Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi asosida 8-sinf algebrani o’qitish metodikasi - Informatika va AT - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	70000UZS
Hajmi	364.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

Xonzodabegim Abduraufova

Ro'yxatga olish sanasi 17 Mart 2024

13 Sotish

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi asosida 8-sinf algebrani o’qitish metodikasi

Sotib olish

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi asosida 8-sinf algebrani o’qitish
metodikasi
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining nazariy asoslari
1.1. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining umumiy tushunchasi
1.2. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining asosiy tamoyillari
I bob bo’yicha xulosa
II BOB. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasini 8-sinf algebrasi o'qitishda
qo'llash
2.1. 8-sinf algebrasi darslarida hamkorlikda o'qitish texnologiyasini joriy
etish
2.2. 8-sinf algebra darslarida hamkorlikda o'qitishning metodik usullari
II bob bo’yicha xulosa
III BOB. 8-sinf algebrasi darslarida hamkorlikda o'qitish
texnologiyasining samaradorligini o'rganish
3.1. Hamkorlikda o'qitishning ta'siri: samaradorlik va o'quvchilarning
o'zgarishi
3.2. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining amaliyoti va tavsiyalar
III bob bo’yicha xulosa
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi : O’zbekiston Respublikasida Davlat dasturida
ta’lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni,
electron darsliklar, multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz va
oliy o’quv yurtlarida o’qitish sifatini tubdan yaxshilash, ta’lim muassasalarining
o’quv laboratoriya bazasini, zamonaviy turdagi o’quv va laboratoriya uskunalari,
kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash, raqamli va keng formatli
telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda Internet tizimini yanada rivojlantirish
zarurligi asosiy vazifalardan biri deb belgilangan.
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasining Prezidenti
SH.M.Mirziyoyevning “2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirrish bo’yicha harakatlar strategiyasi” mamlakatni ijtimoiy-siyosiy, sotsial
iqtisodiy, madaniy-gumanitar rivojlantirishning konseptual masalalari kiritildi.
Xususan Davlatimiz rahbari ilgari surgan besh tashabbusning uchinchisida raqamli
texnologiyalarni bepul o‘qitish markazlarini ochish, aholining kompyuter
savodxonligini oshirish, axborot texnologiyalariga qiziquvchi yoshlarning
salohiyatidan to‘g‘ri foydalanib, ularga dasturiy mahsulotlar yaratishda
ko‘maklashish kabi chora tadbirlar o‘rin olgan. 2019 yilda mamlakatimizni
rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to‘g‘risidagi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining Parlamentga murojatida “Bugun biz shiddat bilan
o‘zgarib borayotgan zamonda yashamoqdamiz. Dunyomiqyosida manfaatlar
kurashi, raqobat tobora avj olib, xalqaro vaziyat keskinlashibbormoqda. Biz
kelgusi yil uchun amaliy rejalar tuzar ekanmiz, xalqaro maydondagianashunday
murakkab vaziyatni hisobga olgan holda, taraqqiyotimizning ustuvor
yo‘nalishlarini aniq-ravshan belgilab olishimiz, ilm-fan, zamonaviy va
uzluksizta’limtizimini yanada takomillashtirishimiz zarur.” deya ta’kidlagan edi.
Xalqimizda “Ta’limva tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so‘z bor.
Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga yetaklaydi. Shu sababli,
2

ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni,
ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim.
Mamlakatimizda qabul qilingan ”Ta’lim to’g’risida”gi qonun hamda”
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga bog’liq uzluksiz ta’lim tizimi va mazmuni
yuzasidan amalga oshirilgan tub islohatlar ijodiy fikirlashni shakllantirish, o’sib
kelayotgan avlod qarshisida turgan muammolarni mustaqil ravishda hal etish
malaka va ko’nikmalarni hosil qilishni shakllantirishni talab etadi. ”Ta’lim
to’g’risida”gi qonun hamda ” Kadrlar tayorlash milliy dasturi” qabul qilishi bilan
bog’liq ravishda yuzaga keladigan muammolardan o’quvchilar tomonidan
bilimlarni o’zlashtirish muammosi didaktika sohasidagi eng dolzarb muammolar
qatoridan o’rin oladi. Binobarin, inson kapitaliga e’tiborni kuchaytirishimiz,
buning uchun barcha imkoniyatlarni safarbar etishimiz shart.
Shu yo‘ldagi muhim amaliy qadam sifatida Umumiy o‘rta ta’lim tizimini
bugungi kun talablari asosida tashkil etish, farzandlarimizhar tomonlama kamol
topishi uchun, barcha sharoitlarni yaratish lozim. Har bir jamiyatning bugungi kuni
va kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay
darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Buning uchun, avvalo, uzluksiz ta’lim
tizimining barcha shakldagi ta’lim muassalarida ta’lim jarayoni sifatida
ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan asoslangan uslublarni amalda qo‘llash
lozim. Fanda texnika va ilg‘or texnologiya yutuqlaridan foydalangan holda yosh
avlodga ta’lim va tarbiya berishning maqsad, mazmun, uslub va vositalarini ilmiy
jihatdan ta’minlash pedagogika fanining dolzarb muammolarining biri hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risidagi”gi Farmoni
2017 yil 7 fevral PF-4947-sonli tasdiqlandi, 2017-2021-yillarda O’zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari belgilandi.
“Harakatlar strategiyasi”ning 4.4. bandida: Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish
bo’yicha uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari
3

imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori
malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish, ta’lim muassasalarini
zamonaviy o’quv va laboratoriya asboblari, kompyuter texnikasi va o’quv-metodik
qo’llanmalar bilan jihozlash orqali ularning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash va boshqa masalalar belgilab berildi.
Bitiruv malakaviy ishi maqsadi - Umumiy o’rta talim maktablari 8-sinf
algebrasida hamkorlikda o’qitish jarayonida o’quvchilarni fanga bo’lgan
qiziqishlarini oshirish orqali algebra fanida ta’lim sifatini ko’tarish.
Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti - Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi
asosida 8-sinf algebrani o’qitish metodikasidan foydalanish jarayoni.
Bitiruv malakaviy ishi predmeti - Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi
asosida 8-sinf algebrani o’qitish metodikasi
4

I BOB. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining nazariy asoslari
1.1. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining umumiy tushunchasi
Pedagogik texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra sub’ektiv xususiyatga ega.
Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar
texnologiyalar:
- pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishi;
- o‘qituvchi va talabalar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishi;
- talabalar tomonidan o‘quv predmetlari bo‘yicha puxta bilimlarning
egallanishini ta’minlashi;
- talabalarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishi;
- talabalarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishlari uchun zarur
shart-sharoitlarni yaratishi;
- pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalarining
ustivorligiga erishishni kafolatlashi zarur.
Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas.
Aksincha, tajribali pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan
qo‘llanilayotgan ilg‘or texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan
birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv
va ijodiy faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta
tajriba to‘plangan
Shulardan biri Hamkorlikda o’qitish texnologiyasidan foydalangan holda
darslarni loyihalashtirish haqida fikr yuritamiz.
Hamkorlikda o’qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan, Amerikadagi
J.Xopkins universiteti professori – R.Slavin (1990), Minnesot universiteti
professori – R.Jonson, D.Jonson (1987), Koliforniya universiteti professori –
SH.SHaron (1988), tomonidan ishlab ishlab chiqilgan.
5

Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o’qitish, asosan
o’quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish, Isroil va Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda
o’qitish, yuqorida qayd etilganidek, ko’proq o’quvchilar tomonidan o’quv
materialini qayta ishlash loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o’quv bahsi va
munozaralar o’tkazishni nazarda tutadi.
Mazkur g’oyalar bir-birini to’ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini
taqozo etadi. Hamkorlikda o’qitish g’oyasi didaktikada 1970 yillarda paydo
bo’lgan. Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada,
Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim
muassasalarida keng qo’llanila boshlagan. Hamkorlikda o’qitishning asosiy
g’oyasi – o’quv topshiriqlarini nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda
o’qish o’rganishdir. Hamkorlikda o’qitish har bir o’quvchini kundalik qizg’in aqliy
mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, shaxs sifatida onglilik,
mustaqillikni tarbiyalash, har bir o’quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg’usini
vujudga keltirish, o’z kuchi va qobiliyatiga bo’lgan ishonchni mustahkamlash,
tahsil olishda mas`uliyat hissini shakllantirishni ko’zda tutadi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi har bir o’quvchining tahlil olishdagi
muvafaqqiyati guruh muvafaqqiyatiga olib kelishini anglagan holda mustaqil va
sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o’quv topshiriqlarini to’liq va sifatli bajarishga
o’quv materialini puxta o’zlashtirishga, o’rtoqlariga hamkor bo’lib, o’zaro yordam
ubshtirishga zamin tayyorlaydi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasida o’quvchilarni hamkorlikda o’qitishni
tashkil etishning bir necha metodlari mavjud:
Komandada o’qitish (R.Slavin) da o’quvchilar teng sonli ikki komandaga
ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o’quv
topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan
bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga e`tiborni qaratadi.
6

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo’lgan R.Slavinning
ta`kidlashicha, o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko’rsatma
berilishi etarli emas. O’quvchilar tom ma`nodagi hamkorlik, har bir o’quvchining
qo’lga kiritgan muvafaqqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish
hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada
o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan
emas, balki har bir o’quvchining kundalik natijasi avval qo’lga kiritilgan natija
bilan taqqoslanadi. SHundagina o’quvchilar o’zining dars davomida erishgan
natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda mas`uliyatni his qilib,
ko’proq izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga intiladi.
Kichik guruhlarda hamkorlikda hamkorlikda o’qitish (R.Slavin, 1986).
Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi
avval mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi.
O’quvchilarga berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi
topshiriqning ma`lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi
bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a`zolari
tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi.
O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari
yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi. O’quvchilarning kichik guruhlardagi
o’quv faoliyati o’yin (turnir, musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil
etilishi mumkin. O’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir
tadqiqotlarda asosiy e`tibor o’zaro munosabatning rivojlanishini o’rganishga
qaratiladi, o’qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi. O’zaro
hamkorlikning muhim omili va o’quvchilarning o’zaro munosabati xususiyatini
belgilovchi asos o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorligining shakllaridir.
Hamkorlikdagi o’quv faoliyati o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining va
birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o’zlashtirish ob`ektini, bilim
faoliyatining barcha qismlarini qayta qurishni ta`minlaydi.
7

Hamkorlikdagi o’quv faoliyatining maqsadi o’zlashtiriladigan faoliyat va
birgalikdagi harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmini
yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning mahsuli o’quvchilar ilgari surgan yangi
g’oyalar va o’zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyatiga bog’liq maqsadlar va
sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaklarining yuzaga kelishidir.
Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o’qituvchi bilan o’quvchining
birgalikdagi hatti-harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat
o’qituvchining o’quvchiga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi;
O’quvchilarning faolligi asta-sekin o’sib borib, butunlay ularning o’zi
boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o’qituvchi bilan o’quvchi
o’rtasidagi munosbata esa sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo’ladi.
Pedagogika – psixologiya fanida hamkorlikning 8 ta shakli mavjud. Ular
quyidagilardan iboratdir:
 faoliyatga kirish;
 mustaqil harakatlar o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorlikda bajaradilar;
 o’qituvchi harakatni boshlab beradi va unga o’quvchini jalb etadi;
 taqlid harakatlari (o’qituvchidan ibrat olgan o’quvchi anna shu
namuna asosida harakat qiladi);
 madad harakatlari (o’qituvchi o’quvchiga oraliq mAqsadni va unga
erish usullarini tanlashda yordam beradi va oxirgi natijani nazorat qiladi);
 o’zini – o’zi boshqarish harakatlari (o’qituvchi umumiy maqsadni
ko’rsatishda oxirgi natijani baholashda ishtirok etadi);
 o’zini – o’zi ko’rsatuvchi harakatlar;
 o’zini – o’zi uyushtiruvchi harakatlar.
Interaktivlik – o’qituvchi va o’quvchining o’zaro ta`siri. Hamkorlik
faoliyatini takomil bosqichiga o’tish jarayonida o’zaro ta`sir o’tkazish harakatini
baholashdan o’z-o’zini baholash darajasiga ko’tarilishi sodir bo’ladi. Ushbu
8

jarayon hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muhim omillardan biri
vazifasini o’taydi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari pedagogik jarayonni takomillashtirish,
uni bola shaxsiga yo‘naltirishga asoslanganligi. Ijodkor shaxsni shakllantirishga
yo‘naltirilgan ijodiy muhitni yaratish, ta'lim sifati va samaradorligini oshirishga
xizmat qilishi.
Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda
fikr almashish, suhbat, tahlil, munozara, muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror
narsani qurish, yasash masalalar yechish va boshqalar. Hamkorlikda o‘qitish
mashg‘ulotlarining tashkiliy shakllari: tarbiyachi - bola, tarbiyachi- kichik guruh,
tarbiyachi - katta guruh, kichik guruh - kichik guruh, kichik guruh – bola va
boshqalar. Bolalarni hamkorlikka o‘rgatish, ularning tarbiyachi bilan va o‘zaro
ham fikr bo‘lishlariga erishish:
Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining turli shakllarini tayyorlash va
amalda qo‘llash mashqlarini bajarish
Har bir tinglovchi ayrim turdagi hamkorlikda o‘qitish mashg‘uloti o‘quv
materiallarini amalda qo‘llash uchun tayyorlashini tashkil qilish. Tinglovchilar o‘z
mutaxassisligi bo‘yicha o‘zlari tanlagan mavzudagi darsni eng maqsadga muvofiq
hamkorlikda o‘qitish turlarida foydalanib o‘tkazish yuzasidan mashg’ulotlarni
tayyorlaydilar va uning asosida guruh ishtirokida shu mashg‘ulotni qisqa bayon
qilib beradilar va tegishli muhokama o‘tkaziladi: Masalan
“Hamkorlik kvadratlari” mashqi.
Materiallar.
Har bir besh kishilik guruh uchun diagramma asosida kesilgan besh karton
to’rtburchaklari. Parchalar ustiga harf asosida A-E gacha belgilangan beshta
konvertning bittasiga joylashtiriladi. Besh kishilik har bir guruh stol atrofiga iloji
boricha qulay o’tirishlari kerak.
9

Tartib:
Guruhning har bir a’zosi konvert oladi. Mashqning maqsadi, guruh bir hil
kattalikdagi beshta to’rtburchak yasashi kerak. Mashg’ulot noverbal holatda
bajariladi.
Bu mashqni o’tkazishga 20 daqiqa vaqt ajratiladi.
Guruh hamkorligiga asoslangan va turli darajada izohlash mumkin bo’lgan
klassik mashg’ulot hisoblanadi. Boshlanishda ba’zi bolalar to’g’ri kattalikdagi
tortburchak yasaydilar, lekin boshqa ishtirokchilar lozim bo’lgan shakilni
ishlatadilar. Masala yechimini shaxslar o’rtasidagi raqobat orqali emas, balki faqat
guruh hamkorligi orqali topish mumkin. Ushbu mashg’ulot hamkorlik masalalari
yuzasidan muhokamani boshlashga yordam beradi.
Guruhlarda ishlashni o‘rganamiz. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda jahon
ta'lim sohasiga kirib borishga mo‘ljallangan yangi ta'lim tizimining shakllanish
jarayoni kechmoqda. Ushbu davr o‘quv-tarbiya jarayonining pedagogik nazariya
va amaliyotida jiddiy o‘zgarishlar bilan kechmoqda: o‘qitishning mazmuni
o‘zgaryapti, bilim berish jarayoniga boshqa yondashuv taklif etilyapti, boshqacha
munosabatlar va o‘zini tutish tamoyillari shakllanyapti. Bularning barchasini
bizning davrimiz – XXI asr – yangi texnologiyalar va insonlar o‘rtasidagi yangicha
munosabatlar asri taqozo etmoqda. Bog’ch va maktablar esa har qanday davrda
jamiyatning ijtimoiy buyurtmasini bajarib kelgan.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida mashg’ulotlarning o’tish jarayoni o‘ziga
nafaqat murakkab bilimlar tizimini o‘zlashtirishni, ko‘pgina o‘quv va intellektual
ko‘nikmalarni shakllantirishni, balki bilib olish jarayonlarini: e'tibor, xotira,
fikrlash va qobiliyatni rivojlantirishni ham kiritadi. Va agar muvaffaqiyatli bilim
berishning yakuniy natijasi sifatida bilim va ko‘nikmalarning o‘zini ko‘radigan
bo‘lsak, natijada tarbiyachining har bir yangi, yanada yuqori bosqichida bola yangi
materialni o‘zlashtirishda yanada katta qiyinchiliklarga duch keladi. Demak,
10

bunday qiyinchiliklarning asosiy sababi bilib olish jarayonlarining o‘zi
rivojlanmaganligidan iborat bo‘ladi.
Shundan kelib chiqib, bolalarning bilish qobiliyatlari muayyan rivojlanishi
uchun tarbiyachiilar nima qilishlari, ishlashning qanday shakllarini qo‘llashlari,
bolalarga qanday sharoitlarni yaratishlari kerak?
Bola umumiy rivojlanishi uchun barcha kerakli sharoitlarni yaratib
beradigan bunday shakllardan biri hamkorlik qilish, boshqa odam bilan birgalikda
harakat qilishni nazarda tutadi. Bu o‘quv hamkorligi sanalib, uning maqsadi
bolalarni maktabga tayyorlash o‘zini bilishga o‘rgatishdan iboratdir.
Hamkorlikda o‘qitish yoki kichik guruhlarda saboq berish pedagogikada
gumanistik yo‘nalishdagi texnologiyaga mansub bo‘ladi. Bunday texnologiyaning
asosiy maqsadi – bolalar uchun turli o‘quv vaziyatlarda faol birgalikdagi o‘quv
faoliyatini yuritish uchun sharoitlar yaratib berishdan iborat.
Hamkorlikda o‘qishning asosiy g‘oyasi – bir nimalarni birga bajarishgina
emas, balki birgalikda o‘qishdir!
Guruh bo‘lib ishlashning texnologik jarayoni quyidagi elementlardan
shaklanadi:
 Bilim olish bo‘yicha vazifani (muammoli vaziyatni) qo‘yish;
 Maqsadlariga muvofiq bo‘lgan guruhlarga bo‘lish;
 Didaktik materialni tarqatish;
 Guruhdagi ishni rejalashtirish;
 Topshiriqni individual ravishda bajarish, natijalarni muhokama qilish;
 Guruhning umumiy vazifasini muhokama qilish (e'tirozlar,
qo‘shimchalar, aniqlashtirishlar);
 Guruh ishining natijalari to‘g‘risida xabar berish;
Guruhlar ishlari va qo‘yilgan vazifaga erishish to‘g‘risida umumiy xulosa
chiqarish. “Qalamlar” mashqi
11

Mashqning ta’rifi. Mashq masqsadi qalamlarni yoki qalpoqchalar bilan
yopilgan avtoruchkalarni yoningizda turgan ishtirokchilar bilan birgalikda
barmoqlaringiz orasiga saqlab qolishdqn iborat. Dastlab ishtirokchilar tayyorlanish
topshirig’ini bajaradilar: Guruh doira shaklida turadi. Ikki qalamni ko’rsatkich
barmoqlarining uchlari bilan ushlab qolishga harakat qiladilar. Qollarini yuqoriga-
pastga , orqaga-oldinga harakatlantirish, cho’kkalab o’tiring, turing topshirigi
beriladi.
Mashqni bajarish vaqtida ishtirokchilardan, bir-birini noverbal idrok etish
asosida birgalikda harakatlarni aniq muvofiqlashtirish talab etiladi. Agar har bir
ishtirokchi faqat o’zining harakati to’grisida o’ylagan bo’lsa, mashqni deyarli
bajarib bo’lmaydi. O’z harakatini sheriklar harakatlarini hisobga olgan holda
amalga oshirish lozim.
Innovatsiya biror yangi narsani, yangi tartib qoidani kiritishni anglatadi.
Yangilik ko‘pincha yangi metodlar, vositalar, yangi konsepsiyalar, yangi o‘quv
dasturlari kiritishni hamda qo‘llanishga xosdir. Innovatsiyaning turli ta’riflari
mavjud: innovatsiya (lotincha inovatis)-bu yangilik, yangi tartib qoida, o‘zgarish
degan ma’noni anglatadi.
Yunesko hujjatlaridan birida «... Yangilik albatta yangi bo‘lishi shart emas,
biroq u albatta nimasi bilandir yaxshiroq va o‘z-o‘zidan namoyon etilishi mumkin
bo‘ladi»-deb ko‘rsatilgan. Innovatsion muammolari bilan bog‘liq bir qator
tadqiqotlarda o‘zgarishlar yangilik bo‘lishi, biroq har doim butunlay yangi g‘oyalar
yoki shakllar bo‘lmaslik mumkinligi faraz qilinadi.
Shunday qilib, innovatsiya tushunchasi orqali o‘quv - tarbiya jarayonini
yaxshilash va takomillashtirishga yo‘naltirilgan didaktik, metodik, tashkiliy-texnik
o‘zgarishlarni tushunamiz.
Pedagogikada innovatsion muammolarni hal etishda o‘qituvchining ijodiy
faoliyati eng dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. (eng zarur pedagogik texnikani
egallash, tarkibiy qismlari).
12

Shu boisdan o‘qituvchi mahoratiga ko‘p narsa bog‘liqligi uning pedagogik
tizimda tutgan o‘rni haqida batafsil to‘xtalamiz. O‘qituvchi davlat buyurtmasiga
mos keladigan ta’lim-tarbiya maqsadini aniq va ravshan belgilashi kerakki,
natijada ma’lum vaqt ichida unga erishish uchun ta’minlaydigan didaktik jarayonni
tuzish va joriy etish to‘g‘risida xulosa qilish mumkin bo‘lsin. O‘qituvchi
pedagogik tizimida belgilangan maqsadga to‘g‘ri keladigan o‘quv-tarbiyaviy
jarayon mazmunini o‘quv dasturi bo‘yicha chuqur egallashi, muntazam ravishda
o‘z pedagogik mahoratini ilmiy-texnikaviy taraqqiyot talablariga mos xolda
mustaqil ravishda kengaytirib borishi zarur. O‘qituvchi pedagogik tizimning
tarkibiy elementi sifatida didaktik jarayonni amalga oshirish bilan tanish bo‘lishi
kerak: bu-jadallashtirish va tabiatan monandlik talabidir. Jadallashtirish didaktik
masalalarni ma’lum vaqt doirasida birmuncha tez va yuqori saviyada hal eta
oladigan didaktik jarayonni qo‘llashni talab etadi. Ta’lim va tarbiyaga bu talabni
aniqlab beruvchi omil - talablarning ma’lum faoliyatini o‘zlashtirish tezligi
hisoblanadi. Ikkinchisi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni shunday tashkil etishga
asoslanganki, bunda mumkin qadar talabalarning keng doirada tajriba egallashiga
imkon tug‘diradigan va ularning aqliy malakasini rivojlantira oladigan mexanizmi
vujudga kelsin! Bu talabni aniqlab beruvchi omillar: talabalarning o‘qishga
bo‘lgan xoxishi, o‘quv mehnatiga munosabati.
O‘qituvchi didaktik jarayonni amalga oshirishga o‘qitishning samarali
shakllaridan foydalana olishi kerak. O‘qitishning tashkiliy shakllari to‘g‘ri
tanlanishi pedagogik tizim elementlarining ma’lum qonuniyat asosida bir-birlari
bilan bog‘liq ekanligini bildiradi. Bu bog‘lanishlardan foydalanish va eng maqbul
bo‘lgan tashkiliy shakllar topish ta’limda rasmiyatchilikni yo‘qotishga yo‘l ochadi.
O‘qituvchi pedagogik tizimning ishtirokchisi bo‘lgan talabaning ta’lim
mazmuni va tarbiya ta’sirini qay darajada egallayotganligini eng maqbul usullar
yordamida doimo nazorat qilib borishi lozim. Bu to‘g‘rida olingan axborotlar esa
pedagogik tizimni maqsadga muvofiq tarzda boshqalar imkoniyatini beradi yoki
13

tizimdagi qaysi elementning mazmuniga tuzatish kiritish kerak ekanligini
aniqlaydi.
Shunday qilib, pedagogikaga xos bo‘lgan texnologik jarayonni amaliyotga
tadbiq qilishdan pedagog mahoratining ta’zi qirralari to‘g‘risida to‘xtaldik. Ptning
ilmiy xarakterga ega ekanligiga e’tiboran qaratgan holda, uning amaliy yo‘nalishga
xosligini, uni aniq masalalarni hal qilishda qo‘llash mumkinligini e’tirof etish
kerak.
Pedagogikaning ijodiy salohiyati uning ijodkor shaxsni shakllantirishga
intilmoqda, pedagogik odobning namoyon bo‘lishi, empatiya, qobiliyat, tasavvurni
rag‘batlantirish, qiziqarli, muammoli savollarni berish va hokazo orqali amalga
oshirilishi mumkin. Pedagogik ijodiyotda yangilik tushunchasiga, muhim o‘rin
ajratilib, uning vaqt va faoliyat tushunchalari bilan o‘zviy bog‘liqligi quyidagi ikki
vaqtlarida namoyon bo‘ladi: 1) o‘tmish bilan bog‘lanmaganligi va hozirgi vaqtda
mavjudligi; 2) yangilikning ijtimoiy muhimligi sifatida amaliy ishlashi, lekin hali
haqiqatni standartlashtirilish bosqichiga o‘tmaganligi.
Avvalo nega bugunga kelib pedagogik texnologiyaga qiziqish shunchalik
kuchaydi, degan savol tug‘iladi. Aytish mumkinki, rivojlanayotgan davlatlarda
odatda birinchi navbatda pedagogik texnologiyaga ta’lim sohasidagi siyosatning
bosh vazifasi sifatida qarab kelingan. Bunday yondashish YUNESKO tomonidan
ham ma’qullandi va 1972 yilda «Ta’limni rivojlantirish masalalari» bo‘yicha
Xalqaro Komissiya tashkil topdi: Bu komissiya zamonaviy texnologiya ta’limni
modernizatsiyalashda harakatlantiruvchi kuchdir deb baholadi.
Shunday qilib PTda didaktik masalalarning o‘z yechimlarini topishi milliy
dasturni ruyobga chiqarishning muhim bosqichidir. Agar pedagog qo‘lida bilimga
chanqoq talabalar, fan maqsadiga mos mazmun-dastur, qo‘llanma, darsliklar
mavjud bo‘lsin u didaktik jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bilish
faoliyatini tashkiliy shakllaridan samarali foydalanib yangi pedagogik
texnologiyani amaliyotga izchil va ketma ket joriy etish mumkin.
14

Hamkorlikka asoslangan o‘quvchilarning faolligini oshirishga
mo‘ljallangan, o‘quvchilarni boshqalarning fikrini eshitish, tushunish, hurmat
qilish, o‘zgalar manfaatlari bilan hisoblashish, ulardan o‘rganish, ularga o‘rgatish,
ta’sir qila olish, o‘zining va boshqalarning “men”ligini sezish, his qilish, o‘zini
boshqarish, fikrini lo‘nda, puxta va aniq bayon qila olishga o‘rgatishga qaratilgan
interfaol o‘qitish usullari tez rivojlanib, ijobiy samara bermoqda.
Baxsli, muammoli vaziyat – insonning faoliyati davridagi fikrlash natijasiga
bog‘liq bo‘lib, qoladigan murakkab holatga yoki sharoitga tushib qolishidir.
Bunday holatda u hodisa yoki jarayonni qanday izohlashni bilmaydi. Bahsli,
muammoli vaziyatlar o‘quvchilarning aqliy kuchini zo‘riqtiradi, u vaziyatni
oydinlashtirish uchun yo‘llar qidira boshlaydi, qiyinchiliklar bilan to‘qnashadi.
Odam muammo bilan yuzma-yuz (to‘qnash) kelgandagina fikrlay boshlaydi.
O‘zida mavjud bilimlar bilan fikrlab amallar bajara boshlab, saviyaga mos
darajadagi xulosalarga kela boshlaydi.
O‘quvchilar o‘zlari bajargan topshiriqlarni qanday qilib bajarganliklarini
aytib, tushuntirib bera olishlari lozim.
Muammo hal qilish jarayonidagi tushunmay qolgan o‘rinlarini o‘z so‘zlari
bilan ifodalab bera olishi o‘qituvchi uchun muhimdir. Nemis pedagogi Disterveg
bekorga “Noqobil o‘qituvchi haqiqatni aytadi qo‘yadi, yaxshi o‘qituvchi esa uni
topishini o‘rgatadi” deb aytmagan. Bu o‘rinda o‘qituvchining vazifasi faqat
mavzuni tushuntirib berish emas, masalani to‘g‘ri qo‘ya bilishi, o‘quvchilarni o‘z
faniga qiziqtira olishi, uning tuyg‘ularini bezovta qila bilishi va muammoni hal
etishda hamkor sifatida qatnashishdan iborat.
Bola faoliyati erkin bo‘lsa, hurligiga dahl qilinmasa, unda shaxsga hurmat
tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Bahs jarayonida o‘qituvchining o‘quvchilar bilan
hamkorligi bolani mutelikdan, ko‘r-ko‘rona itoatdan qutqaradi. Dars bir maqsad
sari intilayotgan hamkorlikning yagona faoliyatiga aylanadi.
15

Pedagogik texnologiya doirasida yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish
quyidagi darajalardan iborat:
I. Boshlang‘ich daraja – o‘quvchining eshitganlari ularga berilgan
namunalar,ko‘rsatmalar algoritm asosida topshiriqlarni bajarish ko‘nikmasini
ifodalaydi.
II. Algoritmik daraja – bilim va ko‘nikmalar mazmunini tatbiq qila olish
mahorati, berilgan algoritm bo‘yicha topshiriqlarni mustaqil ravishda bajarish
ko‘nikmasini ifodalaydi.
III. Evristik daraja – berilgan o‘quv vazifalarini yechish uchun o‘zgarishlar
kiritish asosida yangi algoritmlar tuzish, o‘quv muammosini hal etish uchun yangi
axborotlarni mustaqil tarzda izlab topish malakasini aniqlaydi.
IV. Ijodiy daraja – avval o‘rganilgan algoritmlardan butunlay farq qiluvchi,
sifat jihatidan yangi algoritmlar tuza olish malakasi bilan ifodalanadi.
Pedagogik texnologiyalar sohasidagi yangi izlanishlar bilan tanishish,
o‘qitishning faol usullarini bilish va qo‘llay olish har bir pedagog va muhandis-
pedagogning oldiga qo‘yayotgan zamon talablarining asosiylaridandir. Keyingi
davrda matbuotda e’lon qilingan axborotlarni tahlil etgan holda quyidagi ta’lim
jarayonida qo‘llanilayotgan interfaol usullar haqida tushunchalar beriladi
16

1.2. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining asosiy tamoyillari
Hamkorlikda o‘qitish pedagogika fanida ancha yillardan buyon amalga
oshirlimoqda. Hamkorlikda o‘qitishning asosiy g‘oyasi nimanidir birgalikda
bajarish emas, balki birgalikda o‘qishdir. Hamkorlik ta’limi pedagog va
o‘quvchilarni ta’limiy faoliyat jarayonida birgalikda rivojlanishi, bir-birini chuqur
tushuna olishi, birbirlariga nisbatan qalban yaqinlikni his qilishi, faoliyat
bosqichlari va shu bosqichlarda erishilgan natijalarni hamkorlikda tahlil qilishdan
iborat bo‘lib, ilg‘or, rivojlantiruvchi g‘oyalarni o‘zida aks ettirishi bilan alohida
ahamiyat kasb etadi.
O‘tgan asrning 70-yillarida J.Dyui ham- korlikda o‘qitishda natijalarni
oldindan ko‘ra bilish, amaliy faoliyatni tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Ta’lim
jarayonida kichik guruhlarda o‘qitishdan Germaniya, Niderlandiya, Buyuk
Britaniya, Avstraliya, Isroil, Yaponiyada foydalanilgan.
Hamkorlik pedagogikasini novator-pedagoglar (Sh.A.Amonashvili,
S.N.Lisenko, I.P.Volkov, V.F.Shatalov, Y.N.Ilin va boshqalar) pedagogik jarayon
ishtirokchilari (o‘qituvchi va o‘quvchilar) o‘rtasida insonparvarlik tamoyiliga
asoslangan o‘zaro munosabatlarni tashkil etishini ta’kidlab o‘tadilar. Hamkorlik
pedagogikasi uchun konseptual ahamiyatga ega qoidalar A.Avloniy, G‘.G‘ulom,
K.D.Ushinskiy, A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy, J.J.Russo, Ya.Korchak,
K.Rodjers va boshqa- larning pedagogik qarashlarida o‘z ifodasini topgan.
Pedagogik hamkorlik g‘oyalari bugungi kunda pedagogik texnologiyalar
mazmuniga singdirilgan va «XXI asr ta’limi konsepsiyasi» asosini tashkil etadi.
Bolaga insonparvarlik asosida shaxsiy yondashuv maktab ta’limi tizimida bola
shaxsi, uning hali rivojlanmagan qobiliyatlari, «men»ligi ustuvor o‘rin tutadi.
Maktabning maqsadi mavjud qobiliyatlarni rivojlantirish, shaxsni ijtimoiy
faoliyatga jalb etish, uni erkin rivojlantirishdan iboratdir.
Shaxsga yo‘naltirilgan (rivojlantiruvchi) texnologiyalar asosida quyidagi
fikrlar muhim o‘rin tutadi:
18

1. Shaxsga ta’limning maqsadi sifatida yangicha qarash: bola maktabda to‘la
huquqli shaxs, pedagogik jarayonda sub’ekt; shaxsning rivojlanishi – ta’lim
tizimining maqsadi; har bir erkin, o‘z fikrini mustaqil ifodalovchi, barkamol
shaxsni tarbiyalash ta’lim maqsadining asosi kabi g‘oyalarlarni aks ettiradi.
2. Pedagogik munosabatlarni insonpar- varlashtirish va demokratlashtirish
bolalarga nisbatan muhabbatli bo‘lish, ularning taqdiri bilan qiziqish; bolani o‘z
kuchi va iqtidoriga ishontirish; pedagogik munosabatlar jarayonida u bilan
hamkorlikka erishish, o‘qituvchi va o‘quvchining huquq jihatdan tengligi; bolaning
erkin tanlash huquqi; xato qilish huquqi; o‘z shaxsiy nuqtai nazariga ega bo‘lish
kabi holatlarni ifodalaydi.
3. Individual yondashishning yangi tal- qini. Uning mazmuni o‘quv fanini
o‘quvchiga emas, balki bolani o‘quv faniga yo‘naltirishdan iborat. Individual
yondashish quyida- gilarni o‘z ichiga oladi: materialni o‘rtacha o‘zlashtiruvchi
o‘quvchilarga mo‘ljallashdan chetlanish, shaxsning ijobiy sifatlarini ko‘ra bilish,
shaxsni psixologik-pedagogik diagnostika qilish.
4. Shaxsning ijobiy «Men-konsepsiyasi»ni shakllantirish. Menkonsepsiyasi
– bu shaxsning o‘zi haqidagi tasavvur- lari asosida shaxsiy hulqini shakllantiruvchi
tizim bo‘lib, ijobiy Men-konsepsiyasi (Men o‘zimga yoqaman, Men har ishga
qodirman, Men hamma narsani bilaman) shaxsni muvaffaqiyatlarga rag‘batlantirib,
shaxsninng ijobiy namoyon bo‘lishiga yordam beradi. Salbiy Men-konsepsiyasi
(Men o‘zimga yoqmayman, Men hech narsani bajara olmayman, Men hech kimga
kerak emasman) uning turli faoliyat yo‘nalishlarida muvaffaqiyatga erishishiga
halaqit beradi, o‘qish natijalarini yomon- lashtiradi, shaxsda salbiy sifatlarning
shakllanishiga olib keladi. O‘qituvchining vazifasi har bir o‘quvchi timsolida
komil shaxsni ko‘rish, uni tushunish, qabul qilish va unga ishonishdan iborat.
5. «Nimaga?» va «Qanday ta’lim?» masa- lasini hal etishga yangicha
yondashish. Uning mohiyati ta’lim mazmunini shaxs rivojlanishining vositasi
sifatida tushunishdan iborat.
19

Zamonaviy maktabda tarbiyalash konsepsiyasi. Hamkorlik pedagogikasi
quyidagi muhim g‘oyalarni aks ettiradi: bilimlar maktabini tarbiya maktabiga
aylantirish, o‘quvchi shaxsini yaxlit tarbiya tizimining markaziga qo‘yish,
tarbiyaning insonparvarlik xususiyatiga egaligi, umuminsoniy va milliy
qadriyatlarning shakllanishi, bolaning ijodiy qobiliyati hamda uning
individualligini rivojlantirish, individual va jamoaviy tarbiyani uyg‘unlikda olib
borish.
Hamkorlik ta’limi quyidagi maqsadli yo‘nalishlarga asoslanadi :
● pedagogik talabni inkor etgan holda ta’limiy hamkorlikka asoslanuvchi
munosabatlarni tashkil etish;
● o‘quvchilarga insonparvarlik g‘oyalari asosida individual yondashish;
● ta’lim jarayonida kasbiy va ma’naviy birlikning qaror topishiga erishish.
Hamkorlik ta’limining asosiy g‘oyasi o‘quv topshiriqlarini birgalikda bajarish
hamda birgalikda ta’lim olishni nazarda tutadi. Bunday ta’lim texnologiyasini
qo‘llashda o‘quvchilar o‘quv topshiriqlarini sheriklari bilan hamkorlikda to‘g‘ri
bajarishlari bilan birga, guruhning har bir a’zosida ta’limiy faollikni yuzaga
keltirishga ham e’tibor qaratilishi lozim.
6. Hamkorlikda o‘qitish o‘qituvchining ta’lim- tarbiya jarayonida
o‘quvchilar guruhi, yakka tartibda, jamoa bilan o‘zaro samarali hamkorlikni tashkil
qilishi, o‘quvchilarning o‘zaro qo‘llab-quvvatlovchi hamkorligini amalga
oshirishdagi interfaol jarayon hisoblanadi. O‘quvchilar topshiriqlar ustida kichik
guruhlarda hamkorlikda ishlaydilar va o‘zlariga hamda o‘z guruhlaridagi
o‘rtoqlariga birgalikda yordam beradilar.
Hamkorlikda o‘qitish metodlari quyi-dagi beshta xususiyatga ega:
1. O‘quvchilar birgalikda, umumiy topshiriq yoki o‘rganilayotgan faoliyat
ustida ishlashadi, guruhiy ish natijasida mavzu (material) yaxshi o‘zlashtiriladi.
2. O‘quvchilar 2-3 kishilik kichik guruhlarda birgalikda ishlashadi.
20

3. O‘quvchilar umumiy vazifalarning yechi- mini topishga erishish yoki
o‘rganish faoliya- tini amalga oshirish uchun guruh tomonidan ishlab chiqilgan
hamda ijtimoiy qabul qilin- gan hulq-atvor mezonlariga rioya qilishadi.
4. O‘quvchilar mustaqil bo‘lishadi. Umumiy vazifalarning yechimni
topishga erishadilar. O‘qituvchi o‘rganish faoliyati bo‘yicha ishlarni tashkil etadi,
tayyorlaydi, ularni talab darajasida sifatli amalga oshirilishni ta’minlaydi, muloqot
usullari hamda zamonaviy axborot texnologiyalardan samarali foydalanishni
tashkil qiladi. Mashg‘ulot va topshiriqlar o‘quvchilarning bir-birlariga
ko‘maklashishlarni talab etadigan holda tuziladi.
5. O‘quvchilarning ta’lim olish jarayonidagi mas’uliyati oshadi.
Hamkorlikda o‘qitish nimadan boshlanadi? guruhda har bir sherik bilan birgalikda
harakat qilish;
● berilgan topshiriqlarga jiddiy qarab, faol ishlash;
● sheriklar bilan muloyim va samimiy muloqotda bo‘lish;
● butun guruh, jumladan sherik yutuqlarini o‘z yutug‘i singari qabul qilish
va birgalikda quvonish. Hamkorlikda o‘rganish o‘quvchiga nima beradi?
● o‘quvchining o‘rganish jarayonini boyitadi;
● o‘quvchilarga kognitiv (atrof olam haqidagi bilim doirasini kengaytirish,
bilish ehtiyojlarini rivojlantirish ta’limi) axborot beradi;
● o‘quvchilarda materialni o‘rganishga ishtiyoq uyg‘otadi;
● o‘quvchilarning o‘z shaxsiy bilim va dunyoqarashlarni shakllantirish
imkoniyatlarnikengaytiridi;
● axborotni ikki tomonlama almashish samaradorligini oshiradi;
● o‘quvchilarga mustaqil hayotga tayyorlanishlari uchun zarur bilimlar
beradi;
21

● turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy darajadagi guruhlar o‘rtasida
ijobiy o‘zaro munosabatlarni ilgari suradi; hamkorlik shunday holatki, ta’lim
jarayoni su’bektlari birgalashib faoliyat qi ladi, o‘rtoqlik, o‘zaro yordam,
jamotchilikyuzaga keladi.
Hamkorlikda o‘qitish konsepsiyasi quyidagilardan tarkib topadi:
● o‘quvchi bilan hamkorlik munosabati;
● o‘quvchida ijobiy emotsional qoniqishhosil qilish;
● maktab ta’limini muvaffaqiyatli amalga oshirish;
● muloqot va mehnat qilish ko‘nikma vamalakasini hosil qilish;
● o‘quvchilar bilan birgalikda mehnat qilish va yutuqqa erishishga
ishontirish;
● o‘quvchiga yordam berish g‘oyasi;
● har bir o‘quvchi sinf ishidaerkin qatnashish imkoniyatiga ega bo‘lishi
kerak;
● o‘quvchilar ishini rag‘batlantirish maqsadida baholash. Hamkorlikda
o‘qitish texnologiyasiga asoslangan mashg‘ulotlarda bir qancha metodlar-dan
foydalanish mumkin (1-rasm). 1-rasm. Hamkorlikda o‘qitish metodlari
22Sinkveyn
usuli
Metodlar
Davra
suxbatiMuammolar
yechishni
tashkil etish Juftlik
izohlari
Pochta
usuliKam
uchraydigan
birlikIkki qismli
kundalikRo’yhat
tuzish

Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalaridansamarali foydalanishning o‘ziga xos
pedagogik-psixologik va uslubiy asoslari:
● tashkiliy-pedagogik asoslar – o‘quv reja, dastur, dars mavzusi, DTS
talablari va ularga muvofiq darajada o‘zlashtirilishi talab qilinadigan yangi bilim
hajmi asosida o‘quv mashg‘uloti ishtirokchilarining hamkorlikda ishlashlari uchun
shart-sharoit imkoniyatlarini belgilash va amalga oshirish;
● psixologik asoslari – o‘quvchilarning psixologik yosh xususiyatlarini
hisobga olish, o‘quvchi uchun qulay psixologik muhit yaratish, dars mazmunidagi
tushuncha, atama va boshqashartlarning o‘quvchi uchun sodda va
tushunarlibo‘lishi;
● uslubiy asoslari – mashg‘ulot uchun zarur vositalarni oldindan tayyorlash,
ularning talab darajasida, sifatli bo‘lishni ta’minlash;
● muloqot usullari hamda zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanishni tashkil etish.
Hamkorlikda o'qitish o'qituvchining ta'lim-tarbiya jarayonida o'quvchilar
guruhi, yakka o'quvchi hamda butun sinf bilan o'zaro samarali hamkorlikni tashkil
qilishi bilan birgalikda, o'quvchilarning ham o'zaro qo'llab-quvvatlovchi
hamkorligini amalga oshirishdagi instruktaj va interfaol jarayonlarni ifodalovchi
ommalashgan iboradir. Hamkorlikda o'qitish tushunchasining zamonaviy ta'lim
texnologiyalariga kirib kelishiga R.Slavin (1990), R.Jonson, D. Jonson (1987), SH.
Sharon (1988) kabi olimlar katta hissa qo'shganlar. Ta'lim texnologiyasining bu
turi yaratilishidan ko'p o'tmay jadal rivojlandi va dunyo bo'ylab keng tarqaldi.
Hamkorlikda o'qitish g'oyasi amaliyotda ijobiy natija bera boshlaganidan so'ng,
XX asr oxirlarida Buyuk Britaniya, Yaponiya, Isroil, Kanada, Germaniya,
23Baholash
usuli Savol-
javob

Avstraliya, Niderlandiya kabi rivojlangan mamlakatlar ta'lim tizimida ham keng
qo'llanila boshlandi.
Amerika olimlari tomonida ishlab chiqilgan texnologiyada bilim, ko'nikma
va malakalarni shakllantirish asosiy maqsad etib belgilangan bo'lsa, Isroil va
Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o'qitish, ko'proq
o'quvchilar tomonidan o'quv materialini qayta ishlash va loyihalash faoliyatini
rivojlantirish, o'quv bahsi va munozaralar o'tkazishga ustuvor vazifa sifatida
qaraladi. Ahamiyatlisi shundaki, yuqoridagi hamkorlikda o'qitish texnologiyalari
turlari bir-birini rad etmaydi, aksincha, didaktik jihatdan boyitadi, to'ldiradi va bir
birini taqazo etadi.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyalari dunyo tajribasida o'z samarasini berib,
keng qo'llanila boshlanganidan so'ng, yurtimizdagi ta'lim muassasalariga ham
tatbiq qilinishi yo'lga qo'yildi. 2017 yil 7 fevralda O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti Sh. M. Mirziyoevning PF-4947 sonli farmoni bilan 2017-2021 yillarda
O'zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar
strategiyasi tasdiqlandi. Ushbu xarakat strategiyaning to'rtinchi ustivor yo'nalishi
bo'lgan "Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlari" da "Umumiy o'rta
ta'lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika hamda matematika, fizika,
kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori bo'lgan fanlarni
chuqurlashtirilgan tarzda o'rganish"ga bag'ishlangan alohida band kiritilganligi
ham bu yo'nalish rivojiga berilayotgan alohida e'tiborni anglatadi.
O'qitish texnologiyasining ushbu turining boshqalaridan farqli jihati
shundaki –u o'quvchilarda o'quv topshiriqlarini birgalikda bajarish, hamkorlikda
o'qish o'rganish, jamoa bilan ishlash, o'zini jamoaning bir qismi sifatida his etish,
mas'uliyatli bo'lish kabi hislatlarni rivojlantiradi. Hamkorlikda o'qitishning asosiy
g'oyasi -o'quvchini kundalik qizg'in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr
yuritishga o'rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash, har bir
o'quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg'usini vujudga keltirish, o'z kuchi va
24

qobiliyatiga bo'lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas'uliyat hissini
shakllantirishni ko'zda tutadi.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyasi asoschilaridan biri - R. Slavinning
fikricha, bu metod bo'yicha dars jarayonini tashkillashtirishda o'quvchilarga
topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko'rsatma berishning o'zi yetarli
bo'lmaydi. Bu jarayonda o'qituvchidan o'quvchilarda tom manodagi hamkorlik,
guruhning har bir a'zosi qo'lga kiritgan muvafaqqiyatdan quvonish, bir-biriga
sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiypsixologik muhitning vujudga
kelishini ta'minlash talab etiladi. Mazkur texnologiya qo'llanilganida
o'quvchilarning bilimlarni o'zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan
emas, balki har bir o'quvchining kundalik natijasi avval qo'lga kiritilgan natija
bilan taqqoslanadi. Shundagina o'quvchilar o'zining dars davomida erishgan
natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda mas'uliyatni his qilib, ko'proq
izlanishga, bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirishga intiladi.
Umumta'lim maktablarida informatika fanini o'qitishda hamkorlik
texnologiyalarining o'qituvchi-sinf, o'qituvchi-kichik guruh, o'qituvchi-katta guruh,
o'qituvchi-o'quvchi, o'quvchi-o'quvchi (juftlikda ishlash), kichik guruh-kichik
guruh, kichik guruh-sinf va boshqa tashkiliy shakllari qo'llaniladi. Bu usullar
o'quvchilarga shaxsiy bilim va dunyoqarashlarini shakllantirish, imkoniyatlarini
kengaytirish, ikki tomonlama axborot almashish, mustaqil hayotga tayyorlanish,
turli xil madaniyat va ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar o'rtasida o'zaro ijobiy
munosabatlar o'rnatishda yordam beradi.
Umumta'lim fanlarini o'qitishda hamkorlik texnologiyalari samaradorligini
ta'minlash uchun: o'quvchilarning dars mazmuniga ijodiy yondashuvi, dars
jarayonidagi axborotlarni tahlil va tanqid qilish, o'z xulosalarini asoslash,
bilimlarni yangi vaziyatlarda ijodiy qo'llash, amaliy topshiriqlar bajarish uchun
vaqtni ko'proq ajratish, hamkorlikda ishlayotgan guruh a'zolarining muvaffaqiyatga
25

erishishlari uchun o'zaro ko'maklashuvini ta'minlash kabilar muhim ahamiyat kasb
etadi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, interfaol ta'lim texnologiyalari ta'lim
sifatini yaxshilash, samaradorligini oshirish, o'qituvchi, o'quvchi, o'quvchilar
guruhi, jamoa va jamoalararo o'zaro hamkorlikni qaror toptirish, yagona maqsad
sari intilish, Google Scholar har bir ta'lim oluvchi talabaning ichki imkoniyatlarini
ro'yobga chiqarish, g'oyaviy va ruhiy birlikka erishish, ta'lim oluvchilarning shaxs
sifatida namoyon bo'lishi uchun zarur shart-sharoit hamda muhitni yaratishda katta
ahamiyatga ega. Hamkorlikda o'qitish texnologiyalarining eng muhim tarkibiy
qismlaridan biri bo'lgan interfaol metodlar ta'lim maqsadlarni amalga oshirishda
samaradorlikka erishishni ta'minlaydi. Eng muhimi, o'qituvchilar hamkorlikda
o'qitish metodini tanlashda o'rganilayotgan mavzu, muammo yoki hal qilinishi
lozim bo'lgan masalaga e'tibor qaratishlari lozim. Shuningdek, mazkur
texnolohiyani qo'llashda o'quvchining yoshi, psixologik xususiyatlari,
dunyoqarashi, hayotiy tajribalari inobatga olinsa, dars samaradorligi yanada
oshadi. Bu esa ta'lim bilimdonlik, sezgirlik beruvchidan kasbiy mahorat, malaka,
va intuisiyani taqozo etadi.
26

I bob bo’yicha xulosa
28

II BOB. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasini 8-sinf algebrasi o'qitishda
qo'llash
2.1. 8-sinf algebrasi darslarida hamkorlikda o'qitish texnologiyasini
joriy etish
8-sinf algebrasi darslarida hamkorlikda o'qitish texnologiyasini joriy etish
o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlash, o'zaro fikr almashish va guruhlarda
ishlash orqali darsning samaradorligini oshirishga imkon beradi. Hamkorlikda
o'qitish, o'quvchilarga matematik tushunchalarni yanada chuqurroq o'zlashtirishga
yordam beradi va ularni mustaqil fikrlashga undaydi. Quyida hamkorlikda o'qitish
texnologiyasini algebrada qo'llashning asosiy jihatlari haqida to'liq ma'lumot:
Hamkorlikda o'qitishning mohiyati
Hamkorlikda o'qitish – bu o'quvchilarning birgalikda ishlashini ta'minlashga
qaratilgan metodik yondashuvdir. U o'quvchilarni o'zaro muloqot qilish, fikr
almashish, muammoni birgalikda hal qilishga undaydi. Bu metodda o'quvchilar
o'rtasida jamoaviy ish, rol taqsimoti va o'zaro yordam muhim ahamiyatga ega.
Algebrada hamkorlikda o'qitishning afzalliklari
Fikr almashish: O'quvchilar o'z fikrlarini va tushunchalarini o'rtoqlashib,
bir-birlariga tushuntirgan holda aniqroq va to'liqroq anglab yetadilar.
Mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv: O'quvchilar muammolarni
birgalikda hal qilishda turli yondashuvlarni ishlab chiqadilar, bu esa ijodiy
fikrlashni rivojlantiradi.
O'quvchilarning javobgarlik hissi: O'quvchilar bir-biriga yordam bera
olishadi va guruhdagi har bir a'zo o'zining o'rni va mas'uliyatini his qiladi.
Muloqot va hamkorlik ko'nikmalarini rivojlantirish: Algebradagi
tushunchalarni muhokama qilish va hal qilishda o'quvchilar o'zaro muloqot qilishni
o'rganadilar, bu esa jamoada ishlash va muammolarni samarali hal qilish
ko'nikmalarini rivojlantiradi.
29

Hamkorlikda o'qitish texnologiyalarini algebrada qo'llash usullari
Guruh ishlari va muammolarni hal qilish: O'quvchilarni kichik
guruhlarga bo'lish va ularga algebrik masalalarni berish. Har bir guruh muammoni
hal qilishning o'z usulini topishi kerak, so'ngra guruhlar o'z yechimlarini sinf bilan
baham ko'radilar.
“Boshqaruvchi o'qituvchi” metodikasi: Har bir guruh a'zosi algebradagi
biror mavzuni o'zlashtirib, uni guruhdagi boshqalarga tushuntiradi. Bu
o'quvchilarga o'z bilimlarini mustahkamlashga va o'zaro yordam berishga yordam
beradi.
"Pair-share" yoki "Juftlik ishlari" usuli: O'quvchilar juftlarga bo'linib,
algebradagi masalalarni hal qilishadi. Bu usul o'quvchilarning o'zaro fikr
almashishini va bir-birlarini tushunishini ta'minlaydi.
Teskari tanlov: O'quvchilar o'zaro testlarni yoki vazifalarni baholash orqali
bir-birlariga fikr bildiradilar. Bu metod o'quvchilarning tushunchalarini tekshirish
va aniqlik kiritish imkonini beradi.
Hamkorlikda o'qitish metodlarini qo'llashda o'qituvchining roli
Yo'naltiruvchi va motivator bo'lish: O'qituvchi o'quvchilarning guruhlarga
qanday ishlarni topshirishini belgilaydi va ularga qanday usullar bilan yondashish
kerakligini ko'rsatib beradi.
Guruhlarni kuzatish va yordam berish: O'qituvchi guruhlar faoliyatini
kuzatib, zarur bo'lganda yordam beradi, shuningdek, o'quvchilarga masalalarni
qanday hal qilishni tushuntiradi.
Refleksiya va baholash: O'qituvchi dars oxirida guruhlarga o'z ishlari
haqida fikr-mulohaza yuritish va qanday o'zgartirishlar kiritish mumkinligi haqida
o'ylashni taklif qiladi.
Texnologiyalardan foydalanish. Hamkorlikda o'qitish texnologiyalarini
zamonaviy o'qitish vositalari bilan birlashtirish juda samarali bo'lishi mumkin:
30

Interaktiv doskalar va multimedia: O'quvchilar algebradagi masalalarni
birgalikda yechishda interaktiv doskalardan va multimediadan foydalanishlari
mumkin. Bu ularga ko'proq vizual yordam beradi.
Onlayn platformalar: Google Classroom, Edmodo kabi platformalar orqali
o'quvchilar guruhlarda ishlashlari va ularning ishlarini muhokama qilishlari
mumkin.
Matematik dasturlar va ilovalar: GeoGebra, Desmos kabi dasturlar orqali
o'quvchilar algebrik masalalarni vizual tarzda ko'rib chiqishlari mumkin.
Hamkorlikda o'qitish texnologiyalarini algebradagi darslarda joriy etish
o'quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlashga, ijtimoiy ko'nikmalarini
rivojlantirishga va o'zaro muloqot qilishni o'rganishga yordam beradi. Bu
yondashuv matematik tushunchalarni o'quvchilarga samarali tarzda yetkazishda va
ularni mustaqil fikrlashga undashda muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, bu metod faqat algebrada emas, balki barcha fanlarda
o'qitishning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
2.2. 8-sinf algebra darslarida hamkorlikda o'qitishning metodik usullari
31

Dars mo’ljallangan sinf yoki tavsiya qilingan o’quvchi yoshi: 8-sinf, 15
yosh;
Dars o’tiladigan fan: algebra;
Dars mavzusi: Kvadrat tenglama va uning ildizlari.
Davlat ta’lim andozasi: 8-sinf darsligi. Algebra.
Kvadrat tenglama va uning ildizlari.
Dars maqsadi:
a) Ta’limiy maqsad: O’quvchilarni kvadrat tenglam bilan tanishtirish va
uning ildizlarini topish usullarini o’rgatish.
b) Tarbiyaviy maqsad: Shu mavzu orqali o’quvchilarning dunyoqarashini
kengaytirish.
c) Rivojlantiruvchi maqsad: Zamonaviy pedagogik texnologiyalar orqali
o’quvchilarni mustaqil fikrlashga, ishlashga o’rgatish, ulardagi nutq va muloqot
madaniyatini rivojlantirish.
d) DTS talabi: O’quvchilarda kvadrat tenglama va uning ildizlari haqida
tushuncha, ko’nikma hamda malaka hosil qilish.
e) Fanlararo bog’lanish: Arifmetika, tarix, informatika, geometriya.
Dars turi: Noan’anaviy dars.
Dars usuli: Interfaol.
Dars jihozi: Mavzuga oid ko’rgazmalar, tarqatmalar, test savollari,
kompyuter va darslik.
Dars shiori: Oz-oz o’rganib dono bo’lur, Qatra-qatra yig’ilib daryo
bo’lur. (A.Navoiy)
№ Dars bosqichlari Vaqti
32

1 Tashkiliy qism 2 daqiqa
2 O’tilgan mavzuni takrorlash 8 daqiqa
3 Yangi mavzu bayoni 22 daqiqa
4 Yangi mavzuni mustahkamlash 8 daqiqa
5 O’quvchilarni baholash, uyga vazifa berish 3 daqiqa
6 Darsni yakunlash 2 daqiqa
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism:
a) Salomlashish;
b) O’quvchilar davomatini aniqlash;
c) Sinfning darsga tayyorgarligini nazorat qilish.
II. O’tilgan mavzuni takrorlash:
Sinf o’quvchilari uchta guruhga ajratiladi va har bir guruhga nom
beriladi. Har bir guruh (avvaldan tayyorlab qo’yilgan) kartochkadagi savollardan
ikkitadan tortadi. Savolga to’g’ri javob bergan o’quvchiga qizil rangli kartochka,
to’ldiruvchi o’quvchiga yashil rangli kartochka, agar o’tirgan o’rnida luqma
tashlasa ko’k rangli kartochka beriladi.
O’tilgan mavzular yuzasidan blits – sorab bilish o’tkazish uchun savollar:
1. Sonning arifmetik kvadrat ildizi deb nimaga aytiladi?
2. Qanday sonlar irratsional sonlar deyiladi?
3. Irratsional sonlar qanday vaziyatlarda paydo bo’ladi? Misollar keltiring.
4. Haqiqiy sonlar deganda qanday sonlar tushuniladi?
33

5. Ko’paytmaning kvadrat ildizi qanday hisoblanadi?
O’tilgan mavzu yuzasidan test beriladi va uni bajarish uchun 3 daqiqa vaqt
beriladi hamda javoblar kompyuterda tekshiriladi. Eng ko’p javob topgan guruh
rag’bat kartochkasi oladi.
III. Yangi mavzu bayoni:
Avvalgi paragrafda sonning kvadrat ildizi, irratsional sonlar, haqiqiy sonlar,
ko’paytmaning kvadrat ildizi xossasi, kasrning kvadrat ildizi xossasi tushunchalari
bilan tanishdik. Bundan tashqari 7-sinf algebra kursida chiziqli tenglama va uning
ildizi tushunchalari bilan tanishganmiz. Endi mana shu tushunchalarning bevosita
davomi sifatida kvadrat tenglamalar , ularning ildizlari va yechilish usullari bilan
tanishib chiqamiz.
1- masala. To'g'ri to'rtburchakning asosi balandligidan 10 sm ortiq, uning
yuzi esa 24 sm 2 ga teng. To'g'ri to'rtburchakning balandligini toping.
To'g'ri to'rtburchakning balandligi
x santimetr bo'lsin, u holda uning asosi (
x
+10) santimetrga teng. Shu to'g'ri to'rtburchakning yuzi x ( x +10) sm 2 ga teng.
Masalaning shartiga ko'ra,
x
( x +10)=24.
Qavslarni ochib va 24 sonini qarama-qarshi ishora bilan tenglamaning chap
qismiga o'tkazib, quyidagini hosil qilamiz:
x2+10 x−24 =0
Tenglamaning chap qismini guruhlash usuli bilan ko'paytuvchilarga
ajratamiz:
x2+10 x−24 = x2+12 x− 2x−24 = x(x+12 )− 2(x+12 )=(x−2)(x+12 ).
34

Demak, tenglamani bunday yozish mumkin: (x−2)(x+12 )=0 . Bu tenglama
x1=−12
va x2= 2 ildizlarga ega. Kesma uzunligi manfiy son bo'la olmasligi sababli
izlanayotgan balandlik 2 sm ga teng bo'ladi.
Bu masalani yechishda kvadrat tenglama deb ataluvchi
x2+10 x−24 =0
tenglama hosil qilindi.
Kvadrat tenglama deb
ax 2+bx +c= 0 ko'rinishdagi tenglamaga aytiladi,
bunda a, b, c - berilgan sonlar,
a ≠ 0, x esa noma'lum.
Kvadrat tenglamaning
a , b , c koeffitsiyentlari odatda bunday ataladi: a -
birinchi yoki bosh koeffitsiyent,
b -ikkinchi koeffitsiyent, c -ozod had. Masalan,
3x2− x+2= 0
tenglamada bosh koeffitsiyent 3, ikkinchi koeffitsiyent -1, ozod had
2.
Matematika, fizika va texnikaning ko'pgina masalalarini yechish kvadrat
tenglamani yechishga keltiriladi.
Kvadrat tenglamaga yana misollar keltiramiz:
2x2+x−1=0
, 5t2−10 t+3=0 , x2− 25 =0 , 2x2=0 .
Ko'pgina masalalarni yechishda algebraik shakl almashtirishlar yordamida
kvadrat tenglamaga keltiriladigan tenglamalar hosil bo'ladi. Masalan,
2x2+3x= x2+2x+2
tenglama uning barcha hadlarini chap qismiga olib o'tgandan
va o'xshash hadlarini ixchamlagandan keyin ushbu
x2+x− 2= 0
kvadrat tenglamaga keladi.
2- masala. Tenglamani yeching:
x2=64 .
64 ni chap qismga olib o'tamiz va kvadrat tenglamani hosil qilamiz:
x2−64 =0

Chap qismni ko'paytuvchilarga ajratamiz:
(x−8)(x+8= 0).
35

Demak, tenglama ikkita ildizga ega: x1=8 , x2=−8.
x2=64
englamaning birinchi ildizi 64 sonining arifmetik ildizi, ikkinchisi
esa unga qarama-qarshi son ekanini ta'kidlaymiz:
x1=√64 , x2=−√64 .
Odatda, bu ikki formula birlashtirib yoziladi:
x1,2=±√64 . - masalaga javobni
x1,2=±8
kabi yozish mumkin. x2=64 tenglama har qanday kvadrat tenglama
keltirilishi mumkin bo'lgan
x2= d tenglamaning xususiy holidir.
Teorema.
x2= d tenglama, bunda d>0, ikkita ildizga ega: x1=√d , x2=−√d.
d ni tenglamaning chap qismiga olib o'tamiz:
x2− d= 0 . d >0 bo'lgani uchun
arifmetik kvadrat ildizning ta'rifiga ko'ra
d=(√d)2 . Shuning uchun tenglamani
bunday yozish mumkin:
x2−(√d)2=0. Bu tenglamaning chap qismini
ko'paytuvchilarga ajratib, quyidagini hosil qilamiz:
(x−√d)(x+√d)=0, bundan,
x1=√d
, x2=−√d.
Masalan,
x2= 4
9 tenglama x1,2 =±√
4
9=± 2
3 ildizlarga ega; x2=3 tenglama
x1,2=±√3
ildizlarga ega; x2=8 tenglama x1,2 =±√8=± 2√2 ildizlarga ega.
Agar
x2= d tenglamaning o'ng qismi nolga teng bo'lsa, u holda x2=0
tenglama bitta ildizga ega:
x=0 . x2=0 tenglamani x⋅x=0 ko'rinishda yozish
mumkin bo'lgani uchun ba'zan
x2=0 tenglama ikkita o'zaro teng ildizga ega
deyiladi:
x1,2=0 .
Agar d <0 bo'lsa, u holda
x2= d tenglama haqiqiy ildizlarga ega bo'lmaydi,
chunki haqiqiy sonning kvadrati manfiy son bo'lishi mumkin emas. Masalan,
x2=−25
tenglama haqiqiy ildizlarga ega emas.
Misollar: Tenglamaning ildizlarini toping:
36

1) x2= 9
16 x1,2 =±√
9
16 =± 3
4;
2)
x2=5 x1,2=±√5;
3)
x2=13 x1,2=±√13 ;
Agar
ax 2+bx +c= 0 kvadrat tenglamada b yoki c koeffitsiyentlardan aqalli
bittasi nolga teng bo'lsa, u holda bu tenglama chala kvadrat tenglama deyiladi.
Demak, chala kvadrat tenglama quyidagi tenglamalardan biri ko'rinishida
bo'ladi:
ax 2= 0
, (1)
(2)

ax 2+bx = 0,b≠0, (3)
(1), (2), (3) tenglamalarda
a koeffitsiyent nolga teng emasligini eslatib
o'tamiz.
Chala kvadrat tenglamalar qanday yechilishini ko'rsatamiz.
I-hol: Agar
b =0 bo’lsa, ax 2+bx +c= 0 kvadrat tenglama ax 2+c= 0, c≠0
ko’rinishda bo’ladi. Bu tenglamani yechilish usulini ko’rsatamiz:
ax 2+c= 0,
ax 2=−c,
x2=− c
a,
1. Agar
−c
a >0 bo’lsa, yechimlar x1,2 =±√− c
a bo’ladi.
37
ax 2+c= 0,c≠0,

2. Agar −c
a <0 bo’lsa, bu ko’rinishdagi tenglamaning haqiqiy ildizlari mavjud
emas.
II-hol. Agar
с =0 bo’lsa, ax 2+bx +c= 0 kvadrat tenglama ax 2+bx = 0,b≠ 0
ko’rinishda bo’ladi. Bu tenglamani yechish uchun
x ko’paytuvchini qavsdan
tashqariga chiqaramiz:
x⋅(ax +b)= 0,
x1=0,
ax +b=0

x2=− b
a
Demak, kvadrat tenglama ildizlari
x1=0, x2=− b
a bo’lar ekan.
III-hol. Agar
a=b=0 bo’lsa, ax 2+bx +c= 0 kvadrat tenglama ax 2= 0
ko’rinishda bo’ladi. Bu tenglama ikkita o’zaro teng bo’lgan
x1= x2=0 ( x=0 )
ildizga ega.
3- masala. Tenglamani yeching:
5x2=0 .
Bu tenglamaning ikkala qismini 5 ga bo'lib,
x2=0 ni hosil qilamiz, bundan x
=0.
4- masala. Tenglamani yeching:
3x2−27 =0 .
Tenglamaning ikkala qismini 3 ga bo'lamiz:
x2−9=0 . Bu tenglamani
quyidagicha yozish mumkin:
x2=9 , bundan x1,2=±3.
5- masala. Tenglamani yeching:
2x2+7= 0.
Tenglamani bunday yozish mumkin:
x2=− 7
2. Bu tenglama haqiqiy
ildizlarga ega emas, chunki
x ning istalgan haqiqiy qiymatlarida x2≥0 bo'ladi.
38

6- masala. Tenglamani yeching: −3x2+5x=0. Tenglamaning chap qismini
ko'paytuvchilarga ajratib,
x(−3x+5)=0 ekanini hosil qilamiz, bundan: x1=0,
x2= 5
3=12
3.

Javob:
x1=0, x2=12
3.
Kvadrat tenglamalarni yechish uchun to'la kvadratni ajratish usuli
qo'llaniladi. Bu usulni misollarda ko'raylik.
7- masala. Kvadrat tenglamani yeching:
x2+2x− 3=0.
Bu tenglamaning shaklini quyidagicha almashtiramiz:
x2+2x= 3
x2+2x+1=3+1
(x+1)2= 4
Demak,
x+1= 2 yoki x+1=−2 , bundan x1=1, x2=−3.
Biz,
x2+2x− 3=0 tenglamani yechar ekanmiz, uning shaklini shunday
almashtirdikki, chap qismida ikkihadning kvadrati
(x+1)2 hosil bo'ldi va o'ng
qismida noma'lum qatnashmadi.
8- masala. Tenglamani yeching:
x2+6x−7=0.
Bu tenglamani shunday almashtiramizki, uning chap qismi ikkihadning
kvadratiga aylansin:
x2+6x=7,
x2+2⋅3⋅x= 7,
x2+2⋅3⋅x+32= 7+32,
(x+3)2=16 .
39

Bu shakl almashtirishlarni izohlaymiz. x2+6x ifodada birinchi qo'shiluvchi
x sonning kvadrati, ikkinchisi esa x va 3 ning ikkilangan ko'paytmasi. Shuning
uchun tenglamaning chap qismida ikkihadning kvadratini hosil qilish uchun
tenglamaning ikkala qismiga
32 ni qo'shish kerak.
(x+3)2= 16
tenglamani yechib, x+3= 4 yoki x+3=−4 ni hosil qilamiz,
bundan
x1=1, x2=−7 .
Endi umumiy ko'rinishdagi kvadrat tenglamani qaraymiz:
ax 2+bx +c= 0 ,
bunda a≠0.
Tenglamaning ikkala qismini
a ga bo'lib, x2+b
a x+ c
a= 0 kvadrat tenglamani
hosil qilamiz.
Bu tenglamaning shaklini shunday almashtiramizki, uning chap qismida
ikkihadning to'la kvadrati hosil bo'lsin:
x2+b
ax=− c
a
.
x2+2⋅ b
2a⋅x+(
b
2a)
2
=− c
a+(
b
2a)
2
,

(x+ b
2a)
2
= b2− 4ac
4a2 . (4)
D-diskriminant u quyidagi formula yordamida topiladi.
D = b 2
– 4ac
D>0 u holda 2 ta ildizga ega
D=0 u holda faqat 1 ta ildizga ega
D<0 u holda tenglama ildizga ega emas.
40

Agar b2−4ac ≥ 0 bo'lsa, u holda (x+ b
2a)
2
=(
√b2− 4ac
2a )
2
.
Bundan
x+ b
2a=± √b2−4ac
2a ,

x1,2=− b
2a± √b2−4ac
2a ,
yoki

x1,2 =
− b ± √ b2− 4 ac
2 a
. (5)
(5) formula umumiy ko'rinishdagi kvadrat tenglama ildizlari formulasi
deyiladi.
D= b2− 4ac
ifoda ax 2+bx +c= 0 kvadrat tenglamaning diskriminanti
deyiladi.
(5) formulada ko’ramizki, kvadrat tenglama:
x1=− b+√b2−4ac
2a ,
1) D>0 bo’lsa,
x1 va x2 — ikkita turli ildizga ega,
x2= −b−√b2− 4ac
2a ;
2) D=0 bo’lsa,
x1 = x2 =
− b
2a — bitta ildizga ega;
3) D<0 bo’lsa, haqiqiy ildizlarga ega emas (
x1,2 = 1
2a(−b±√|D|i) qo’shma
kompleks ildizlarga ega).
Kvadrat tenglama yechimlarini tenglama koeffitsiyentlariga nisbatan
tekshirish jadvalini ko’rsatamiz:
D a b c x1 x2
41

1 + + + + - -
2 + + - + + +
3 + + + - - +|x1|>|x2|
4 + + - - - +
|x1|<|x2|
5 0 + + + - -
x1=x2
6 0 + - + + +
x1=x2
7 - + + + Haqiqiy
yechim
mavjud emas Qo’shma kompleks yechim
8 - + - + Haqiqiy
yechim
mavjud emas Qo’shma kompleks yechim
9 + + + 0 0 -
10 + + - 0 0 +
11 + + 0 - + -
12 - + 0 + Haqiqiy
yechim
mavjud emas Qo’shma kompleks yechim
13 0 + 0 0 0 0
x1=x2
a<0
da ham shunday jadval tuzish mumkin.
Agar
a⋅c<0 bo’lsa kvadrat tenglama haqiqiy yechimlarga ega bo’ladi.
Agar kvadrat tenglama koeffitsiyentlari haqiqiy sonlar bo’lib,
D≥0 bo’lsa, u
holda tenglama ildizlari ham haqiqiy son bo’ladi.
42

Agar kvadrat tenglamadagi a va c koeffitsiyentlarning o’rnini almashtirsak,
teskari sondagi ildizlar hosil bo’ladi.
Agar tenglamadagi
b koeffitsiyent ishorasini teskari ishoraga o’zgartirsak,
oldingi tenglama ildizlariga teskari ishorali ildizlar hosil bo’ladi.
Agar D>0 bo’lib arifmetik kvadrat ildizi irratsional son bo’ladigan bo’lsa, u
holda tenglamaning bitta ildizi irratsional son bo’lib, ikkinchi ildizi unga qo’shma
irratsional son bo’ladi.
Bundan tashqari tenglama ildizlarini ayrim xossalarini ham keltirib o’tamiz:
1) Tenglamaning ildizlari yig’indisi
x1+x2=− b
a ga teng.
x1=− b+√b2−4ac
2a ,
x2= −b−√b2− 4ac
2a bo’lgani uchun ularni qo’shib
ko’ramiz.
x1+x2=
− b+√b2−4ac
2a +− b− √b2− 4ac
2a =
=
− b
2a+√b2− 4ac
2a − b
2a− √b2− 4ac
2a =− b
2a− b
2a=− 2b
2a=− b
a.
2) Tenglamaning ildizlari ko’paytmasi
x1⋅x2= c
a ga teng.
x1⋅x2=
− b+√b2− 4ac
2a ⋅− b− √b2− 4ac
2a =(− b
2a+√b2− 4ac
2a )⋅(− b
2a− √b2− 4ac
2a )=
=
(− b
2a)
2
−(
√b2− 4ac
2a )
2
= b2
4a2− b2− 4ac
4a2 = b2− b2+4ac
4a2 = 4ac
4a2= c
a
.
43

3)x12+x22= b2− 2ac
a2 ; 4) x1
3+x2
3=(− b
a)
3
+3bc
a3 ; 5) 1
x12+ 1
x22= b2−2ac
c2 ; 6)
1
x13+ 1
x23= − b3+3abc
c3
Quyida keltirilgan xossalarni ham 1) va 2) xossalar kabi isbotlashingiz
mumkin. Ularni sizlarni o’zingiz mustaqil bajarib ko’rish uchun qoldiramiz.
9- masala. Tenglamani yeching:
6x2+x− 2=0.
Bu yerda a =6, b =1, c =-2. (5) formula bo'yicha quyidagilarni topamiz:
x1,2 =−1± √12− 4⋅6⋅(− 2)
2⋅6 = − 1± √49
12 = −1±7
12 ,
Bundan
x1=−1+7
12 = 6
12 = 1
2= 0,5 ;
x2=−1−7
12 = −8
12 =− 2
3.
Javob:
x1= 1
2, x2=− 2
3.
10- masala.
4x2− 4x+1= 0 tenglamani yeching.
Bu yerda a =4, b =-4, c =1. (5) formula bo'yicha quyidagilarni topamiz:
x1,2 = 4± √42− 4⋅4⋅1
2⋅4 = 4
8= 1
2.
Javob:
x= 1
2.
11- masala.
x2− 4x+5= 0 tenglama haqiqiy ildizlarga ega emasligini
isbotlang.
Bu yerda a=1,b=-4, c=5,
(− 4)2−4⋅1⋅5=− 4<0.
Demak, berilgan tenglama haqiqiy ildizlarga ega emas.
12- masala.
2x2+3x+4=0 tenglamani yeching.
44

(5) formula bo'yicha quyidagiga ega bo'lamiz:x1,2 = − 3± √32− 4⋅4⋅2
4
Ildiz belgisi ostida turgan son manfiy:
9− 4⋅4⋅2= 9− 32 =− 23 <0.
Javob: Tenglama haqiqiy ildizlarga ega emas.
IV. Mavzuni mustahkamlash:
Hamkorlikda o’qitish metodikalaridan foydalangan holda sinfda guruh bilan
ishlanadi, savol- javob o’tkaziladi, guruhlarda test o’tkaziladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Kvadrat tenglama deb nimaga aytiladi?
2. Qanday kvadrat tenglamalarni bilasiz? Misollar keltiring.
3. Kvadrat tenglamani qanday yechiladi?
4. Kvadrat tenglama qachon ikkita xar xil, yagona yechimlarga ega bo’ladi?
5. Kvadrat tenglama qachon haqiqiy ildizlarga ega bo’lmaydi? Javobingizni
asoslang.
6. Kvadrat tenglamaning ildizlari xossalarini aytib bering.
O’quvchilar juftliklarga bo’linadi va juftliklar birgalikda krasvort yechadilar
Mustaqil yechish uchun misollar:
1. Kvadrat tenglamaning kichik ildizini katta ildiziga nisbatini toping.
x2+5x+6=0.
A)
2
3 B) −1
3 C)
3
2 D)
−1
2
2. Tenglamani yeching:
1998 x2−2000 x+2=0.
45

A) 1; 2
1998 B) −1; 2
1998 C) 1;− 2
1998 D)
−1;− 2
1998
3. Agar
x2+x− 1= 0 tenglamaning ildizlari bo’lsa, x13+x13 ning qiymati
qanchaga teng bo’ladi?
A) 1 B) 3 C) 2 D) -2
4.
a2+ 9
a2= 31 bo’lsa, a− 3
a nimaga teng?
A)
±5 B) -3 C) ±4 D)
3
5. Ildizlari
4x2+x−5=0 tenglamaning ildizlariga qarama-qarshi
sonlardan iborat bo’lgan tenglama tuzing.
A)
4x2− x+5=0 B) 4x2−5x+1=0 C) 4x2− x−5= 0 D)
4x2+x−4=0
V. O’quvchilarni bilimini baholash:
O’quvchilar to’plagan rangli kartochkalar soniga qarab baholanadi. Ikkita
ko’k kartochka olgan “5” baho, bitta ko’k kartochka olgan o’quvchi “4” baho,
ikkita yashil kartochka olgan o’quvchi “4” baho, bitta yashil kartochka olgan
o’quvchi “3” baho, ikkita sariq kartochka olgan o’quvchi ham “3” baho bilan
baholanadi. Qaysi guruhda rag’bat kartochkasi bo’lsa, shu guruh a’zolarining
baholari bir balldan ko’tariladi.
VI. Uyga vazifa:
46

II bob bo’yicha xulosa
48

III BOB. 8-sinf algebrasi darslarida hamkorlikda o'qitish
texnologiyasining samaradorligini o'rganish
3.1. Hamkorlikda o'qitishning ta'siri: samaradorlik va o'quvchilarning
o'zgarishi
Hamkorlik pedagogikasi an’anaviy о ‘qitishdan farq qilib, bola bilan
d о ‘stona munosabat о ‘rnatishga qaratiladi. Endi oldingi an’anaviy “Men”
о ‘rniga “Biz”, ya’ni hamkorlikda –“sub’ekt” “sub’ekt” munosabatlariga
asoslangan holatda pedagogik faoliyat tashkil etiladi.
“Hamkorlikda ishlash” tamoyili bola shaxsini chuqur bilishga
asoslanadi. Hamkorlik pedagogikasi- bola shaxsidagi о ‘ziga xos
xususiyatlarni, individuallikni saqlagan holda intellektual, ma’naviy
rivojlanishini ta’minlaydi. An’anaviy ta’limda о ‘qituvchi pedagogik jarayonning
sub’ekti, о ‘quvchi esa ob’ekti deb qaraladi. Hamkorlik pedagogikasida esa
о ‘quvchi о ‘z о ‘quv faoliyatining sub’ekti sifatida qaraladi. Bunda о ‘qituvchi
va о ‘quvchi pedagogik jarayonning sub’ektlari sifatida tenglashib, xamkorlik
pedagogikasi jarayoni hosil b о ‘ladi. Ular о ‘zaro ( hamd о ‘st, hamishtirokchi,
hamdard, hambashqaruvchi) о ‘ladilar.
Hamkorlik munosabatlari о ‘qituvchilar orasida, ma’lum b о ‘lishi bilan,
о ‘quvchilar va о ‘qituvchilar tashkilotlari bilan, raxbarlar, ota-onalar,
jamoatchilik orasida ham о ‘rnatiladi.
Hamkorlik pedagogikasi о ‘quvchining ta’lim-tarbiya olish ishlarini
rivojlantirib borish orqali hamda о ‘quv-tarbiya jaryonini insonparvarlashtirish
tamoyillarini amaliyotga tadbiq qilgan holda yuqori natijalarga erishishni
ta’minlaydi. Hamkorlik pedagogikasining asosi quyidagilardan iborat:
 о ‘quvchi shaxsini chuqur bilish;
 о ‘quvchi shaxsiga insoniy yondashish;
 jamoatchilik tarbiyasi;
49

 о ‘qituvchining yuqori kasbiy solohiyati;
 maktabga jamoa diqqat e’tiborini qaratish.
Hamkorlik pedagogikasining konsepsiyasi quyidagicha:
 о ‘quvchi bilan hamkorlik munosabati;
 о ‘quvchida ijobiy emotsional qoniqish hosil qilish;
 maktab ta’limini muvaffaqiyatli amalga oshirish;
 muloqot va mehnat qilish k о ‘nikma va malakasini hosil qilish;
 о ‘quvchilar bilan birgalikda mehnat qilish va yutuqqa erishishga ishontiriish;
 о ‘quvchiga yordam berish g‘oyasi;
 har bir о ‘quvchi sinf ishida bemalol erkin qatnashishi imkoniyatiga ega
b о ‘lishi kerak;
 bolalar ishini baholash ya’ni rag‘batlantirish. Darsni samarali tashkil etish
uchun о ‘qituvchilarga tavsiyalar:
o О ‘quvchini mustaqil hayotga tayyorlash;
o Sinfda ijobiy emostional (hissiy) muhit yaratish;
o Darsga ishchanlik kayfiyatida kirishish;
o Darsga mas’uliyat bilan kirishish;
o О ‘quvchilar bilan hamkorlik qilish;
o Zamonaviy usullar asosida dars о ‘tish;
o О‘yin texnologiyalaridan foydalanish;
o Ijodkorlik ya’ni muntazam о‘z ustida ishlash;
О‘quvchilarning fikrlari:
 Menga ishoning.
50

 Mendan umid qilsangiz b о ‘ladi.
 Meni tushining.
 Meni seving.
 Menga olijanoblik qiling.
 О ‘z foydangiz uchun mendan foydalanmang.
 Meni kichkina deb о ‘ylamang.
Hamkorlikda о ‘qitish mashg‘ulotlarining shakllari:
 о‘qituvchi-sinf,
 о‘qituvchi-kichik guruh,
 о‘qituvchi-katta guruh,
 о‘qituvchi-о‘quvchi,
 о‘quvchi-о‘quvchi (juftlikda ishlash),
 kichik guruh-kichik guruh,
 kichik guruh-sinf;
Hamkorlikda о‘qitish – bu о‘qituvchining ta’lim-tarbiya jarayonida
о‘quvchilar guruhi, yakka butun sinf bilan о‘zaro samarali hamkorlikni tashkil
qilishi bilan birgalikda, о‘quvchilarning ham о‘zaro qо‘llab-quvvatlovchi
hamkorligini amalga oshirishdagi instruktaj va interfaol jarayonlarni ifodalovchi
ommalashgan iboradir. Hamkorlikda о‘qitish metodlari quyidagi beshta
hususiyatga ega:
1. О‘quvchilar birgalikda, umumiy topshiriq yoki о‘qitilayotgan faoliyat ustida
ishlashadi, bu guruhiy ish orqali yaxshi о‘zlashtiriladi.
2. О ‘quvchilar 2-5 a’zodan iborat tarkibda kichik guruhlarda birgalikda
ishlashadi.
51

3. О ‘quvchilar umumiy vazifalarning yechimini topishga erishish yoki
о ‘rganish faoliyatini amalga oshirish uchun guruh tomonidan ishlab
chiqilgan hamda ijtimoiy qabul qilingan xulq –atvor mezonlariga rioya
qilishadi.
4. О ‘quvchilar ijobiy va mustaqil b о ‘lishadi. Umumiy vazifalarning yechimini
topishga erishish yoki о ‘rganish faoliyati b о ‘yicha ishlarni tashkil etish,
о ‘quvchilarning bir-birlariga k о ‘maklashishlari talab etilishini hisobga olgan
holda tuzilgan b о ‘ladi.
5. О ‘quvchilar о ‘z ishlari natijasiga yoki boshqacha aytganda, о ‘qishga, ta’lim
olishga, shaxsan mas’uliyatli va javobgardir.
Hamkorlikda о ‘qitish quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi: –
о ‘quvchining о ‘rganish jarayonini boyitadi; - о ‘quvchilarga ular о ‘rtasida taqsim
qilinib, о ‘zlashtirilgan kognitiv axborotlar t о ‘plamini beradi; - о ‘quvchilarda
materialni о ‘rganishga ishtiyoq uyg‘otadi; - о ‘quvchilarning о ‘z shaxsiy bilim va
dunyoqarashlarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytiradi; -axborotlarni ikki
tomonlama almashish samaradorligini oshiradi; - о ‘quvchilarga mustaqil hayotga
tayyorlanishlari uchun zarur bilimlarni beradi; -turli xil madaniyat va ijtimoiy–
iqtisodiy guruhlar о ‘rtasida ijobiy о ‘zaro munosabatlarni oldinga suradi.
Hamkorlik pedagogikasi turli mamlakatlarda ilg‘or pedagoglar ishtirokida
rivojlandi. Ma’lumki, ta’lim sifatini boshqarish – ta’lim jarayoni sifatini
loyihalashtirish, unga erishish va q о ‘llab-quvvatlash hamda uni amalga
oshirishni, natijalarini ta’minlashdan iboratdir.
Bunda ta’lim sifatini ta’minlashda zamonaviy yondashuvlarining asosiy
negizi- turli xil boshqaruv, innovatsiya va axborot texnologiyalarini ta’limga
joriy etishda о ‘z ifodasini topadi.
Ma’lumki, hozirgi davrda yoshlarning kasbiga oid bilimlarini hayotda
qullay olishlari uchun keng imkoniyat yaratish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu vazifa ta’lim sifatini yuksak darajada k о ‘tarishni, puxta va bilimli
52

raqobatbardosh mutaxassis tayyorlashni, boshqacha qilib aytganda, ta’lim va
tarbiya tizimida tub sifat о ‘zgarishlarini sodir etishni talab qiladi.
Shunday ekan, hamkorlik pedagogikasi asosida tashkil qilingan ta’lim va
tarbiya о ‘quvchi shaxsining “Men”ini yorqinroq namoyish etishga, qobiliyat
va iqtidorini anglashga, uni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ijodkorlikka
intilish, yangilik yaratish – hamkorlik pedagogikasining kreativlik belgisi
bilan chambarchasdir. Ushbu hamkorlik asosida bunyodkorlikka intilish, fikrlar
parvoziga keng y о ‘l ochadi.
3.2. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining amaliyoti va tavsiyalar
Zamonaviy ta’lim tizimida ta’lim oluvchilarning faolligini oshirish va
mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish muhim o‘rin tutadi. Shunday samarali
53

yondashuvlardan biri hamkorlikda o‘qitish texnologiyasidir. Ushbu texnologiya
o‘quvchilar yoki talabalar kichik guruhlarda ishlash orqali bilim va ko‘nikmalarni
egallashlariga asoslangan. Hamkorlikda o‘qitish o‘quvchilarning o‘zaro muloqot
qilish, muammolarni birgalikda hal qilish va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantirishiga yordam beradi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining asosiy tamoyillari
1. O‘zaro bog‘liqlik – O‘quvchilar umumiy maqsad sari harakat qiladi va har
bir a’zo guruh muvaffaqiyati uchun javobgar bo‘ladi.
2. Individual va guruh javobgarligi – Har bir ishtirokchi umumiy natijaga ta’sir
ko‘rsatadi va mustaqil ishni ham bajara olishi kerak.
3. O‘zaro ta’sir va qo‘llab-quvvatlash – Guruh a’zolari bir-biriga bilim va
motivatsiya berishadi.
4. Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish – Muloqot, kelishuvga erishish va
nizolarni hal qilish kabi qobiliyatlarni shakllantirish muhimdir.
5. Jarayon va natijani baholash – Guruh a’zolari o‘z ishlarini tahlil qilib,
natijalarni baholaydilar.
Hamkorlikda o‘qitish metodlari
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasida turli xil metodlar qo‘llaniladi. Quyida
eng samarali metodlarga to‘xtalib o‘tamiz:
1. Pazl Metodi
Bu metod bo‘yicha o‘quvchilar kichik guruhlarga ajratiladi va har bir guruh
a’zosi umumiy mavzuning bir qismini o‘rganib chiqadi. So‘ngra, ular yangi guruh
tuzib, o‘rgangan bilimlarini boshqalarga tushuntiradilar.
2. “Birgalikda o‘rganish” Metodi
54

Bu usulda o‘quvchilar umumiy maqsadga erishish uchun hamkorlikda
ishlashadi. Har bir guruh a’zosi oldindan tayyorlangan topshiriqlarni muhokama
qiladi va natijani taqdim etadi.
3. “Par-Paylash-Bahslash” Metodi
O‘qituvchi ma’lum bir savol yoki muammo qo‘yadi, o‘quvchilar avval
individual tarzda fikr yuritadilar, so‘ngra juftlikda muhokama qilib, guruh bo‘lib
o‘z xulosalarini taqdim etadilar.
4. “Aqliy hujum” metodi
Bu metod muayyan muammoni hal qilish uchun g‘oyalarni erkin ifoda etish
imkonini beradi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini bildiradilar va birgalikda eng maqbul
echimni tanlaydilar.
5. “Rol o‘ynash” metodi
Talabalar turli rollarga kirib, muayyan vaziyatlarni jonlantiradilar. Bu usul
orqali ular real hayotdagi muammolarni tushunish va hal qilish ko‘nikmalarini
shakllantiradilar.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining amaliyoti
Darslarni Rejalashtirish
 Dars mavzusini va maqsadini aniq belgilash.
 Guruhlar tuzish va har bir guruhga aniq vazifalar yuklash.
 O‘quvchilar orasida rollarni taqsimlash.
O‘quvchilar Faolligini Oshirish
 O‘quvchilarni muloqotga jalb qilish.
 Guruh ishi uchun rag‘batlantirish tizimini joriy etish.
 Ijodiy va interaktiv usullarni qo‘llash.
55

Baholash va tahlil
 Guruh natijalarini tahlil qilish va muhokama qilish.
 O‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish darajasini aniqlash.
 O‘quvchilarning o‘z-o‘zini baholashiga imkon yaratish.
Hamkorlikda o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar
 Tashkiliy jarayonga e’tibor bering – Guruh ishini samarali tashkil qilish
uchun aniq ko‘rsatmalar va qoidalar ishlab chiqing.
 Guruh tarkibini to‘g‘ri tanlang – Turli darajadagi bilimga ega o‘quvchilarni
aralashtirib, teng ta’sirchanlikni ta’minlang.
 Ochiq muloqotni rag‘batlantiring – O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifoda
etishlari uchun imkon yarating.
 Qo‘llab-quvvatlash va motivatsiya bering – Har bir o‘quvchi o‘zining
muhim ekanini his qilishini ta’minlang.
 Texnologiyalardan foydalaning – Raqamli vositalardan (onlayn forumlar,
interaktiv doskalar, ta’lim platformalari) samarali foydalaning.
Birgalikda o'rganish-bu birgalikda ishlash orqali o'rganishni kuchaytirish
uchun guruhlardan foydalanishning ta'limiy yondashuvi. Ikki yoki undan ortiq
o'quvchilar guruhlari muammolarni hal qilish, vazifalarni bajarish yoki yangi
tushunchalarni o'rganish uchun birgalikda ishlaydi.
Ushbu yondashuv o'quvchilarni faktlar va raqamlarni yodlashdan ko'ra,
ma'lumot va tushunchalarni qayta ishlash va sintez qilishga faol jalb qiladi.
O'quvchilar bir-birlari bilan loyihalarda ishlashadi, bu erda ularga taqdim
etilayotgan tushunchalarni tushunish uchun guruh sifatida hamkorlik qilishlari
kerak.
56

O'z pozitsiyalarini himoya qilish, g'oyalarni qayta ko'rib chiqish, boshqa
qarashlarni tinglash va o'z fikrlarini bayon qilish orqali o'quvchilar guruh sifatida
shaxs sifatida ko'ra to'liqroq tushunchaga ega bo'ladilar.
Hamkorlik va kooperativ ta'lim: farq nima?
Ushbu ikki turdagi ta'lim o'rtasidagi farq nimada ekanligi haqida biroz
chalkashliklar mavjud.
Aslida, kooperativ ta'lim birinchi qarashda, ikki o'xshash tuyulishi mumkin,
shuning uchun hamkorlikdagi ta'lim, bir turi hisoblanadi.
Kooperativ ta'lim va hamkorlikdagi ta'lim o'rtasidagi farq shundaki,
kooperativ ta'limda ishtirokchilar o'zlarining o'rganishlari va muvaffaqiyatlarining
ma'lum bir qismi, shuningdek, umuman guruh uchun javobgardirlar.
Ular barcha jamoa a'zolari o'rganayotgan tushunchalarni tushunishlariga
ishonch hosil qilish uchun o'z bilimlari va resurslaridan foydalanishlari kerak.
Kooperativ ta'limning rollari va tuzilishi oldindan belgilab qo'yilgan va
ko'pincha teatr spektaklining aktyorlari va ekipajiga o'xshatiladi: Shouning
muvaffaqiyati bir-birini qo'llab-quvvatlaydigan barcha o'zaro bog'liq rollarga
bog'liq, ammo loyihani yaqindan nazorat qiluvchi rejissyor bor.
Tashkilot ichidagi rollar nuqtai nazaridan hamkorlikda o'rganish haqida
o'ylash dasturiy ta'minotni ishlab chiqish, kichik ishlab chiquvchilar guruhiga
yangi asosni o'rganish, so'ngra undan foydalanish paytida dasturning bir qismini
ishlab chiqish vazifasi qo'yilgan. Har bir ishlab chiquvchi ishlab chiqish uchun
kodning o'z qismiga ega, ammo ularning ishi faqat hamma o'z qismini to'g'ri
o'rgansa va bajarsa muvaffaqiyatli bo'ladi. Ishda har bir inson alohida rolga ega
bo'lsa ham, butun guruh boshqalarning muvaffaqiyatida ulushga ega.
Hamkorlikda o'rganishda alohida ishtirokchilar jamoaviy o'rganish va
muvaffaqiyatga erishish uchun javobgarlikni o'z zimmalariga olishlari kerak,
ammo ularning rollari, resurslari va tashkil etilishi ularga bog'liq. Ishtirok etish
57

qoidalarini boshqaradigan direktor yo'q, shuning uchun guruhning o'zi o'zini o'zi
boshqarishi kerak.
O'quv madaniyatini yaratish: tashkilotingiz uchun amaliy ish daftarchasi
Muammolarni hal qilish uchun tashkilotingizning ta'lim madaniyatini aniq,
ta'sirchan strategiyalar bilan yangilang.
Hamkorlikda o'rganishning afzalliklari
Nima uchun hamkorlikdagi ta'lim foydalanish? Chunki har bir tashkilot
energiya va ma'lumotli ishchi kuchiga ega bo'lishdan foyda ko'rishi mumkin.
Birgalikda o'rganishning ko'plab afzalliklari bor, ham butun tashkilot uchun,
ham o'quvchilar shaxs sifatida.
Hamkorlikda o'qitishning tashkiliy afzalliklari
1. O'z-o'zini boshqarish va etakchilik qobiliyatlarini rivojlantiradi
Shaxslarga umumiy maqsadga erishish uchun birgalikda ishlash vazifasi
yuklanganda, ularga yuqori darajadagi ko'nikmalarni rivojlantirish imkoniyati
beriladi.
2. Xodimlarning ko'nikmalari va bilimlarini oshiradi
Xodimlar hamkorlikda o'qishda ishtirok etganda, ular keng ko'nikma va
bilimlarni rivojlantiradilar.
Ular nafaqat boshqalarga o'rgatish orqali mavjud ko'nikmalarini
mustahkamlaydilar, balki o'z navbatida boshqa xodimlardan yangi ko'nikmalarni
o'rganadilar.
Bu xodimlarni doimiy ravishda ma'lum tushunchalarni o'zlashtirishga va
yangi tushunchalar bilan shug'ullanishga undash bilan birga rasmiy
mashg'ulotlarga bo'lgan ehtiyojni kamaytiradi.
3. Jamoalar va bo'limlar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilaydi
58

Agar shaxslar jamoalar o'rtasida cheklangan aloqaga ega bo'lsa, aloqalar va
jamoaviy ishlarni rivojlantirish qiyin.
Jamoalar bo'ylab hamkorlikda o'rganish shaxslarni yangi aloqalarni
rivojlantirishga va birgalikda ishlash usullarini topishga majbur qiladi.
Bu, ayniqsa, uzoq ishchilarga bog'liq bo'lgan tashkilotlar uchun foydali
bo'lishi mumkin, chunki uzoq ishchilar o'rtasida kuchli aloqalarni o'rnatish qiyin
bo'lishi mumkin.
4. Bilim olish va saqlashni yaxshilaydi
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, birgalikda o'rganishdan foydalanish jalb
qilishning kuchayishiga va bilimlarni yaxshiroq saqlashga olib kelishi mumkin.
Hamkorlikda o'qitish jarayoni ishtirokchilarga fikrlashning yuqori
darajalariga erishishga imkon beradi va ma'lumotlar hamkorliksiz muhitda
o'rganilganidan ancha uzoqroq saqlanadi.
5. Xodimlarni ushlab turishni yaxshilaydi va ish joyini jalb qilishni targ'ib
qiladi
Yangi ko'nikmalarni o'rganish imkoniyati berilgan xodimlar o'z ishlaridan
ko'proq mamnun bo'lishadi va boshqa imkoniyatlarni izlash ehtimoli kamroq.
Qoniqarli xodimlar samaraliroq va o'z ishlarida qatnashadilar, bu esa
samaradorlik va ishlab chiqarishni oshirishga olib keladi.
Hamkorlikda o'qitishning individual afzalliklari
1. O'rganishni chinakam faol jarayonga aylantiradi
O'quvchi o'z fikrlarini tartibga solishi, o'z fikrlarini namoyish qilish uchun
yaxlit dalil keltirishi, tengdoshlariga bu fikrni himoya qilishi va boshqalarni
ularning dalillari to'g'ri ekanligiga ishontirishi kerak.
59

Ushbu faol ishtirok etish shaxsning ko'proq bilimlarni o'rganishi va
saqlashini anglatadi.
2. Boshqalar nuqtai nazaridan o'rganish qilmoqda
O'quvchilar turli qarashlarni eshitishdan foyda ko'rishadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, odam turli xil qarashlarga, ayniqsa turli xil
kelib chiqishi bo'lgan odamlarga duch kelganda, ular ko'proq narsani o'rganadilar.
3. Tanqidiy va tez fikrlashni o'rgatadi
O'quvchi javoblarni tezda sintez qilishi kerak va agar ular o'zlarining
dalillari etishmayotganligini aniqlasalar, o'z fikrlarini tezda o'zgartirishlari kerak.
Shaxslar tanqidiy va tez fikrlashni o'rganadilar, shu bilan birga yangi
ma'lumotlarni olish va yangi g'oyalar kiritilganda o'z nuqtai nazarini sozlash.
4. Tanqid va maslahatlarni tinglashga yordam beradi
O'quvchi, shuningdek, boshqalarning o'z g'oyalari orqali gaplashayotganini
tinglaydi, o'z fikrlarini tengdoshlarining dalillariga qarshi yoki qarshi taklif qiladi.
Ushbu dinamik yondashuv o'quvchilar mavzuni yanada to'liqroq
tushunishlarini anglatadi, chunki ular uni har tomondan ko'rib chiqishlari kerak.
5. Notiqlik va faol tinglash qobiliyatlarini rivojlantiradi
Shaxslar o'z tengdoshlari auditoriyasi oldida yaxshi gapirishni, faol
tinglashni, g'oyalarga qarshi chiqishni va boshqalar bilan birgalikda g'oyalar
doirasini qurishni o'rganadilar.
Bu ortib borayotgan ijtimoiy qulaylik odamlarga ham ijtimoiy, ham ishda
yordam beradi.
6. Hamkorlikni yaxshilaydi Muayyan maqsad qo'yilganda, o'quvchilar bir-
birlari bilan mulohazali munozaralarga kirishib, mavzuni tushunishlarini ham, bir-
birlariga bo'lgan hurmatlarini ham yaxshilaydilar.
60

O'quv madaniyatini yaratish: tashkilotingiz uchun amaliy ish daftarchasi
Muammolarni hal qilish uchun tashkilotingizning ta'lim madaniyatini aniq,
ta'sirchan strategiyalar bilan yangilang.
Ish kitobini yuklab oling
Hamkorlikdagi o'quv faoliyatiga misollar
Tashkilot ichida hamkorlikda ta'limni rivojlantirishning ko'plab usullari
mavjud:
1. Ta'lim tizimlarini baholash
Jamoalar yoki bo'limlar ichida yangi xodimlarni kattaroq xodimlar bilan
bog'lang.
Hozirda mavjud bo'lgan o'quv tizimlarini baholash, tizimdagi kamchiliklarni
baholash va tashkilot va uning xodimlariga yaxshiroq xizmat ko'rsatish uchun
treningni samarali yangilash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish uchun ularni
birgalikda ishlashga majbur qiling.
2. Jamoalar bo'yicha muammolarni hal qilish
Turli jamoalarni birlashtiring va ularni hal qilish uchun muammoni taqdim
eting. Bu mahsulot uchun yangi xususiyatni qanday ishlab chiqish, mavjud
dasturiy ta'minotda qanday o'zgarishlarni amalga oshirish yoki yangi o'quv
dasturini yaratish bo'lishi mumkin.
Qanday natijalarni keng ma'noda ko'rishni xohlayotganingizni belgilang,
keyin jamoalar ishlashiga ruxsat bering.
Yakunda jamoalar o'zlari ishlab chiqqan narsalarni taqdim etadilar,
tanlovlarini asoslaydilar va vazifani bajarish rejalarini bayon qiladilar.
3. Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish
haqida gap ketganda, hamkorlikda o'rganish katta boylik bo'lishi mumkin.
61

Jamoalar tegishli bo'shliqlarni aniqlash, aqliy hujum echimlari va mahsulot
tushunchalarini yaratish uchun birgalikda ishlashlari mumkin.
O'z mahsulotlarini taqdim etgandan so'ng, savol-javob sessiyasi g'oyani
yanada rivojlantirishga yordam beradi, chunki ular o'z g'oyalarini himoya qiladi,
tanqidga javob beradi va balandligini keskinlashtiradi.
4. Boshqa bo'limlarga tushunchalarni tushuntirish
Bo'lim jamoalari o'z ishlarini boshqa bo'limlarga o'rgatadigan taqdimot
yaratsin.
Ular o'zlari bajaradigan ishlarni, hal qiladigan muammolarni taqdim etishlari
va ular ustida ishlayotgan ba'zi doimiy tushunchalarni taqdim etishlari kerak.
Boshqa bo'limlar savol-javob sessiyasida ishtirok etib, davom etayotgan
muammolarni hal qilishda yordam berish uchun o'z tajribalaridan foyda olishadi va
shu bilan birga tashkilot umuman qanday ishlashi haqida ko'proq bilib olishadi.
5. Hamkorlikdagi o'quv hamjamiyatini qurish
Hamkorlikdagi o'quv hamjamiyati-bu muammolarni hal qilishda birgalikda
ishlashga yordam beradigan, ochiq muloqotga ustuvor ahamiyat beradigan va
odamlarga boshqalardan o'rganish va o'rgatish uchun ko'plab imkoniyatlar
beradigan muhit.
Ushbu imkoniyatlarni muntazam ravishda taqdim etishni tanlagan tashkilot
hamkorlikda o'qitish hamjamiyatini yaratadi, unda shaxslar birgalikda o'rganishda
faol ishtirok etadilar.
Hamkorlikdagi o'quv faoliyatining yaxshi namunalari aniq ko'rsatmalar,
belgilangan maqsad, uchdan besh kishigacha bo'lgan o'rta guruhlar va
moslashuvchan qoidalarga ega bo'ladi, shunda guruhlar o'z ichida tajriba
o'tkazishlari va ochiq muloqot bilan ishlashlari mumkin.
62

Hamkorlikda o'rganish nazariyalari
Birgalikda o'rganish nazariyalari o'rtasida ba'zi farqlar mavjud bo'lsa-da,
umuman olganda, hamkorlikda o'rganish o'rganish tabiiy ravishda ijtimoiy harakat
ekanligi va o'rganish suhbatlashish, muammolarni hal qilishga urinish va dunyoni
tushunishga intilish orqali sodir bo'ladi degan tushunchaga asoslanadi.
Boshlash uchun biz bolalar qanday o'rganishi bilan bog'liq bo'lgan
hamkorlikda o'rganishning birinchi nazariyalarini ko'rib chiqamiz. Keyinchalik
nazariyalar kattalar hayoti davomida kognitiv rivojlanishda davom etishini hisobga
oldi.
Vygotskiyning ijtimoiy rivojlanish nazariyasi
Lev Vygotskiyning ijtimoiy ta'lim nazariyasi o'rganish va bilishni
rivojlantirish uchun ijtimoiy o'zaro ta'sirning ahamiyatiga urg'u beradi. U jamiyat
ma'no va bilimlarni yaratish jarayonida muhim omil ekanligiga ishongan.
Vygotskiy nazariyasi ijtimoiy-madaniy nuqtai nazardan o'rganishga yondashadi,
individual rivojlanish ijtimoiy va madaniy kontekstlardan xabardor bo'lmasdan
sodir bo'lmaydi, deb ta'kidlaydi. U fikrni rivojlantirishda nutq katta rol o'ynaydi,
ko'proq bilimdon odamlar bilan suhbatlar tushuncha va idrokni oldinga siljitadi,
deb taklif qildi. Vygotskiyning ijtimoiy ta'lim nazariyasining muhim jihati
proksimal rivojlanish zonasidir. Bu fikr, agar siz odam zona sifatida nima qila
olishi va nima qila olmasligini tasavvur qilsangiz, bu zonalar orasida proksimal
rivojlanish zonasi deb nomlanuvchi uchinchi zona mavjud. Buni inson o'rganishga
qodir, ammo buni amalga oshirish uchun yo'l-yo'riq kerak.
Aynan shu zonada rivojlanish jarayonida yangi ko'nikmalar topiladi. Biror
kishi ularni o'rgatadigan boshqa odamlarga kirish imkoniga ega bo'lganda, ular
o'zlarining proksimal rivojlanish zonalarida topilgan ko'nikmalarni o'rganadilar.
Vygotskiy ham kontseptsiyasini ishlab chiqdi ko'proq bilimdon boshqalar (MKO).
Ko'proq bilimdon boshqa-bu o'quvchi izlayotgan bilim yoki tajribaga ega bo'lgan
63

odam. Bu ota-ona, o'qituvchi yoki katta kattalar bo'lishi mumkin, lekin tengdoshi
bo'lishi mumkin.
Aynan shu odam bilan o'zaro munosabatlar orqali o'quvchi modellashtirilgan
istalgan xatti-harakatlarni ko'rishi yoki muhim ma'lumotlarni olishi mumkin.
Vygotskiy buni hamkorlikdagi dialog deb atadi, chunki o'quvchi bilim
izlaydi, Bilimdonlar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi va
keyin bu ma'lumotlardan o'z harakatlariga rahbarlik qilish uchun foydalanadi.
Ko'proq bilimdon boshqalar o'quvchiga proksimal rivojlanish zonasida ishlashga
imkon beradi.
Piagetning kognitiv rivojlanish nazariyasi
Jan Piaget go'daklar va bolalar o'z dunyosi haqidagi tushunchalarini qanday
rivojlantirayotganini va farazlarni ishlab chiqish uchun aql va fikrdan qanday
foydalana olishlarini tushunishga kirishdi.
Uning nazariyasi shuni ko'rsatadiki, bolalar o'sib ulg'aygan sayin ular
atrofdagi dunyo haqida tushuncha hosil qiladilar, ularning tushunchalari va
tajribalari o'rtasidagi tafovutlarni boshdan kechiradilar, so'ngra ularning aqliy
jarayonlarini qayta tashkil etish orqali bu nomuvofiqliklarni tuzatadilar.
Piaget tushunchasini ishlab chiqdi 'sxemalar, u bilim birliklari, odamlarga
bilimlarni tartibga solish va murakkab tushunchalarni tushunishga imkon
beradigan asosiy qurilish bloklari deb ta'riflagan.
U sxemani "bir-biri bilan chambarchas bog'langan va asosiy ma'no bilan
boshqariladigan komponent harakatlariga ega bo'lgan yaxlit, takrorlanadigan
harakatlar ketma-ketligi" deb ta'riflagan.” U yangi tug'ilgan chaqaloqlarning emish
reaktsiyasi va boshqalar tajriba orqali olingan ba'zi tug'ma sxemalar mavjudligiga
ishongan. Piaget uchun insonning kognitiv rivojlanishi ularning sxemalarining
soni va chuqurligi bilan bevosita bog'liq edi.
64

Bolalar rivojlanishi bilan ular o'zlarining sxemalaridan assimilyatsiya va
turar joy yordamida atrofdagi dunyoni qayta ishlash uchun foydalanadilar.
Assimilyatsiyada bola yangi ob'ekt, vaziyat yoki o'zaro ta'sirni boshqarish uchun
mavjud sxemadan foydalanadi. Turar joy-bu bolaning mavjud sxemasi yangi ob'ekt
uchun ishlamasligini aniqlaganida va shuning uchun sxema o'zgartirilganda.
Piaget bunga ehtiyoj sabab bo'ladi deb ishongan muvozanat, bu esa o'z
navbatida rivojlanishni boshqaradi. Muvozanat-bu bolaning mavjud sxemalari
assimilyatsiya jarayonida eng yangi ma'lumotlarni boshqarishi mumkin bo'lgan
holat. Bu sodir bo'lmaganda, nomutanosiblik boshlanadi va bola noqulay bo'ladi.
Bola bunga moslashish jarayoni orqali moslashishga intilish orqali javob beradi va
bu jarayon orqali yangi bilimlarni o'zlashtiradi.
Piaget uchun assimilyatsiya va turar joy jarayonlari faol o'quvchini talab
qiladi, chunki bola kerakli muammolarni hal qilish ko'nikmalarini kashf etishga
intilishi kerak. Ushbu jarayonda bola o'rganish uchun jismoniy va ijtimoiy muhit
bilan o'zaro aloqada bo'lishi kerak.
Piagetning to'rt bosqichli kognitiv rivojlanish jarayoni
Piaget, shuningdek, o'rganish boshlanishidan oldin sodir bo'lishi kerak deb
hisoblagan to'rt bosqichli kognitiv rivojlanish jarayonini taqdim etdi.
1. Sensorimotor
Tug'ilgandan ikki yoshgacha, bu bola aqliy tasavvurlarni shakllantirishni
o'rganadigan bosqichdir.
Bu bolada ob'ektning doimiyligi rivojlanadi.
2. Operatsiyadan oldingi
Ikki yildan etti yilgacha, ramziy fikrlash rivojlantirish.
3. Beton operatsion bosqichi
65

Etti yildan o'n bir yilgacha, tushunchalarni jismonan o'rganishdan ko'ra,
narsalarni boshida ishlash uchun mantiqdan foydalanishning boshlanishi.
4. Rasmiy operatsion bosqich
Bu o'n bir yoshdan boshlanadi, bu to'liq mantiqiy bilish, shu jumladan
murakkab farazlarni ishlab chiqish mumkin bo'lgan bosqichdir.
Piaget Vygotskiyga qarshi: farq nima?
Piaget ham, Vygotskiy ham kognitiv rivojlanish bosqichma-bosqich keladi
va tabiatda ham, tarbiyada ham ildizlarga ega degan fikrga kelishgan bo'lsa-da,
ular ba'zi muhim jihatlar bo'yicha farq qilishdi.
Piaget bola o'zining kognitiv rivojlanishini boshqaradi, deb ishongan, chunki
bolalar yangi tajribalarga moslashish uchun tug'ma moyillikka ega, Vygotskiy esa
ijtimoiy o'zaro ta'sir bolalarning kognitiv rivojlanishiga turtki beradi deb
hisoblagan.
Piaget bolalar o'z-o'zini kashf qilish va faol o'rganishdan foydalanishga
ruxsat berilganda eng yaxshi o'rganadilar deb o'ylardi va Vygotskiy ko'rsatma va
yo'l-yo'riq bolaning o'rganishi uchun kalit deb o'ylardi.
Vygotskiy, shuningdek, turli madaniyatlar va davrlar kognitiv rivojlanishga
ta'sir qiladi, deb ta'kidladi, Piaget esa uni hamma uchun bir xil deb o'ylardi.
Piaget, shuningdek, rivojlanish bosqichlari ozmi-ko'pmi belgilangan bo'lsa-
da, bolalar faqat tayyor bo'lganda o'rganishga kirishadilar, deb o'ylardi va
Vygotskiy rivojlanishni proksimal rivojlanish zonasi va undan bilimdon boshqalar
yordamida tezlashtirish mumkin deb hisoblardi.
Muhim farq shundaki, Piaget kognitiv rivojlanishning natijasi til, Vygotskiy
til kognitiv rivojlanishning kaliti deb o'ylagan. 1990 yilda Freund tomonidan
o'tkazilgan tadqiqotga ko'ra, Vygotskiyning proksimal rivojlanish zonasida
boshqariladigan ta'limga duchor bo'lgan bola Piagetning kashfiyotni o'rganish
66

doirasida yolg'iz o'zi o'rganadigan bolaga qaraganda ko'proq tushunishni
ko'rsatadigan dalillar mavjud.
Keganning kognitiv rivojlanish nazariyasi
Yuqorida muhokama qilingan rivojlanish nazariyalari bolalarda kognitiv
rivojlanish atrofida joylashgan. Ilgari kognitiv rivojlanish 25 yoshda tugagan deb
o'ylashgan, ammo ba'zilar buni umrbod jarayon deb hisoblashadi. Robert Kegan
odamlar dunyo bilan o'zaro munosabatlarini o'zgartirish orqali ma'no yaratish
uchun foydalanadigan tizimlarni doimiy ravishda rivojlantirishlari mumkinligini
ta'kidladi. U mavzudan o'tishga urg'u beradigan beshta bosqichni ishlab chiqdi
(menman) ga ob'ekt (menda bor) ramka. Keganning so'zlariga ko'ra, mavzu doirasi
o'z-o'zini aks ettirishga imkon bermaydi, chunki bu ob'ektivlik sodir bo'lishi uchun
juda yaqin. Bu dunyo haqidagi e'tiqodlar, xatti-harakatlar va taxminlarni o'z ichiga
olishi mumkin. Ob'ekt doirasi odamga kontseptsiyadan ajralib chiqish, uni aks
ettirish va ob'ektiv ko'rib chiqish imkonini beradi. Keganning so'zlariga ko'ra,
o'tish doirasining bu mashqlari kognitiv rivojlanishni boshqaradi.
Sodda qilib aytganda, Kegen kattalar bo'lish rivojlanishning yuqori
bosqichlariga o'tishni anglatadi, deb nazariya qildi.
Bu mustaqil o'zini o'zi his qilishni rivojlantirish va donolik va ijtimoiy
etuklik bilan bog'liq xususiyatlarga ega bo'lishni anglatadi.
Rivojlanishning yuqori bosqichiga ega bo'lgan kattalar o'z xatti-harakatlarini
nazorat qiladi, o'zini o'zi anglaydi va o'z munosabatlarini va ularga ta'sir qiluvchi
ijtimoiy omillarni yanada samarali boshqarishga qodir.
Keganning besh bosqichi:
1. Impulsiv aql
Bu bosqich erta bolalik, bu erda impulslar harakatni boshqaradi.
2. Imperial aql
67

Mavzu: ehtiyojlar, qiziqishlar, istaklar
Ob'ekt: impulslari, idroklari bor Bu o'smirlik bosqichi, garchi ba'zi kattalar
bu yerda qolsa. Aloqalar tranzaksiyadir va shaxsiy manfaat barcha xatti-
harakatlarning harakatlantiruvchi kuchidir. Harakatlar ichki e'tiqod tizimlari emas,
balki tashqi oqibatlarga olib keladi.
3. Ijtimoiylashgan aql
Mavzu: o'zaro munosabatlar, shaxslararo munosabatlar Ob'ekt: ehtiyojlari,
qiziqishlari, istaklari bor Keganning so'zlariga ko'ra, bu ko'pchilik odamlar bo'lgan
bosqich. Bu bosqichda tashqi manbalar, masalan, boshqa odamlar, guruhlar va
umuman atrofimizdagi jamiyat va ular biz haqimizda nima deb o'ylashlari ustunlik
qiladi.
Madaniy jihatdan belgilangan turmush tarzi, shaxsiy xohishidan qat'i nazar,
ijtimoiylashgan ong uchun birinchi o'rinda turadi.
4. O'z-o'zini yozuvchi aql
Mavzu: o'z-o'zini aniqlash, shaxsiy avtonomiya
Ob'ekt: o'zaro munosabatlarga, shaxslararo munosabatlarga ega
Ushbu bosqichda inson o'zini o'zi aniqlashga qodir.
Ular jamiyatning fikrlari bilan chalg'imaydilar va o'zlari kimligini, nimani
himoya qilishlarini va o'zlarini qanday tutishlari kerakligini o'zlari hal qilishadi.
5. O'zini o'zgartiradigan aql
Mavzu: soda Ob'ekt: o'z-o'zini aniqlash, shaxsiy muxtoriyat bor Kegan bu
bosqichga kattalarning atigi 1% etib boradi, deb hisoblaydi. 5-bosqichda o'zlik
hissi statik emas, aksincha yangi ma'lumotlar, o'zaro ta'sirlar va tajribalar qayta
ishlanganda doimiy ravishda moslasha oladi va reaksiyaga kirishadi. Tashkilotda
sizning xodimlaringizga yuqori bosqichlarga o'tish uchun vositalarni berish
idealdir. Tashkilot ichida o'sishni rivojlantirish ko'plab tasdiqlangan afzalliklarga
68

ega, jumladan, ishlab chiqarishning ko'payishi, xodimlarni yuqori darajada ushlab
turish va xodimlarning qoniqishini yaxshilash.
Yuqori bosqichlarga o'tish qiziquvchanlik, tanqidiy fikrlash va yangi
g'oyalar va tushunchalarga ochiqlikni o'z ichiga oladi, bularning barchasi ishchi
kuchini boshqarish uchun kerakli xususiyatlardir.
69

II I bob bo’yicha xulosa
70

XULOSA
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi zamonaviy ta’lim tizimida muhim o‘rin
tutadi. U o‘quvchilarning nafaqat bilim olish, balki ijtimoiy va kasbiy
ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham yordam beradi. Bu texnologiya
o‘qituvchilarning ijodiy yondashuvini talab qiladi va o‘quvchilarning ta’lim
jarayonida faol ishtirok etishlariga sharoit yaratadi. To‘g‘ri tashkil etilgan
hamkorlik darslari o‘quv jarayonini yanada samarali va mazmunli qiladi.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari o‘quvchilarning kreativ (tadqiqotchilik
xarakteriga ega, ijodiy tafakkurni jadal ravishda rivojlantirish ta’limi)
qobiliyatlarini takomillashtirishda katta imkoniyatlarga ega ekanligi ma’lum.
O‘quvchilarda kreativlik qobiliyatining rivojlanishiga quyidagi fazilatlar
katta ta’sir ko‘rsatadi:
● ijodiy fikrlash;
● o‘quvchi qadr-qimmatini tan olish;
● atrof-muhit ta’siriga bolalar sezgirligini rivojlantirish;
● g‘oyalar va ob’ektlarni erkin egallashga yo‘naltirish;
● ijodiy jarayonlar to‘g‘risida asoslangan axborot bera bilish ko‘nikmasini
shakllanti-rish;
● tanqidni to‘g‘ri asoslab bera bilishnirivojlantirish;
● o‘zini hurmat qilishni rag‘batlantirish;
● baho olishda qo‘rqish hissini jilovlashga o‘rgatish. Hamkorlikda o‘qitish
jarayonidan kelib chiqib quyidagi xulosalarni chiqarishimiz mumkin:
● o‘quvchilar dars mazmuniga ijodiy yondashadi;
● dars jarayonidagi axborotni tahlil va tanqid qilib, o‘z xulosalarni
asoslaydi;
71

● bilimlarni yangi vaziyatlarda ijodiy qo‘llaydi;
● hamkorlikda o‘qiyotgan o‘quvchilar muvaffaqiyatga erishish uchun bir-
birlariga ko‘maklashadilar. Hamkorlikda o‘qitishga asoslangan pedagogik
jarayonda yuqorida qayd etilgan g‘oyalar asosida shaxsga yo‘naltiriluvchi
(rivojlantiruvchi) texnologiya yaratiladi. Ta’lim texnologiyasining mohiyati
shaxsni rivojlantirish, ta’lim nazariyasini asoslash uchun nazariy shart-sharoit
yaratish emas, balki unga o‘z o‘zini tarbiyalashga yordam berishdan iborat bo‘lishi
lozim.
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi zamonaviy ta’lim jarayonida muhim
o‘rin tutib, o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularning mustaqil fikrlash va
muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali usul hisoblanadi. Ushbu tadqiqot
doirasida hamkorlikda o‘qitish texnologiyasining nazariy asoslari va uning 8-sinf
algebrasi darslarida qo‘llanishi tahlil qilindi.
O‘rganilgan adabiyotlar va tajriba natijalari shuni ko‘rsatadiki, ushbu
texnologiya o‘quvchilarning matematik savodxonligini oshirish, ular orasida
o‘zaro yordam va jamoaviy ish ko‘nikmalarini shakllantirishga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Tadqiqot davomida 8-sinf algebra darslarida hamkorlikda o‘qitishning
turli metodlari –“Birgalikda o‘rganish”, “Par-paylash-bahslash”, “Aqliy hujum”
usullari sinovdan o‘tkazildi va samaradorligi baholandi.
Olingan natijalarga ko‘ra, hamkorlikda o‘qitish texnologiyasini qo‘llash:
 O‘quvchilarning algebraik tushunchalarni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam
berdi;
 Ularning darslarga bo‘lgan qiziqishini oshirdi va faolligini kuchaytirdi;
 Jamoada ishlash va o‘z fikrlarini aniq ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirdi;
 O‘qituvchining darsdagi rolini o‘zgartirib, o‘quvchilarning mustaqil
ishlashiga ko‘proq imkoniyat yaratdi.
72

Shu boisdan, hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi 8-sinf algebra darslarini
tashkil etishda samarali yondashuvlardan biri ekanligini ta’kidlash mumkin. Ushbu
uslubni keng joriy etish ta’lim sifati va o‘quvchilarning natijalarini yaxshilashga
xizmat qiladi. Tadqiqot natijalariga asoslanib, kelajakda ushbu texnologiyani
yanada chuqur o‘rganish va turli dars mavzularida qo‘llash tavsiya etiladi.
73

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta'lim to‘g‘risida”gi Qonuni.
(Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan
Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan)
2. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturi.
Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6-apreldagi 187-son qarori
3. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. “O’zbekiston”, T:, 2017., 189-b
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O’zbekiston”, 2016 y. 13-14-b
5. Alixonov S. Matematika o'qitish metodikasi. Universitetlaming
matematika fakulteti bakalavr yo'nalishidagi talabalari uchun darslik - Т .:
O'qituvchi, 2008 y. 359 b.
6. Barakayev M., Shamshiyev A., G‘Oyibnazarova G., O'rinov H.,
Halimov O’. “Matematika o‘qitish metodikasi” Toshkent, 2019 y
7. Темербекова А.А. Методика преподавания математики. Учебник
для вузов. М.: Владос 2003 176 С.
8. M.Tojiyev, M. Barakayev, A.Xurramov, Matematika o’qitish
metodikasi. Oquv qo’llanma,-T.:”Fan va texnologiya,2017,328bet
9. Левитас Г.Г. Методика преподавания математики в основной
школе Учебное пособие. Издательский дом «Астраханский университет»,
2009, 180с.
10. A.Meliqulov, P.Qurbonov, P.Ismoilov “Matematika” kasb-hunar
kollejlari uchun o’quv qo’llanma 1-qism. Toshkent “O’qituvchi” 2004.
11. A.Meliqulov, P.Qurbonov, P.Ismoilov “Matematika” kasb-hunar
kollejlari uchun o’quv qo’llanma 2-qism. Toshkent “O’qituvchi” 2004.
12. Sh.A.Alimov, O.R.Xolmuhammedov, M.A.Mirzaahmedov “Algebra”
umumiy o’rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. TOSHKENT-2019.
75

13. Matematika 8 “Algebra va analiz asoslari geometriya” 1-qism O’rta
ta’lim muassasalarining 8-sinf va o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
o’quvchilari uchun darslik. TOSHKENT-2017.
14. Mavlonova R . A ., Rahmonqulova N ., Matnazarova K ., Xolmatov P .,
Shirinov M . Pedagogika . (2016). Darslik. - T.: «Navro‘z».
15. Yo‘ldoshev J.G‘., Usmonov S.A. (2008). Zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish. - T.: «Fan va texnologiyalar».
16. Safin D.V., Musina R.G. (2017) . Ta’lim berish va o‘qishning
interaktiv usullari. O‘quvqo‘llanma. 5-modul, - T., -43-b.
17. Umarova F. va boshqalar. ( 2018). Samarali maktab va hamkorlik
madaniyati: Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘qituvchilarining metodik guruhlarni
o‘qitish modullari. – T.: «Ipak yo‘li poligraf».
18. Zamonaviy dars. J.G’.Yo’ldoshev va boshqalar. A.Avloniy nomidagi
XTXQTMOMI Toshkent — 2007 yil.
19. Matematikadan qo’llanma.
Foydalanilgan saytlar
1. www.Refarat.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.Ziyonet.uz
4. www.edu.uz
5. www.bymath.com
6. www.math-on-line.com
76

Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi asosida 8-sinf algebrani o’qitish metodikasi

Sotib olish