtida
maydonga kelgan, ikkinchidan, tazkira adibni koyigan, bilgan, u bilan
muloqotda bo’lgan kishilar (Fazliy, Mushrif, Xotif) tomonidan yaratilgan.
Tazkiraning Gulxaniy hayotini yoritishga bag’ishlangan sahifalarida
adibning «mulki ko’histon» (tog’lar diyori)dan ekani, uning ajdodlari o’z
3

yurtining e’tiborli kishilaridan bolgani, shoirning og’ir hayot kechirgani va
kechirayotgani, o’ziga Gulxaniy taxallusini olib, «tog’liklar shevasida latifu
ravon» g’azallar bitgani uqtirib o’tiladi. .......................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: ..................................... 31
4

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng
barcha sohalarda islohotlar amalga oshirildi. Xusu san, ta’lim sohasi ham davlat
siyosatining ustuvor ahamiyatga yo’nalishlaridan biriga aylandi. “Ta’lim
to’g’risidagi Qonun” hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning
mazmunmohiyati hayotga jadal tadbiq etildi. Respublikadagi uzluksiz ta’lim
tizimining shakli bilan mazmuni takomillashib bordi. O’quvchini mustaqil
fikrlashga, ijodkorlikka undovchi, faolligini oshirishga xizmat qiluvchi yangi
pedagogik texnologiyalar ta’lim jarayonidan o’rin oldi. O’quv mashg’ulotlarini
qiziqarli, o’qituvchi va o’quvchi hamkorligiga tayanuvchi o’zaro faol
munosabatlar asosida tashkil etishda yangi pedagogik texnologiyadan foydalanish
ta’limiy va tarbiyaviy zaruratga aylandi.
Umumiy ta'lim tizimida ona tili asosiy va markaziy o’ringa ega. Ayniqsa,
umumiy o’rta ta'limning asosi, poydevori bo’lgan maktablarda ona tili yetakchi
mavqeda turadi. Yosh avlodda fikrlash va fikrni to’g’ri ifodalay olish
ko’nikmasini hosil qilish va rivoj toptirish, ularga ona tilining qonun-qoidalarini
singdirish, bu qonun-qoidalarni amalda qo’llay bilishni o’rgatish, ularni
savodxonlik bilan to’g’ri va chiroyli yozish, to’g’ri talaffuz, ifodali nutq. O’z his-
tuyg’ularini so’z vositasi bilan yuzaga chiqara olish malakalariga ega qilish, bular
orqali amaliy faoliyatga tayyorlash maktablarda boshlanadi.
Bola 1-sinfga kelganida taxminan 1300, 1400 atrofida so’z boyligiga ega
bo’ladi. Maktab ta'limi, o’qituvchilarning pedagogik mahorati bilan unga har kuni
5-6 ta yangi so’z o’rgatiladi va bu so’zlar uning lug’atidan joy olishi hamda
mustahkamlanishi kuzatib boriladi.Shu bilan birga o’quvchilar ushbu so’zlarning
yozilishi bilan ham tanishib boradilar. O’quvchilar ona tili qoidalari bilan
birgalikda to’g’ri va chiroyli yozishga o’rganib borishlari lozim bunga erishish
uchun esa doimiy ravishda o’quvchilarni savodli yozish malakalarni rivojlantirib
borishimiz lozim.
Bugungi kunda ayrim joylarda panolarda, viveskalarda, jamoat joyidagi
e’lonlarda ayrim orfografik va imlo qoidalari buzilgan holatdagi yozuvlarni
5

uchratishimiz mumkin. Afsuski bunday kamchiliklar tez-tez ko’zga chalinib
turibdi. Albatta bularning barchasiga yoshlikdanoq savodli yozish ko’nikma va
malakalarini shaklllantirishga yaxshi e’tibor qaratilmasligi deb olishimiz
mumkin. Shuning uchun ham o’quvchilarni ilk maktab yoshidanoq savodli
yozishga o’rgatib borish bugungi kunda ham dolzarb va ahamiyatli
muammolardan biri bo’lib qoladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.
Ushbu Kurs ishini yozishda savod o’rgatishning tayyorlov davrida
o’quvchilarni yozuvga o’rgatish asosiy maqsad qilib belgilandi.
Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar amalga oshirildi
-Maktab o’quvchilarini yozuvga o’rgatish bo’yicha adabiyotlar va internet
ma’lumotlari tahlili,
-o’quvchilarni savod o’rgatishning ilk davridayoq yozishga o’rgatish
masalalarini o’rganib chiqish
-Darslarda zamonaviy usullarni qo’llab darslarni tashkil etish bo’yicha
adabiyotlarni o’rganib chiqish
-zamonaviy pedagogik texnologiyalar, innnovatsion hamda interaktiv
usullar, turli didaktik o’yinlardan foydalanib o’quvchilarga savod o’rgatish
yo’llarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti va usullari . Kurs ishining muammosiga oid falsafiy,
psixologik, pedagogik hamda metodik adabiyotlar ta’lim mazmunini yorituvchi
me’yoriy hujjatlar mazmunini o’rganish va tahlil qilish; nazariymantiqiy tahlil,
ilg’or pedagogik tajribalarni o’rganish, ta’lim jarayonini kuzatish, suhbat, so’rov-
anketa, qiyosiy tahlil, pedagogik tajriba-sinov ishlarini tashkil etish, olingan
natijalarni tahlil qilish kabi usullardanfoydalanildi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. maktab savod o’rgatishning
tayyorlov davrida yozuv darslarini tashkil etishda ilg’or texnologiyalardan
foydalanish usullari nazariy jihatdan asoslangan. Ushbu Kurs ishida yoritilgan
nazariy va amaliy fikrlardan o’rta maktab sinf o’qituvchilari, oliy o’quv yurtlari
pedagogika fakulteti talabalari o’quv jarayonini tashkil etishda foydalanishlari
mumkin.
6

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi .Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
7

I BOB . GULXANIYNING HAYOTI VA IJODIY FAOLIYATI
Isyonkor kuychi Muhammad Sharif Gulxaniy XVIII asrning oxiri, XIX
asrning birinchi yarmida yashab ijod qilgan o’zbek mumtoz shoiri va
yozuvchisidir. Uning asl ism-sharifi Muhammad Sharif bo’lib, Gulxaniy esa
uning adabiy taxallusidir. Taxminlarga ko’ra Gulxaniy XVIII asrning 70-yillarida
hozirgi Xo’jand viloyatining Darvoza qishlog’ida dunyoga keladi.
Bo’lajak yozuvchining bolaligi o’zi olamga kelgan tog’ qishlog’ida o’tadi. Bu
yerda ozmi-ko’pmi o’qib, savod chiqaradi, adabiyotga bo’lgan havasi ortadi.
She’riyatga oid ko’plab asarlarni o’qiydi, xalq og’zaki ijodini berilib o’rganadi va
asta-sekin she’riy mashqlari boshlanadi. U o’z ilmini oshirish maqsadida avval
Namangan va so’ngra Farg’onaga keladi, qiziqchiligi, hozirjavobligi hamda
hajviy she’rlari bilan kishilar o’rtasida tanila boshlaydi. Ayniqsa, g’ariblik
turkumidagi ruboiy va to’rtliklari bilan el og’ziga tushadi. Shoir keyinchalik
Qo’qonga keladi va qiyinchilik bilan yashaydi. U o’zbekcha she’rlariga
Gulxaniy, tojikcha she’rlariga Jur’at deb taxallus qo’yadi. Xullas, u yoshligidan
badiiy adabiyot bilan jiddiy shug’ullanib, Qo’qon adabiy muhitida e’tiborli
o’rinni egallagan. Gulxaniy forsiy va turkiy tilda mahorat bilan qalam tebratgan
zullisonayn shoir edi. O’zbek mumtoz adabiyotida badiiy tasvir uslubiga ko’ra
Gulxaniy xalq tilini bilishda, uning so’z boyligidan foydalanishda, nozik ifoda
imkoniyatlarini ishga solishda yuksak mahorat sohibidir.
Gulxaniy nazmda ham, nasrda ham yaxshi badiiyat namunalarini yaratib
qoldirgan buyuk iste’dod egasidir. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, shoir
“Gulxaniy” va “Jur’at” taxalluslari bilan ijod qilgan. Ba’zi manbalar uning
hammomda go’lax-o’t yoquvchi bo’lib ishlaganligi tufayli “Gulxaniy” taxallusini
olganligini tasdiqlaydi. “Majmuai shoiron” tazkirasining muallifi Fazliy esa
shoirning devonavor fe’li, otashin tabiati “Gulxaniy” taxallusini olishiga asos
bo’lgan deb hisoblaydi:
Xusho Gulxaniy shoiri purnafast,
Chi gulxanki, zebotar az gulshan ast.
Zi devonaxo’yiyu otashfani
8

Taxallus nihoda ba xud Gulxaniy.
Mazmuni: “Gulxaniy gulxandek shu’lavor, san’atkor shoirdir. Gulxan nima
bo’libdi, u gulshandan ham go’zalroqdir. U devonavor fe’l, otashin tabiatga ega
bo’lganligi uchun ham o’ziga “Gulxaniy” deya taxallus qo’ydi”.
Shoirning “Jur’at” taxallusini ham olganligi esa uning jur’atli, jasur, jo’mard
bo’lganligi, masalan, navkarlik faoliyati davrida amirga “bideh” (ber!) radifli
g’azal yozganligi asos bo’la oladi.
Gulxaniy bir necha yil Qo’qon xoni Olimxon saroyida navkar bo’lib xizmat
qilgan, janglarda qahramonlik ko’rsatgan bo’lsa-da, ammo ochlik, yupunlik,
muhtojlik uning hamrohi bo’lib qolaveradi.
Gulxaniyning «ber menga» radifli she’ri uning navkarlik davrida yozilgan
asaridir. G’azal och qolgan kishining o’z xo’jayinidan non so’rashi bilan
boshlanib, lirik qahramon – navkarning qalb alamlari so’nggi baytlarda izchil
ochila boradi.
Bu g’azalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi
qurigan bitta shaxs haqida gapirilmay, balki katta ijtimoiy masala – Olimxonning
navkarlari orasidagi ichki hayot sharoiti haqida gapiriladi. G’azalda lirik
qahramonning obrazi umumlashma obraz darajasigacha ko’tarilgan, chunki
Olimxon navkarlaridan faqat Gulxaniy xon iltifotiga sazovor bo’lolmadi, degan
qarorga kelish yanglishdir. Demak, lirik qahramon – navkar o’z boshidan
kechirganlarini bayon qilish asosida Olimxonning navkarlarga muruvvatsizligi va
qo’shindagi tartibsizlikni fosh qiladi. O’z huquqini yoqlash bilan boshqa
navkarlarni ham ana shunday ish ko’rishga da’vat etadi:
Hazratim, ochlikdan o’ldim, egani non ber menga,
Kofir o’lg’ayman agar desamki, bahmon ber menga.
Moshu bug’doyu guruch berkim, shular menga kerak,
Hech aytmasman aqiqu la’lu marjon ber menga.
Egnima yopiq berib, qornimni to’yg’az non bilan,
Senga billohkim demasman: dinu mon ber menga.
9

Navkaring ochlikdan o’lsin, nega hayfing kelmagay?
Ey tabibi hoziqim, doruyu darmon ber menga.
Nonu to’n ber, benavolik dardidin qutqar meni,
Men qachon aytdimki, qorun ganjidek kon ber menga.
Gulxaniyni er yigitlar to’pidan kamsitmagil,
Fo’ta ber, ot ber, qilich ber, to’nu chakmon ber menga.
Xalq zolim deb atagan Olimxondan keyin Qo’qon taxtiga chiqqan Umarxon
hukmronligi davrida ham Gulxaniyning turmushida hech qanday o’zgarish
bo’lmadi.
Gulxaniy avval adashib, turmushim yaxshi bo’larmikan, qornim nonga
to’yarmikan, degan o’y-umidlar bilan Umarxon saroyidagi maddoh shoirlar
guruhiga qo’shiladi. Xonni maqtab qasida va g’azallar yozadi. Qasidalarida
Umarxonni ko’klarga ko’tarib maqtadi, xonga unda bo’lmagan yaxshi sifatlarni
taqdi, uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va haqsizlikka xotima beruvchi kishi
qilib tasvirladi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo’lishga
da’vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisqu-fujurlar, munofiqliklar, xon va uni
o’rab olgan arkoni davlat tayanchlari tomonidan xalq boshiga keltirilgan qora
kunlar Gulxaniydek xassos shoirning saroy ahliga bo’lgan munosabatini
o’zgartirib yubordi: endi u ba’zan ixtiyoriy ravishda va ba’zan payravlik qilib
shohni ta’riflashdan chekinadigan bo’ldi, o’z e’tirozlarini bildira boshladi.
Gulxaniy adabiy merosini, asosan, ikki turdagi asarlar – forsiy va turkiy
tillardagi lirik she’rlari hamda “ Zarbulmasal ” tashkil etadi. Shoir, “ Zarbulmasal ”
dagi singari, lirik she’rlarida ham o’ta an’anaviylik va kitobiylikdan qochgan,
xalqona soddalikka intilgan:
Va’dalar qilib erding: “ Shod etay sani g’amdin ” ,
Ushbu g’amda jon berdim, qani ahdu paymonlar?!
San nechuk paridursan, topmadim so’rog’ingni,
Kezmisham quyon yanglig’ vodiyu biyobonlar.
Gulxaniyni qon tortdi – azmi ko’yi yor etti,
10

Qatl etarga mijgonlar chekti tig’i uryonlar.
Azbaroyi tushunarli va samimiyligidan ushbu g’azalni bugungi muxlislar ham
bemalol mutolaa eta oladilar.
Zullisonaynlik bobida shoir shunday mahorat qozonganki, zamonasining
zabardast g’azxalnavisi va amir Umarxon Amiriy bilan ham forsiy g’azalchilikda
bellasha olgan. Masalan, Amiriy g’azallaridan birida shunday bayt bor.:
Amir kishvari har’am, livoyi adl dar dastam
Ki, miftohi dari fathu zafar boshad dar angushtam.
Mazmuni: “ Men shariat mamlakatining amiri ekanman va adolat bayrog’i
mening qo’limda ekan, zafar va g’alaba eshigining kaliti mening barmoqlarimda
bo’lmog’i tayin ” .
Gulxaniyning shu g’azalga javoban yozilgan g’azali uning o’z dunyoqarashi va
sarguzashtlari ifodasi bilan yo’g’rilgan. Lekin badiiylik jihatidan Amiriy
g’azaliga aslo izoh bermaydi:
Ba izzu davlat sulton Umar nozamki, dar ahdash,
Ba farqam toji iqbol ast chun noxun bar angushtam…
Hunar har chand injo metarovad az har angushtam,
Zi baxti noraso kore nadorad bo zar angushtam.
Ba xushki rondaam kishtiyu umre zindaam, Jur’at,
Nasshud z-in bahri behosil sari mo’ye tar angushtam.
Mazmuni: “ Men sulton Umar davlati bilan faxrlanaman, chunki uning
zamonasi zayliga binoan, barmog’imdan hunar tomadi, ammo baxtimning
norasoligidan barmoqlarimning oltin bilan ishi yo’q. Tiriklik umrim kemasini
quruqlikka tomon haydadim, ey Jur’at. Oqibatda, bu hosilsiz ummondan
barmog’im boshimning biror tukicha ham bo’lmadi ” . Hukmdorning faxriya
g’azaliga javoban o’zining ayanchli qismati va afsus–nadomati singdirilgan
g’azal bitishi ham uning otashinlik hamda jur’at nishonasi edi.
Gulxaniyning “ Zarbulmasal ” asari XVIII-XIX asrlar o’zbek nasrining nodir
namunasidir. Mazkur asar xalq ertaklari taxlitida yozilgan mukammal mazmunli
o’tkir satirik asardir. Gulxaniy o’zining bu asarida xalqning mazmundor
maqollari, hikmatli so’zlari va qochiriq gaplaridan mohirlik bilan foydalandi. U
11

feodal hukmdorlar va ularning laganbardorlarini, saroy ahlining yaramas
kirdikorlarini majoz yo’li bilan o’tkir satira ostiga oladi. Chunki u mehnatkash
xalqning og’ir, mashaqqatli hayotini o’z ko’zi bilan ko’rdi, saroy bazmlari, keti
uzilmas mayparastliklar xalqni talash hisobiga bo’lishini payqad va bunday salbiy
ishlar uning ko’zini ochdi. Natijada, unda saroy ahliga nisbatan nafrat hissi tobora
oshib bordi. Ammo shoir sharoitga ko’ra, hukmron doiralardan noroziligini va
nafratini ochiq-oydin ifodalay olmas edi. Shuning uchun majoziy shakldagi
“ Zarbulmasal ” asarini yozishga kirishdi. Asarda shoirning maqsadi, hayotga, uni
o’rab olgan muhitga, hokim tabaqalarga bo’lgan munosabati to’g’ridan-to’g’ri
ifoda etilmay, balki hayvonlar, qushlar va shunga o’xshash majoziy obrazlarning
tasviri orqali ifodalandi. Shoir shu zaylda o’zi yashagan zamon uchun aniq va
xarakterli voqea-hodisalarni, ularga o’zining munosabatini, qarashlarini
tasvirlaydi.
Muallif o’z masallarida majoziy obrazlar orqali o’sha davrdagi humron sinf
vakillarini fosh qiladi, mamlakatga xarobalik, xalqqa qapshshoqlik keltirgan
o’zaro feodal urushlarga qarshi ommaning noroziligini ifodalaydi.
Gulxaniy o’z zamonasida sodir bo’layotgan talon-tarojlik, xalqni qiynash,
ortiqcha soliqlar solish kabi voqealarni ochiqdan-ochiq yoza olmas edi. U buni
faqat ertak yo’li bilan amalga oshirish mumkin ekanligini tushunadi. Shuning
uchun Yapaloqqush va Boyo’g’lining bir-biriga quda bo’lishi voqeasini keltiradi.
Bu ikki quda to’y bahonasi bilan mamlakatni xonavayron qiladi. Yozuvchi
Ko’rqush, Hudhud, Kulonkir sulton, Sho’ranul, Malik Shohin va Kordonlarning
bir-birlariga aytgan masallari, hikoyalari orqali asarning g’oyaviy mazmunini
ochadi.
Yapaloqqush va Boyo’g’lilar yuqori tabaqa vakillari. Ularning xatti-harakatlari
ochko’z va qonxo’r bo’ri, aldamchi va shayton tulkilarga o’xshaydi. Bularning
o’y-fikrlari, yurish-turishlari shumlik, shahar va qishloqlarning vayron bo’lishi
uchun bayramdir.
Asarda Yapaloqqush bilan Boyo’g’lining quda-anda bo’lishi, Yapaloqqushning
o’g’li Kulonkirga Boyo’g’lining qizi Gunashbonuning olib berilishi
sarguzashtlari majoziy, o’tkir hajviya tarzida tasvirlanadi. Gulxaniy qushlarning
12

o’zaro murakkab munosabatlari asosida o’z davri ijtimoiy hayotining tanqidiy
manzarasini yaratadi.
Asarning “ Zarbulmasal ” deya nomlanishiga sabab, unda yozuvchi xalq tilidagi
maqol va masallarni tasvirlayotgan hayotiy voqealarga mutanosib ravishda
zarblash usulida ish tutgan. “ Zarbulmasal ” mundarijasiga “ Toshbaqa bilan
Chayon ” , “ Tuya bilan bo’taloq ” , “ Maymun bilan najjor ” kabi masal va 400 dan
ortiq maqol, talay xalqona iboralar voqealar izchilligiga singdirib yuborilgan.
“ Zarbulmasal ” badiiy asar bo’lishi bilan birga, mumtoz nutqiy xazina hamdir.
Undagi «tesha tegmagan» iboralar va mazmundor maqollardan bugungi adabiy
tilimizni boyitishda ham foydalanish mumkin.
Umuman, jamiyat tushkun bir jarayonni boshidan kechirganiga qaramay, bu
davrda ko’plab y etuk san’atkorlar etishib chiqdi, ulkan ma’naviy meros
maydonga keldi. Zotan, so’z san’atkorlari faqat o’zi yashab turgan zamon nafasi
bilan emas, balki porloq kelajak orzulari bilan yashab ijod etadi.
Gulxaniy XIX asrning birinchi yarmida vafot etdi.
13

1.1 . “Zarbulmasal” asari, tarkibiga kirgan masallarda ilgari surilgan
g’oyalar
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, Gulxaniy lirik she’rlari va “ Zarbulmasal ”
nomli etuk prozaik asari bilan tanilgan talantli adibdir. Bizgacha uning o’zbek va
tojik tillaridagi 12 g’azali, Qo’qon xoni Amir Umarxonga bag’ishlangan 1
qasidasi va “ Zarbulmasal ” asari etib kelgan.
1822-yilda Gulxaniy mashhur “ Zarbulmasal ” asarini yozadi. Gulxaniyning
“ Zarbulmasal ” asari majoziy timsollar – Yapaloqqush va Boyo’g’li o’rtasidagi
qudachilik mojarolari orqali turli toifadagi, har xil fe’l-atvordagi tabaqalar,
kishilar munosabatini, mamlakatdagi vayronagarchilikni tasvirlaydi.
“ Zarbulmasal ” da qushlar o’zaro masal, maqol, matal va hikmatli so’zlarni
keltirish orqali mavjud haqiqatni ifodalaydi. Mazkur asar 1980-yilda alohida
kitob holida nashr etildi.
“ Zarbulmasal ” xalq og’zaki ijodi durdonalari-maqol, masal va hikmatli so’zlar
asosida yaratilgan. Asarning maroqli syujetini tashkil etgan qoliplovchi hikoya
xalq ertaklariga o’xshab ketadi. Undagi Yapaloqqush hikoyasiga bir necha
mustaqil syujetli masala qoliplash yo’li bilan bog’lanib keladi.
Gulxaniy Yapaloqqush bilan Boyo’g’lining bir-biriga quda bo’lish voqeasini
bayon qilish orqali o’sha zamon uchun xarakterli voqea-hodisalarni va ularga o’z
munosabatini aks ettiradi. Yozuvchi asardagi Yapaloqqush, Boyo’g’li,
Ko’rqkush, Hudhud, Kulonkir sulton, Sho’ranul va Kordonlarning bir-biriga
aytgan masalalari, maqollari, hikoyalari orqali asarning g’oyaviy mazmunini
ochadi.
“Z arbulmasal ” ning personajlari, asosan, qushlarning kinoyaviy-allegorik
obrazlaridan iboratdir.
O’z davr voqealarini majoziy usulda badiiy ioda etgan axloqiy-pandnoma va
tanqidiy-hajviy yo’nalishdagi “ Zarbulmasal ” asari Gulxaniyga favqulodda
shuhrat keltirdi. Unda ijtimoiy hayot muammolari, turli toifadagi odamlar
14

o’rtasidagi munosabatlar, xalq turmush tarzi va udumlari haqida majoziy uslubda
so’z yuritiladi. Insonga xos xususiyatlar boshqa jonli va jonsiz narsalarga
ko’chirib tasvirlansa, majoziy asar deyiladi. Gulxaniy ham, qizim, senga
aytaman, kelinim, sen eshit qabilida qushlar misolida o’z davri voqeligi
manzaralarini tasvirlaydi. Toju taxt talashlari, mamlakat urushlar natijasida yurt
vayron, xalq xarob bo’lgan. Buxoro va Qo’qon xonliklari o’rtasidagi munosabat
yomon bo’lib, ular o’zaro urishib yurganlari uchun ham asarda Buxoro go’yoki
vayronalarga boy muzofot singari tasvirlansa-da, Qo’qon ham undan obod emas
edi. Adib aytmoqchi, xonning atrofini Boyo’g’li, Yapaloqqush, Ko’rqush,
Kordon, Kulonkir sulton kabi yomon odamlar o’rab olgan. “ Holo, bu
turg’onlaring navola do’stlari, piyola hariflari, taom emakka hozir, maslahatga
aqli qosir ” . Bu ketishda mamlakat vayronaga, shoh uning ustidagi Boyo’g’liga
aylanib qolishi hech gap emas. Gulxaniyning yirtqich va asosan, tunda ov
qiladigan qushlarni o’z asariga qahramon qilib olishida nozik ishora mavjud.
Shuning uchun Ko’rqush tilidan nasihat qiladi: “ Ulug’ni borgohinda xiradmandi
donish va aqli xiradi bohush har qancha ko’b bo’lsa ham, oz bo’lur. Xususan,
podshohi odilg’a uch toifadin guzir yo’qdur: avval, odamni boamalki,
podshohning oxiratlik asbobini tarabdudida bo’lsa. Ikkinchi vaziri sohibi
ra’ykim, podshohning dunyolik yarog’ini tarabdudida bo’lsa. Uchinchi, munshiyi
rostnavis, qalamzanu nigohdoru shamshirzan bo’lsa ” .
“ Zarbulmasal ” arabcha “ zarb ” va “ masal ” so’zlarining qo’shilishidan hosil
bo’lgan bo’lib, «masallar yig’indisi» ma’nosini beradi. Masal so’zi o’tmishda biz
hozir qo’llaydigan maqol ma’nosida ishlatilgan. Zarbulmasal so’zga maqol
qo’shib gapirish, o’xshashi va dalilini keltirish ma’nolarini ham anglatadi.
Zarbulmasal bo’lish – el og’ziga tushish, afsona bo’lish, mashhur bo’lish
ma’nolarida ham keladi. Ma’lum bo’ladiki, Gulxaniy o’z davri va
zamondoshlarini asarda zarbulmasal qilgan. Asar qahramonlari o’z nutqlarida
vaziyatga mos ko’plab maqollarni keltiradilar, to’g’rirog’i, maqollar yordamida
gapiradilar. Shu bilan birga, ular bir-birlariga turli masala va hikoyatlarni aytib
beradilar.
“ Zarbulmasal ” da 400 ga yaqin maqol, matal, naql va 15 dan ortiq katta-kichik
15

masal va hikoyat mavjud. Bu muallifning xalq hayoti, turmush tarzi, an’ana va
marosimlari, og’zaki va yozma adabiyotni chuqur bilganligidan dalolat beradi.
U mashhur hind eposi “ Kalila va Dimna ” , Abdurahmon Jomiyning “ Silsilat uz-
zahab ” asarlari, shuningdek, Sa’diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy,
Alisher Navoiy, So’fi Olloyor kabi ulug’ so’z ustalari hikmatlaridan ham mahorat
bilan foydalangan. Bularning barchasi asarning ta’sirchanligi va o’qimishliligini
oshirgan.
16

1.2. “Zarbulmasal”ning g’oyaviy mazmuni va obrazlari
“ Zarbulmasal ” majoziy asar bo’lishiga qaramay, unda XIX asr muhiti
voqealari tasvirlanadi. Yozuvchi bu asarida o’zaro o’sha davrda bo’lib o’tayotgan
urushlarning dahshatli oqibatlarini ochib tashlaydi. Asarda bu kabi urushlarning
el-yurtga keltirgan qashshoqlik va xarobaliklari xarakterli tafsilot va imo-
ishoralarda yorqin aks ettirilgan.
Yapaloqqush o’zaro to’qnashuvlarda boyligi qo’ldan ketgan, qo’rg’oni
buzilgan, Gulxaniy aytganidek, «oti ulug’, suprasi quruq» boylarning kinoyaviy
obrazidir. Buni biz dastlab uning xatti-harakatlarida va atrofdagilar bilan
munosabatida kuzatamiz, chunonchi, u o’g’liga Kulonkir sulton deb
balandparvoz nom qo’yadi. Yoki Boyo’g’liga quda bo’lmoqchi bo’ladi, o’zini
katta tutib “ Har qanchalik qalin bo’lsa topilur ” , deb maqtanadi. Yapaloqqushning
tushkunlikka uchragan “ usti yaltiroq, ichi qaltiroq ” boylarning kinoyaviy obrazi
ekanligi, atrofdagilar, jumladan, unga qarshi qo’yilgan Ko’rqush bilan
muomalasida ham yaqqol ko’rinadi: Ko’rqush sovchilikka ketayotganida
Yapaloqning maqtanchoqliga qarshi “ Bor maqtansa – topilur, yo’q maqtansa –
chopilur ” , “ Chumchuq semirsa botmon bo’lurmi? ” kabi maqollarni keltiradi.
Yapaloqqush “ …bolamning asbobi kulonkirligi minqori bilan changalidan
ma’lum va ravshan emasdurmu? ” degan so’zlar bilan o’ziga o’xshash boylarning
zo’ravonligiga ishora qiladi. Lekin bu o’rinda ham Ko’rqush Yapaloqning
quruqligini fosh etib, “ Chuchvarani xom sanabsan ” , “ Halvo degan birla og’iz
chuchimas ” , “ Oti ulug’-suprasi quruq ” , “ Uyida chaksa uni yo’q, tom boshida
qo’sh tandir ” , “ Sichqon sig’mas iniga, g’alvir bog’lar dumiga ” degan iboralar
senga mos keladi, deydi.
Shunday qilib, Yapaloqqush misolida o’sha davrdagi boylarning
shuhratparastligi, ochko’zligi, maqtanchoqligi ochib tashlanadi.
“ Zarbulmasal ” xalq orasida “ Yapaloqqush hikoyasi ” nomi bilan mashhur
bo’lib, qissaxonlik kechalarida uni eshitgan shinavandalar asarning chuqur
hayotiy mazmuniga qoyil qolishgan. Uning qisqacha mazmuni quyidagicha:
Farg’ona iqlimida Qayqubod degan podshohdan qolgan bir vayrona bor edi.
Unda yashovchi Boyo’g’lining Gunashbonu ismli qizi bo’ladi. Shu atrofda
17

manzil tutgan Yapaloqqush uni o’g’li Kulonkir sultonga olib bermoqchi bo’lib,
Ko’rqushni sovchilikka yuboradi. Ko’rqush yo’lda Hudhudga duch kelib, o’zaro
munozara qiladi. Keyin Kulonkir sulton bilan gaplashib oladi. Boyo’g’linikiga
kelsa, u qarindoshlari bilan kengashib, so’ng javob bermoqchi bo’ladi. Buni
yaxshilikka yo’ygan Yapaloqqush do’sti Sho’ranul degan qarg’a orqali qushlar
shohi Malikshohindan suyunchi oladi. Malikshohin o’zining pahlavoni bo’lmish
Kulonkir sultonning to’yini podshohlik hisobidan o’tkazib bermoqchi bo’lib, o’z
xazinachisi Kordonni to’y xarajatlarini aniqlash uchun Boyo’g’linikiga jo’natadi.
Boyo’g’li qizining qaliniga mingta vayrona so’raydi. Kordon Umarxon davrida
mamlakat obod bo’lib, vayronalar kamaygani, shuning uchun uning sonini 600
taga tushirishni so’raydi. Boyo’g’li ko’nmagach, ortiga qaytib ketadi. Uni
eshitgan Ko’rqush oting Kordon – ishbilarmon bo’lsa-da, aslida qo’lingdan hech
ish kelmas ekan deb, o’zi Boyo’g’lining yoniga kelib, Qo’qondan topilmasa ham,
mingta vayronani Buxoro muzofotidan topib berishga va’da beradi. Shundan
keyin dabdabali to’y qilib, kelin-kuyov murod-maqsadlariga etadilar.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, mazkur to’y bo’lishidan oldin Ko’rqush
sovchilikka borgan edi. U sovchilikka keta turib yo’lda Hudhud (popishak) ga
duch keladi. Ko’rqushning Boyo’g’lining qiziga sovchilikka boryotganini
fahmlagan Hudhud unga: “ …qo’lidan kelmas ishga uringan… maymunga
o’xshab rasvo bo’lma ” , - deydi. Shu o’rinda Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ”
masalini voqeaga bog’lab keltiradi.
“ Hunar-zar ” deb, Najjorning ishini davom ettirmoqchi bo’lgan Maymunning
dumi yog’ochning orasiga qisilib qoladi, qutulmoqning ilojini topolmay
sharmanda bo’ladi:
Ketdi hunar shavqi bila g’ussasi,
Tushdi yag’och ayrisig’a dumchasi.
Bal keynidin bo’ldi tutulmoqlig’i,
Mumkin emas o’ldi qutulmoqlig’i.
Odami jinsida yo’q qissasi,
Qoldi aning dumchasining hissasi.
18

Gulxaniy kishilarni bilim va hunar o’rganishga, o’z kasbini to’liq egallashga
chaqiradi:
Aydi: «Ulus ichra bu bir kasbdur,
Kasbni boshina kiysang nasbdur».
Bu fikr qissadan hissa tariqasida uqtiriladi.
Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ” masalida hunar va hunar ahlini ulug’laydi,
qo’lingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi bo’lma, ko’r-ko’rona birovga
taqlid qilib falokatga yo’liqma, degan fikrni maymunning qismati orqali
ko’rsatadi.
Najjor juda aqlli va mohir hunarmand sifatida tasvirlanadi. U ijtimoiy-foydali
mehnat bilan shug’ullanishni har narsadan yuqori qo’yadi. Gulxaniy Najjor va
uning mehnatini, duradgorlik mahoratini tasvirlar ekan, hattoki, Maymun ham
mehnatga muhabbat bilan qaraydi, hunarga va hunar egasiga uning havasi keladi,
degan fikrni olg’a suradi.
O’z navbatida, Ko’rqush ham Yapaloqqush uni majbur qilib sovchilikka
yuborayotganini ta’kidlamoqchi bo’lib, “ Sen tevaning bo’tasi onasi birla
munozara qilganidan bexabarga o’xsharsan ” , deydi va “ Tuya bilan Bo’taloq ”
masalini hikoya qiladi.
Bunda sorbon tuyani cho’ktirganda bo’talog’i onasiga y etib olib, uning
ilgarilab ketganidan ranjib:
Bo’zlanib aydi: - Ayo berahm onam,
Kuydi-yu, yondi-yu tutoshti tanam.
Asta-asta yursang, bo’lg’ay na g’am,
Siyna sutidin emayin dam-badam,
deydi.
Holbuki, ona tuya bo’talog’ining oh-zoriga qaramay, tuyakash- sorbonning
qistovi bilan tez yurishga majbur edi. Tuya bo’talog’iga:
- Ko’rki, burunduq kishining qo’lida,
Bu kishining ko’zlari o’z yo’lida.
19

Menda agar zarra kabi ixtiyor
Bo’lsa edi, bo’lmas edim zeri bor,
deb ixtiyori o’zida emasligini tushuntiradi.
Tuyaning majoziy obrazi misolida muallif erku ixtiyoridan mahrum etilgan
kishilarning alamli qismatini aks ettirgan.
Mehnatkash xalqning og’ir hayoti va mehnati, huquqsizlikgi va nochorligi, bir
so’z bilan aytganda ayanchli qismati “ Tuya bilan Bo’taloq ” da o’ziga xos badiiy
tasvirga ega.
Gulxaniyning tasvirlashicha Tuya hayotda ezilgan, tutqun, erksiz, og’ir mehnat
bandasi hamda qul qismatiga mahkum etilgan mehnatkashlarning majoziy
obrazidir. Bo’taloq esa, ona sutiga ham to’yolmay, og’ir, mashaqqatli hayot
kechirgan, och-yalang’ochlikda, muhtojlikda yashagan erksiz mehnatkash
bolalarning timsolidir.
Shunday qilib, Yapaloqqushning Boyo’g’liga quda bo’lish mojarosi
qoliplovchi hikoya bo’lib, Gulxaniy “ Maymun bilan Najjor ” hamda “ Tuya bilan
Bo’taloq ” kabi mustaqil syujetli masallarni asosiy (qoliplovchi) voqeaga ustalik
bilan bog’lab keltiradi. Shu tarzda, ertaklarda bo’lganidek, hikoya ichida
hikoyalarning san’atkorona kompozitsiyasi qoliplash san’ati deyiladi. Bu esa
muallifning mahoratidan dalolat beradi. Buni biz syujetning yanada
rivojlantirilishi misolida ham ko’ramiz: “ Alqissa, Ko’rqush yiqila-surila Kulonkir
sulton dargohiga ravona ” bo’ldi.
Kulonkir sulton usti yaltiroq, ichi qaltiroq amir-amaldorlarning kinoyaviy
obrazidir. Asarda Kulonkir sultonning zo’ravonlik bilan el-yurtni talab orttirgan
boyliklari hisobiga shohona saroy qurib, tashqi dabdaba va zeb-ziynatga berilishi
qattiq tanqid qilingan. Ko’rqushga “ ilgarigi mehmondin qolg’on ” sarqit oshni
tortishi Kulonkirning o’ta pastkashligidan dalolat beradi. Ko’rqush – “ Osh egasi
bilan totli ” desa, Kulonkir tortinmay: “ Bir y emog’lik qildikim, tabaq tubiga
tushdi ” . Shuning o’zi uning quruqligi va ochko’zligiga dalildir.
Muallif Kulonkir sulton toifasidagi hukmron doiralarga “ oshxo’ri
jomadaronlar ” deb haqqoniy baho beradi, ularning noshudligi va layoqatsizligini
“ taom y emoqqa hozir, maslahatga aqli qosir ” degan lo’nda iborada aniq va
20

ravshan ifodalaydi. Bunday toifadan yaxshilik kutish mumkin emasligini bayon
qilib: “ Bu toifaning oz xizmati, ko’p minnati bo’lur, har kim bu toifadan
muruvvat tilabdur, go’yo tol yog’ochdin zardolu tilabdur! ” - deydi. Bu bilan
Gulxaniy sultonlar el-yurt manfaatini o’ylashdan uzoq turishlarini uqtiradi.
Boyo’g’li ham asardagi tushkun boylarning kinoyaviy obrazidir. U o’zini
Qayqubod xarobalarining podshosi deb hisoblaydi. U mol-dunyoga o’ch. O’z
mulki (chordevori) bilan qanoatlanmay, yana yangi joylarni egallab olmoqchi
bo’ladi. Chunonchi, u avval o’zidan ko’ra martabasi pastroq Yapaloqqush bilan
quda bo’lishdan nomus qilsa ham, qalinning ko’ngildagidek bo’lishini eshitib,
qizini berishga ko’nadi.
Qalin voqeasi bilan yozuvchi Boyo’g’lini faqat mustabid feodal ekanligini
emas, balki qizini mol-dunyoga sotgan shafqatsiz, bemehr ota ekanligini ham
fosh etadi. Yozuvchi Boyo’g’lining ziqnaligini sovchilikka borgan Ko’rqush
tilidan ochib tashlar ekan, “ Ko’rqush ko’rdikim, Abdurahim sudxo’r baqqol
mumsikdek ko’p xasisdur, agar ming chordevordan bir chordevor kam bo’lsa,
o’ttiz tishini sindirur… ” , - deydi.
Sho’ranul o’ta firibgar mulozim (kichik amaldor) larning kinoyaviy obrazidir.
Muallifning ta’riflashiga qaraganda: “ Sho’ranul qushlar ko’ziga go’l, o’z ishiga
pishiq, haromzodai tarror, o’g’ri mishiq, xarifi ayyor, har murda ustida tayyor,
yigirmaning beshini mustahiqqa berib, o’n beshini qo’ynig’a urgan, tumshug’i
Zokirboy jomafurushning tumshug’iga o’xshar ekan ” .
Asardagi kinoyaviy obrazlar qarama-qarshi qo’yish priyomi bilan o’zaro
bog’lanib keladi. Masalan, Malik Shohin Yapaloq nomasini topshirgan
Sho’ranulga: “ Seni yubormasa bo’lmasmudi? ” deb uni kamsitsa, Qarg’a ham
Malik Shohinni tanqid qilib: “ Ey podshohi olam panoh, o’zlari ma’no poyasidan
bebahra ekanlar ” , - deydi.
Kordon – Malik Shohinning xazinachisi, Turumtoy esa uning xizmatchisidir.
«So’z kelganda jilov saqlamay ro’baro’ etguvchi» Turumtoy Kordonga qarshi
qo’yilgan: “ Siz o’z nafsingizni bitkazing, yo sulton amrin… Ikki suyuklik bir
ko’ngilga sig’mas ” , desa, “ Sen kamsafarlikdin bu so’zlarni aytding ” , - deb
21

“ Toshbaqa bilan Chayon ” masalini bayon qiladi va “ Yaxshi rafiq birla safar
qilsang, saodat toparsan va yomon rafiq birla shaqovat ” degan fikrni isbotlaydi.
Gulxaniyning “ Toshbaqa bilan Chayon ” masalida bir-biriga zid va qarama-
qarshi ikki obraz berilgan: Toshbaqa-aqlli, farosatli, safarlarda ko’p yurib, ancha
tajriba orttirgan, insofli, sodiq va qadrdon do’st timsoli. U o’z hamrohi
Chayonning suvdan o’ta olmasligini bilgach, unga yordam qo’lini cho’zadi.
Lekin u Chayonning xiyonatini ko’rgach, uni halok qiladi. Gulxaniy bu masali
orqali Chayonga o’xshagan odamlar bilan do’st va hamroh bo’lmaslikka, kishi
o’zini va taqdirini o’shanday kishilarga topshirib qo’ymaslikka chaqiradi.
Chayon butun umri davomida birovlarga yomonlik qiladigan, ularga ziyon-
zahmat etkazadigan, yaxshilikni bilmaydigan, yaxshilikka yomonlik
qaytaradigan, xiyonatkor toifalarning ramziy obrazidir.
Yo’lda Chayonga hamroh bo’lib qolgan Toshbaqa ro’baro’laridan chiqqan
suvdan suzib o’tgach, hamrohiga yordam berishni lozim topib: “ Ey birodar, seni
daryodan o’tkazib qo’ygani keldim, ustimga min, lekin bejo harakat qilma, o’z
joningga jabr qilasan ” , - desa ham, Chayon: “ Har kim o’z maslahatini o’zi bilur ” ,
- deb Toshbaqaning orqasiga minib borar ekan, bejo harakat qila boshlaydi va:
“ Sen bilmaysanmi Chayonning muddaosi, xoh do’stning ko’ksiga, xoh
dushmanning orqasiga bo’lsin, nish urishdir ” , - deydi.
Yaxshilikka yomonlik qilgan Chayonning razilligidan g’azablangan Toshbaqa
bir sho’ng’ib, Chayonni suvga cho’ktirib yuboradi.
Gulxaniy bu masal orqali kishilarni xushyorlikka, zolimlarga qarshi qattiqqo’l,
sezgir, shafqatsiz bo’lishga undaydi; do’stga do’st, dushmanga ayovsiz bo’lish
kerakligini uqtiradi. Masalda bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan ikki xarakter
gavdalanadi: bulardan biri – Toshbaqa rahmdil, kishilarga yaxshilik qiluvchi,
ulardan yordamini ayamaydigan, dushmanga shafqatsiz kishilar obrazidir.
Chayon esa yaxshilikka yomonlik qiluvchi, to’g’ri kelgan kishiga ozor beruvchi
Chayonsifat kishilarning achchiq kinoyaviy obrazidir.
Gulxaniy olimlik, donishmandlik da’vo qilgan, aslida o’taketgan savodsiz, har
bir so’zida xatoga yo’l qo’yadigan din ahllarini ham savalagan. Bu hol Kordon
bilan Boyo’g’lining munozarasida ham yaqqol ko’rinadi: «Anda Boyo’g’li aydi:
22

“ Siz aytgan Muhammad Amin muftidirki, mudom har ishda o’zidan bemaza va
befahm va beidrokroq odamga maslahat qilur erdi. Xoh forsiy, xoh arabiy, har
kitobki bitsa, sahv va g’alatdin xoli emas erdi, bovujudi bu hama noqisligi birla
o’zini hammadin mullo va donishmandi ro’zg’or ko’rar erdi… ”
Gulxaniy yengil kulgi bilan Yodgor po’stindo’zning o’z kasbini yaxshi
egallamagani holda maqtanchoqlik qilishidan ham kuladi.
“Zarbulmasal” da Xolboqi misgar, eshon kalla, Niyozcha og’alik, Otaboy
amin, mullo Sodiq va boshqa bir necha kishining nomi bilan bog’liq lavhalar
borki, yozuvchi ular orqali o’sha zamondagi hukmron doiralarga xos bo’lgan
tekinxo’rlik, zo’ravonlik, qalbakilik, munofiqlik, xushomadgo’ylikni qattiq
qoralaydi.
23

II BOB. MASAL HAQIDA
2.1. Gulxaniy va xalq og’zaki ijodi
Biz Gulxaniyning “Zarbulmasal” asaridagi syujet (voqea) ipiga san’atkorona
bog’lanib kelgan va har birini mustaqil asar deyish mumkin bo’lgan “Maymun
bilan Najjor”, “Tuya bilan Bo’taloq”, “Toshbaqa bilan Chayon” masallarida
“qissadan hissa” tariqasida axloqiy-ta’limiy fikr va ma’nolar ifodalanganini
ko’rib o’tdik.
Masal tuzilishi jihatidan xilma-xildir: ba’zi masallar she’r bilan yozilsa,
ayrimlari nasriy yo’l bilan yoziladi. Chunonchi “Maymun bilan Najjor” she’riy
formada, “Toshbaqa bilan Chayon” nasriy usulda yozilgan.
Obraz badiiy asarning o’ziga xos xususiyatidir. Masalda ko’rib o’tganimizdek,
maymun, tuya, bo’taloq singari hayvonlar, toshbaqa, Chayon kabi jonivorlarning
majoziy-kinoyaviy obrazlari ma’lum bir ijtimoiy ma’noni bildiradi. Masalan,
toshbaqa bilan Chayon obrazida fe’l-atvori bir-biriga zid kishilar ustida bahs
yuritgan yozuvchi, toshbaqaning harakati orqali bir-biriga yordam, do’stlik,
hamkorlik, mehr-shafqat singari insoniy tuyg’u va fazilatlarni ma’qullasa,
Chayonning nojo’ya qilmishida insoniy qiyofasini yo’qotgan, kishilik jamiyati
uchun tamomila zararli bo’lgan yaramas fe’l-atvorni fosh etgan. Gulxaniy bunday
kishilardan nafratlanib, do’st bilan dushmanni ajrata bilish, dushmanga o’z
vaqtida qaqshatqich zarba berishga chaqiradi. Insonparvar kishi sifatida
tasvirlangan toshbaqa tomonidan cho’ktirib yuborilgan Chayonning halokati
misolida masalning g’oyaviy mazmuni ochiladi. Gulxaniy yovuz xoinlar mahv
etilishi muqarrar degan xulosa chiqaradi.
Masaldagi bunday ibratli fikr va xulosalar qissadan hissa deyiladi. Qissadan
hissa, ko’rib o’tganimizdek, ko’pincha, masalning oxirida, ba’zan esa boshida
keladi.
Mehnatkatkash xalq hayotini yaxshi bilgan hajviy asarlar muallifi Gulxaniy
xalqning orzu-umidlarini, uning og’zaki ijodini juda yaxshi bilar edi. U o’zbek va
tojik tillaridagi bir qancha maqol, masal va hikmatli so’zlardan san’atkorlarga xos
24

badiiy mahorat bilan ijodiy foydalandi. Keltirilgan barcha maqollar asarning
g’oyaviy mazmunini ochishga yordam beradi. Masalan, Yapaloqqushning
o’g’liga o’z qizini berishni lozim ko’rmagan Boyo’g’li sovchi bo’lib kelgan
Ko’rqushga qarab shunday deydi:
“Sen menga nasihat o’qig’ali keldingmu?”. “Anglamay so’zlagan og’rimay
o’lar…”
Gulxaniy xalq og’zaki ijodi materiallarini qayta ishlash bilan birga, uning
g’oyaviy yo’nalishini, shakli, uslubi va badiiy xususiyatlarini to’la saqlab
qolishga intiladi. Shuningdek, ayrim maqollarni ko’chma ma’noda ham qo’llaydi.
Bu esa istiora yoki metaforik iboralardir. Masalan, “Tikansiz gul, sadafsiz dur,
mashaqqatsiz hunar bo’lmas” iborasi bir ishni bitkazish uchun mashaqqat
chekishga to’g’ri keladi, degan ma’noda ishlatilgan.
Gulxaniy “Zarbulmasal”da ijodiy foydalangan ko’pgina maqol, matal, masal,
hikmatli so’zlar ham xalqimizning jonli tilida va yozma adabiyotida qo’llaniladi.
Bu maqollarda kishilarning mehnatsevarlik, har bir masalaga aql-idrok bilan
yondashish, to’g’rilik, sofdillik, sabotlilik kabi ajoyib fazilatlari ulug’lanadi.
Masalan, “Bugungi ishni ertaga qo’yma”, “Uyat o’limdan qattiq”, “Evi bilan
so’zlaganning qurboni bo’l”, “Yolg’on masal turmas», “Bo’ynida illati borning
oyog’i qaltirar”, “Yaxshi bilan yurding – etding murodga, yomon bilan yurding -
qolding uyatga” kabi o’rinli qo’llangan maqollar xalq donoligini ifodalab keladi.
Maqollar “Zarbulmasal”ning tilini boyitib, uning g’oyaviy-badiiy qimmatini,
shiradorligini oshirishga xizmat qiladi. Maqollarga juda katta e’tibor bergan
Gulxaniy o’z asarlaarini “Zarbulmasal” deb nomlaydi. Zarbulmasal maqol
demakdir.
Maqol xalq og’zaki ijodining eng ixcham, lekin nihoyatda sermazmun janridir.
U xalqning ko’p yillik tajribasi natijasida orttirgan donishmandligini namoyish
etadi.
Umuman, maqol va hikmatli so’zlar, A.M.Gorkiy aytganidek, xalqning o’ziga
xos hayotini, tajribalarini namunaviy yo’sinda ifodalaydi.
Gulxaniy “Zarbulmasal”da: “Ammo roviylar andoq rivoyat qilurlarkim”, “Bor
erdi Farg’onada bir sorbon”, “Murod-maqsadlariga etdilar” kabi xalq rivoyatlari
25

va xususan, ertaklar, qissalarga xos an’anaviy muqaddima va xotima gaplardan
juda o’rinli foydalangan. Bu esa asar tili va uslubining sodda va maroqli
bo’lishiga xizmat qilgan.
Yozuvchi “Zarbulmasal”da aksar xalq og’zaki ijodiga xos bo’lgan saj, ya’ni
nasriy ifodaning qofiyalanishidan ham foydalangan. Misol uchun “Farosatning
oyog’i oqsoq”, “Tevadek yegani sho’ra va yantoq”, “Oyog’idan osilgan sutqoq,
oqqushga o’xshagan Jalol bo’qoq…” kabilarni eslatib o’tamiz. Bunday prozada
vazn bo’lmasa ham, lekin ichki qofiya mavjud. Prozadagi bunday qofiya saj
deyiladi.
Shunday qilib, satirik yozuvchi Gulxaniy “Zarbulmasal”da xalq og’zaki ijodi
imkoniyatlaridan unumli va o’rinli foydalanish bilan o’z asarining g’oyaviy-
badiiy jihatdan pishiq va xalqqa manzur bo’lishiga erisha oldi.

26

2.2. Gulxaniy asarlarining tili va badiiy vositalari
Gulxaniy asarlari faqat g’oyaviy mazmuni bilangina emas, balki badiiy tili va
uslubi bilan ham o’sha muhitdagi adabiyot vakillari ijodidan keskin farq qiladi.
Chunki Gulxaniy asarlarining, ayniqsa, “Zarbulmasal”ning tili o’sha vaqtlardagi
jonli xalq tiliga yaqin bo’lishi bilan diqqatga sazovordir.
Gulxaniy xalq ommasiga manzur bo’lgan asarlarini yozishda faqat xalqning
jonli tili va og’zaki ijodiyotiga tayanib qolmadi, balki o’zbek mumtoz adabiyoti
vakillari Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning ijodiy
tajribalaridan, nasrdagi mahoratidan bahramand bo’ldi. Ayniqsa, Alisher
Navoiyning nasriy asari – “Mahbub ul-qulub” Gulxaniyning “Zarbulmasal” ni
yaratishiga samarali ta’sir etdi.
“Zarbulmasal”ning tili va muallif uslubi ustida so’z borar ekan, “Echkining oti
Abdulkarim bo’larga so’z kerak”, “Sening kordonlig’ing kulol mo’ndida suv
ichgandek ekan”, “Og’zi oshga etganda burni qonagan men bo’ldim”, “Xom
tarvuzni qo’ltig’ingga olma” kabi iboralarni eslatib o’tamiz. Bunda Gulxaniyning
maqol va masallardan aniq ifodalar va iboralar ijod etishdagi mahorati yaqqol
ko’zga tashlanadi, ko’rinadi. U xalq askiya va yumori tajribasidan foydalanib,
qiziqarli lavhalar ham chizdi. Buni Boyo’g’li uyidagi bazmning tarqalishi
tasvirida ravshan ko’rish mumkin: “Alqissa, zamondin keyin bazmlari tuganib,
mug’anniylar olganlariga quvonib, oroyish uzilib, ma’raka buzilib, el oyog’i
tinib, orom uchun etikdan oyoq… chiqardilar”. Bundan tashqari,
“Zarbulmasal”dagi voqealarning mantiqiga bog’lanib kelgan “Yapaloq sha’n-
shavkatlar bilan to’y olib keldi”, “Og’zingizdan o’rgulay, to’ram”, “Bo’rimisiz,
tulki?” kabi iboralar aniq hamda “teva”, “tushov”, “palos”, “taqiya” kabi xalq
orasida keng tarqalgan nomlar Gulxaniyning katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega
bo’lganini, asar tilining boyligi, ommabopligi va uslubining ravonligini ravshan
ko’rsatadi.
Gulxaniy “Zarbulmasal”da tabiat manzaralarini turli badiiy bo’yoqlarda ustalik
bilan tasvirlab bera olgan:
Bor edi ko’p ne’mati alvonlari,
Xurramu ma’mur edi hayvonlari.
27

Zulf kabi sunbuli xushbo’ylari,
Rohatijon erdi oqar suvlari.
“ Tuya bilan Bo’taloq ” masalidagi tabiat tasvirini ko’zdan kechiraylik:
Fasli tamuz erdi, havo ko’p isig’,
Yo’lda temurdek edi qumlar qiziq…
Gulxaniy voqea tasviriga ustalik bilan yumorga xos ruhni kiritadi. Masalan,
yozuvchi Xolboqi misgarning “ Ey tosh kemirgur nafas… meni namozxon
aylading ” , deb o’z nafsiga qilgan malomati, Muhammad Qosimning mardikor
do’ppisini tortib olib: “ Mening do’ppimning tovonini sen berursan ” deb qilgan
da’vosi, Yodgor po’stindo’zning “ Chokdan musht o’tmasa yaxshi tikish ” degan
javobi engil kulgiga sabab bo’ladi. Bu hol muallifning yumordan ham ustalik
bilan foydalana olish mahorat egasi ekanligidan dalaolat beradi.
“ Zarbulmasal ” ning kompozitsiyasi hikoya ichida hikoyalar san’atkorona
ulanib kelgan ertaklarning kompozitsion qurilishiga o’xshab ketadi. Bir qator
masallar asosan voqea bilan bog’lanadi, syujet qismlari (voqea tuguni, rivoji,
kulminatsion nuqtasi va echimi) ixcham va bir butunlikni tashkil etadi.
Gulxaniy atoqli masalchi yozuvchidir. Butun hayotini mehnat bilan o’tkazgan
Muhammad Sharif Gulxaniy mehnatkash xalq bilan birga bo’ldi, unga sodiq
qoldi. O’z ijodini xalq hayotini, uning orzu-armonlarini aks ettirishga bag’ishladi.
Gulxaniy ijodining xalqchiligi shundaki, u xalqni talovchi xon va beklarni el
va yurtga xarobalik keltirgan “ boyqushlar ” , “ yapaloqlar ” deb achchiq kulgi ostiga
oladi.
Gulxaniy ijodi to’xtovsiz o’sib, rivojlanib borar ekan, shoir dastlabki izlanish
davridagi saroy adabiyoti ta’sirida paydo bo’lgan qasidachilik va taqlidchilik
illatlaridan qutulib boradi. Xalq hayoti va ijodi unga katta mahorat maktabi
bo’ldi. Bu esa Gulxaniy ijodining g’oyaviy-badiiy takomilida o’z ifodasini
topadi.
Gulxaniy o’zining “ Zarbulmasal ” asari bilan kamolot bosqichiga ko’tariladi.
Bu asarida u real hayot voqealarini mavzu qilib oldi, ekspluatator guruhlarning
hajviy obrazlarini yaratdi. Voqeiy epizodlarda o’z davri hayotining manzaralarini
yanada aniqlashtirishga intildi.
28

“ Zarbulmasal ” da tanqid bilan kulgi, hajv bilan nasihat uyg’unlashib ketadi.
Gulxaniy o’zbek badiiy prozasining rivojiga katta hissa qo’shgan adib, mohir
masalchidir. Uning xalq orasida keng shuhrat qozongan “ Zarbulmasal ” i hozir
ham kitobxonlarning sevimli asarlaridan biri bo’lib kelmoqda. Bu asar
o’quvchilarda boylar, xonlar yashagan muhitga qarshi nafrat va g’azabni
uyg’otadi, ularni mehnat ahliga muhabbat, do’stlik, sadoqat, rostgo’ylik va
to’g’rilik ruhida tarbiyalashga munosib hissa qo’shadi.
Umuman olganda, Gulxaniy hozirgi o’zbek bolalar adabiyotining maydonga
kelishida o’z asarlari bilan salmoqli o’rinni egallagan va hissa qo’shagan adibdir.

29

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Gulxaniy ijodi butun o’zbek adabiyotining sharqona
muhitini ochib beruvchi poydevor sifatida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek,
“Zarbulmasal” o zbek badiiy nasrining eng yetuk namunalari qatorida faxrli o rinʻ ʻ
olgan. Rang-barang tasviriy vositalardan, jumladan, murakkab sajdan keng
foydalanib yozilgan bu asarning tili nihoyatda shirador, jozibali bo lib, asarning
ʻ
chin ma noda xalqchil ruh egallashida juda katta xizmat qilgan. O’zbek adabiyoti
ʼ
tarixida Gulxaniy ijodining o’ziga xos o’rni bor. Undan oz lirik she`rlar qolgan
bo’lsa ham o’z davrining voqea holatlarini ko’rsata olgan. Ayniqsa, o’sha
davrdagi ochlik va yupunlikdan azob chekkan kambag’al xalq ahvolini ro’y-rost
ko’rsatib bergan. Gulxaniy XIX asming I yarmi Qo’qon adabiy muhitida masal-
tamsil janrida go’zal va original asar yaratishga muvaffaq bo’lgan adibdir.
Gulxaniy tabiatan hazil mutoyibaga usta, xalq urf-odatlarini, til boyliklarini,
maqol, matal, naql va rivoyatlarini, hajv va yumorini chuqur bilgan shaxs
bo’lgan. Gulxaniyning shaxsiyati va adabiy merosi haqida ma’lumot beruvchi ilk
manba Umarxon davrida yaratilgan «Majmuai shoiron» tazkirasidir. Chunki
tazkira, birinchidan, Gulxaniy hayotlik vaqtida maydonga kelgan, ikkinchidan,
tazkira adibni koyigan, bilgan, u bilan muloqotda bo’lgan kishilar (Fazliy,
Mushrif, Xotif) tomonidan yaratilgan. Tazkiraning Gulxaniy hayotini yoritishga
bag’ishlangan sahifalarida adibning «mulki ko’histon» (tog’lar diyori)dan ekani,
uning ajdodlari o’z yurtining e’tiborli kishilaridan bolgani, shoirning og’ir hayot
kechirgani va kechirayotgani, o’ziga Gulxaniy taxallusini olib, «tog’liklar
shevasida latifu ravon» g’azallar bitgani uqtirib o’tiladi.
30

FOYDALANILGA N ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Karimov I. A. “Ona yurtimiz baxtu iqboli va kelajagi yo’lida xizmat qilish
eng oily saodatdir”. T., “O’zbekiston”. 2015 yil. 8-9 betlar.
2. O’zbekiston Rezpublikasining saylangan Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi.
Xalq so’zi gazetasi. 2016-yil 7-dekabr.
3. Karimov I. A. “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom
ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir.“Ishonch”gazetasi,2010 yil 8
dekabr
4. Karimov I. Adabiyotga e’tibor-ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –Toshkent,
O’zbekiston, 2009. 40 b.
5. Karimov A. Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.-T:
Sharq. 1997 yil
2023-yil 20 may “Adiblar hiyoboni” ochilishidagi prezidentimiz
Sh.Mirziyoyev nutqi
6. Hoshimov O’. O’zbeklar.-T: O’qituvchi. 2006 yil
7. Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati. –T.:Tafakkur, 2011 y.
8. Normatov U. Ijod sehri. – T.: Sharq, 2007.
9. Boltaboev H. So’z sehri. –T: Sharq, 2006 y
10. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. . –T oshkent, O’qituvchi, 2005. - 410 b.
11. Karimov I . A . Barkomol avlod - O ’ zbekiston taraqqiyotining poydevori .-
Toshkent , 1997.
12. Karimov I . A. Yuksak ma'naviyat – y engilmas kuch . - T. : Ma'naviyat, 2008
13. Ahmedov Sh., Qo`chqarov R., Rizayev Sh. Adabiyot: 6-sinf uchun darslik-
majmua. – T.: Ma`naviyat, 2005. – B. 220-236.
14. Jumaboyev M. O`zbek va chet el bolalar adabiyoti. – T.: O`zbekiston,
2002. – B. 64-68.
15. Jumaboyev M. O`zbek bolalar adabiyoti. – T.: O`zbekiston, 2002. – B. 70
31

Gulxaniy masallarining ba’zi bir g’oyaviy-tematik xususiyatlari

Sotib olish