Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 43.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

13 Sotish

Har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlari

Sotib olish
O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “ Har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlari ” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Dushenbayeva Maftuna Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA: Kirish.................................................................................................................... 4 I-BOB. Har xil janrlardagi asarlarini o qitish metodikasining o ziga xosʻ ʻ xususiyatlari 1.1. Ertak va hikoya janridagi asarlarni o‘qish metodikasi . …….. ................. 5 1.2. She’r va masal janridagi asarlarni o‘qish metodikasi…...…......……..... 10 II-BOB. Ilmiy-ommabop asarlarni o‘qitish metodikasi 2.1. Doston va maqol janridagi asarlarni o‘qish metodikasi….. …………….. 16 2.2. Topishmoq va tez aytish janridagi asarni o‘qitish metodikasi………… 24 Xulosa…….………...…………………………………………………………... 26 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 27 2 Har xil janrlardagi asarlarini o qitish metodikasining o ziga xos xususiyatlariʻ ʻ Reja: 1. Ertak va hikoya janridagi asarlarni o‘qish metodikasi. 2. She’r va masal janridagi asarlarni o‘qish metodikasi. 3. Doston va maqol janridagi asarlarni o‘qish metodikasi. 4. Topishmoq va tez aytish janridagi asarni o‘qitish metodikasi. 3 KIRISH Har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasi ta'lim jarayonida o‘quvchilarning adabiy bilimlarini, tafakkurini va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Prezidentimiz asarlarida ta’kidlanganidek, yosh avlodni tarbiyalashda adabiyotning o‘rni beqiyosdir. O‘qitishda turli janrdagi asarlarni qo‘llash, o‘quvchilarga keng ko‘lamli fikrlar, his-tuyg‘ular va bilimlarni yetkazishga yordam beradi. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda ta’lim tizimida sifatni oshirish va o‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi. Turli janrlardagi asarlarni o‘qitish, nafaqat badiiy, balki ilmiy, publitsistik va tarixiy materiallar orqali ham o‘quvchilarga keng ko‘lamli fikrlarni ifodalash imkonini beradi. Prezidentimizning ta’kidlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, o‘z pozitsiyalarini shakllantirishga rag‘batlantirish, ta'limning asosiy maqsadlaridan biridir. Kurs ishining obyekti . Ushbu kurs ishining obyekti har xil janrlardagi asarlar va ularning o‘qitish jarayoni. Bu jarayon o‘quvchilarning nutq faoliyatini rivojlantirishda, shuningdek, adabiy asarlarni tushunish va baholashda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti har xil janrdagi asarlarni o‘qitish metodikasi, uning muhim komponentlari, o‘quvchilarga ta’siri va pedagogik yondashuvlardir. O‘qitishda foydalaniladigan usullar va strategiyalarni, shuningdek, o‘quvchilarni asarlarni tahlil qilish va baholashga o‘rgatish jarayonini o‘rganish rejalashtirilgan. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasini chuqur o‘rganish, uning ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyatini aniqlashdir. Shuningdek, adabiy janrlarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik yondashuvlar va metodlarni tavsiya etish, o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga, mustaqil tahlil qilishga va o‘z fikrlarini ifodalashga rag‘batlantirishdir. 4 I-BOB. Har xil janrlardagi asarlarini o qitish metodikasining o ziga xosʻ ʻ xususiyatlari 1. Ertak va hikoya janridagi asarlarni o‘qish metodikasi Boshlangich sinflarda badiiy asar turlaridan hikoya, shе'r, ertak, masal, maqol va topishmoqlar amaliy ravishda o‘rganiladi. Ulardan tashqari, ilmiyommabop maqolalar ham o‘qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quvchilarga ta’siri ham har xil bo‘ladi. Shunga ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o‘qishda o‘qituvchi unga mos mеtod va o‘yinlarni tanlashi talab etiladi. Xalq og‘zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o‘qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o‘tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko‘pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar bilan qo‘shilib ketadi. Ertakning o‘tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining - yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni o‘ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so‘z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko‘pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo‘lgan yovuz, baxil, ochko‘z obrazlarga bo‘linadi. Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o‘quvchilar unda to‘g‘rilik, halollik g‘alaba qilganidan, kambag‘al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik, ezgulik ro‘yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash ko‘nikmasini o‘stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g‘alaba qozonishiga ishonch uyg‘otadi. O‘quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida «Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?) Nima uchun?», «... nima uchun jazolandi? (yoki 5 rag‘batlantirildi?)», «Nima uchun ertakdagi ba’zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz o‘giradi?)» kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar. Boshlang‘ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko‘proq o‘qitiladi. Masalan, 1-sinfda “She’r va sichqom”, 2-sinfda “Tulki va xo‘roz”, “Qarg`a bilan tulki”, “Hakka bilan tulki”, “Mushuk va sichqon”, 3-sinfda “Chumchuqcha”, 4- sinfda “Chumchuq bilan chumoli”, “Laqma it” kabi hayvonlar haqidagi ertaklar mavjud. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o‘qish, savollarga javob berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir- birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, syujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, turli hajm va mavzudagi maishiy ertaklarni ham o‘qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o‘z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o‘quvchilar ertakni o‘qigach, o‘tmishdagi xalq hayotini, o‘y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o‘qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning xulq - atvori, ayrim xattiharakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo‘lib o‘qiydilar. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga o‘rgatish ham muhimdir. 6 Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. O‘quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o‘rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni o‘qituvchi aytib berishi mumkin. O‘quvchi ertak mazmunini o‘zlashtirib olgandan so‘ng, uning tili ustida ishlashga alohida ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif berishda o‘quvchilarning o‘z nutqida til vositalaridan o‘rinli foydalanish talab qilinadi. Til vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur. Ertaklarda keltirilgan maqollar ustida ishlash, ularda ilgari surilayotgan g‘oyalarni bolalar ongiga yetkazish, yod oldirish yo‘li bilan bog‘lanishli nutqni o‘stirish, nutqning ta’sirchanligini oshirish lozim. So‘z ma’nolari ustida ishlashda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mos bo‘lgan usullardan biri rasmdan foydalanishdir. Yuqoridagi barcha fikrlarni hisobga olganda, ertakni o‘rganish darslarining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. O‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; 2. O‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi; 3. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o‘tkazish; 4. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy vositalar, ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish); 5. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish); 6. Ertakni so‘zlab berish; 7. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish); 8. Ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar); 9. Vazifani tekshirish va yakunlash; 10. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Hikoyani o‘qish metodikasi Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo‘lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. «Hikoya ko‘pincha kishi hayotida bo‘lgan bir epizodni tasvir etadi. 7 Uning mazmunini ertakdagidan ortiqroq hayotiydir». Hikoya mazmunan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarni qahramonlarning xatti-harakati, tashqi ko‘rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalari haqidagi hikoyalar ko‘proq qiziqtiradi. SHuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo‘lgan hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog‘lab olib boriladi. Boshlang‘ich sinflarda hikoyani o‘qishga bag‘ishlangan izohli o‘qish darslarida o‘qilgan hikoya mazmunini ochish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So‘roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o‘qish darsida o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o‘qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o‘quvchilar nutqini o‘stirish markaziy o‘rin egallaydi. Hikoya o‘qib bo‘lingach, o‘quvchilar o‘ylashi, o‘z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak. O‘qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad, hikoya bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta’sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya syujeti, voqeaning yo‘nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g‘oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to‘liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e’tibordan chetda qolmasligi lozim. Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o‘ziga tortadi. Lekin, hikoya janri ham hayotiyligi bilan o‘ziga xos. Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog‘liq hayotiy lavhalar bayon etiladi. o‘quvchilar qahramonlarning xarakteri, ulardagi xususiyatlar bilan qiziqadilar. 8 Hikoya biror bir davr bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchilar qahramonlarning ma’naviyatiga bo‘lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong‘i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo‘la boshlaydilar. Ularda go‘zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg‘usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko‘rishni taqozo etadi. Undagi har bir so‘z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi. Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o‘rganishdagina emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o‘qish, muammoli usullardan foydalanish uchun ham manba bo‘lishi lozim. Boshlang‘ich sinflarda hikoya syujeti, kompozistiyasi, qahramonlarini o‘rganish bo‘yicha turli tahlillar matn ustida ishlash asosida olib boriladi. Bunda o‘quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy fikrlash doirasi kengayadi. Hikoya mazmunini o‘zlashtirish bo‘yicha matn asosida quyidagicha ishlar amalga oshiriladi: Tahlilda o‘qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o‘ziga xosligi, obrazli tasvirning o‘quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi nazarda tutiladi. Hikoyani o‘rganishda savollarni, odatda, o‘qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o‘quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o‘z fikrini izchil bayon qilish malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog‘lanishni to‘liq esda saqlab qolishda o‘quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o‘qish darsini quyidagicha reja asosida olib borish mumkin: • Matn mazmuni yuzasidan o‘qituvchi savollariga javob berish • Hikoya matniga berilgan savol-topshiriqlarni bajarish • Hikoya mazmuni yuzasidan o‘quvchilarning savollar tuzishi • Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish • Hikoya matnini qismlarga bo‘lish • Har bir qismga sarlavha topish 9 • Hikoyaga reja tuzish • Reja asosida qayta hikoyalash (to‘liq, qisqartirib va ijodiy qayta hikoyalash) • Reja asosida bayon yozish 1. 2.She’r va masal janridagi asarlarni o‘qish metodikasi. She’r o‘qitish metodikasi. She’r - ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg‘u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq. She’riy nutqni ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo‘laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so‘zlar) hisoblanadi6. SHe’rni o‘qiganda kichik yoshdagi o‘quvchilar tabiat va jamiyat voqeahodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she’riy asarlar va lirik she’rlar o‘qitiladi. She’riy hikoyada syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda tug‘ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg‘ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati “kishining his-tuyg‘uga to‘la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashda qo‘l keladi”. She’rni o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali o‘qish hisoblanadi. O‘quvchi she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o‘qiy oladi. She’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda qo‘llangan ish turlaridan foydalanish mumkin. Lirik she’rni o‘qish va tahlil qilish o‘qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Holbuki, ko‘p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday holda she’riy san’at hissiyot bilan bog‘liq ekanligi unutiladi, she’r ma’nosining satrlar, so‘zlar zaminida yashirin berilishi anglab etilmaydi. Buning oqibatida o‘quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag‘zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma’noni o‘qish mehnattalab ishdir. 10 Busiz hatto adabiy ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi. SHhe’riy ohangni his qilmaslik, matn so‘zlarini to‘la tushunib etmaslik she’r yodlashni zerikarli mashg‘ulotga aylantiradi. Ma’nosi anglanmagan matnni yodlash oson kechmaydi. Buni deyarli barcha sinflarda o‘rganiladigan “O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi” misolida ko‘rish mumkin. Ma’lumki, madhiya kichik yoshdagi bolalarga mo‘ljallab maxsus yaratilmaydi. Binobarin, uning matnidagi “hur o‘lka”, “to abad”, “ilmu fan”, “shuhrating”, “ajdodlar”, “mardona ruhi senga yor”, “o‘chmas iymoni”, “istiqlol mash’ali”, “tinchlik posboni”, “haqsevar ona yurt”, “mangu bo‘l obod”, “jo‘sh urgan” kabi ko‘pdan-ko‘p so‘zlar, iboralar o‘quvchilarga izohlab tushuntirilmasa, ta’limdan ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Boshlang‘ich sinflarda ko‘rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali o‘qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o‘quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhim. Shuning uchun she’r birinchi marta o‘qilganda, hech qanday tushuntirish berilmaydi. She’r o‘quvchilarga qanday ta’sir qilganini hisobga olish, bilish zarur. O‘qituvchi she’rni shunday ifodali o‘qishi kerakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so‘z kuchliroq ta’sir etsin. So‘ngra she’rni mustaqil o‘qish topshiriladi. O‘qish oddiy bo‘lishi kerak. O‘qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g‘azab hissini qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Bolalar she’rni o‘qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she’r ritmini buzmasliklariga erishish kerak. She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo she’r mazmuni haqida o‘quvchilarga ko‘p savol berish tavsiya etilmaydi. O‘quvchilar she’rning asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o‘zi kifoya. Shuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o‘ziga xos fikrlari, histuyg‘ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari, o‘zbek xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini to‘liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni o‘qishga maxsus tayyorlaniladi: she’r mazmuniga asos bo‘lgan tarixiy voqea haqida qisqacha 11 so‘zlab beriladi yoki suhbat o‘tkaziladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan ko‘pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali o‘qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi. She’riy nutq engil yodlab olinadi, bolada estetik his- tuyg‘u uyg‘otadi. Kichik yoshdagi o‘quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar. Kichik yoshdagi o‘quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o‘rgatiladi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qismga bo‘ladi. O‘quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to‘xtam) qilish, buning uchun satr oxirida tinish belgisi bo‘lishi shart emasligi, ritmik to‘xtamda ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo‘lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi. Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar hayotida yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan biror voqeani umumlashtirgan holda ifodalash bilan hikoyalarga o‘xshaydi. Voqealarni ifoda etuvchi vositalarning ohang jihatdan tartibga solinishi, kichik bo‘laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanishi, misralarda ohangdosh so‘zlarning qo‘llanishi bilan she’riy nutq sanaladi. SHu sababli bunday asarlarni o‘rganishda she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan foydalaniladi. Epik she’rlarni o‘qishga o‘quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda etilgan voqealar yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi. Bunday she’rlarning mazmuni qay darajada o‘zlashtirilganligiga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bunda ta’limiy vositalar-rasmlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo‘lish, har bir qismdagi asosiy fikrni aniqlash, reja tuzish va qayta hikoyalash, qaxramonlarga tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi. Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kulminatsion nuqtasi, yechimi mavjud bo‘ladi. Shu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil qilinadi. Savol- topshiriqlar o‘quvchilar tomonida ham tuzilishi mumkin. Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon holatlarini o‘quvchi ko‘z oldida yaqqol 12 gavdalantirish imkonini beradi. Bunda ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin. Epik she’rlarning badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh so‘zlarni aniqlash, band va misralar, bo‘g‘inlar sonini belgilash, ifodali o‘qish, ayrim epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo‘llansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. She’rni izohli o‘qish darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish (birinchi sintez); 2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz); 3) she’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez); 4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish. 5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash. Masalni o‘qish metodikasi. Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos 145 xususiyatlar masalda kinoyaviy obrazlar - hayvonlar, jonivorlar va o‘simliklar dunyosiga ko‘chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo‘lishidan tashqari, kulgili savol-javob ham masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko‘pincha masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa chiqariladi. Adabiyot nazariyasida masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida tasvirlanadi. Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kulьminastion nuqta va echimi bo‘lgan kichik pьesani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa, mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo‘la oladi. «Antik adabiyotda Ezop masallari juda mashhur bo‘lgan. O‘z ma’nosidan ko‘chirilgan (majoziy) so‘z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan “yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili” deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan»8. Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o‘zining satirik asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo‘lgan. Feodal istibdodi 13 sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli o‘zbek masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili”da yozganlar. Franstuz shoiri Lafontenning masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha epizodlari, “Sher bilan Durroj”, “Kabutar” singari masallari yaxshi xislatlarni tarbiyalashda katta rolь o‘ynaydi. Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop bir qancha masallar yozganlar. Hayvonlar, parrandalar, hashoratlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni bolalar qiziqib o‘qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning “Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Sayidoning masallari, axloqiy va tarbiyaviy masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o‘qish va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik doirasini ham kengaytiradi. Mashhur masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan C h ayon”, “Maymun bilan Najjor” masallari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshiga mos keladi. Ularda do‘stlik, rostgo‘ylik, qo‘lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi g‘oyalar ilgari suriladi. Ma’lumki, tarbiya ko‘proq ta’lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga maktabga kelgan kunidan boshlab, bilim olishga havas tuyg‘usi shakllantiriladi. Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo‘ladi va bu orqali o‘kuvchilar ma’naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas, mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr- muhabbat, fidoyilik, milliy g‘urur, matonat, mehr-oqibat, do‘stlik, ezgulik kabi yuksak hislar paydo bo‘ladi. Jumladan, masal janridagi asarlar ham boladagi qo‘pollik, qo‘rslik, yolg‘onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam beradi. Lekin, amaldagi boshlang‘ich sinf “O‘qish kitobi” darsliklarida masal janriga kam o‘rin berilgan. Masalning allegorik mazmuniga to‘xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar masalni hayvonlar haqidagi ertakka o‘xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular masaldagi 147 hayvonlarning xatti-harakati, o‘zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko‘proq she’riy tarzda 14 bo‘lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masallarda yashiringan o‘tkir kinoya, voqealarning tez-tez o‘rin almashinib turishi uni bir maromda o‘qishga xalaqit beradi. Shuning uchun ifodali o‘qishga etarli malaka hosil qilmagan o‘quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib chiqishi lozim. Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o‘quvchilarga yordam berish zarur. Chunonchi, ularga ayrim epizodlarni so‘z bilan tasvirlash, ba’zilariga o‘qituvchi yordamida tavsif berish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo‘lib o‘qish kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan birga, tilning o‘ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali o‘qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi tushunish zarur. Shunday qilib, masal ustida ishlash quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: • masal mazmunini aniq idrok etish; • kompozistiyasi, qatnashuvchilarning xarakteriga mos xususiyatlarini, xatti- harakatlarining sabablarini ochish; • allegoriyani aniqlash; • masal xulosasini tahlil qilish. Mana shu izchillik hisobga olinsa, masal o‘qish darsining qurilishi quyidagicha bo‘ladi: 1. Tayyorgarlik ishlari: a) masal muallifi haqida o‘qituvchi hikoyasi; b) o‘qilgan masal mazmuni bilan bog‘liq suhbat; v) o‘qilgan masalda qatnashuvchi timsollarga xos xususiyatlar haqida suhbat. 2. Masalni o‘qituvchi o‘qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki filьm ko‘rsatish ham mumkin). 3. Masal matni ustida ishlash: a) masalning tuzilishi va kompozistiyasini aniqlash (o‘qish, reja tuzish va hok.); 15 b) qatnashuvchilarning xatti-harakati, fe’l-atvori, xarakteriga xos xususiyatlarini tushuntirish (tanlab o‘qish, so‘z bilan va grafik tasvirlash, savollarga javob berish); v) masalning aniq mazmunidan kelib chiqib, undagi asosiy fikrni belgilash; g) krossvordlar, ta’limiy o‘yinlar, topishmoqlardan foydalanib, masal mazmuni va g‘oyasini o‘zlashtirish. 4. Allegoriyani ochish. 5. Axloqiy xulosa aks ettirilgan qismni tahlil qilish. 6. Hayotda uchragan shunga o‘xshash hodisalarga taqqoslash . II-BOB. Ilmiy-ommabop asarlarni o‘qitish metodikasi 2.1. Doston va maqol janridagi asarlarni o‘qish metodikasi Boshlang‘ich sinflarda ilmiy - ommabop asarlarni o‘qitishdan asosiy maqsad bolalarga tabiat, kishilar mehnati va ijtimoiy hayoti haqida muayyan bilim berish, bolalarni kitob bilan mustaqil ishlashga va undan aniq bilim olishga o‘rgatishdan iborat. Tabiatshunoslikka oid va tarixiy mavzudagi maqolalarni o‘qish bilan bog‘liq holda tabiat hodisalarini kuzatish (masalan, daraxt kurtaklarining bo‘rtishi), o‘quvchilarni dehqonlar mehnati bilan tanishtirish, mamlakatimizda yuz bergan o‘zgarishlarning guvohi va ishtirokchilari bo‘lgan insonlar bilan uchrashuvlar uyushtirish maqsadga muvofiq. Ijtimoiy - tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar amalga oshirgan ishlar, tarixiy sanalar to‘g‘risida bilim beradi. O‘qish darsliklaridan o‘rin olgan Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi matnlar o‘quvchilarni nafaqat o‘tmishimiz bilan tanishtiradi, balki ularning Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatni teran anglashga ham yordam beradi. O‘quvchilarda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan ilmiy - ommabop asarlar bilan tanishtirish va ularni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo‘ladilar. 16 Jamiyat tarraqqiyoti haqida qisqacha bo‘lsada, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada, ayniqsa, milliy istiqlol bilan bog‘liq mavzudagi asarlar tahliliga alohida e’tibor berish zarur. 1-sinf dasturida o‘qish bilan bog‘liq holda kuzatish, sayohat darslari mo‘ljallanadi. Masalan, yil fasllarida mavsumiy tabiat hodisalari (ob- havoning o‘zgarishi, o‘simlik va hayvonlarning hayoti) ni, shuningdek, dala mehnatini kuzatish uchun tabiatga (dala, bog‘, xiyobonlarga) sayohat uyushtirish ko‘zda tutiladi. Sayohatda tabiatdagi mavsumiy o‘zgarishlar va kishilarning mehnati yuzasidan bolalarning nisbatan uzoq kuzatishlari uyushtiriladi. Bunday darslarda ko‘rgazma sifatida o‘quv kinofilьmlaridan ham foydalanish mumkin. Tarixiy mavzudagi maqolalarni unga mos rasmlar bilan bog‘lab o‘qitish kishilarning baxtli hayot uchun intilishlari, ota-bobolarimizning dushmanlardan Vatanni saqlash uchun qanday kurashganliklarini tushunib etishga yordam beradi; o‘quvchilar mehnat hayotning asosi ekanligini, insonlar turmushi mehnat tufayli rivojlanib, farovonlashib borishini bilib oladilar. Dasturga ko‘ra 2-sinf o‘quvchilari «Toshkent», «Toshkent metrosi» mavzusidagi maqolalarni, 4-sinfda esa «Asrga tatigulik kun» (Safar Barnoev) asarini o‘qish orqali o‘tmish ajdodlarimiz, ularning xizmati, vatanimizning hozirgi tarraqiyoti haqida bilib oladilar. Bu maqolalar xalqimizning hayoti, mehnati va kurashi haqida yangi bilim berish bilan birga, bolalarni Vatanga, xalqqa, ona tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalaydi. Ilmiy-ommabop maqolalarni izohli o‘qish darsini uyushtirishda quyidagicha reja asos qilib olinishi mumkin: 1. O‘qiladigan matn yuzasidan bolalar tajribasi va bilimini aniqlash, ularni matn mazmunini tushunishga tayyorlash maqsadida taxminiy suhbat o‘tkazish; 2. Maqolani yoki uning ma’lum bir qismini o‘qish, o‘quvchiga notanish bo‘lgan so‘zlar ma’nosi ustida ishlash; 3. Maqola rejasini tuzish; 4. O‘qilgan maqola yuzasidan suhbat uyushtirish; 5. Matnning asosiy mazmunini aniqlash va reja qismlarini yoritish; 6. Reja asosida maqolani qayta o‘qish; 17 7. Maqolani yaxlit o‘qish. Bunda bolalarni qayta hikoyalashga tayyorlash va maqola mazmunini yaxshi o‘zlashtirishlariga erishish maqsadi ko‘zda tutiladi; 8. Reja asosida qayta hikoyalash; 9. Xulosalash va umumlashtirish. Ilmiy-ommabop maqolalarni uzviy birlikda o‘rganish o‘quvchilarning har bir mavzuda bayon etilgan tarixiy - adabiy hodisalarni, ular o‘rtasidagi umumiylikni, har bir davrga ega xususiyatlarni anglab olishlarini ta’minlaydi. Ular bolalarni kelgusida gazeta va jurnallarni o‘qishga tayyorlaydi, ijtimoiy - siyosiy, tabiatshunoslik atamalarini o‘zlashtirishga yordam beradi, ularning mantiqiy tafakkurini va nutqini o‘stiradi. Dostonni o`qitish metodikasi O‘zbek xalqi og‘zaki ijodi juda uzoq tarixga ega. Og‘zaki ijodning qadimdan shakllangan janri dostondir. U eng murakkab, yirik va keng tarqalgan shakllardan hisoblanadi. «Doston» so‘zi «qissa», «hikoya», «ta’rif», «maqtov», «shon-shuhrat», «sarguzasht» ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy atama sifatida yirik hajmli, liro-epik asarlarni anglatadi. Dastlab xalq og‘zaki ijodida shakllangan bu janr keyinchalik yozma adabiyotda ham salmoqli o‘rin tutgan. Xalq dostonlari maxsus ijrochilar tomonidan kuylangan. Ular hozir ham baxshi, oqin, shoir nomlari bilan ataladi. Xalq dostonlarining matni nazmiy va nasriy parchalardan iborat bo‘lib, mavzusiga ko‘ra xilma-xildir. Xalq dostonlari quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Qahramonlik dostonlari; 2. Jangnoma dostonlar; 3. Ishqiy-romantik dostonlar; 4. Tarixiy dostonlar; 5. Kitobiy dostonlar. Xalqning qahramonona kurashlari qahramonlik dostonlarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. «Alpomish», «YOdgor» kabi xalq qahramonlik dostonlarida fantaziya va romantik tasvirning kuchli bo‘lishiga qaramay, ularning asosini xalq hayoti va kurashi, uning orzu-armonlari tashkil etadi. Xalqqa xos insonparvarlik, vatanparvarlik, qahramonlik, mardlik, mehnatsevarlik, do‘stlik va sadoqat kabi oliyjanob fazilatlar xalq dostonlaridagi qahramonlar obrazida 18 mujassamlashgan. Boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklarida doston janriga kam o‘rin berilgan. 3- sinf «O‘qish kitobi» da «Alpomish», «Rustamxon» dostonlaridan parchalar berilgan bo‘lsa, 4-sinfda M. S h ayxzodaning «Toshkentnoma» dostoni keltirilgan. 3-sinfda o‘quvchilarga doston haqida beriladigan ma’lumot «Rustamxon» dostoniga bog‘liq holda bayon etiladi. Darsda o‘qituvchi doston haqida quyidagi ma’lumotlarni beradi: «Doston ham xalq og‘zaki ijodining bir turidir. Dostonda xalq hayoti, kurashi va orzu-umidlari aks etadi. O‘zbek xalq dostonlarida voqea-hodisalar she’riy va nasriy yo‘l bilan ifoda qilinadi, qahramonlarning xususiyatlari, xulqatvori, ichki kechinmalari va harakati ba’zan baxshi nutqida, ba’zan dostonda qatnashuvchilar nutqida aks etadi. Dostonlarda voqealar ma’lum tartibda beriladi: avval qahramonlarning yoshlik chog‘lari, xulq-atvori, keyin voqealar hikoya qilinadi». Boshlang‘ich sinflarda dostonlardan berilgan parchalarda, asosan, qahramonlarning bolalik davri aks etgan epizodlar keltiriladi. Bunda bolalarni qahramonlikka, Vatanga sadoqatli bo‘lishga chorlovchi voqealar tasvirlanadi. 3-sinf darsligidan o‘rin olgan «Rustamxon», «Alpomish» dostonlari xalq og‘zaki ijodi mahsuli bo‘lganligi uchun muallif haqida ma’lumot berilmaydi. Faqat bu dostonlar o‘rganiladigan darslarda dostonni qo‘shiq qilib aytadigan baxshilar haqida ma’lumot berish mumkin. Qahramonlik dostonlari tahlilida voqealar rivojiga, qahramonlar hayotiga alohida e’tibor qaratiladi. Dostondagi mubolag‘a, favqulodda yuz beradigan vaziyatlar aniqlanadi, doston qahramonlariga tavsif berish va tarbiyaviy xulosa chiqarishda o‘quvchilarning mustaqil mulohaza yuritishlari uchun sharoit yaratiladi. 4-sinfda yozuvchi Maqsud SHayxzoda tomonidan yaratilgan «Toshkentnoma» nomli dostoni o‘rganiladi. Bu dostonni quyidagi tartibda o‘rganish mumkin: 1. 3-sinfda doston haqida olingan bilimlar esga olinadi va to‘ldiriladi. 2. Dostonni o‘qishdan oldin uning muallifi - Maqsud SHayxzoda haqida ma’lumot beriladi. 3. O‘qituvchi dostonni ifodali o‘qib beradi. 19 4. Doston yuzasidan dastlabki suhbat o‘tkaziladi. Suhbatda o‘quvchilarga quyidagi savollar bilan murojaat qilinadi: «Doston qaysi shahar haqida ekan?», «Dostonni o‘qish orqali Toshkent shahri haqida yana nimalarni bilib oldingiz?» va hok. 5. Doston qismlarga bo‘linib, o‘quvchilarga o‘qitiladi. 6. Doston mazmuni to‘liq qayta hikoya qildiriladi. Bunda bir o‘quvchi mazmunni gapirib berishi yoki bir necha o‘quvchi ketma-ket davom ettirishi mumkin. 7. Doston matni ustida ishlashda dostondagi badiiy vositalarga e’tibor qaratiladi, asar mazmuni yuzasidan savol-topshiriqlar tuzish, dostonning ba’zi epizodlariga rasmlar chizdirish, dostonga reja tuzish kabi ish turlaridan foydalaniladi. 8. Umumlashtiruvchi suhbat o‘tkaziladi. Bunda «Toshkentda uch fasl yoz», «Osiyoning qo‘ynida yashil shahar bor» kabi gaplarni o‘quvchilar qanday tushunganliklari so‘raladi. Yuqoridagilarni hisobga olib, dostonni o‘rganish darsining qurilishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Tayyorgarlik ishlari (bunda doston xususiyatlari va qaysi sinfda o‘qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi); 2. Dostonni o‘quvchi ifodali o‘qishi yoki baxshi aytganini eshittirish; 3. Dostonni qismlarga bo‘lib o‘qish; 4. Doston mazmunini tahlil qilish; 5. Dostonda o‘quvchilar tushunishi qiyin bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarining ma’nosi ustida ishlash; 6. Dostondagi badiiy san’atlar ustida ishlash; 7. Dostonni qismlarga bo‘lish va reja tuzish; 8. Dostonni to‘liq qayta hikoyalash; 9. Umumlashtiruvchi suhbat. Maqolni o`qitish metodikasi . Maqol - turmush tajribalari zaminida tug‘ilgan va xalq donoligini ifodalagan qisqa, ko‘pincha she’riy shakldagi hikmatli 20 so‘zlar, chuqur ma’noli iboralardir. Maqol xilma-xil mavzularda bo‘lib, hayotning turli masalalarini qamrab oladi. Ko‘pincha maqol o‘git, nasihat xarakterida bo‘ladi: “Er haydasang - kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda”, “Hunari yo‘q kishining, mazasi yo‘q ishining” kabi. Maqol xalq og‘zaki ijodining juda qadimiy shakllaridan biri bo‘lib, unda xilma-xil badiiy ifoda vositalari - ohangdor tovushlar takrori bo‘ladi. Katta hayotiy va ijodiy tajribaga ega bo‘lgan ajoyib so‘z ustalarining o‘lmas satr va hikmatli so‘zlari ham ko‘pincha, xalq maqollariga o‘xshab ketadi. Masalan, A. Navoiyning “Mahbub ul-qulub”da aytgan bir qancha hikmatli so‘zlari shular jumlasidandir: “Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur”, “Tilga ixtiyorsiz - elga e’tiborsiz” va boshq. Maqollarni o‘rgatish o‘qituvchidan katta tayyorgarlikni talab etadi. Har bir darsga tayyorlanayotganda asar mazmuniga va unda ilgari surilgan g‘oyaga mos maqol ustida qanday mashq uyushtirishni rejalashtirib olish lozim. Iloji boricha ularni dars rejasiga kiritish, izohli lug‘atlar (Masalan: S h . Shomaqsudov, Sh. Shorahmedovning «Hikmatnoma» (o‘zbek maqollarining izohli lug‘ati), Toshkent, 1990) dan uning ma’nosini oson izohlaydigan, sodda til bilan tushuntirish mumkin bo‘lgan shakllarini bilib olish zarur. Buning uchun o‘qituvchi “Maqollar to‘plami” va ularning izohiga oid adabiyotlarga ega bo‘lishi kerak. Boshlang‘ich sinflarda matn ostida berilgan maqollarni o‘qish va o‘rganish, tahlil qilish asar o‘qib, tahlil qilinib bo‘lingach, amalga oshirilishi kerak. Aks holda asar mazmuni va unda yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan g‘oyani tushunmay turib, maqolning ma’nosini izohlash qiyin bo‘ladi. Mualliflar ham maqol ma’nosini asar voqealari bilan izohlamoqchi bo‘ladilar. 1-2-sinflarda maqolni ifodali o‘qish va yod olishga ahamiyat beriladi. 1- sinf darsligida bo‘lim yuzasidan berilgan savol topshiriqlarda ham maqollarni o‘rganishga katta e’tibor berilgan. Masalan, “Xalq o‘giti - baxt kaliti” bo‘limidagi savol-topshiriqlarda “Rostgo‘ylik haqidagi maqollardan ayting”, “Odob insonga husn” bo‘limida ““Qanoatda - barakat” maqolining ma’nosini tushuntirib bering”, “Ko‘klam - yashnadi olam” bo‘limidan so‘ng “Bilim olish haqidagi maqollarni 21 ayting” kabi vazifalar berilgan. Har bir bo‘lim yuzasidan berilgan vazifalarda u yoki bu maqolni o‘rganish ko‘zda tutilgan. 1-2-sinfda maqolning mazmunini o‘rganish va yod olishdan tashqari, uning matnidagi izohtalab so‘zlar, birikmalar ustida lug‘at ishi o‘tkazish, badiiy til vositalari, ko‘chma ma’noli, qarama-qarshi ma’no bildiruvchi, maqolda takrorlanib kelayotgan so‘zlar ma’nosi yuzasidan ish olib borish talab etiladi. Masalan, 1-sinf «O‘qish kitobi» da “Ona yurting - oltin beshiging” maqoli berilgan. Mana shu maqol matni ustida ishlaganda, ““Yurt” so‘zini qaysi so‘zlar bilan almashtirish mumkin?”, “Maqolda ona yurt nimaga tenglashtirilayapti?”, “Beshik oltin bo‘ladimi?” kabi savollar berish yo‘li bilan o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish ustida ishlanadi. Bundan tashqari, “Eling senga cho‘zsa qo‘l, Unga doim sodiq bo‘l” maqolining ma’nosini tushuntirishda shu bo‘limdagi asarlardan, bolalar uchun davlatimiz tomonidan yaratib berilgan sharoitlardan misollar keltirish lozim. Masalan, “”Jar” sport kompleksi sizning sog‘lom o‘sishingiz uchun yaratildi. Maktabda bepul bilim olyapsiz. S h unga javoban siz nima qilishingiz kerak?” kabi. SHu maqolning badiiy til vositasi ustida ishlashda ““Qo‘l cho‘zsa” deganda nimani tushundingiz?” kabi savollar bilan o‘quvchilarga murojaat qilish va uning qanday ma’noda kelayotganini aytib o‘tish foydadan xoli bo‘lmaydi. 2- sinfda “Ish ishtaha ochar” matnidan keyin: “Ish ishtaha ochar, Dangasa ishdan qochar”, “Kuch birlikda” matniga “Birlashgan o‘zar, Birlashmagan to‘zar” maqollari keltirilgan. Bu maqollar ustida ishlaganda ham darslikdagi matn o‘rganib bo‘lingach, asarning g‘oyasini ochishda va xulosa tarzida maqol mazmuni ochiladi. Maqol tili ustida 1-sinfda uyushtirilgan ishlar 2-sinfda ham davom ettiriladi. Maqol ustida ishlash orqali o‘quvchilar uning yaratilishi haqida, uning oddiy gapdan farqini bilib oladilar. 1-sinfda maqollarni to‘g‘ri o‘qish va yod olishga e’tibor ko‘proq qaratiladi, 2-sinfda esa o‘quvchilardan matn mazmuniga mos maqollar aytishni talab qilish mumkin. 3-4-sinflarda maqollar maxsus darslarda va badiiy asarni o‘rganish jarayonida ham muntazam o‘rganib boriladi. 22 Bu sinflarda maqollarni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilar dunyoqarashini shakllantirish, to‘g‘ri va ongli o‘qish malakalarini takomillashtirish, maqoldagi har bir so‘zning va yaxlit maqolning ma’nosini to‘liq idrok etishga erishishdir. O‘quvchilar o‘qilgan matn ichidan maqollarni, hikmatli so‘zlarni o‘zi mustaqil topa olish ko‘nikmasini egallashi, ular yordamida o‘qilgan asarlar yuzasidan to‘g‘ri hukm chiqarishga o‘rganishlari zarur. 3-4-sinflarning «O‘qish kitobi» da «Xalq og‘zaki ijodi» bo‘limi tarkibida «Maqollar» mavzusi alohida olingan. Bu mavzuni o‘rganishda maqolning kelib chiqishi, yaratilishi haqida dastlabki elementar ma’lumotlar beriladi. Bunda maqollar xalqning uzoq yillik hayotiy tajribasi asosida vujudga kelganligi, tarbiya vositasi sifatida har bir xalqning milliy ma’naviyatining shakllanishida muhim vosita bo‘lishi haqida dastlabki tushunchalar beriladi. Maqollar mavzular bo‘yicha guruhlab o‘rgatiladi. Masalan, 4-sinf «O‘qish kitobi» da maqollar «Ona yurting-oltin beshiging», «Eldan ayrilguncha, jondan ayril», «Mehnat-baxt keltirar», «Odobing-zebu ziynating», «Olim bo‘lsang, olam seniki», «Ko‘ngil ko‘ngildan suv ichar» kabi mavzular asosida birlashtirilib berilgan. O‘quvchilarga maqollarni mavzu bo‘yicha guruhlab o‘rgatishda o‘qish mavzulariga asoslaniladi. Bunda maqol mazmuniga mos asarlar nomini keltirish, uning mazmun-g‘oyasini maqol bilan bog‘lash kerak. Bu jarayonda o‘quvchilarning hayotiy tajribalari asosida misollar keltirish bilan maqollarni izohlash yoki o‘quvchilarga maqol g‘oyasiga mos bironta hikoya tuzish mustaqil ish sifatida berilishi ham mumkin. 3-4-sinflarda maqol janri bo‘yicha tahliliy ishlar o‘quv yili davomida izchil uyushtirilib boriladi, ya’ni «Asar g‘oyasiga oid maqol ayting», «Maqollar asosida krossvord tuzing, rebus yarating» kabi topshiriqlar beriladi, «Maqollar aytish musobaqasi», «Maqollar mushoirasi» kabilar tashkil qilinadi. Maqollarni o‘rganishda ko‘rgazmalilik, nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi, ta’lim-tarbiyaning birligi tamoyillariga amal qilinadi. 4-sinf yakunida maqol janrini o‘rganish yuzasidan umumlashtiruvchi darsni tashkil qilish zarur. Bunda o‘quvchilarga yod olingan maqollar mavzusiga qarab 23 guruhlash ustida ish olib boriladi. Yuqoridagilarni hisobga olganda, maqolni o‘rganishda quyidagi ish turlaridan foydalaniladi: 1. Maqolni o‘qib, uning mazmuni ustida ishlash; 2. Maqoldagi so‘zlarning ma’nosini izohlash; 3. Badiiy til vositalari ustida ishlash; 4. Maqolni yod oldirish; 5. Maqol matnidagi qarama-qarshi ma’noli va ma’nodosh so‘zlarni aniqlash va ularning maqolda ifoda etilgan g‘oya bilan aloqasini ochish; 6. Matn mazmuni va g‘oyasiga mos maqol toptirish; 7. Maqollarni mavzular bo‘yicha guruhlash. 2.2. Topishmoq va tez aytish janridagi asarni o‘qitish metodikasi. Topishmoqni o‘qitish metodikasi . Topishmoqlar narsa yoki hodisalarning ataylab yashirilgan belgisi, shakli, xatti-harakati, holati va vazifasini boshqa narsa yoki hodisalarga qiyoslash asosida topishga asoslangan she’riy yoki nasriy tuzilishdagi savol va topshiriqlardir. Topishmoqlar xalq turmushi bilan chambarchas bog‘liq holda yaratiladi. Ularning zaminida kishilarning qadimiy e’tiqod va tasavvurlari, olamni bilish va idrok etishga bo‘lgan intilishlari yotadi. Topishmoqda yashirilgan narsalar uning javobi hisoblanadi. Topishmoqning javobini topish uchun topishmoq matnini yaxshilab o‘qish, nimaga ishora qilinayotganligini fahmlash, topishmoqning asosiy xususiyat va belgilari aynan nimaga qaratilganligini taxmin qilish bilan ham topishga harakat qilish kerak. Topishmoq o‘quvchilarni topqirlik va hozirjavoblikka o‘rgatadi. S h u sababli xalq og‘zaki ijodining bu janridan darsliklarda ham keng qo‘llanilgan. 1- 2-sinf «O‘qish kitobi» da topishmoqlar ko‘proq har bir matn ostida keltirilgan. Bundan ko‘zlangan maqsad matn mazmunini topishmoqlar asosida ham o‘zlashtirilishiga erishishdir. Masalan, 1-sinf «O‘qish kitobi» da «Kitobga 158 mehr» matni ostida «Qat-qat qatlama, Aqling bo‘lsa tashlama» topishmog‘i keltirilgan va mavzuga juda mos tanlangan. Topishmoqlar bunday shaklda berilganda ularning javobi oson topiladi. 24 1-4-sinf o‘qish darsliklarida «Topishmoqlar» mavzusi ostida har xil topishmoqlar ham berilgan bo‘lib, ular o‘quvchilarning topqirligini yanada oshiradi, tafakkurini o‘stiradi. Darsliklarda topishmoq javoblari ostiga yozib qo‘yilgan yoki rasmlar orqali berilgan. 3-4- sinflarga o‘tgach esa javoblar qayd etilmagan. Buning sababi shuki, bu davrga kelib o‘quvchilar topishmoqlar ustida ishlash ko‘nikmalarini hosil qilgan bo‘ladi. Topishmoqlar bolalar shoirlari tomonidan ham yaratilib kelinmoqda. Bunday topishmoqlar sho‘x, qiziqarli bo‘ladi. Masalan, 4-sinf «O‘qish kitobi» da «quvnoq topishmoqlar» (A. Akbar), «Buni toping, qizlarim» (G‘. G‘ulom) kabi topishmoqlar keltirilgan. Latifa xalq og‘zaki ijodining eng ommaviy janrlaridan biri bo‘lib, nozik, mayin kinoya, qochiriqlar ishtirok etuvchi kulguli, kichik hajmli hikoyadir. Xalq o‘rtasida «afandi» deb ham yuritiladi. Latifalar yagona qahramon (Nasriddin Afandi) bilan bog‘liq holda yaratiladi, ixcham syujetga ega bo‘ladi. Latifalarning eng muhim xususiyatlaridan biri uning hamma vaqt hayot bilan hamnafas, hamqadam borishidir. Latifa matni ustida ishlashda ham hikoya matni ustida ishlashda qo‘llangan usullardan foydalanish mumkin. Lekin bunda latifa janrining o‘ziga xos jihatlariga ham ahamiyat qaratish lozim. 1-sinf darsligida «Uyqum qochib ketdi», «Tuya eshikdan sig‘maydi» kabi latifalar keltirilgan bo‘lsa, 3-sinfda «Latifalar» mavzusi ostida bir necha latifalar berilgan. Latifalar ustida ishlaganda ularda tanqid qilingan illatlar haqida alohida to‘xtalib o‘tish, o‘quvchilarga yaxshi fazilatli bo‘lish kerakligini uqtirib o‘tish kerak. Umuman olganda, latifalar orqali ham o‘quvchilarni tarbiyalab borish lozim. Tez aytishlar ma’lum so‘zni, so‘z birikmasini yoki tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishga, uni boshqa tovushlardan farqlashga o‘rgatadigan, xotirani mustahkamlaydigan va nutqni o‘stiradigan janr hisoblanadi. S h u sababli 1- sinfda ko‘pgina tez aytishlar keltirilgan. Misol uchun «Botir botmas botqoqqa», «Qobil qozonda qovurdoq qovurdi», «Bahodir bayroqni Botirga berdimi, Botir Bahodirga bayroqni berdimi?», «Olim oldidagi oltita olmani oldi» va boshqa. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, boshlang‘ich sinf darsliklariga o‘quvchilar yoshiga mos, mavzular bo‘yicha tanlab olingan, ko‘proq tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan 25 topishmoq, latifa va tez aytishlar tanlab kiritilishi maqsadga muvofiqdir. Topishmoq, latifa va tez aytishlarni o‘rganish boshlang‘ich sinflarda dastlab har bir darsda amalga oshirilib boriladi. Alohida dars sifatida o‘rganishda esa o‘qituvchilar turli usullardan foydalanishlari mumkin. Xulosa Ushbu kurs ishida har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlari chuqur tahlil qilindi. Turli janrlar — badiiy, ilmiy, publitsistik va boshqa asarlar — o‘quvchilarning fikr yuritish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Adabiyotning turli janrlari orqali ta’lim jarayonida o‘quvchilarni keng qamrovli fikr yuritishga, mustaqil tahlil qilishga va o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishga rag‘batlantirish mumkin. Kurs ishida, har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasi pedagogik yondashuvlar va usullarni o‘z ichiga oladi. O‘qitishda interaktiv metodlarni, kreativ yondashuvlarni va talabalarning shaxsiy tajribalarini hisobga olish zarurligi ta’kidlandi. Bu metodlar o‘quvchilarga adabiy asarlarni chuqur tushunish, tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalashda yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, har xil janrlardagi asarlarni o‘qitish metodikasining o‘ziga xos xususiyatlari, ta’lim jarayonida nafaqat bilimlarni o‘zlashtirish, balki shaxsiy rivojlanishni ham ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu ish natijalari kelgusi tadqiqotlar va amaliyotlarda qo‘llanilishi, o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari uchun foydali tavsiyalar berishi kutilmoqda. Adabiyot ta’limida innovatsiyalarni amalga oshirish orqali o‘quvchilarni zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishga tayyorlash mumkin. 26 Foydalanilgan adabiyotlar 1. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari” Toshkent “O‘qituvchi” 1996 yil, 86 bet 2. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o‘quvchilarni boshqaramiz. - Qori Niyoziy nomidagi O‘zPFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son 46b betlar 3. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. Ona tili darslari (qo‘llanma).- Toshkent, 1999.86b 4. Abdurahmonov G`. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996. 5. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent, 2002. 228 b. 6. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o‘qitish metodikasi. Boshlang`ich ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b. 7. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2004.126 8. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. –T.: Aloqachi,2004.-3-b. 9. Omonov N., Xo‘jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b 10. Safarova R., G`ulomov M. va boshqalar. Savod o‘rgatish darslari.- 27 Toshkent, 2003.86b 11. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent, 1992.246b 12. To‘xliyev B. va boshqalar. O‘zbek tili o‘qitish metodikasi. – Toshkent, 2006. 218 b 13. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2008.196 b. 28

MUNDARIJA:

Kirish....................................................................................................................4
I-BOB. Har xil janrlardagi asarlarini oʻqitish metodikasining oʻziga xos xususiyatlari 
   1.1. Ertak va hikoya janridagi asarlarni o‘qish metodikasi.……...................5
  1.2. She’r va masal janridagi asarlarni o‘qish metodikasi…...…......…….....10
II-BOB. Ilmiy-ommabop asarlarni o‘qitish metodikasi 
2.1. Doston va maqol janridagi asarlarni o‘qish metodikasi…..……………..16
2.2. Topishmoq va tez aytish janridagi asarni o‘qitish metodikasi…………24
Xulosa…….………...…………………………………………………………...26
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................27

 

Sotib olish