"Hadisi Sharif" va xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	80.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

9 Sotish

"Hadisi Sharif" va xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu: "Hadisi Sharif" va xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar.
1

MUNDARIJA
Kirish .................................................................................................................................................... 2
I BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning nazariy va amaliy asoslari ....................... 5
1.1.Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar va ularning ta’lim tarbiyadagi tutgan o‘rni ......... 5
1.2."Hadisi Sharif" va uning xalq pedagogikasidagi tutgan o‘rni .......................................................... 9
1.3. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati ........................................................................... 15
II BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning ahamiyati ............................................ 24
2.1. Ta’lim - tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati ........................ 24
2.2. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlarini o‘quv-tarbiyaviy jarayonga tadbiq etish ........... 29
Xulosa ................................................................................................................................................ 37
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................................................................. 38
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar
davomida shakllangan va ular bizga asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli
janrlardagi asarlarda va Qur’oni Karim hamda payg’ambarimizning hadislarida o‘z
ifodasini topgan. Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan
og’zaki tarzda bo‘lib, u har bir avlod unga o‘z tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini
qo‘shgan holda bizgacha yetib kelgan.
2

O‘zbek xalq pedagogikasida tarbiyaning birlamchi, ikkilamchisi bo‘lmaydi.
Hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chekkada qolmasligi, ayni chog’da
tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda,
yetti o‘lchab bir kesishga amal qilinadi, shuningdek, xalq tarbiyasida kecha, bugun
va ertani o‘ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o‘tmishni unutmaslik, bugunning qadriga
etishlik, kelajakka umid asnosida olib boriladi. Unda hayot, tabiat va jamiyatdagi
har bir voqea-hodisa, predmet, ko‘rinish qisqasi jonli jonsiz neki bor, undan
mukammal foydalanadi. Xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta’sir, ibrat
namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash kabilar tarbiyada muhim o‘rin tutadi.
Masalan, dov-daraxt, tog’-tosh, parranda-darrandalarga bag’ishlangan folklor
namunalari bularning zaminida ekologik tarbiya yotadi.
O‘zbek xalq pedagogikasida sevgi, oila, bolalar haqidagi qarashlar ko‘p
yillik tajriba ta’sirida shakllangan. Bu tushunchalarning qonun va qonuniyatlarida
pedagogik va amaliyotda sinalgan tarbiya normalari qoidalar,o‘z aksini topgan.
Xalq pedagogikasida oila inson hayotida eng asosiy tarbiya omili sifatida ko‘riladi.
Oila jamiyat negizidir.
Oila bolalarga ta’sir etish usullari, odat-an’analarini aniqlashi kerak. U dam
olish tartibini, bolalarning mehnat va o‘quv mashg’ulotlarini belgilashi lozim.
SHuningdek, oila ota-ona va bolalar orasidagi o‘zaro munosabatlarning eng qulay
me’yorlarini ishlab chiqadi. Chunki bola o‘zini qiziqtirishgan masalalar bo‘yicha
eng avvallom bor o‘z ota-onasi, eng avvalo onasi bilan o‘rtoqlashadi. Bu yerda oila
a’zolari orasidagi munosabatlar amalga oshadi, hamda ota-onaning tarbiyaviy
vazifalari aniqlanadi.
Oila va oilaviy tarbiyaning u yoki bu xususiyatlari doimo xalq e’tiborining
markazida bo‘lgan va bu xalq pedagogikasida o‘z ifodasini topgan. Xalq avvalom
bor baxtli oila yaratish yaratish uchun kurashgan.
Xalq oilani baxt manbai, “tabiat go‘zalligi”, mehnatsevar oila jamoasi
sifatida ko‘radi va oilada ayol va erkak teng huquqliligini e’tirof etadi, ayollar
huquqini himoya qiladi, ajralishlarni qoralaydi, oilaviy nizolarni nihoyatda
ehtiyotkorlik bilan hal qilishni maslahat beradi. Xalq pedagogikasida onalikka oliy
3

ijtimoiy qadriyat sifatida qoraladi, xalq og’zaki ijodida esa ona doim ulug’lab
kelinadi. Oilaning ijtimoiy vazifalarini xalq bolada ahloq, hurmat, kattalar va
kichiklar bilan hushmuomala bo‘lish, qishloq xo‘jaligi, kasb-xunar malakalarini
egallashda ko‘rgan.
O‘zbekistonda zamonaviy bosqichda ijtimoiy pedagogika rivojlanishining
ijtimoiy-siyosiy va huquqiy asoslari.
Ijtimoiy pedagogikani va ijtimoiy-pedagogik faoliyat rivojining metodologik
asoslari quyidagilar hisoblanadi:
1. Bozor munosabatlarini shakllantirish va jamiyatni
demokratiyalashtirish sharoitida davlatning kuchli ijtimoiy siyosati. Bu siyosatning
asosiy yo‘nalishlari Sh.M.Mirziyoyev asarlarida va davlat dasturiy hujjatlarida
ko‘rsatilgan.
2. Aholining eng kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish
choralari to‘g’risidagi hukumat farmoyishlari, qonun, farmonlarni hayotga tatbiq
etish.
3. O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy pedagogik konsepsiyasi.
Ijtimoiy muammolarga nihoyatda katta e’tibor qaratilishining sababi milliy
davlatchilikni shakllantirish jarayonidir. Bu davrda ayniqsa ijtimoiy muammolar
nihoyatda keskinlashadi, ijtimoiy qarama-qarshiliklarning yuzaga kelishi milliy
havfsizlikka tahdid omili bo‘lib xizmat qilishi mumkin. SHuning uchun vaqtida
choralar qabul qilish nihoyatda muhimdir.Iqtisodning liberallashuvi turli ijtimoiy
qiyinchiliklarni –ilmsizlar sonini ortishi, turli tengsizliklar paydo bo‘lishi, hayot
tarzining buzilishini keltirib chiqardi.
Shuning uchun O‘zbekiston taraqqiyotining o‘z yo‘li, asoslanadigan yetakchi
tamoyillaridan biri kuchli ijtimoiy siyosat olib borish hisoblanadi. Bu siyosatning
maqsadi quyidagilardir:
1. Bozor islohotlarining hamma bosqichlarida aholining ijtimoiy
himoyasini ta’minlash;
2. Aholining turli qatlamlarini paydo qilmaslik orqali ijtimoiy kelishuvni
ta’minlash.
4

Mustaqillik yillarida ko‘rsatilgan maqsadlarga aholining ijtimoiy himoyasining
yangi mehanizmi shakllangan va u quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
• ishlab chiqarishni barqarorlashtirish;
• davlat mablag’laridan tashqari, mehnat jamoalari, ijtimoiy va
mehribonlik fond va tashkilotlarining mablag’larini yo‘naltirish;
• aholi daromadlarining yuqori tabaqalashuviga yo‘l qo‘ymaslik;
• kambag’allikka qarshi kurashish, nogiron, yetim va qariyalarni
qo‘llabquvvatlashni kuchaytirish.
Kurs ishining maqsad va vazifalari : Xalq pedagogikasida jtimoiy
pedagogik g'oyalar va ularning ta’lim tarbiyadagi tutgan o‘rni haqidagi
ma’lumotlarni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash . Ta’lim - tarbiya jarayonida
hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Xalq pedagogikasida jtimoiy
pedagogik g'oyalar va ularning ta’lim tarbiyadagi tutgan o‘rni. "Hadisi Sharif" va
uning xalq pedagogikasidagi tutgan o‘rni. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy
ahamiyati
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to‘plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, Asosiy qism va
qilingan xulosalardan iborat. Ishda o‘rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar
tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga
qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun to‘plangan adabiyotlar manbalarning nomlari
va elektron manzillari keltirildi.
I BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning nazariy va
amaliy asoslari
1.1.Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar va ularning ta’lim
tarbiyadagi tutgan o‘rni
Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va
maishiy-axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og’zaki ijodi, qadrshunosligi,
5

udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo‘nalishlarini, diniy-axloqiy
ta’limotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida
to‘plangan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy, ma’rifiy, estetik,
ma’naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini
lo‘nda, ammo bag’oyat teran; donishmandnamo tarzda ifodalaydi. Ilk bor
yaratilayotgan «O‘zbek xalq pedagogikasi»da dono xalqimizning ta’lim-tarbiya,
axloq, odob, inson qadriyatlari va uning ma’naviy ustuvorligi, iymon-e’tiqodi
butunligi sohasidagi dunyoqarashi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, an’analari
tabarruk islomning odob-axloq, ilmu fan haqidagi ta’limotiga bog’liq holda,
muqaddas Qur’oni karim va payg’ambarimiz Muhammad Rasulullohning muborak
hadisi shariflariga suyangan holda yoritish mo‘ljallangan. Tadqiqotda Ollohning
ilohiy mo‘jizasi - hayot sarvari Insonning ona qornida paydo bo‘lishidan tortib, to
tug’ilganiga qadar, ilk tarbiyasidan tortib, to voyaga etguncha hamda oila qurgunga
qadar, yoshini yashab to omonatni topshirgungacha bo‘lgan axloqiy, aqliy, estetik
mehnat, ekologik tarbiyasi, shuningdek jismoniy chiniqish bilan bog’liq o‘yinlar,
xalq pedagogik an’analarining hozirgi zamon yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tutgan
o‘rni hamda ahamiyati haqida so‘z yuritiladi. Shu bilan birga o‘zbek an’anaviy,
ommaviy bayram-sayllari, rasm-rusmlari, odatlari va udumlarida aks etgan axloqiy
qarashlar, ularning o‘ziga xos odobnomasi, ibratnomasi kabi bag’oyat dolzarb
mavzularni yoritishga ham harakat qilinadi.
Ma’lumki, xalqning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan
va ular bizga alohida qo‘llanma-dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay,
balki asosan xalq og’zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunoslik,
qadrshunoslik, udumshunosliklar qatida saqlab qolingan hamda Ollohning so‘zi
bilan bo‘lgan Qur’oni karim va hadisu-shariflarda o‘z ifodasini topgan. Demak,
xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan og’zaki tarzda bo‘lib, u har
bir avlod unga o‘z tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qo‘shgan holda bizgacha
yetib kelgan. Bugungi kunda esa shu uzoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya
qo‘llanmasi, vositasi bo‘lib kelgan xalqning pedagogik qarashlarini to‘plash,
o‘rganish va chop etish vazifasi turibdiki, bu vazifani bajarish yo‘qolish arafasiga
6

kelib qolgan milliy qadriyatlarimiz, axloqimiz, urf-odat, rasm-rusumlarimizni,
udumlarimizni, an’analarimizni asrab qolish va tiklash uchun nihoyatda zarurdir.
O‘zbek xalq pedagogikasi an’analari o‘quv qo‘llanmasi uzoq yillik ilmiy,
pedagogik izlanishlar, amaliy faoliyatlar natijalaridan kelib chiqqan holda jonli,
ilmiy-ommaviy tilda yozilgan. Xalqning oilaviy-maishiy hayoti, ta’lim-tarbiyaviy
axloq-odobga oid hayotiy yo‘l-yo‘riqlari, usullari, ibratli tajribalariga oid turfa
misollar - dostonlar, ertaklar, mehnat-mavsum marosim qo‘shiqlari, asotirlar,
naqllar, rivoyatlar, afsonalar, maqollar, matallar, hikmatlar, qayroqi so‘zlar,
aforizmlar, topishmoqlar, tezaytishlar, bolalar o‘yinlari, allalar, to‘y va aza
qo‘shiqlari, aytimlari, olqish va qarg’ishlar, suyush-erkalash qo‘shiqlari,
erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, yalinchoqlar, hukmlagichlar,
chorlamalar, cheklashmoqchalar, guldur-guplar, sanamalar, o‘yin-kulgular bilan
bog’liq lapar, aytishuv, o‘lan, termalar, bolalar tarqalish, chorlash qo‘shiqlari
ramazon, boychechak, yomg’ir, quyosh, yulduzsuv aytimlari, chandishlar,
tegishmachoqlar, masxaralamalar, «Navro‘z», «Mehrjon», bahor, kuz, qish, yoz
aytim-qo‘shiq ashulalari, dexqonchilik, chorvadorlik, kasb-hunarmandchilik bilan
bog’liq nasriy va nazmiy asarlar; inson, tabiat va hayvonlar dunyosiga oid
namunalar hamda mifologik tasavvurlar aks etgan asarlar bilan boyitilgan. Qur’oni
karim, hadis hamda Sharq mutafakkirlarining axloq-odobga oid qarashlariga doir
parchalar ham mazkur qo‘llanmaning sahifalarini bezashi tabiiydir. «O‘zbek xalq
an’anaviy pedagogikasi»ga oid materiallarni bamisoli ummonga qiyos qilish
mumkin. Biz ushbu tadqiqotni faqat debocha deb bilib, shu ummondan olingan
qatralar orqali xalqimizni, uning ayrim sahifalari bilan tanishtirishni o‘z oldimizga
maqsad qilib qo‘ydik. Ko‘p jildlarga va ko‘p yillarga mo‘ljallangan — O‘zbek
xalq pedagogikasi katta kuchni, jamoa mehnatini talab qiladi...
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo
yomon bo‘lib tug’ilmaydi — u birday tug’iladi. Yaxshi-yomonga aylanishi
tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-ko‘y, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-
tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros—oilaviy pedagogika, xalq
7

pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari,
jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari hal qiluvchi o‘rin tutadi. Xalq
ta’kidlashicha, bola boshdan to‘g’ri, haqqoniy tarbiyalansa u kelgusida yaxshi
inson bo‘lib yetishadi, egri yo‘lda tarbiyalansa — yomon kishiga aylanadi. Zero,
«ko‘chat boshdan, bola yoshdan» maqoliga amal qilish xalq an’anaviy
pedagogikasining bosh yo‘nalishidir. Shu boisdan, xalq pedagogikasida
tarbiyaning mayda-chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo‘lmaydi: hamma
narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni choqda tarbiyaning
nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o‘lchab
bir kesishga amal qilinadi. Xarakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun
va ertani o‘ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o‘tmishni unutmaslik, bugunni qadriga
etishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi... Xalq pedagogikasining yana bir
ibratli jihati bor. Bu hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet,
ko‘rinish, qisqasi jonli-jonsiz neki bor, undan mukammal foydalanishdir.
Kezi kelganda xalq an’anaviy pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta’sir,
ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash ham alohida o‘rin tutishini aytib o‘tish
zarur. Buni ayniqsa dov-daraxt, tog’-tosh, parranda-darrandaga bag’ishlangan
folklor namunalarida yaqqol ko‘rish mumkin. Xalqning bunday qarashlari tag-
zaminida to‘rt unsurni asrash, avaylash, ya’ni ekologik tarbiyani anglash qiyin
emas.
Xalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so‘zlar — duo-olqishlar ham tarbiyaga
qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasida yaxshi so‘z, duo-olqishning
ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustuvorligi, iymon-e’tiqod
butunligi, qisqasi kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan
o‘rni va roliga alohida ahamiyat beriladi. El-yurt uchun har tomonlama mukammal
Insonni tarbiyalashga qaratilgan O‘zbek xalq pedagogikasi ham ayrim shaxslar
yoxud bir-ikki jamoa — ular qanchalik iqtidorli-iste’dodli bo‘lishmasin,—
tomonidan yaratilmagan, albatta. Uni xalqimiz asru asrlar bilan o‘lchanuvchi
hayotida o‘zining boy hayotiy tajribalari, farzandlar kamoloti borasida tutgan
tutimlari, sa’y-harakatlari, yo‘l-yo‘riqlari, aql-zakovatlari bilan yaratgan. Ayni
8

choqda o‘zbek xalq pedagogikasi o‘z rivojida, boyib, mukammallashib borishida
ilm-fanning boshqa sohalaridan, ya’ni mumtoz adabiyot, san’at, og’zaki ijod,
elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, odatshunoslik, ruhshunoslik kabi
sohalar bag’rida shakllanib, ular bilan bevosita aloqada bo‘ladi, eng yaxshi
namunalarini o‘ziga qabul qilib oladi...
Hamisha safarlarda bo‘lib, o‘zga yurt kishilari bilan muloqotlarda bo‘lish,
izlanishlar olib borishdan toliqmaslik kabi xislatlar o‘zbek xalqi harakteriga xos
fazilatlardandir. Insonparvarlik, baynalmilallik, hushyorlik, zukkolik, topqirlik,
bilimdonlik, uquvlikni o‘ziga e’tiqod qilib olgan o‘zbek xalq pedagogikasi ayni
choqda Sharq odobnomasi, ibratnomasidan doimiy ravishda bahramand bo‘lgan,
sharqona xalq pedagogikasi boyliklaridan oziqlangan va uning eng go‘zal
namunalarini o‘ziga qabul qilib olgan. Shunday qilib, o‘zbek xalq pedagogikasi
turkiy xalqlar — ota-bobolarimiz uzoq moziyda yaratgan va ko‘z qorachig’iday
asrab-avaylab, saqlab kelgan ota meros, Sharq xalqlarining boy va betakror
odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar,
allomalaru adabiyot va folklor ijodkorlari-ijrochilarining bu boradagi sa’y-
harakatlari, yaratgan asarlari bilan qo‘shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi
va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to‘g’ri yo‘ldir.
1.2. "Hadisi Sharif" va uning xalq pedagogikasidagi tutgan o‘rni
Payg'ambarimiz Muhammad alayhissalomning yo‘l-yo‘riqlari va
ko‘rsatmalari, u zoti sharifga mansub pandu-nasihatlar yig'indisi hadislar, deb
atalib, ular har qanday davr uchun ham, har qanday jamiyat uchun ham juda katta
ahamiyatga egadir. Chunonchi, hadislar Qur'oni karimdan keyin shariat
axkomlarining asosini tashkil qiladi.
Ma'lumki, tarixan g'oyatda qisqa muddatda nozil bo‘lgan Qur'oni karim
oyatlari ba'zi hollarda umumlashtirilgan, murakkab holda keltirilgan bo‘lganligidan
Payg'ambarimiz hadislari ushbu oyati shariflarni kengroq talqin etadi, ularni
oddiylashtirib bayon qilib, unda keltirilgan voqea va hodisalarni ko‘pchilikka
tushunarli qilib mufassal holatda sharhlaydi.
9

Payg'ambar alayhissalom hadislari u zoti sharif yashagan davr uchun
haqiqiy bir ko‘zgu vazifasini ham o‘taydi. Chunki ular sarvari olamning hayotlari,
husni axloqlari, adolatli jamiyat qurish yo‘lida ko‘rsatgan beqiyos sa'y-harakatlari,
yaxshiligu xayr-barakotga asoslangan faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Mana shularga
binoan oldin o‘tgan hech bir payg'ambarlar va ulug'larga ko‘rsatilmagan alohida
bir e'tibor bilan ilm ahllari hadislarni to‘plashga kirishdilar.
Hadis ilmi bilan shug'ullanish eng aziz va sevimli mashg'ulot hisoblanib, ularni
to‘plash uchun olimu ulamolar butun aql-zakovati-yu qalb qo‘ri bilan
kirishganlarini alohida ta'kidlash zarur.
Payg'ambar hayot vaqtlarida hadislarni yozib olish odat bo‘lmagan. Ayrim
sahobalarning fikricha, Payg'ambarning o‘zlari hadislarini yozma qayd etishni man
qilganlar. "Mendan Qur'ondan boshqa hech narsa yozmanglar, agar kimki biror
narsa yozgan bo‘lsa, o‘chirib tashlasin.
Mendan faqat hadis aytinglar, xolos. Buning hech zarari yo‘q", deb
uqdirganlar avvaliga Payg'ambar alayhissalomning o‘zlari. So‘ngra
Payg'ambarning o‘zlari Abdulloh ibn Amr ibn al-Ossga izn qilganlaridan keyin
hadislar zarur hollarda yozma ravishda ham qayd etila boshlagan. Payg'ambar
vafot etganlaridan so‘ng ma'lum darajada tortishuv va munozaralardan keyin har
xil mavzularga doir hadislar kitobat holiga keltirila boshlandi.Masalan,
sahobalardan Jobir ibn Abdulloh haj ziyoratining yo‘l-yo‘riqlari ("Manosik al-haj")
xususidagi hadislardan bir kichik kitob bitgan bo‘lsa, Samara ibn Jundab esa
Rasulullohdan eshitgan hadislari asosida o‘z o‘g'illariga bir vasiyatnoma yozib
qoldiradi. Tobe'inlar davrida esa hadislarni kitobat etishga qarshilik qiluvchilar
ozchillikni tashkil etib, uning kitobatini qo‘llab-quvvatlagan tobe'iynlar esa
aksariyatni tashkil etardi. Ushbu davrda, ya'ni sahobalar va tobe'iynlar davrida ikki
xil fikr qaror topib, hadislarni ham yozma, ham og'zaki tarzda rivoyat qilish odat
tusiga kirgan edi.
Hadislarni tadviyn etish ularni muayyan bir to‘plamga yig'ish, demakdir.
Dastavval hadislarni to‘plam shaklida qayd etishni boshlagan olim Abdulaziz ibn
Marvon (vafoti 704 yil) hisoblanadi. U Misrda amirlik vazifasida bo‘lgan, lekin
10

o‘z maqsadiga erishmasdan burun vafot etadi. Uning ishini o‘g'li Umar ibn
Abdulaziz (vafoti 720 yil) davom etdiradi. Hadislarni bu tariqa qayd etilishidan
ko‘zda tutilgan asosiy maqsadlar ularni sahih (to‘g'ri, ishonchli)larini noqis
mavzulari bilan aralashib ketishining oldini olish va muayyan hadisni rivoyat
qilgan roviy va ulomalarning vafotlari tufayli ularning yo‘q bo‘lib ketish xavfidan
edi.
Shu boisdan ham Umar ibn Abdulaziz hadislarni yozma qayd etishni
buyurganda Madina ahliga "Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislarini
eshitgan zahotingiz yozib olingizlar, chunki uni bilgan ulamolarning dunyodan
o‘tib ketishlaridan xavotirdaman", deb yozgan edi. Umar ibn Abdulaziz bu muhim
vazifani topshirgan muhaddislarning boshliqlaridan Abu Bakr ibn Muhammad ibn
Amr ibn Hazm, Muhammad ibn Muslim ibn Shihob az-Zuhriylar bor edi. 1
Hijriy ikkinchi (milodiy sakkizinchi) asrning o‘rtalaridan e'tiboran hadislarni
tasnif etish ham boshlanadi. Eng avvalo ularni boblarga ajratib tasnif etgan
olimlardan Ar-Rabiy ibn Subayh as-Sa'diy (vafoti 777 yil), basralik Sa'iyd ibn Abu
Aruba (vafoti 773 yil), yamanlik Xolid ibn Jumayl, Muammar ibn Roshid al-
Azadiy (vafoti 770 yil), makkalik Abdumalik ibn Abdulaziz ibn Jurayj (vafoti 768
yil), Sufyon ibn Uyayna (vafoti 812 yil), kufalik Sufyon ibn Sa'iyd as-Savriy
(vafoti 778 yil), basralik Hammod ibn Salma (vafoti 783 yil), Shomdan Al-Valiyd
ibn Muslim (vafoti 810 yil), rayylik Jurayr ibn Abdulhamiyd (vafoti 803 yil),
Xurosondan Abdulloh ibn al-Muborak (vafoti 797 yil), Vositdan Xushaym ibn
Bashiyr (vafoti 799 yil), kufalik Zakariyo ibn Abu Zoida (vafoti 767 yil),
Muhammad ibn Fuzayl ibn G'azvon (vafoti 810 yil), Vakiy' ibn Jarroh (vafoti 813
yil), yamanlik Abdurrazoq ibn Hammom (vafoti 827 yil)larni ko‘rsatish mumkin.
Shu davrda yaratilgan asarlarni tahlil etib aytish mumkinki, ularning aksariyati
muayyan bir mavzuga, masalan, tafsir, axloq-odob, g'azot, shar'iy ahkomlar kabi
masalalarga bag'ishlangan edi.
Mazkur asarlar Payg'ambar alayhissalomning hadislari, sahoba va tobe'iynlarning
so‘zlarini o‘zida mujassam etgan edi. Ayni vaqtda ushbu asarlar hadislarning
1
Hadis. Al-Jomi’ as-sahih (Ishonarli to‘plam). I, II, III, IV jild. Qomuslar Bosh tahririyati; -T.: 1991-1996 (keyingi
misollar odam shu manbalardan olindi).
11

to‘plami sifatida bo‘lib, ularning ishonchli (sahih)ligi masalasiga unchalik e'tibor
berilmagandi. Hijriy uchinchi (milodiy to‘qqizinchi) asrdan boshlab esa, hadislarni
jamlovchi (jomi’), musnad va mu'jam shaklidagi yirik asarlar paydo bo‘la
boshladiki, tarkibiy jihatdan ularni uch asosiy qismga bo‘lish mumkin.
1. Boblarga ajratilgan yirik asarlar (Al-Javomi’ al-mubavabba). Bu asarlar
turli-tuman mavzularni o‘zida qamragan bo‘lib, ularga boblarga ajratilgan holda
tartib berilgan.
Mana shu asarlardan Imom Buxoriyning "Al-Jomi’ as-sahih", Imom Muslim
ibn al-Hajjojning "Al-Jomi' as-sahih", Termiziyning "Al-Jomi’ al-Kabir", imom
Abu Dovudning "As-Sunan", imom Nasaiyning "As-Sunan", imom Ibn Mojaning
"As-Sunan", imom Ad-Dorimiyning "As-Sunan" kabi asarlarini ko‘rsatish
mumkin.
2. Musnadlar (Al-Masoniyd).
Bu uslubdagi asarlarda ma'lum bir sahobaning rivoyatlari bir joyda zikr
qilinib, undan keyin ikkinchi sahoba davom ettiradi. Bu asarlarda keltirilgan
hadislarga mavzularga rioya qilinmaydi. Masalan, imom Ahmad ibn Hanbal
o‘zining "Al-Musnad" nomli yirik asarida avval to‘rt to‘g'ri xalifalarning
(chahoryorlar) rivoyatlarini keltirib, keyin birin-ketin boshqa sahobalarning
rivoyatlarini keltiradi. Hammasi bo‘lib uning asarida to‘qqiz yuz to‘rtta sahoba zikr
qilinadi. Muallif o‘z asarini boblarga ham bo‘lganligini aytish mumkin.
3. Mu'jamlar (Al-mao‘jim). Bu xildagi to‘plamlarda musannif asariga o‘z
shuyux (ustoz)larining hadislarini kiritib, ularning ismlarini mu'jam (alifbo)
tartibida keltiradi.
Payg'ambar alayhissalomning hadislari Islom jamiyatining ijtimoiy va
ma'naviy hayotida o‘z mazmun-mohiyatiga qarab egallagan o‘rinlari ham turlicha
bo‘lgan. Shunday hadislar bo‘lganki, ularni jamiyatning barcha a'zolari bilishlari
zarur bo‘lgan, ya'ni bu xildagi hadislar ommaviy iste'molda bo‘lgan. Shu boisdan
ham ulamolar, muhaddislar mana shunga asoslanib, ularni targ'ib qilganlar, lekin
ba'zi hadislar bo‘lganki, ularni ayrim shaxslar bilishining o‘zi kifoya bo‘lgan.
12

Mana shu xususiyatlarga ko‘ra hadislarni ba'zi olimlar, jumladan imom
Muhammad ibn Idris ash-Shofi'iy ikki asosiy qismga bo‘ladi:
1. Uzluksiz hadislar (al-hadis al-mutavotir). Bu xildagi hadislarning
roviylari juda ko‘p bo‘lib, ular bir-birlariga bog'lanmagan va yolg'on (kizb)
gapirishlari amalda mumkin bo‘lmagan roviylardir. Bu xildagi hadislar ayniqsa
jamiyat a'zolarining amaliy hayotiga, masalan, namoz, ro‘za, zakot, haj farzlariga
doir hadislarda ko‘p uchraydi.
Shuningdek, uzluksiz hadislar ikki xilda bayon etilishi mumkin: lafziy
uzluksizlik - bunda hadisdagi so‘zlar (lafzlar) deyarli o‘zgartirilmay bir xilda
bo‘ladi. Mazmuniy (ma'noviy) uzluksizlikda esa rivoyat qilinadigan voqealar
qisman o‘zgartirilishi (ya'ni, juz'iy farqli bo‘lishi) ham mumkin.
2.Yakka hadislar (al-ohad). Istiloh sifatida bu hadislarda uzluksiz
hadislarning shartlari bo‘lmaydi, bu xildagi hadislar roviylarining soni
chegaralangan - ko‘pincha bitta bo‘ladi. Odatda yakka hadislar dalil va isbotlar
bilan asoslanadi. Bunda ushbu hadisni naql qiluvchisining to‘g'ri so‘zligi, rivoyat
qilinadigan hadisni xatodan xoli bo‘lib, ishonchli bo‘lishligi kabi masalalar ilm ad-
diroyat orqali chuqur tadqiq qilinadi. 2
Yakka hadislar uch xil bo‘ladi:
1. G'arib hadislar. Muhaddislar fikricha, bir roviy tomonidan rivoyat
qilingan hadislar g'arib hadislar, deb ataladi.
2.Aziz hadislar, deb ikki roviy rivoyat qilgan hadislarga aytiladi.
3. Mashhur hadislar, deb ikkitadan ortiq roviy rivoyat qilgan hadislarga
aytiladi. Biroq bu hadislar uzluksiz hadislar darajasiga yetishmaydi va ular sahih
(ishonchli, to‘g'ri), hasan (yaxshi, ma'qul) va zaif hadislar bo‘lishlari mumkin. Oliy
isnod (al-isnod al-oliy) va pastlovchi isnod (al-isnod an-nozil). Rasulullohga
nisbatan bo‘lgan roviylarning ko‘pligi yoki ozligi hamda o‘tgan vaqtiga qarab
isnodning oliyligi yoki quyilashuvi belgilanadi.
Imom al-Buxoriy keltirgan hadislarning isnodi, ko‘pincha u bilan
Payg'ambar o‘rtasida uch roviydan tashkil topadi. Boshqa hollarda esa mazkur
2
Hadis. Al-Jomi’ as-sahih (Ishonarli to‘plam). I, II, III, IV jild. Qomuslar Bosh tahririyati; -T.: 1991-1996 (keyingi
misollar odam shu manbalardan olindi).
13

hadisning rivoyat qilganda uning isnodi to‘rt yoki besh roviydan bo‘lishligiga ham
erishadi. Binobarin hadisshunoslikda uch isnodliklar isnod oliy, to‘rt va besh
isnodliklar esa isnod nozil (quyilovchi isnod), deb qabul qilingan. Oliy isnod
mansub hadislarning sahih (ishonchli) bo‘lishlari asosiy shartlardan hisoblanadi.
Al-Hadis al-marfu'. Bu xildagi hadislar (isnodi bog'lansa ham yoki bog'lanmasa
ham) Payg'ambar alayhissalomga borib bog'lanadi (taqaladi). Bunday hollarda
ushbu hadisni sahih yoki zaif, muttasil yo munqati', undan sahoba yoki tobe'iy
tushib qolishi ham mumkin, bulardan qat'iy nazar bular marfu' hadislar sirasiga
kiradi. Marfu' hadislar ikki xil bo‘ladi:
1.Al-Marfu' as-sariyh (ochiq-oydin marfu'). Bu xildagi hadislarda
Payg'ambarga mansublik bevosita ta'kidlanadi. Masalan, "Payg'ambar degan"
(qola), "Payg'ambarni ko‘rdim" (raaytu) yoki "Payg'ambar bizga buyurgandi"
(amarano) kabi iboralar mavjud bo‘ladi.
2.Al-Marfu' al-hukmiy (hukm etilgan, buyurilgan). Bu tarzdagi hadislarda
to‘g'ridan-to‘g'ri Payg'ambarga ishorat qilinmay, pinhoniy (dimniy) keltiriladi.
Sahoba yoki tobe'iynlardan birontasi Payg'ambarga mansub etmay, shar'iy
hukmlardan biror masalani gapiradi, biroq bu fikr uni o‘zidan chiqmagan bo‘lib,
odatda Payg'ambardan olgan bo‘ladi.
Al-Hadis al-mavquf, deb sahobalarning so‘zlari yoki harakatlari mansub
etilgan hadislarga aytiladi. Chunonchi, sahobalar Payg'ambar alayhissalomning
suhbatida bo‘lib, uning rushdu-hidoyatidan va odobidan bahramand bo‘lganlar.
Ulamolarning ham sahobalarning so‘zlari va ishlariga ehtiyojlari katta bo‘lgan.
Mana shu sabablarga ko‘ra, sahobalarning so‘zlari (qavllari) va ishlari (af'ol) ham
hadis kitoblariga kiritilgan.
Al-Hadis al-maqtu', deb tobe'iynlarning so‘zlari va ishlari keltirilgan
hadislarga aytiladi. Tobe'iynlarning so‘zlari va qilgan ishlari ham ulamolarning
diqqat markazida bo‘lgan, chunonchi, ular sahobalar bilan muloqotda bo‘lib,
shari'at ahkomlarini ulardan olganlar. Payg'ambar alayhissalom ham yaxshi
insonlar, deb bashorat berganlarida ularni ko‘zda tutganlar.
14

Sahih hadislar, deb isnodi boshidan oxirigacha adolat bilan hech bir
kamchilig-u illatsiz rivoyat qilinadigan hadislarga aytiladi. Sahih hadislarning yana
talay shartlari ham bo‘lib, ulardan eng muhimlari quyidagilardir:
1.Sanadni uzluksiz bog'lanishi (ittisol as-sanad) - bu shundayki, hadisni
rivoyat qiluvchi roviylarning silsilasi boshidan oxirigacha hech bir uzluksiz
bo‘lishi shart.
2. Keltiriladigan hadis roviylarining hammasi o‘z dinida adolatli,
sobitqadam kishilar bo‘lmog'i kerak.
3. Rivoyat qiluvchi komil musulmon bo‘lishi shart, chunki ular dinda
mustahkam insonlardir.
4. Rivoyat qiluvchi aql-idrokli kishi bo‘lmog'i zarur.
5. Roviy balog'atga yetgan inson bo‘lishi kerak.
6. Roviy fisqu-fasoddan xoli, sog'lom fikrlovchi inson bo‘lishi kerak
7. Uzuq-yuluqni rivoyat qilishdan xoli kishi bo‘lishi zarur.
1.3. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati
Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy
fazilatlar ifoda etilgan bo‘lib, ushbu fazilatlar sirasiga o‘zgalarga mehr-oqibat
ko‘rsatish, saxiylik, ochiq ko‘ngillik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan
muruvvatli bo‘lish, ularga g’amxo‘rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-
hunarni ulug’lash, halollik, poklik, do‘stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik,
kamtarlik, rostgo‘ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari,
insonning o‘zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi
borasidagi pand-nasihatlar ham o‘z aksini topganki, bularning barchasi Qur’oni
Karimda qayd etilgan ko‘rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni
shakllantirishda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi.
Islom ta’limoti g’oyalariga ko‘ra har bir musulmon eng avvalo iymonli bo‘lishi
kerak. Qur’oni Karimda ta’kidlanganidek, Islom dini ta’limotining yaratilishidan
muddao, murod kishilarda iymon, e’tiqodni shakllantirishdir. Hadislarda
15

iymonning mukammal va mustahkam bo‘lishi quyidagi uch shartga qat’iy amal
qilinishiga bog’liqligi ko‘rsatilgan:
- to‘g’ri e’tiqodli bo‘lmoq;
- kishilar bilan yaxshi munosabatda bo‘lmoq;
- kishi o‘z ustida ishlamog’i va o‘zini ibodat va itoatga chaqirmog’i 1
(Keyingi
misollar ham ushbu kitobdan olindi).
Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortiq shoxlari bor deya
iymonning belgilari sanab o‘tiladi. Sanab o‘tilgan belgilarning har biri inson
ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular
quyidagilardan iborat: “qo‘li bilan va tili bilan o‘zgalarga ozor bermagan kishi
musulmondir”, “o‘zingiz yaxshi ko‘rgan narsani birodaringizga ravo
ko‘rmaguningizcha hech biringiz chinakam mo‘min bo‘la olmaysiz” (3-4-boblar);
“Uchta xislatni o‘zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo‘lgaydir:
- insofli va adolatli bo‘lmoq;
- barchaga salom bermoq;
- kambag’alligida ham sadaqa berib turmoq” (20-bob).
Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo‘lmagan munofiqlik xislati xususida
ham so‘z yuritiladi, chunonchi, «Rasululloh sallallohu alayhi vassalam aytganlar:
“quyidagi to‘rtta xislat kimda bo‘lsa, aniq munofiq bo‘lg’aydir, kimdaki, ulardan
bittasi bo‘lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir:
- omonatga xiyonat qilgaydir;
- so‘zlasa yolg’on so‘zlaydir;
- shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir;
- urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qilaydir (25-bob).
Hadislarda inson ma’naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi,
dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o‘z bilimi
bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bo‘lib yetishishida muhim
omildir deya ko‘rsatiladi. “Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa
istig’for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham”. Bilimsizlik kishilarning
1 1
А l-Bu хо riy, А bu А bdull о h Muh а mm а d ibn Ism о il. H а dis. 4 ж ildli kit о b. 1-kit о b. А l- жо m е ’ а s-s а hih (Ish о n а rli
tO’ п l а m). А r а bch а d а n 3. Ism о il t а r ж im а si. – T о shk е nt, £ о musl а r b о sh t а hririyati, 1991. 14-b е t
16

nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning
hukmronlik qilishi aloqida ta’kidlab ko‘rsatiladi. “Ilm o‘rganmoq va
o‘rgatmoqning fazilati” borasidagi hadis (21-bob) da ilm o‘rganish ko‘p yoqqan
yomg’irga qiyoslanadi va ilm ahli quyidagi uch turga bo‘ladi: “Ba’zi yer sof,
unumdor bo‘lib, yomg’irni o‘ziga singdiradi-da, har xil o‘simliklar va ko‘katlarni
o‘stiradi va ba’zi yer qurg’oq, qattiq bo‘lib, suvni emmasdan o‘ziga to‘playdir,
undan Olloh taolo bandalari foydalangaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar,
hayvonlari va ekinlarini sug’orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo‘lib, suvni o‘zida
tutib qolmaydir, ko‘katni ham ko‘kartirmaydir. Bularni quyidagicha muhoyasa
qilish mumkindir: Bir kishi Olloh ilmini (Islomni) teran o‘rganadir, teran
tushunadir va undan manfaatlanadi va Olloh yuborgan hidoyatni o‘zi o‘rganib,
o‘zgalarga ham o‘rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o‘rganib, odamlarga o‘rgatadir.
Ammo o‘zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabburlik qilib, o‘zi ham
o‘rganmaydir, o‘zgalarga ham o‘rgatmaydir”.
Ammo ilmga e’tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi jamiyatning
inqiroziga olib keladi. Hatto “Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir,
deganlar:
- ilmning susaymog’i;
- jaholatning kuchaymog’i;
- zinoning avj olmog’i;
- xotinlarning ko‘paymog’i;
- erkaklarning ozaymog’i”
Demak, qiyomatni odamlarning o‘zlari sodir etadilar. «Ilm ravnaq topmagan
mamlakatda zino avj olgan, o‘zaro urushlar kuchayib, erkaklar ozayib ketganda
albatta, qiyomat qoyim bo‘ladi” (22-bob). SHu bois “Ilmga amal va rioya qiluvchi
bo‘linglar, uni faqat hikoya qiluvchi bo‘lmanglar”, -deyiladi (637-hadis). Islomda
ikki xil ilm haqida so‘z yuritiladi: biri huquqiy (fikh), diniy yo‘l-yo‘riqlar
to‘g’risidagi ilm bo‘lsa, ikkinchisi dunyoviy ilmlardir. Har ikki turdagi bilimlarni
chuqur egallash va ularga qat’iy amal qilish har bir mo‘’min uchun farz
hisoblanadi.
17

“Ilmning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoye qilishdir” 1
mazmunidagi hadis orqali o‘zlashtirilgan ilmni takrorlab borish, faqat chuqur va
puxta bilimlargagina ega bo‘lgan kishilarning atrofdagilarga ilm berishining
maqbul ekanligiga urg’u beriladi. SHuningdek, hadislarda ilmning kishilarni fahm-
farosatli, o‘tkir zehnli, zukko hamda xotirani kuchli qilishdagi ahamiyati ham
ta’kidlanadi va “Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganinglar”, -deya
da’vat etiladi. “Olim bo‘l, ilm beruvchi bo‘l yoki ilm o‘rgatuvchi bo‘l yoki
tinglovchi bo‘l. Beshinchisi bo‘lma, halok bo‘lasan” mazmunini ilgari suruvchi
hadisning bayon etilishi orqali ham ilmli bo‘lish insonni falokat va uning yomon
oqibatlaridan saqlovchi omil ekanligiga urg’u beriladi (41-hadis).
Bir qator hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi ko‘rsatib o‘tiladi.
Xususan, “Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir” (268-hadis). Biroq
ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi
aytiladi va ilm ahlini ana shunga da’vat etiladi (173-hadis), haqiqiy komil
insonning bilimga boy, xushxulq, sog’lom bo‘lishi (182-hadis), uni faqat foydali
ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yo‘lida sarf etish kerakligi ham
uqtiriladi: “Boshliq bo‘lmasingizdan avval ilmni chuqur o‘rganing! Rasulloh
sallallohu alayhi-vassalamning sahobalari yoshlari ulg’ayganda ham ilm
o‘rganganlar. Rasulloh sallollohu alayhi-vasallam: ikki narsadan o‘zgasiga hasad
qilmoq joiz emas, biri-kishiga Olloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni Haq
yo‘lida sarflayotgan bo‘lsa, ikkinchisi-kishiga Olloh taolo ilmu hikmat ato etsa-yu,
u shu tufayli oliy maqomga erishib, hukm surayotgan, odamlarga bilganini
o‘rgatayotgan bo‘lsa”, – deydilar» 1
.
Ma’lumki, islom ta’limotida eng yuksak xislatlardan biri sifatida ota-onaga
g’amxo‘rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini o‘z o‘rniga qo‘yish, farzandning ular
oldidagi haqqi borasidagi masalalarning yoritiligiga alohida e’tibor beriladi.
Hadislarda ham ana shu talablar o‘z ifodasini topgan. Ota-onani xafa qilib
yig’latish eng katta gunohlari sifatida e’tirof etilgani quyidagi, ya’ni, Olloh
1 1
Muh а mm а d па yg’ а mb а r qiss а si. H а disl а r. – T о shk е nt, K а m а l а k, 1991, 60-b е t.
1 1
А l-Bu хо riy, А bu А bdull о h Muh а mm а d ibn Ism о il. H а dis. 4 ж ildli kit о b. 1-kit о b. А l- жо m е ’ а s-s а hih (Ish о n а rli
tO’ п l а m). А r а bch а d а n
3. Ism о il t а r ж im а si. – T о shk е nt, £ о musl а r b о sh t а hririyati, 1991. 33-b е t.
18

Taoloning mavjudligiga shirk keltirish, odam o‘ldirish, urush maydonidan qochish,
afifa (o‘zini pokiza saqlagan) xotinni fohisha deb tuhmat qilish, ribo (ijaraxo‘rlik),
yetimlar molini yemoq, Olloh Taoloning qudrati va irodasini inkor qilish,
odamlarni masxara qilish hamda ularni kamsitish kabi holatlar qatorida tilga olib
o‘tiladi. Hadislarda ota-onaning dilini og’ritib, ozor berish, ularni xafa qilib,
buyruqlarini bajarmaslik ham qoralanadi: “Abdulloh ibn Amr (Roziyollohu anhu)
aytadilar: bir kishi Rasulloh huzurlariga hijrat qilmoq uchun bay’at qilishga keldi.
Ammo ota-onasi uning ketishiga rozi bo‘lmay, xafalikdan yig’lab qolgan edilar.
SHunda Rasulloh: “Sen hozir ota-onang oldiga bor! Hijrat qilaman deb ularni xafa
qilganingdek, endi hijrat qilmaydigan bo‘ldim, deb ularni xursand qil”, -dedilar
(13-hadis). Islomda eng katta gunoh Olloh Taologa shirk keltirish va ota-onaga oq
bo‘lish hisoblanishi 15-hadisda alohida ta’kidlanadi. Ota-onaning ham o‘z
navbatida farzandlarini tarbiyat etmog’i, odob o‘rgatishi, yaxshilik qilishi lozimligi
ta’kidlanadi: «Namir ibr Avs aytishlaricha, o‘tmish kishilari bolalarning solih-
qobil bo‘lishlari Olloh Taoloning tavfiqi bilan bo‘ladi, ammo ularga odob-axloq
o‘rgatish otalari vazifasidir, der edilar” (92-hadis)» 2
.
Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham yaxshilik
qilishi shartligi, zero, inson bo‘ynida ota-onaning haqqi bo‘lganidek, bolaning ham
haqqi borligi xususidagi g’oyalar qur’oni Karimda ham, Hadisi SHarifda ham
uqtiriladi.
Hadislarda kishilarning bir-biri bilan do‘st, tinch-totuv yashashlari, o‘zaro
muruvvatli, mehr-shafqatli bo‘lishlari kerakligi haqidagi g’oya ham ilgari suriladi.
Bu g’oya opa-singil, aka-uka, qarindosh hamda qo‘shnilar o‘rtasida tashkil
etiladigan muomala va munosabatlar mazmunining ochib berishga yo‘naltirilgan
hadislar mohiyatida aks etadi. Ma’naviy-axloqiy xislatlarga ega bo‘lgan inson ota-
ona, opa-singil, aka-uka va qo‘shnilarga yaxshilik qiladi, bu yaxshilik ular
o‘rtasidagi totuvlikni keltirib chiqaradiki, pirovardida jamiyat taraqqiy etadi,
tinchlik barqaror bo‘ladi, aholi farovon hayot kechiradi.
2 2
А l-Bu хо riy , А bu А bdull о h Muh а mm а d ibn Ism о il. А l- а d а b а l-mufr а d ( А r а b durd о nl а ri). T а r ж im о n, muq а ddim а
v а iz о hl а r mu а llifi SH.Bur хо n о v. – T о shk е nt, O’zb е kist о n, 1990, 16-b е t
19

Har bir inson qilgan ezgu amallari va odob-axloqi bilan yaxshi nom qoldiradi.
Mazkur holat hadislar mazmunida shunday talqin etiladi: «Mo‘’min kishiga
vafotidan keyin savobi tegib yetib turadigan amali solihlar quyidagilardir:
1. Tarqatgan ilmi.
2. Qoldirgan solih farzandi.
3. Meros qoldirgan qur’oni.
4. Qurgan masjidi.
5. Yo‘lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi.
6. Qazigan arig’i.
7. Tirikligida va sog’lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli” 1
.
Haqiqatdan ham inson hayotdan o‘tadi, lekin u ilm-ma’rifat, ziyo tarqatishda,
xalq farovonligi yo‘lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi. Ana
shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir.
Bir qator hadislar mazmunan insonning saxovatli bo‘lishga undaydi. Saxovatli
inson jamiyat taraqqiyotiga ham katta hissa qo‘shadi, uning ravnaqi yo‘lida mehnat
qiladi, atrofdagilarni o‘zi ega bo‘lgan ne’matlardan bahramand etadi.
Hadislarda kishilar ana shu xislatga egaliklariga ko‘ra quyidagi to‘rt guruhga
bo‘linadilar:
1. Alloh taolo bir bandaga mol bergan va ilm bergan. U bandaga berilgan mol
va ilmning tasarrufida taqvo qiladi va silai rahm qiladi. Ilmi va molidan Alloq
uchun xaq ajratadi. Bu eng afzal o‘rin.
2. Bir banda bor. Alloh unga ilm bergan, lekin mol bermagan. Lekin uning
niyati to‘g’ri: agar Alloh menga mol bersaydi falonchiga o‘xshab sarf qilardim. U
shu niyatiga qarab teng ajr oladi.
3. Bir banda bor. Alloh unga mol bergan, ilm bermagan Mol tasarrufida
Allohdan qo‘rqmaydi. Molidan qarindoshlariga bermaydi. Bu esa eng yomon
o‘rindir.
1 1
Mutalipova M. “Xalq pedagogikasi” T. “Bayoz”. 2013y.
20

4. Bir banda bor. Alloh unga mol ham, ilm ham bermagan. U aytadiki, agar
Alloh menga ham bergandaydi falonchiga o‘xshash ish qilardim. U shu niyati bilan
o‘sha kishiga barobar hisoblanadi (savob va gunohda) 1
.
Hadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-qanoat, shukronalik kabilar
ulug’lansa, isrofgarchilik, ta’magirlik, ochko‘zlik. nafsu havo hamda shahvoniy
hissiyotlarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar qoralanadi. Aksariyat hadislar
mazmunini yoritishda «yaxshi siyrat» va «iqtisod» tushunchalari qo‘llaniladi,
chunonchi, «YAxshi siyrat, chiroyli hay’at va har bir ishda iqtisodchilik yetmish
xislatdan bir bo‘lagidir» (468-hadis) 2
. «YAxshi siyrat» tushunchasi yaxshi
muomala, go‘zal odob-axloq, ibratli hayot, shuningdek, chiroyli hayot-tashqi
ko‘rinish ma’nosini anglatsa, «iqtisod» tushunchasi har bir xatti-harakatni tashkil
etishda ma’lum me’yorga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligini nazarda tutadi.
Ushbu g’oya quyidagi hadisda ham o‘z ifodasini topgan: “Sizlarning uchta ishingiz
uchun Olloh Taolo rozi va uchta ishingiz uchun g’azablik bo‘ladi: birinchisi,
ibodatni Ollohning o‘zigagina qilib, ibodatda boshqa narsalarni unga sherik
qilmasliklaringizga; ikkinchisi, Olloh Taoloning dini va qur’oniga e’tiqod
qilmog’ingizga; uchinchisi, Olloh Taolo sizga boshliq qilib qo‘ygan kishiga
xayrixoh bo‘lmog’ingizga rozi bo‘lsa, bo‘lar-bo‘lmas gapni naql qilishib
yurmog’ingizga, ko‘p surishtiraverishlik yoki so‘rashlik (gadoylik qilish) va molni
noo‘rin yerlarga sarf qilib zoye qilmog’ingizga g’azablanadi” deganlarini
isbotlaydi” (206-bob, 242-hadis).
SHu bilan birga, hadislarda yana kishilarni baxillik va mol-mulkka hirs
qo‘yishdan saqlanish kerakligi, shuningdek, kelajakka nisbatan ishonch bilan
yashash xususidagi fikrlar ham o‘rin olgan. CHunonchi, “Birortangiz ekish uchun
qo‘lingizda biror ko‘chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bo‘lib qolsa-
yu, qoyim bo‘lishidan ilgariroq uni ekib olishga ko‘zingiz yetsa, albatta ekib
qo‘ying”, - degan fikrlar hayotga bo‘lgan umid, kelajakka bo‘lgan ishonchning
yorqin ifodasidir.
1 1
А l-Bu хо riy, Im о m Ism о il. А l- а d а b а l-mufr а d ( А d а b durd о n а l а ri). – T о shk е nt, O’zb е kist о n, 1990. 357-b е t.
2 2
O’sh а а s а r, 137-b е t.
21

Xulq-odob haqidagi hadislardan ezgu insoniy xislatlar ulug’lanib, gunoh
sanalgan illatlar qoraladi.
Bundan tashqari, sha’riy udum va urf-odatlarga amal qilish, ularni o‘tkazishga
oid xulq-odob qoidalari ham bayon etiladi. Turli marosimlarning o‘tkazish tartibi,
safar qoidalari, salomatlikni saqlash, salomlashish, muomala madaniyati, bemor
kishi holini so‘rash odobi, kiyinish qoidalari, yemoq-ichmoq, so‘zlashish odobi va
hokazolar haqida turli tavsiyalar beriladiki, ular bevosita keyingi davrlarda
yaratilgan odob-axloq qoidalari borasidagi risolalarning mazmunini yoritishda asos
bo‘lib xizmat qiladi. 3
Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat taraqqiyotining ta’minlanishiga ta’sir
etuvchi muammolarga ham jiddiy e’tibor berilgan. Ularning orasida ekologik
muammolarga alohida o‘rin ajratilgan bo‘lib, necha asrlardan buyon o‘z
dolzarbligini yo‘qotmagan. Ana shunday muammolar mohiyatini o‘z mazmunida
aks ettirgan hadislarda ekin hamda ko‘chatlarni o‘tkazish, ularni himoya etish,
ariq-zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan tozalab turish, suv chiqarish kabi
ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi g’oyalar mujassamlangan. Masalan, tirik
jonivorlarni o‘ldirmaslik (shariatdan o‘ldirishga buyurilgan ilon va chayondan
bo‘lak), jonivorlarga g’amxo‘rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan
joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash (227 va 446-hadislar), kishilarga
soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar 1
shular jumlasidan.
Hadislarda yomon ishlar, yomon illatlar, yomon hatti-harakatlar “gunoh”
sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan yaxshi,
ezgu hatti-harakatlar, faoliyat “savob” tarzida olqishlanadi.
Shunga ko‘ra, yetim molini yeyish, mol-dunyoga hirs qo‘yish, yolg’onchilik,
g’iybatchilik, tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko‘p
gapirish va boshqa illatlar gunoh hisoblanasa, ota-ona, keksalar, zaiflar va
muhtojlarga g’amxo‘rlik qilish, ularni yo‘qlab turish, marhumlarni yaxshi so‘zlar
3
Musurmonova O. «Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi». Toshkent 1996 y.
1 4
А l-Bu хо riy, Im о m Ism о il. А l- а d а b а l-mufr а d ( А d а b durd о n а l а ri). – T о shk е nt, O’zb е kist о n, 1990, 78-, 123-b е tl а r.
22

bilan xotirlash, birov ularning ustidan kulmasligini ta’minlash, omonatga xiyonat
qilmaslik kabilar savob sanalishi alohida ta’kidlanadi.
Ma’lumki, inson kamoloti bevosita uning salomatligi bilan bog’liqdir. Zero,
sog’lom insongina ham oila, ham jamiyatning ravnaq topishi yo‘lida faoliyat
ko‘rsatuvchi kishilar bo‘lib yetishadi. Hadislar, umuman, Islom ta’limotida tozalik
va poklik, shu jumladan, ruhiy va jismoniy poklikka katta e’tibor beriladi. “Haq
taolo o‘zi pok, poklikni yaxshi ko‘radi. o‘zi toza, tozalikni yaxshi ko‘radi. o‘zi
oliyhimmatdir, oliyhimmatlikni yaxshi ko‘radi. O‘zi ochiqko‘ngil,
ochiqko‘ngillikni yaxshi ko‘radi. Eshiklarning oldini pokiza tutinglar” (190-hadis).
Hadislarda inson erki, ozodligi va unga dahl qilmaslik masalalarining
yoritilishiga ham katta ahamiyat berilgan.
Islom ta’limotida har tomonlama yetuk bo‘lishi uchun insonning erkin bo‘lishi
kerakligi borasidagi fikrlar qur’oni Karimda ham, Hadisu SHarifda ham birdek
e’tirof etilgan. Xususan: “Olloh taologa farzlardan so‘ng amali solihlarning eng
sevimlisi musulmon kishining diliga xursandchilik solishdir” (33-hadis); “Olloh
o‘zi kechirguvchi zot, kechirguvchini yaxshi ko‘radi” (191-hadis); “Olloh taolo
zulm qilmagan qozi bilan birgadir. Agar qozi jabr qilsa, Olloh undan uzoqlashadi
va shayton unga yaqinlashadi” (194-hadis) kabi hadislar 4
buning yaqqol dalilidir.
CHunki inson qanchalik qadrlansa, barcha ezgulik va yaxshiliklar, insonga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, uning manfaati uchun xizmat qilsa, inson ham shunga ko‘ra
kamol topaveradi, yuksaklikka ko‘tariladi, o‘z navbatida bunday insonlar
yashaydigan jamiyat ham rivojlanaveradi.
Demak, Hadislar Muhammad payg’ambarimizning sunnatlari bo‘lib,
mazmunan har bir mo‘minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan
insonni ma’naviy kamolotga yetaklaydi. «Islom dini ma’rifatga asoslangani uchun
ham har bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga yetkazishga oid e’tiqod va
iymondan iborat bo‘lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, oliyjanob bo‘lish, pokiza
yurish, bir burda luqmani halol qilib yeyish, jaholat va jaholatparastlikka yo‘l
qo‘ymaslik, o‘z birodarining, qarindosh-urug’larining, millatining va vatanining
4
А l-Bu хо riy, Im о m Ism о il. А l- а d а b а l-mufr а d ( А d а b durd о n а l а ri). – T о shk е nt, O’zb е kist о n, 1990, 71-b е t.
23

qadriyatlarini asrashdan iboratdir» 5
. SHunday ekan, hadislar komil insonni
shakllantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi va undan yoshlar tarbiyasida
foydalanish shu kunning dolzarb muammolaridan sanaladi.
II BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning ahamiyati
2.1. Ta’lim - tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy
ahamiyati
Hadis - islom dinida Qur’ondan keyin turadigan ikkinchi muqaddas manba
bo‘lib, Muhammad alayhissalomning hayoti va faoliyati, uning diniy va axloqiy
ko‘rsatmalarini o‘z ichiga oladi. Muhammad payg‘ambar biror gap aytgan, biror
ish qilib ko‘rsatgan yoki boshqalar qilgan biron-bir ishni ko‘rib turib, uni man
etmagan bo‘lsa, ana shu uch holat sunnat hisoblanadi. Ana shunday xatti-harakatlar
yoki ko‘rsatmalar hadis deb yuritiladi. Hadislarda islom dinining qonun-qoidalari
bilan birgalikda insoniy fazilatlar ham keng tashviq qilinadi, insoniylik sha’niga
dog‘ tushiradigan yomon sifatlar qoralanadi. Ya’ni, hadislarda o‘zaro do‘stona
munosabatlar, qarindosh, ota-ona va farzandlarning haq-huquqlari, mehr-oqibat,
halollik, poklik, adolat, insof-tavfiqli bo‘lish targ‘ib qilingan. Razolat, kibr-u havo,
adovat, hasad, xiyonat, yolg‘onchilik, fitna-fasod, zulm kabi illatlarga nafrat
tuyg‘ulari ifodalangan.
Vaqt o‘tishi bilan turli ijtimoiy ziddiyatlar, dindagi ichki g‘oyaviy kurashlar
natijasida soxta hadislar ham paydo bo‘la boshlagan. Natijada hadis ilmi bilan
shug‘ullanuvchi olimlar - muhaddislar hadislarni ishonchli manbalar asosida qayta
ko‘rib chiqishga, ularning haqiqiylarini soxtalaridan ajratishga kirishganlar.
Shunday qilib, islom olamining turli yerlarida hadis ilmining yirik targ‘ibotchilari
va mualliflari paydo bo‘la boshladi.
Hadis ilmining rivojlanishiga, ayniqsa, bizning yurtimizdan yetishib chiqqan
muhaddislar ulkan hissa qo‘shishgan. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil
alBuxoriy, Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy, Abu Muhammad Abdulloh
5
А sr о r S а m а d. Па yg’ а mb а r, din v а dind о rlik. Im о m Ism о il а l-Bu хо riyning « А l- а d а b а l-mufr а d» (« А d а b
durd о n а l а ri») kit о big а sO’nggi sO’z. – T о shk е nt, O’zb е kist о n, 1990, 183-184-b е tl а r.
24

ibn Abd ar-Rahmon ad-Dorimiy as-Samarqandiy o‘z umrlarini hadis to‘plash va
ularni o‘rganishdek muqaddas ishga bag‘ishlaganlar.
Mashhur muhaddislar orasida Imom Buxoriy eng oldingi o‘rinda turadi.
Uning yozgan kitoblari ichida eng mashhuri «Al-jome’ as-sahih» (bu asar «Al-
jome’ assahih» nomi bilan ham mashhur)asaridir. Imom Buxoriygacha o‘tgan
muhaddislar hadis kitoblariga barcha eshitgan hadislarini kiritar edilar. Hadislarni
barcha shartlari bilan tekshirib, ularni sahih (ishonchli) yoki g‘ayrisahih
(ishonarsiz) qismlarga ajratmas edilar. Birinchi bo‘lib bu uslubni Imom Buxoriy
joriy etgan.
Hadislar tuzilishiga ko‘ra, yuqorida ta’kidlanganidek, ikki qismdan - hadisning
mazmuni (matni) va uning sanadidan iborat. Hadislarni bir-biridan eshitib, rivoyat
qilib, avloddan avlodga qoldirib kelgan roviylar ro‘yxati hadisning musnadi
deyiladi.
Muhammad payg‘ambardan so‘ng biron-bir hadis yozib olingunga qadar
o‘tgan vaqt ichida ushbu hadisni bir-biriga naql qilib kelgan roviylar tartibida
(musnadda) uzilish bo‘lmasa, bunday hadislar ishonchli hisoblangan.
Mustaqil respublikamizning oldida turgan asosiy vazifalardan biri - yuqori
malakali kadrlar tayyorlashdan iboratdir. Ta’lim maskanlarimiz ma’naviy
baquvvat, bilimli, o‘z mustaqil Vatanimizdan fa х rlanish tuyg‘usiga boy kishilarni
tarbiyalashi kerak. Bu esa ta’lim - tarbiya oldidagi murakkab, keng ko‘lamli
muammolardan biridir.
Xalq ta’limi tizimida hal qiluvchi inson-o‘qituvchidir. Agar o‘qituvchi
ijodkor va izlanuvchan bo‘lsa, o‘quvchining bilim darajasi ham baland bo‘ladi.
O‘qituvchilarimiz bugungi zamon talablariga mos bilimlar sohibi, yangilangan
ta’lim mazmunini egallagan bo‘lishlari kerak. Pedagog xodimlar o‘zlarini kasb
ko‘nikmalari muallimlik va tarbiyachilik mahoratlarini doimo takomillashtirib
borishlari shart, deb ta’kidlanadi «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunda. O‘qituvchi
kasbining nozikligi, mas‘uliyatliligi va murakkabligi hamda sharafli ekanligi
to‘g‘risida mulohazalar, muallimning mahorati, ularga qo‘yiladigan talablar,
fazilatlariga oid qarashlar, munosabatga kirishish mahorati, muomala madaniyati
25

Sharq mutafakkirlarining asarlarida o‘z ifodasini topgan. Sharq pedagogikasi va
pedagogik mahorati ming yillik tarixga ega. Sharq ma’naviy-madaniyatining
xilma-xil jihatlari, ayniqsa Uyg‘onish davrida juda rivojlangan bo‘lib, bu davrda
yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy, Al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon
Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Alisher Navoiy va boshqa
ko‘plab mutafakkirlarning ijodlari pedagogik tafakkur taraqqiyotida yosh
murabbiylarning ma’naviy-axloqiy kamolotida muhim manbaa bo‘lib xizmat
qiladi.
Sharqning buyuk allomasi, qomusiy olim Abu Nasr Farobiy (873-950)
muallimning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni va uning o‘ziga xos xususiyatlari
to‘g‘risida ibratli g‘oyalarni ilgari surgan. Uning fikricha, «o‘qituvchi - aql-
farosatga, chiroyli nutqqa ega bo‘lishi va o‘quvchilarga aytmoqchi bo‘lgan
fikrlarni to‘la va aniq ifodalay olishni bilmog‘i zarur. Shu bilan birga o‘z or-
nomusini qadrlashi, adolatli bo‘lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning
yuksak darajasiga ega bo‘ladi va baxt cho‘qqisiga erishadi», - deb ta’kidlaydi.
Farobiy o‘qituvchi shaxsiga xos qator fazilatlarga xolisona, odilona, oqilona sharh
berish imkoniyatiga erishgan buyuk zotdir. Shuning uchun mazkur sharhlar, ilmiy
ilovalar, teran fikrlar, ibratli mulohazalar ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan.
Mazkur muammo yuzasidan mulohaza yuritgan atoqli olim Abu Ali ibn
Sino (980-1037) ning fikricha, «...O‘qituvchi matonatli, sof vijdonli, rosggo‘y va
bola tarbiyalash uslublarini, axloq qoidalarini yaxshi biladigan odam bo‘lmog‘i
lozim. O‘qituvchi o‘quvchining butun ichki va tashqi dunyosini o‘rganib, uning aql
qatlamlariga kira olmog‘i lozim». Abu Ali ibn Sino mulohazasiga ko‘ra tarbiyachi
dastlab bolalarni yaxshi ko‘rishi, hurmat qilishi, ular bilan xushmuomala bo‘lishi
shart. Agar bola ishni yaxshi bajarsa, uni o‘z vaqtida rag‘batlantirish, gohida
maqtab qo‘yish, aksincha bo‘lganda esa, unga tanbeh berishi kerak. Lekin, deydi
Ibn Sino, tanbeh bolaning izzat-nafsiga tegadigan bo‘lmasligi lozim, o‘quvchiga
murosasozlik qilish esa bolaning o‘zboshimcha bo‘lib qolishiga olib boradi, -
deydi Ibn Sino.
26

Nasriddin Tusiy o‘zining «O‘qituvchilarni tarbiyalash to‘g‘risida» degan
asarida shunday deydi: «O‘qituvchi munozaralarni olib borishi, rad etib
bo‘lmaydigan darajada isbot qilishni bilishi, o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga ishonishi,
nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo‘lishi dozim...
O‘qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo‘pol va qattiq
bo‘lishi mumkin emas. Dars paytida o‘qituvchi o‘zini tuta olmasligi ishni buzishi
mumkin».
O‘qituvchi va uning mahorati to‘g‘risida nazm mulkining sultoni A.Navoiy,
A.Jomiy va boshqalarning asarlarida o‘qituvchi qobiliyati, shaxsiy fazilatlari,
uning nutqi, notiqlik san‘ati, madaniyati haqida qimmatli, durdona fikrlari mavjud.
Buyuk mutafakkir Abdurahmon Jomiy o‘z asarlarida bola dunyoqarashining -
kamol topishida maktab va muallimning roliga katta baho beradi. Uning fikriga
qaraganda, muallim aqlli, adolatli, o‘zida barcha yuksak fazilatlarni
mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘zini nomunosib tutgan odam hech vaqt
boshqalarga bilim bera olmaydi, degan fikrni bildiradi.
Ustoz, muallimsiz qolganda zamon, Nodonlikdan qora bo‘lurdi jahon, - deb
hitob qiladi u «Iskandar xirodnomasi» asarida. O‘zbek adabiyotining dahosi
Alisher Navoiy o‘z asarlari va ilmiy qarashlarida o‘qituvchilik qobiliyati va uning
obro‘si, odobi yuzasidan ibratomuz mulohazalar yuritadi. Alloma fikricha
o‘qituvchi faoliyatini ijodiy yondashuvsiz tasavvur qila olmaydi. U doimo o‘z
ustida mukammal ishlashi, tajriba oshirib borishi zarur deydi. Ana shu boisdan
uning asarlarida odob, axloq, ziyraklak, irodaviy kuch, poklik, samimiylik
xislatlari asosiy o‘rinni egallaydi. O‘qituvchining har jihatdan ibrat va namuna
bo‘lishlari ta’lim va tarbiya garovi ekanligiga ishora qilgan. O‘qituvchining kasb
mahoratini tarbiyalashning mohiyati to‘g‘risidagi mulohazalar «Qobusnoma»,
«Xotamnoma», «Qutadg‘u Bilig» kabi buyuk asarlarda ham bayon etib berilgan.
Chunki bu asarlarning barchasi odobnomaning xuddi o‘zginasi bo‘lganligi sababli
tarbiyachi-murabbiyning o‘ziga xos xislatlarining shakllanish bosqichlari ifodalab
berilgan.
27

XVIII-XIX asrda Turkistondagi jadidlar harakatining asoschilaridan biri,
buyuk ma’rifatparvar o‘qituvchi, mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta’lim tizimi,
o‘qitishni takomillashtirib, o‘qituvchilar malakasini oshirish, bo‘lg‘usi o‘qituvchini
tayyorlash muammolariga mutlaqo yangicha yondashgan olimdir. Uning fikricha
ijodiy izlanish, o‘qish va o‘qitishning yangi shakli, uslub hamda vositalarini
qidirish o‘qituvchining eng muhim sifatlaridan biridir,-deb ta’kidlaydi. Shunday
qilib, O‘rta Osiyo mutafakkirlari va o‘zbek ma’rifatparvarlari o‘qituvchi kuchli
xotiraga, iroda va tafakkurga, aql-zakokatga, chiroyli nutqqa ega bo‘lishi,
ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish yo‘lida jonbozlik, qatiyatlilik ko‘rsatishi,
o‘quvchilarning ruhiy dunyosiga to‘g‘ri yo‘l topa olishi, ularga ta’sir o‘tkazishi,
vijdonli, samimiy, odobli, nazokatli, ishchan, mas‘ul shaxs sifatida faoliyat
ko‘rsatishi zarur ekanligini o‘z asarlarida ta’kidlab o‘tadilar.
Hozirgi davrda mamlakatimizda pedagogik faoliyatning rivojlanishida jahon
mutafakkir-olimlarining pedagogik qarashlari va ta’limotlari ijobiy ahamiyatga
egadir. Hozirgi sharoitda jamiyatning maktab oldiga qo‘yayotgan talablari kun
sayin ortib bormoqda va bu talablarni amalda to‘g‘ri hal qilish vazifasi
o‘qituvchiga bog‘liqdir. Zamonaviy maktab o‘qituvchisi qator vazifalarni bajaradi.
O‘qituvchi-sinfdagi o‘quv jarayoni tashkilotchisidir.
Jamiyatning o‘qituvchi oldiga qo‘yadigan asosiy talablari quyidagilardir:
- shaxsni ma’naviy va ma’rifiy tomondan tarbiyalashning, milliy uyg‘onish
mafkurasining hamda umuminsoniy boyliklarning mohiyatini bilishi;
- bolalarni mustaqillik g‘oyalariga sodiqlik ruhida tarbiyalashi, o‘z Vatani
tabiatiga va oilasiga bo‘lgan muhabbati;
- keng bilimga ega bo‘lish, turli bilimlardan xabardor bo‘lishi; - yosh pedagog
psixologiya, pedagogika, yoshlar fiziologiyasi, maktab gigienasidan chuqur
bilimlarga ega bo‘lishi;
- o‘zi dars beradigan fan bo‘yicha mustaqil bilimga ega bo‘lib, o‘z kasbi
sohasi bo‘yicha jahon fanida erishilgan yangi yutuq va kamchiliklardan xabardor
bo‘lishi; -ta’lim-tarbiya metodikasini egallashi;
- o‘z ishiga ijodiy yondashishi;
28

- pedagogik texnika (mantiq, nutq ta’limining ifodali vositalari va pedagogik
taktga ega bo‘lishi;
- o‘z bilimi va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi kabi
talablarga to‘la javob bera olishga intilishi lozim va shart.
Ushbu vazifa va maqsadlarni ijobiy hal etishi natijasida o‘qituvchi
faoliyatining muvaffaqiyati avvalo u ta’limning mazmuni, metodlari va tashkiliy
shakllarida umumiy didaktik printsiplarni qanchalik to‘g‘ri amalga oshirishiga
bog‘liq. Ma’ulumki, o‘qituvchi faoliyati ta’lim jarayonining tashqi tomonini
tashkil qiladi, chunki u o‘qitadi, ta’lim beradi Shunga asosan o‘qituvchi dars
muammolariga to‘g‘ri yondoshishi uchun ta’lim jarayonining asosiy
komponentlarini bilishi, ularning o‘zaro bog‘liqligi va bir-biriga ta’sirini
tushunishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim - tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning
ilmiy-amaliy ahamiyati beqiyos bo‘lib, u shaxsning ma’naviyatini yuqori darajaga
olib chiqadi. Undagi insoniy tuyg‘ularni kamol topib, ildiz otishida o‘ziga xos omil
hisoblanadi.
2.2 . Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlarini o‘quv-tarbiyaviy
jarayonga tadbiq etish
Talaba – yoshlarda milliy tarbiyani umumbashariy qadriyatlar bilan
shakllantirishni dunyo miqyosida erishilayotgan umumbashariy yutuqlar va
zamonaviy fan asoslarining tarbiyaviy jihatlarisiz tasavvur etish qiyin.
Shunga ko`ra oliy pedagogik ta’limda yoshlarda faqat pedagogik malaka va
ko`nikmalarni tarkib toptirish, umumbashariy bilimlarni o`zlashtirishga ham
imkoniyat yaratib berish lozim. Milliy qadriyatlar asosida shakllantiriladigan
tafakkur va dunyoqarash yoshlarning umuminsoniy va zamonaviy yutuqlarni to`liq
egallashlari uchun zamin yaratadi, zamonaviy bilimlar va ko`nikmalarni egallash
esa chuqur va mustahkam bilim olish uchun poydevor vujudga keltiradi.
Shu sababli yoshlarda milliy tafakkurni va zamonaviy bilim ko`nikmalarni
o`zaro aloqada shakllantirish va olgan bilimlarni umumlashtirishga, ish jarayoniga
xalq pedagogikasini olib kirishga o`rgatish barkamol insonni shakllantirishda
29

muhim omil sanaladi. Yoshlarni ma’naviy qarashlarini shakllantirishda, ularni
ma’naviy qadriyatlarimizni buyuk mutafakkirlar ilimiy merosini, falsafiy
qarashlarini, muhim jihatlarini o`rganish, bugungi kun zavonaviy ilmfan va tehnika
taraqqiyotiga erishilayotgan bilimlarni o`zlashtirishga yo`naltirish bilan bog‘liq
tar’lim-tarbiyaviy faoliyatga kuchli e’tibor qilinayotganligi bejiz emas.
Yoshlarning intellektual salohiyatini qo`lga kiritishlarida ta’lim jarayonida
ularni mustaqil fikr eritishga o`rgatish, dastlabki manbalarni o`zlashtirishning aniq
usullarini egallash, olingan bilimlarga ongli ravishda yondashishga o`rgatish
muhim rol o`ynaydi. Bunda asosiy e’tiborni dars jarayoniga qaratib, ilm-fan
sohasida erishilgan yutuqlar va zavonaviy bilim hamda ko`nikmalar ustidagi
ishlarni qo`shib olib borish zarur. SHunga ham ko`ra, barcha fanlar tizimiga milliy
va umumbashariy qadriyatlarning ilmiy asoslarini kiritish darkor. Bundan
ko`zlangan maqsad umuminsoniy qadriyatlarni e’tirof etadigan shaxs sifatida
tarbiyalashdan iboratdir.
Buni ayniqsa «Xalq pedagogikasi»ni o`qitish misolida yaqqol ko`rishimiz
mumkin. «Xalq pedagogikasi» bu o`zbek xalqining ta’lim sohasida erishgan buyuk
qadriyati sanaladi va u ko`p jihatdan umumbashariy qadriyatga aylanib qolgan.
Talabalarga tarbiyaviy ishlarda «Xalq pedagogika»ni o`zaro bog‘lovchi
to`rtta elementni ko`rsatib o`tish mumkin. 6
Xalq madaniyati tarixi, tili, dini, urf-odatlari haqida bilimlar majmuasi. Bu
bilimlar majmuasini o`zlashtirish orqali bo`lajak mutaxassislarning milliy ongi
shakllanadi, amaliy tajribaga to`g‘ri metodologik yo`nalish beradi.
Anglash, mehnat qilish va shu kabi vazifalarning asosi bo`lib hisoblanadigan
umumiy intellektual hamda amaliy malakalarning tizimi. Bu tizim orqali bo`lajak
mutaxassislarning milliy madaniyatini saqlab, yosh avlodga etkazishni ta’minlaydi.
Bo`lajak mutaxassislarning xalq tajribasini bugungi sharoitda tarbiya
jarayonida foydalanish va uni yanada rivojlantirish.
Atrof-muhit orqali olingan bilim, malka hamda unga nisbatan tajribasi
bo`lajak mutaxassislarda ishonch, qimmatli hislatlarning o`z ta’sirini ko`rsatadi.
6
Mutalipova M. “Xalq pedagogikasi” T. “Bayoz”. 2013y.
30

Bo`lajak mutaxassislarning tarbiyaviy ishlarda «Xalq pedagogikasi» asosida
yondashishga tayyorgarligi – bu xalq pedagogikasining tajribalarini tarbiyaviy
ishlarda foydalanishning metodologik asosini bilish, shaxsning har tomonlarma
tarbiyasi, beriladigan tarbiyaning mazmuni, uslublari, turlari, shakllari haqida
bilimlarni o`zlashtirish.
Xalq pedagogikasi tajribalaridan foydalanishga tayyorlashning quyidagi
shakllarini ko`rsatish mumkin: ma’ro‘za, seminar, amaliy tajriba darslari, maxsus
kurslar, auditoridan tashqari darslar pedagogik amaliyot, talablarining ilmiy-
tadqiqot ishlari, kurs ishlari, diplom ishlari va hokazo.
Uslublari: hikoya, suhbat, intervyu, treninglar, munozaralar.
Manbalar: xalq og‘zaki ijodi, milliy o`yinlar, urf-odatlar, rasm rusumlar,
xalq an’analari, milliy san’at namunalari va hokazo.
Xalq pedagogikasini ta’lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etishdan maqsad,
tarbiya texnologiyasining ahamiyati, tarbiyaviy ishlarda «Xalq pedagogikasi»ning
xususiyatini to`liq tushuntirish, tajribalarini foydalanishga tayyorgarligini
shakllantirish, tarbiyaviy ishlarning uslublari, shakllari, jihozlaridan o`rinli tartibda
foydalana olishga o`rgatish. Olingan nazariy bilimlarni, malaka va ko`nikmaga
aylantirish, amaliy jihatdan qo`llash.
Xulosa qilib aytganda shu vaqtga qadar ta’lim-tarbiya ishlarida xalqning boy
pedagogik merosidan, hadislar va she’riy mantlarda oldinga surilgan g‘oyalardan
to`la foydalana olganimiz yo`q. Aslida bo‘lar inson ma’naviy kamolotining hamma
davrlari uchun ham ahamiyatli bo`lib qoladigan zaminlardir.
Xalqimizning asrlar davomida shakllangan madaniy merosidan, ahloq, odob,
tarbiya borasidagi an’analaridan qanchalik samarali foydalansak, milliy
mustaqilligimizning chinakam fidoiysi bo`lgan yoshlarni tarbiyalash borasida
shunchalik sezilarli yutuqlarga erishamiz.
Jamiyat taraqqiyoti uchun aholining soni emas, balki sifati muhimdir. Sifatning
bosh mezoni yuksak ma’naviyatdir.
Talabalardagi etuk jihatlarni shakllantirishda boshqa fanlar bilan bir qatorda
«Xalq pedagogikasi» fanining ahamiyati katta. Bu fan yoshlarda mavhum
31

qoidalarni emas, balki hayotda halol vijdon va iymon bilan yashashni o`rgatmog‘i
kerak. Har bir fan kishilarga muayyan bilimlarni o`rgatadi. Bu bilimlar kishilarning
yuksak ahloqiy fazilatlari bilan qo`shilganda etuk ma’naviy boylikka aylanadi.
Xalq pedagogikasinnig manbalari ma’lum tarbiyaviy imkoniyatlarga ega
bo‘lib, ular eng avvalo maktabning (yoki oilaning) oldida turgan maqsad va
vazifalaridan, so‘ngra esa aniq pedagogik jarayonda hal etiladigan masalalaridan
kelib chiqadi. Xususan, o‘quv jarayonida yoki sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda
xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlariga murojaat etish mumkin.
Masalan, boshlang‘ich sinflarda, aniqrog‘i 3-sinfda o‘zbek xalq maqollari
o‘rganiladi. Mazkur sinf uchun "O‘qish" darslaridan birida "O‘zbek xalq
maqollari" mavzusi bor. Dars jarayonida foydalanish uchun xalq pedagogikasining
tarbiyaviy imkoniyatlari aniqlanadi. O‘qituvchi xalq tarbiya an’analari
imkoniyatlarini aniqlashda darsnpng maqsadlariga e’tibor beradi. Ya’ni, "O‘zbek
xalq maqollari" mavzusidagi darsning quyidagi maqsad va vazifalarini ajratib
ko‘rsatish mumkin: xalq og‘zaki ijodi namunalari bilan tanishtirish, maqollarni
o‘rgatish va ular haqida tasavvur hosil qilish; maqollarning mazmunidan
foydalanib, o‘quvchilarni mehnatsevarlikka, kamtar va odobli bo‘lishga, o‘zidan
kattalarni hurmat qilishga undash; xalq og‘zaki ijodi namunalarini to‘plash va
ularni asrashga chaqirish. Keltirilgan maqsad va vazifalarni hal etishga imkon
beruvchi o‘zbek xalq maqollari tanlab olinadi va bo‘lar xalq pedagogikasining
tarbiyaviy imkoniyatlarini tashqil etadi.
«Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari» tushunchasini
kiritishningg o‘zi xalq tarbiya an’analarini zamonaviy maktab va oila tajribasida
qo‘llash doirasi ma’lum darajada chegaralanganligini anglatadi.
Xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari zamonaviy maktab oldida
turgan vazifalar, uning ehtiyojlaridan kelib chiqadi. O‘quv-tarbiya jarayoni
samarasini oshirishga to‘la imkon bergan taqdirdagina xalq tarbiya tajribasiga
murojaat qilish mumkin. Keyingi vaqtlarda O‘zbekiston pedagogik davriy
nashrlarida xalq pedagogikasiga keng o‘rin berilganligini mamnunlik bilan qayd
etgan holda, uning mavjud imkoniyatlarini haddan tashqari bo‘rttirib ko‘rsatish,
32

milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlardan ustun qo‘yish, ilmiy
pedagogikaga bir yoqlama, ya’ni faqat tanqidiy ko‘z bilan qarash
ko‘zatilayotganligini ta’kidlash lozim. 7
Bizningcha, xalq pedagogikasini maktab amaliyotiga tatbiq etishda uning
tarbiyaviy imkoniyatlarini hozirgi kun talab va ehtiyojlaridan kelib chiqib, to‘g‘ri
baholash zarur. Xalq pedagogikasi faqatgina ilmiy pedagogika bilan
hamkorlikdagina chuqur o‘tganiladi. Tarbiya va o‘qitishning nazariyasi va
uslubiyoti (metodikasi) xalq pedagogikasidan o‘quv-tarbiya jarayonida ilmiy
asosda foydalanish imkonini beradi. Milliy maktab yaratishda an’anaviylikni
zamonaviylik bilan to‘g‘ri bog‘lay olish evazigagina har tomonlama etuk shaxsni
shakllantirish vazifalarini mumkin qadar to‘laroq hal qiluvchi talim-tarbiya
sistemasini ishlab chiqarish mumkin. YOki, so‘z xalq pedagogikasini ilmiy
pedagogika va zamonaviy maktab ta’lim-tarbiya tajribasi bilan asosli ravishda
bog‘lash haqida bormoqda. Bu o‘rinda biz xalq pedagogikasining tarbiyaviy
imkoniyatlarini aniqlash va ulardan milliy maktab o‘quv-tarbiya jarayonida
foydalanishning «tarbiya madaniyatida an’anaviylik va zamonaviylikning o‘zaro
tasiri» prinsipini ilgari surdik. Bu prinsipning mohiyati quyidagicha.
Milliy ta’lim-tarbiya uchun tarbiyada an’anaviylik va zamonaviylikning
o‘zaro ta’siri muammosi xosdir. Ya’ni, xalqning etuk inson haqidagi ideallari, uni
tarbiyalashga bo‘lgan qarashlarini shaxsni shakllantirishga qo‘yiladigan zamonaviy
talablar bilan taqqoslash va ular orasidagi munosabitni aniqlash lozim.
Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlari deganda xalq ommasining yoshlarga
bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berish, ularni ijodiy ishlash uslublari bilan
qurollantirish, dunyoqarashlarini o‘stirish va axloqiy nafosat g‘oyalarini
egallashlarida qo‘llab kelgan empirik pedagogik tajribasini zamonaviy milliy
maktab o‘qitish jarayonida qo‘llash uchun qulayligi tushuniladi. Masalan, milliy
amaliy san’atga o‘rgatishning xalq orasida tarkib topgan uslubiyotini xalq
pedagogikasining didaktik imkoniyatlari doirasiga kiritish mumkin. Xususan,
ganch va yog‘och o‘ymakorligi, zardo‘zlik, musiqa asboblari yasash, kulolchilik va
7
Ro‘zieva D., Usmonboeva M., Holiqova Z. Interfaol ta’lim metodlari: mohiyati va qo‘llanilishi / Met.qo‘ll. –
Toshkent: Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2013.
33

boshqa ko‘plab amaliy can’at turlarini egallashning xalq ustalari va chevarlari
tomonidan tajribada yaratilgan o‘z usullari, uslub va vositalari mavjud. Ulardan
milliy maktabdagi mehnat ta’limi darslarlda yoki to‘garak mashg‘ulotlarida
o‘quvchilarga bilimlar va amaliy ko‘nikmalar berishda foydalanish mumkin.
Xalq ta’limni tizimli va o‘zluksiz olish lozimligini allaqachon anglab etgan.
Uning didaktik qarashlarida o‘qish – oqimga qarshi so‘zishga o‘xshatiladi. Chunki,
oqimga qarshi so‘zishda to‘xtagan kishi orqaga ketganidek, o‘qishda to‘xtash ham
ilm egallashni orqaga suradi.
Ta’limning ko‘rsatmaliligi ham xalq e’tiboridan chetda qolmaydi. “O‘n
marta eshitgandan bir bor ko‘rgan yaxshi” maqoli bu fikrni yorqinroq ifodalaydi.
Ta’limning muhim elementi – bilimlarning mustahkamligi tamoyili.
Yoshlikda samarali amalga oshishini: “Yoshlikda o‘rgangan ilm toshga o‘yilgan
naqsh kabidir” maqolida bayon qilinadi.
Shuningdek, xalq pedagogikasi manbalarida ilmning qiymati uning amalda
qo‘llanilishi bilan o‘lchanishi alohida ta’kidlanadi. Hayot uchun foydasiz ilmni
egallash qoralanadi. Amalda qo‘llanmaydigan bilim – yomg‘irsiz bo‘lutga, o‘z
bilimini boshkalarga o‘rgatmagan kishilar ko‘zaga solib qo‘yilgan yorug‘likka
o‘xshatiladi.
Tillarni o‘rganishga xalq olamni bilish imkonini kengaytiruvchi vosita deb
qaraydi. O‘zbeklar shuning uchun: “Tilni bilish- dilni bilishga yo‘l ochadi”, “Yuzta
tilni bilgan kishi yuzta aqlning egasidir,-” deyishadi.
Ona tilini bilish, uni asrash – avaylash, ta’limni ona tilida olish aqliy
tarbiyada muhim ahamiyat kasb etishi xalq pedagogikasi manbalarida alohida
ta’kidlangan. Ona tili – xalqning bebaho boyligi, u “ona” so‘zini aytish, o‘z ismini
bilish bilan bola qalbiga kiradi. Shu til vositasida bola olamni bila boshlaydi, ilk
allalar bola qalbiga xalq san’ati ruhini olib kiradi va uni umrbod sehrlab qo‘yadi.
Xalq pedagogikasida ilmni yoshlarga amaliy hayotda zarur bo‘lgan tabiiy
bilimlar bilan bog‘lab tushuntirishga alohida e’tibor beriladi. Jumladan, qadimgi
turkiguy xalqlarda oylar, yil hisobi evropaliklar tavqimidan farq qilgan. Ularda
oylar: “hamal” (mart) - 19 martdan, “savr” (aprel) – 19 apreldan, “javzo” – 20
34

maydan, “saraton” – 21 iyundan ... boshlangan. Har bir oyning, yil fasllarining
boshlanishi va tugashi quyosh va boshqa sayyoralar harakati bilan bog‘lanib, bu
vaqtda qanday ishlar qilinishi ta’kidlangan. Jumladan: “Hamal – ekinlarga kirar
amal”, “Asad – ekiningni yasat”, “Savr kirdi – ekinlarga davr kirdi”, “Saratonda
suv quy, asadda tek qo‘y”, “Er haydasang ko‘z hayda ...” singari.
Shuningdek, miflar, afsonalar, dostonlardagi ijobiy qahramonlar ham ilm va
ustozlarini hurmat qiluvchi, bilimdon, topqir, kasb – hunarli, matonatli, hayot
qiyinchiliklarini o‘zi egallagan ilm va hunar vositasida bartaraf etuvchi kishilar
sifatida ko‘rsatilgan. Dushmanga qarshi kurashdagi mahorat ham harbiy ilm
sifatida tasvirlangan.
Laylakning kelishi bahordan, qaldirg‘och va yovvoyi kabutar – yozdan,
qarg‘aning qag‘illashi – qordan, sovuqdan darak beradi deb tushunilib, shunga mos
yumushlar (hosil yig‘ish, ekish ...) bajarilgan.
Bolalarga sigirning 9 oyda, tuyaning 12 oyda, quylarning 5 oyda bolalashi,
mollarning yoshini ularning tishlariga qarab aniqlash o‘rgatilgan. “Baliq”, “sigir”
yillari serhosil, “ilon”, “ot”, “sichqon” yillari qurg‘oqchil bo‘ladi deb
tushuntirishgan.
Matematikaga doir bilimlar masofani, hosilni, qurilayotgan uylar o‘lchamini
o‘lchash bilan; fizikaga doir bilimlar amaliyot bilan bog‘liq holda oddiy richaglar,
shamol va suv kuchidan foydalanish misolida; kimyoviy ilmlar chorvachilik
mahsulotlarini qayta ishlash (masalan, sutdan qatiq, yog‘ ... olish, yog‘ni
kuydirish ...), o‘simliklardan bo‘yoq olish, kiyimlarni tozalash, yuvish bilan;
astronomiyaga doir bilimlar yuldo‘zlar va quyoshga qarab vaqtni aniqlash
misolida; tibbiyotga bog‘liq bilimlar dorivor o‘simliklarni to‘plash va hayvonlar
hamda o‘simliklar yog‘laridan foydalanib kasalliklarni davolash misolida
o‘rgatilgan. Bu jarayonda nazariy bilimlar amaliyot bilan mustahkam bog‘lab
tushuntirilganligi ahamiyatlidir.
Xalq pedagogikasida bolalarning tafakkuri, mushohada qobiliyatini
o‘stirishda topishmoqlardan unumli foydalanilgan. Topishmoqlar vositasida
bolalarga ibtidoiy hisob (qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallari)
35

o‘rgatilgan. Bo‘lar jumlasiga: “Pak-pakana bo‘yi bor, etti qavat to‘ni bor” (piyoz),
“Aylanaverib-aylanaverib semirdi xonim” (urchuq), “Otarda yuz qo‘y va echki
bor. Ularning nechta oyog‘i va qulog‘i bor?” (100 ta qo‘y va echkida 400 oyoq,
200 quloq bor) va boshqalarni kiritish mumkin.
Yoki otasidan: “Yoshingiz nechada?” deb so‘ragan bolaga ota: “O‘zingning
yoshingga ... yoshni qo‘shsang, mening necha yoshga kirganligimni topasan”, -
deb javob bergan.
Demak, xalq pedagogikasi manbalarida komil insonni shakllantirish uchun
ularga ilm, kasb-hunar o‘rgatish; tarbiyaning ijtimoiy turmush uchun zarur
yo‘nalishlarini mustahkam singdirish lozim ekanligi targ‘ib etiladi. Mazkur
g‘oyalar hozirgi milliy istiqlol davrida ham muxim ahamiyat kasb etmoqda.
Xulosa tariqasida o‘quv muassasalarida xalq pedagogikasidan foydalanish uchun
uning tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini bilish zarurligini aytish mumkin
36

Xulosa
Bebaho qadriyatimiz- xalq og’zaki ijodi manbalaridan farzandlarimiz
tarbiyasida foydalanishimiz zarur. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, odobli,
bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki
butun jamiyatning eng katta boyligidir.
Xalq pedagogikasi manbalariga kiruvchi xalq og’zaki ijodi janrlarining
tarbiyaviy ahamiyati juda ham katta. Milliy urf-odatlar, an’analar, udumlar, xalq
o‘yinlari va o‘yinchoqlari, bayram va marosimlarning tarbiya vositasi sifatidagi
o‘rni, oila tarbiyasi, yoshlarni tarbiyalashning metod, usul va vositalari, islom
dinining odob-axloq, ilm-fan haqidagi ta’limotlari, xalq amaliy san’ati va
hunarmandchiligi, milliy me’morchilik, milliy musiqa, xalq qo‘shiqchiligi, raqs
san’ati va milliy teatrlarning axloqiy tarbiyadagi o‘rni, o‘zbek xalqining muomala
madaniyati, axloqiy me’yorlari, tabiat va inson munosabatlari, sog’lom turmush
tarzi masalalari asosiy o‘rinni egallaydi.
Xalq og’zaki ijodida barkamol avlod tarbiyasi, uning kamolotiga oid barcha
masalalarni o‘zida mujassam etish bilan birga o‘quvchi yoshlar tarbiyasiga ijobiy
fazilatlarni singdirish va turli yomon illatlardan yiroq tutish yoki xoli qilish
bo‘yicha qator tarbiya metodlari, usul va vositalari mavjud.
O‘git-nasihat qilish, ibrat-o‘rnak ko‘rsatish, rag’batlantirish va qoralash kabi
metodlarni xalqimiz asrlar davomida qo‘llab kelgan bo‘lib, uning quyidagi ijobiy
shakllari: tushuntirish, o‘rgatish, mashq qildirish, kun tartibini rejalashtirish, yaxshi
37

xislat va ishlarga undash, istak bildirish, maqtash, olqish aytish, duo qilish, alqash,
mukofotlash, taqdirlash, ishonch bildirish, oqlash, vasiyat qilish kabi metod va
vositalar yoshlar tarbiyasida muhim o‘rin egallaydi.
Hayotning mazmuni to‘g’ri tushuntirish, farzandlarga odob-axloqni
o‘rgatish, ezgu ishlarga odatlantirishda xalq og’zaki ijodining na’munalari
(qo‘shiqlar, tez aytishlar, topishmoqlar, laparlar, dostonlar, ertaklar)da o‘z aksini
topgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997.
2. Sh. Mirziyaev. Faol tadbirkorlik zamon talabi .12/29/2017 .
3. Shavkat Mirziyoev"Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi" nutqi 15.06.2017y.
4. Sh. Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-
sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi 21.10.16
5. Akromov B. Mehmon yigit ziynati // Sog‘lom avlod uchun .- 2009.-N8.
6. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. –T,: “Fan”, 1975, 71-72-betlar
7. Antologiya pedagogicheskoy m ы sli Uzbekistana.-M.: “Prosve щ enie”, 1986, s.86.
8. Alouddin Mansur.Tarjima va izohlar muallifi. Qur’oni Karim. O‘zbekcha izohli
tarjima.– T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1992, 5-532-
betlar (Barcha misollar shu manbadan olindi).
9. Bedil. Komde va Mudan. –T.: 1960, 44-bet.
10. Bobomirzaev X. «Xalq og‘zaki ijodi va uning ta’limtarbiyadagi samarasi». T.
«O‘qituvchi». 1996 y. 173-bet.
11. Volkov G. N., Baubekova G. D. «Etnopedagogika» Toshkent 2000 y.
12. Jaloliddin Rumiy, Uchmoqqa qanot yo‘q vale uchgayman. – T.: 1994, 12-bet.
13. Jahongirrov G‘.O‘zbek bolalar folklori. –T.: “O‘qituvchi”, 1975, 110-115-betlar.
38

14. Jumaniyozova M.T. Innovatsion faoliyat ta’lim sifatining kafolatidir. // O‘zluksiz
ta’lim jurnali.- 2004. -№ 6.
15. Ziyomuhammedov B., Abdullaeva SH. «Pedagogika» Toshkent 2000y.
Zunnunov A.umumiy tahriri ostida. O‘zbek pedagogikasi tarixi–T.: “O‘qituvchi”,
1997, 242-bet.
16. Zunnunov A. Xalq pedagogikasida aqliy tarbiya// Xalq ta’limi, 1994 yil 3-4-
sonlar, 49-50-betlar.
17. Zunnun. Sh., Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur. G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va
san’at nashriyoti, -T.: 1988, 191-193-betlar.
18. Inomova M. «Oilada bolalarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlar».
T. «Fan». 1995 y. 226-bet.
19. Yoqubov SH. Salomlashish odobi // Guliston .-2010.-№1.
20. Mallaev N.M., Abulqosim Firdavsiy, UzSSR Davlat badiiy adabiyot nashriyoti., –
T.: 1962, 55-bet.
21. Mirtursunov Z. O‘zbek xalq pedagogikasi –T.: “Fan”, 1973, 116-bet
22. Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Imon. –T.: “Kamalak”, 1991, 128-136-
betlar.
23. Mutalipova M. “Xalq pedagogikasi” T. “Bayoz”. 2013y.
24. Musurmonova O. «Ma’naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi». Toshkent 1996 y.
25. Madalieva Z. Huquqiy madaniyat va yoshlar.- T.: “Akademiya”, 2008. 5- bet.
26. Ochil S. «Mustaqillik ma’naviyati va tarbiya asoslari». Toshkent 1995 y.
27. Osim M. SHiroq. Tarixiy qissalar. –T.: “YOzuvchi”, 1995, 4- bet.
28. Pedagogika. Izohli lug‘at. – Toshkent: “Navro‘z” nashriyoti, 2014.
29. Pedagogika texnologiya. Izohli lug‘at. – Toshkent: “Navro‘z” nashriyoti, 2014.
30. Pedagogika: 1000 ta savolga 1000 ta javob / Met. qo‘ll. U.I.Inoyatov,
N.A.Muslimov, M.Usmonboeva, D.Inog‘omova. – Toshkent: Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2012.
31. Rasulova F., Do‘stjonov T., Xasanov S., Xorazm Ma’mun akademiyasining olis-
yaqin yulduzlari. –T.:2005, 15-59-betlar.
39

32. Hadis. Al-Jomi’ as-sahih (Ishonarli to‘plam). I, II, III, IV jild. Qomuslar Bosh
tahririyati; -T.: 1991-1996 (keyingi misollar odam shu manbalardan olindi)..
33. Sattarov M.«O‘zbek udumlari» (Millatning kenja bo‘g‘iniga). T. «Fan». 1994 y.
223-bet.
34. Sa’diy. Guliston. G‘.G‘ulom nomidagi Badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1968, 145-
bet.
35. Toxirov O.«YOshlarni umuminsoniy va milliy qadriyatlarini e’zozlash ruhida
tarbiyalash» Xalq ta’limi. 1992 y. 4-5 son. 14-17 betlar.
36. Qodirova M. Xalq pedagogikasi yosh avlodni tarbiyalash manbaidir. // Pedagogika
ta’lim, 2007 yil 1-son, 20-22-betlar
37. SHoymuratova R. Ezgulikning ilk sabog‘i bola qalbiga alla orqali kiradi // Kuch
adolatda .- 2010 .- 5 may
40

"Hadisi Sharif" va xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar

I BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning nazariy va amaliy asoslari 5

1.1. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalar va ularning ta’lim tarbiyadagi tutgan o‘rni 5

1.2. "Hadisi Sharif" va uning xalq pedagogikasidagi tutgan o‘rni 8

1.3. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati 14

II BOB. Xalq pedagogikasida jtimoiy pedagogik g'oyalarning ahamiyati 23

2.1. Ta’lim - tarbiya jarayonida hadislardan foydalanishning ilmiy-amaliy ahamiyati 23

2.2. Xalq pedagogikasining didaktik imkoniyatlarini o‘quv-tarbiyaviy jarayonga tadbiq etish 28

Foydalanilgan adabiyotlar 37

Sotib olish