Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 57.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 10 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Harbiy san’at rivojlanish tarixida Amir Temurning qo‘shgan hissasi mavzusidagi mashg‘ulotlarni innovatsion texnalogiyalarni qo‘llagan holda mashg‘ulotni tashkillash uslubiyoti

Sotib olish
MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………..7 Asosiy qism…………………………………………………………....….9 Amir Temur hayoti va ulkan saltanatning vujudga kelishi… .………..9 Buyuk lashkarboshi qurolining kuchi………………………….......….16 Temuriylar harbiy san atiʼ ………………………………………………21 Amir Temurning harbiy yurishlari …………………………..….…….25 Xulosa…………………………………………………………………….31 Foydalanilgan adabiyolar ro‘yxati……………………………...…….32 1 Mavzu: Harbiy san’at rivojlanish tarixida Amir Temurning qo‘shgan hissasi mavzusidagi mashg‘ulotlarni innovatsion texnalogiyalarni qo‘llagan holda mashg‘ulotni tashkillash uslubiyoti. Reja. I. Kirish. II. Asosiy qism . 1 . Amir Temur hayoti va ulkan saltanatning vujudga kelishi. 2. Buyuk lashkarboshi qurolining kuchi. 3. Temuriylar harbiy san atiʼ . 4. Amir Temurning harbiy yurishlari . III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 2 I. Kirish. Yangi O‘zbekistonni barpo etish – bu shunchaki xohish-istak, subyektiv hodisa emas, balki tub asoslarga ega bo‘lgan, mamlakatimizdagi mavjud siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy vaziyatning o‘zi taqozo etayotgan, xalqimizning asriy orzu-intilishlariga mos uning milliy manfaatlariga to‘la javob beradigan obyektiv zaruratdir. Biz bu yo‘lda islohotlarimizning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan jamiyatimiz a’zolarining bilim va salohiyati, kuch va imkoniyatlarini, butun azm-u shijoatimizni ishga solishimiz lozim. Shundagina mamlakatimiz xalqimiz orzu qilgan, jahon maydonida kuchli salohiyat, munosib obro‘-e’tiborga ega bo‘gan, har tomonlama obod va farovon davlatga aylanadi. “ Dunyoda hech qachon bir xil tong otgan emas”. Mazkur ibora paydo bo‘lganidan buyon ming yillar o‘tdi. Bu-butun koinot, tabiat va bashariyat doimiy o‘zgarishda, yangilanishda, deganidir. Darhaqiqat, insonyat ham ana shu azaliy qonuniyat asosida yashaydi va hayot kechiradi. Har qanday yangilanishning mazmun – mohiyati, namoyon bo‘lish xususiyati shunday. Davrlar o‘taveradi, zamonlar almashaveradi. Bu yorug‘ olamga kelgan har bir odamzod avlodi turli o‘zgarishlar va yangilanishlar sari boraveradi. Butun insoniyat kabi jahondagi har bir xalq va millat o‘zining taraqqiyot tongiga qarab intiladi. Tabiatning buyuk hodisasi bo‘lgan quuyoshning har erta saharda olamga yuz ko‘rsatishi qanchalik go‘zal va jozibali bo‘lsa, dunyodagi xalqlar va davlatlar rivojida yangi tonglarning boshlanishi ham shu qadrli fayzli va tarovatlidir. Ayni shu nuqtayi nazardan qaraganda, xalqlar tarixida o‘ziga xos tub yangilanish davrlari borki, bunday zamonlarda muayyan millat dahosi, uning o‘z salohiyatini namoyon etishga intilishi, yaratuvchanlik faoliyati eng yuksak cho‘qqilariga ko‘tariladi. Nisbatan qisqa davrda erishilgan ulug‘ marralar jahon ahlini lol qoldiradi. Ayni bir xalq salohiyatining ulkan natijasi bo‘lgan olamshumul yutuqlar esa,, insoniyat 3 tarixing yorqin sahifalariga ayanadi, dunyo sivilizatsiyasi taraqqiyotiga katta kuch va shiddat beradi. Yer yuzidagi ba’zil xalqlargagina nasib etadigan bunday yuksak ko‘tarilish va taraqqiyot zamonlarining o‘ziga xos Uyg‘onish, ya’ni Renessans davri, deb atalishining sababi ham ana shunda. Bu davrlarning odamlarni bir maqsad yo‘lida birlashtiradigan va safarbar etadigan qudratli g‘oyasi, taraqqiyot tamoyillari borligi ham ayni haqiqat. Alloma bobomiz hazrat Alisher Navoiy ham o‘z zamonasining nidosi va da’vatini ifoda etgan holda , “ Emas oson bu maydon ichra turmoq…” deb boshlanadigan misralarni bejiz bitmagan. Bugun ham xuddi shunday: dunyo maydonida va o‘z azm-u qarorida qoyim turmoq, mqasadga erishmoq uchun muttasil oldinga intilish, hayot va tafakkur tarzini isloh qilish, yangilanish tomon sobitqadamlik bilan boorish lozim. Hozirgi kunda bizning xalqimiz hayotida ham yangi tong otmoqda. Bu – yangi taraqqiyot, yuksalish tongidir. El - yurtimiz dunyodagi eng rivojlangan davlatlarga xos hayot darajasiga erishish, yangi jamiyat qurishdek ulug‘vor maqsadlar bilan yashamoqda Mamalakatimizning zamonaviy va jozibador qiyofasini yaratish, Yangi O‘zbekistonni barpo etish vatandoshlarimizning asosiy maqsad-muddaosiga aylandi. Bu borada bir fikirni alohida ta’kidlash joizki, keyingi yillarda hayotimizning barcha sohalarida keng qamrovli islohot va tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda va muhim ijobiy natijalarga erishilmoqda. Ayni paytda doimo harakatdagi va uzoq manzillarni ko‘zlab yashaydigan xalq sifatida biz erishilgan yutuqlar bilan kifoyalanib qolmasligmiz, xotirjamlikka berilmasligimiz lozim. Bu yo‘lda ko‘zlagan marralarimizga yetish va yangi jamiyatning mustahkam poydevorini yaratish, O‘zbekiston shuhratini olamga yoyish bilan bog‘liq dolzarb vazifalarimiz borligini yaxshi anglaymiz. Vatanimizning taraqqiyot ufqida bo‘y ko‘rsatayotgan yangi tong, yangi kun barchamizni belimizni mahkam bog‘lab, tarixning o‘zi yaratayotgan bu buyk imkoniyatni qadrlab, yanada dadil olg‘a borishga undamoqda. 4 II. Asosiy qism . 1. Amir Temur hayoti va ulkan saltanatning vujudga kelishi. Buyuk sarkarda, adolatli shoh Amir Temur Markaziy Osiyoda mo‘g‘ullarning 150 yillik hukmronligini tugatib, buyuk davlat tuzgan va uni dunyoga tanitgan shuningdek, Movarounnarxda fan va madaniyat ravnaqining asosini yaratgan shaxs sifatida mashxurdir. U o‘z davrining eng qudratli shoxlaridan hisoblangan turk podshosi Boyazid Yildirimni tor-mor qilib, Bolqon yarim orolidagi halqlar va mamlakatlarga ozodlik bag’ishlagan. Oltin o‘rda xoni To‘xtamishni yengib, Rossiyaning mo‘g‘ullar hukmron1igi asoratidan qutilishni qariyb 300 yilga tezlashtirgan. Uz davrida Movarounnaxrda xunarmadchilik, qurilish, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirgan. Amir Temurning ko‘p qirrali faoliyati, murakkab shaxs, ekanligi o‘sha davrda yozilgan qator asarlarda ifodalangalan. Hofizi Abruning «Zubdatut tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Fasix Ahmad Havodiyning «Mujmali Fasihiy», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlaus sa'dayn va majmaul baxrayn». Ibn Arabshohning «Ajoyibal maqdur» nomli asari usha davrning qimmatli yozma manbalaridan xisoblanib, ularda Amir Temurning hayoti va kup qirrali faoliyati ma'lum darajada hikoya qilinadi. Amir Temur 1336 yilda Shahrisabzga yaqin Xuja Ilg’or qishlog’ida tug’ilgan. Uning otasi Amir Tarag’ay Qozon xoniga tobe (Kesh hozirgi Shahrisabz) hokimi bo‘lgan. Yosh Temurning dastlabki savodi oilada chiqarilgan va 7 yoshidan madrasada o‘qiy boshlagan. Bu xaqda u o‘zining «Tarjimai holi»da shunday yozgan: «Etti yoshga to‘lganimda meni madrasaga olib borishdi va qo‘shimcha so‘zlar jadvalini berishdi. Men o‘qiy boshladim va erishgan muvaffaqqiyatlarimdan behad xursand bo‘ldim». Tadqiqotchi olim B. Ahmedovning ta'kidlashicha, Temur madrasaga kelganda harf taniydigan bo‘lgan. Shuning uchun ham jadvaldagi so‘zlarni o‘qiy bilgan. Movarounnaxr va Xuroson madrasalaridagi odat bo‘yicha bolani o‘qishga o‘rgatishda qog’oz yo teriga yozilgan eng oson so‘zlar jadvalidan foydalanilgan. Temur ham bolaligida shunday jadvalni uqigan. Amir Temur bolalik va usmirlik yillari haqidashunday xotirlaydi: «Men 9 yoshga to‘lganimda namoz o‘qiy boshladim va 5 madrasadagi barcha talabalardan ustun bo‘lib oldim. Har qanday yig’ilishlarda ham men ulamolarning yonidan joy olishga xarakat qilardim. Lekin har doim ularning oldida tiz cho‘kib o‘tirar edim. Kattalarga shu tarzda xurmat bildirishni men uzimga qoida qilib olgandim. 12 yoshimdan bolalar bilan uynashni urgandim va vaqtimni o‘z tengqurlarim hamda o‘spirinlar bilan utkazardim». Bu parchada shunisi diqqatga sazovorki, Temur bolaligidayoq tengqurlaridan ustun bo‘lib, unda amirlikka intilish bo‘lgan. Temurning tarjimai holida uning fe'l-atvori, axloqi va ijobiy xususiyatlarining shakllanishidan dalolat beruvchi ma'lumotlar alohida ifodalangan. Amir Temur shaxsida anchagina ziddiyatlar mavjud. U 16 yoshida otasining vasiyati bo‘yicha askarlarga boshchilik qilgan. Shunday qilish Barlos urug’ining an'anasi hisoblangan. U yoshligidan harbiy mashqlarga nihoyatda qiziqqan, feodal urushlarda bir necha bor qatnashib, tajriba orttirgan va mohir jangchi bo‘lib etishgan. Amir Temur 1360-1361 yillarda Movaraunnaxrning katta qismni egallagan Mug’uliston xoni Tug’li Temur xizmatiga kirganida, shuningdek, uning ug’li Ilyosxuja 1365 yili hukmronligiga qarshi uzluksiz kurashgan. Husayn va Temur 1366 yilning bahorida Samarqandni egallaydilar. Husaynning xoinlik kirdikorlarini. sezib yurgan Temur 1370 yilda Balxni qamal qilish paytida o‘z itdifoiqchisi Huttalion hokimi Kayxusrav quli bilan uni uz yulidan olib tashlaydi. Usha paytdan Amir Temurning Movorounnaxrdagi yakka hukmdorlik faoliyati boshlanadi. Bu esa uning 35 yil mobaynidagi hukmronlik na jahongirlik harbiy yurishlari uchun qulay vaziyatni vujudga keltirgan. Amir Temur qisqa muddat ichida Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’idagi erlarni, Farg’ona va Shosh mulklarini birlashtirgan va uziga buysundirgan. 1372 yildan 1388 yilga qadar Xorazmni tu'la buysundirish uchu n 5 marta yurish qilib, uni uz imperiyasiga qushib olgan. 1395 yilda Shimoliy Kavkazga yurish qilib, g’alaba qozongan. 1398 yili Hindistonni, 1401 yili Suriya erlarini, 1402 yili Anqaradagi turk erlarini bosib olgan. Sulton Boyazidni engach, Xitoyga yurish oldidan Utror shahri yaqinida xastalanib, 1405yil 18 fevral kuni vafot etgan. 6 Temurzodalar – ug’illari: Jahongir Mirzo, Miron shoh, Umarshayx va Shohruh Mirzo, nabiralari: Pirmuhammad, Xalil Sulton, Muhammad Sulton, Mirzo Ulug’bek va boshqalar temuriylar sulolasini idora qilishda davom etdilar. Temuriylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot bir maromda davom qildi va muayyan ijobiy uzgarishlar ham ruy berdi. Chunonchi, Samarqand Sharqda muhim savdo, madaniyat, ilm-fan markazi sifatida kupdan beri ma'lum edi. Xitoy, Hindiston, Eron va Sharq-Ovrupo bilalI savdo munosabatlari uning iqtisodiy va madaniy hayotida katta rol uynadi. Mamlakatda ishlab chiqarish kuchlari etarli darajada rivojlangan bulsa-da, Temurning juda kup harbiy yurishlari sababli tuplangan g’oyat katta boyliklar mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga ma'lum darajada yordam berdi. Samarqand hunarmandchiligida tuqimachilik, metallga ishlov berish, binokorlik, kulolchilik etakchi urin olgan bulib, shahar aholisining kupchiligi shu tarmoqlar bilan shug’ullanib kelgan. Amir Temur dunyoga tanilgan hadisshunos olimlar, madaviyat arboblari Abu Muhammad Abda ibn Hamid ibn Nasral Keshiy, Abdulloh ibn Abdurahmon Doramiy Samarqandiy va Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriylarni Samarqandga taklif etib, mamlakatda ilm-fanni rivojlantirishga uzi bosh-qosh bulgan. Mashhur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma» kitobida Amir Temur Shahrisabzda 0q saroy, Samarqandda Bog’ishamol qasri, Jome' masjidini hamda bir qancha madrasalar qurdirgani haqida ma'lumot bergan. Temur zamonasida ug’il bolalar uchun boshlang’ich ma'lumot beradigan diniy maktablar kup bulib, ular asosan masjidlarda va xususiy uylarda uqimishli kishilar, domla imomlar tomonidan ochilgan edi. Mazkur maktablarda masjid Imomlari yoki muazzinlar dars utardilar. Aholisi kup shaharlarda maktablarni maxsus maktabdorlar ochgan. Kuchmanchi va chorvador aholi orasida maktablar odatda bahor va yoz oylarida ochilar, ularda asosan masjid imomlari yoki madrasa toliblari uzlarining iqtisodiy ahvolini yaxshilash maqsadida o‘qituvchilik qilardi. Shaxar maktablaridagi Uqituvchilar 20-30 nafar, qishloq maktablarida esa 10-15 nafar, ayrim hollarda 7 undan kuproq bulgan. Maktab o‘qituvchilarining yoshlari har-xil bulgan va ularga 5 vaqt namoz o‘rgatilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan, «Haftiyak» kitobi o‘qitilgan. “Haftiyak” Qur’onning 7 dan 1 qismi hajmidagi materiallari tanlab olinib, fors, tojik tillarida tuzilgan. «Haftiyak»da ko‘proq diniy marosimlarda ugiladigan suralar berilgan. Uni urganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Haftiyak»dan sung «Chor kitob», Sufiy Olloyorning hikmatlari o‘qitilgan. Shahzodalar, xonzodalar va bekzodalar 4-5 yoshlaridan boshlab uqish va yozishni podsho Qissaxonlaridan o‘rganib olganlar. Shu bilan birga, bolalarning zehnini ustirish maqsadida ularga uzlari eshitgan va ko‘rgan narsalar, dunyoning ajoyib va g‘aroyib voqealari haqida hikoyalar qilib berilgan. Shahzodalar savod chiqarganlaridan keyin ularga «Go‘zallikni naql etuvchi» qalamdan foydalanish o‘rniga “Naqshli xanjar va yaltillab turgan qilichni ishlatish, nayzabozlik va kamon otish san'ati o‘rgatilgan, chunki chaqqonlik bilan bel bog‘lab, olam ochuvchi shamshir ishga tushirilmasa, bilish mumkinki, mamlakatni qalam bilan muhofaza etilmaydi?”. Xonzoda, bekzodalar otda chopish va chiavgon uynashni ham o‘rganishgan. Shundan keyin «Sulukul muluk»larda aytilishicha bo‘lajak hukmdor davlatni idora qilish, san'atini turli lavozim egalarini tayinlash, soliq tuplash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa yurtlardan kelgan elchilarni qabul qulish, xayru sadaqalar berish tartib-qoidalari buyicha kunikmalarni xam egallagan. Shahzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutolaa qilishgan, u kutubxonada barcha fanlarga: ilohiyot, hadis, tarix, geografiya, falsafa, fiqh, tibbiyot, falakiyot, riyoziyot va hokazolarga oid kitoblar bulgan. Jumladan, u erda Xorazmiy, Beruniy, Sa'diy va Nasriddin Tusiyning kitoblari saqlangan. Amir Temur davrida madrasalar oliy uqub yurti vazifasini utagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar uchog’i, tafakkur gulshani, kadrlar tayyorlash maskani bulgan. Madrasalarda mamlakatning eng atoqli donishmand, shayxlari, olimu ulamolari mudarrislik qilishgan, ma'ruzalar o‘qishgan. 8 Temuriylar davridagi madrasalar O‘rta Sharq qurilish rejasiga binoan eng kurkam qilib qurilgan. XV asrda madrasalar to‘gri burchakli reja asosida qurilib, tevarak-atrofi devor bilan o‘ralgan. Xonalari tashqaridan qaralganda ko‘rinmaydigan bulgan. Temurning o‘zi Bibi Xonim madrasasini qurishda tashabbuskor bulgan. Samarqanddagi Muhammad Sulton madrasasining qurilishiga ham alohida e'tibor bergan. Ba'zi masalalar buyicha murojaat etgan kishilarni yuqoridagi madrasalarda qabul qilib, ularning arzlarini eshitgan hamda diniy masalalarni usha joyda hal qilgan. Ulug’bek 1417 yilda Buxoro madrasasini qurdirgan va uning peshtoqiga «Bilimga intilish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir» deb yozdirgan. 1417-1420 yillarda Samarqandning Registon maydonida yangi madrasa qad kutargan. V. V. Bartoldning fikricha, Ulug’bekning uzi ham bu madrasada ma'ruza uqigan. 1433 yilda G’ijduvonda yana bir madrasa qurdirgan. Madrasalarning eng kattasi Samarqand madrasasi bulgan. Bir tarixchi bu madrasa haqida quyidagilarni yozgan: «Madrasaning tog’ shukuhli hayati ustuxonband mustahkamligidin falak binosidin tinchlikni olg’on, yuksak jihati bulmish azamatnishon peshtoqi og’irligidin eru zaminga zilzila solg’on, aning oliy darajalik kungiralarini qudrat ustasi falak bir xilda yosogon, lojuvard koshinlarini qazo naqqosh falakning charogon yulduzlari birlan bir tartibda naqsh qilub, alarga daxldor qilg’on, quyosh kabi jilvasi, zarnigor naqshlari guzal falak gumbazi birla hamvazn erdi». Madrasa ikki qavatli bulib, ellikta hujradan, har bir hujra 3 xona - qaznoq, yotoqxona va darsxonadan iborat bulgan. Tarixiy manbalardagi ma'lumotlarga qaraganda, Ulug’bekning Samarqanddagi madrasasida 100 dan ortiq talaba istiqomat qilgan va ta'lim olgan. Unda taniqli olim mavlono Shamsuddin Muhammad Havoiy etakchi mudarris bo‘lgan. Madrasa mudarrisligini tayinlash esda qolarri tarixiy voqea bulgan. Bu haqda adib Zayniddin Vosifiyning «Badoeul vaqoi’» kitobida quyidagilarni yozgan: «Madrasa qurilishi bitgach, aning sahnida katta yig’in buldi. Yig’inga Ulug’bek Mirzo ham tashrif buyurdilar. Yig’ilg’onlar andin «Madrasaning birinchi mudarrisi kim bulg’ay», deb surag’onlarida Ulug’bek Mirzo: «Barcha ilmlarning saromadi bulg’on kishi ushbu madrasaga mudarris etib tayinlang’ay», - deb javob qildilar. 9 Ushbu yig’inda hozir bulg’on va g’isht uyumi ustida juldur kiyimda ulturg’on bir shaxs urnidan dast turib Mirzoga ta'zim qildi va: «Ushbu martabaga men munosibdurmen», - dedi. Ulug‘bek Mirzo oni imtihon qildi, ilmu kamolotiga ishonch hosil qilg’och, ani hammomga oli b borib, yuvib tarab kiyintirishni buyurdilar. Madrasa ochilg'on kuni mavlono Shamsuddin Muhammad Havofiy mudarris urnida birinchi darsn: uqitdilar. Darsda olimlardan tuqson nafari hozir bulg’on erdilar, lekin ma'ruza juda yuqori milliy saviyada uqilgani uchun darsning ma'nosiga Ulug’bek Mirzo birlan qozizoda Rumiydan boshqa hech kim tushunmadi»1. Amir Temur tuzuklari faqat davlat boshqarish uchun bulmay, balki har bir katta va kichik jamoani boshqaruvchi rahbarlar uchun ham zarurdir. Tuzuklarda rahbarga xos fazilatlar quyidagicha ifodalanadi: 1) Ishbilarmon odam, adolatli rahbar, yaxshi oilaboshi bulishi bilan birga, mard va shijoatli fazilatlarga ega bulishi; 2) Har bir tadbirda uzoqni uylab ish kurish, sezgir bulishi; Har bir ishda maslahat olmoq zarurligi. Shuningdek, u maslahatni ikkiga bulgan edi - birinchisi til uchida aytilgan, ikkinchisi yurakdan chiqqani. Ana shu yurakdan chiqqan maslahatga doimo quloq solish kerak, deganlar. Amir Temur uz avlod va ajdodlari hamda farzandlariga yuqoridagi sifatlardan kelib chiqib saltanatni boshqarish haqida dasturulamal yozib qoldirdi. Amir Temurning bu dasturida davlatni boshqarish tuzuklari alohida urin egallaydi: 1. Dilimning mashriqidan kutarilgan birinchi tuzuk shundan iborat buldiki, islom dinini yoygan Muhammad, unga tangrini marhamatlari va salomlari bulsin, shariatni quvvatladim. Jahonning turli mamlakatlaridagi yaxshi odamlar orasida yoydim. Demak, musulmonchilikdagi ilg’or g’oyalarni rivojlantirib, unga amal qildim. 2. Amr qilamanki, vazirlar ushbu turt sifatga ega bo‘lsinlar: a) asllik, toza nasllik; b) aql-farosat; 10 v) sipohu raiyat avlodidan xabardor va ularga xushmuomalada bulish; g) sabr, chidamlilik, tinchliksevarlik. Bunday fazilatli vazirlarga ishonch, imtiyoz, e'tibor va iqtidor berdim. Amir Temur tuzuklarining birida amirlik mansabini shunday shaxslarga berilsin degan edi: asli toza, pok nasllik, aql-farosatlik, bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor kabi fazilat egalari. Amir Temur muomala madaniyatiga alohida e'tibor bergan edi. Turon mamlakatini fath etgan kunim va poytaxt Samarqandda saltanat taxtiga utirganimdan sung, dustu-dushman bilan muomalada, bir tekis yul tutdim. Menga yomonlik qilgan, menga qarshi qilich yalang’ochlagan ba'zi amirlar qurquvda edilar. Ularga shunday yaxshiliklar qildimki, mening ino'yatim va xayr-ehsonimni kurib uzlari sharmanda buldilar. Kimni ranj etgan bulsam, ehsonu in'omlar bilan kunglidagi xafagarchiilikni chiqardim va martabalar, imtiyozlar berdim . Shunday qilib, XIV asrning ikkinchi yarmidan XVII asrgacha bulgan davr Movarounnahrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri buldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur uz imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuk'saklikka kutardi. Uni Ovrupo va Sharqda eng qudratli davlatga aylantirishga erishdi. 11 2. Buyuk lashkarboshi qurolining kuchi Harbiy soha mutaxassislarining e’tirof etishicha, Amir Temur harbiy salohiyatda jahonga mashhur sarkarda b о ‘lishi bilan birga, uning jang qilish san’ati, taktika va strategiyasi, armiya tarkibining tuzilishi о ‘z davrining nodir m о ‘jizasi edi. Uning harbiy mahorati turli y о ‘nalishlarda - askariy qismlarni qayta tashkil qilishda, dushmanga hujum qilishda, turli-tuman usullardan foydalanishda, hujumdan oldin raqib joylashgan yerlarni obdan о ‘rganib chiqishda hamda lashkarboshi - q о ‘mondonlikda noyob iqtidorga ega b о ‘lganligida namoyon b о ‘ldi. Amir Temirning harbiy strategiyasi, harb ishida juda k о ‘p omillar qatorida q о ‘shinni qurol-aslaha, harbiy anjomlar bilan ta’minlash, muhoraba paytida ulardan oqilona foydalanish muhim ahamiyat kasb etgan. Bu haqda "Temur tuzuklari"ning "Sipohning yaroq-jabduqlari va anjom-jihozlari tuzugi"da bayon etilgan. Unda oddiy askarlardan tortib, bahodirlar, о ‘nboshi, yuzboshi, mingboshi, shuningdek, lashkarboshi amirlar g‘animga qarshi jang qilishi uchun qanday qurol-yarog‘ va harbiy anjomlarga ega b о ‘lishi lozimligi aniq k о ‘rsatib о ‘tilgan. Chunonchi, harbiy yurish paytida oddiy askar 2 ot, bir kamon, bir sadoq о ‘q olishi shart edi. Bahodir askarlarning har biri bir qilich, sadoq- о ‘qdon, kamon va 5 ta ot olsin, deb buyruq berilgan. "Temurning harbiy kuchlari, - deb yozadi taniqli ingliz tarixchisi Hilda Hukhem, - avvaliga mohir suvoriylar va mergan kamonchilar edi va buyuk sarkarda qudratining asosini tashkil qilardi. Miltiqlar paydo b о ‘lgunga qadar, ularning san’ati merganlik harbiy san’atining eng yuqori ch о ‘qqisi hisoblanib keldi". Amir Temur jangu jadallar tarixi yoritilgan kitoblarni qiziqib о ‘qigan. "Shohnoma" qahramonlaridan biri Som Narimondan s о ‘rabdilar: "Ey, muzaffar y о ‘lboshchi, jang bezagi nimadir?" U javob beribdi: "Sharofatli shohning nuri, oqil sarkardaning donishi va sovut kiygan hamda kamon bilan jang qila oladigan jangchidir". Shuning uchun ham Amir Temur о ‘z g‘animlari bilan kurashda о ‘qchilar, qilichbozlar va nayzadorlarga tayangan. Jangu jadal paytida о ‘q-yoy, oybolta, qilich, gurzi, pichoq, xanjar kabi qurol-yarog‘ni о ‘z о ‘rni kelganda ishlatishga amr qilgan. Xanjar asosan dushmanlarning jangda qatnashadigan ot va tuyalarini y о ‘q qilishga m о ‘ljallangan edi. Muarrix Nizomiddin Shomiy bu t о ‘g‘rida 1383 yil oxirida Seistonda b о ‘lgan jangdan 12 misol keltiradi. О ‘shanda dushmanlarga qarashli ot va tuyalarning k о ‘pi xanjar bilan о ‘ldirilgan edi. Sohibqiron hayoti davomida oz sonli jangchilar qatnashgan kichik janglarni ham, shuningdek, T о ‘xtamishxon, Boyazidga qarshi muhorabalarda 200 mingdan ortiq sipoh ishtirok etgan yirik urushlarning ham shohidi b о ‘lgan. Urush uchun esa lashkar yetarli miqdorda qurol-yarog‘ bilan ta’minlanishi lozim edi. Shu sabab mamlakatning muhim nuqtalarida qurol-yarog‘ tayyorlanadigan ustaxonalar tashkil etilgan, ularda minglab qurolsoz ustalar ishlagan. Uzoq Ispaniyadan Samarqandga kelib, Amir Temur qabulida b о ‘lgan Rui Gonsales de Klavixo "Samarqandga Temur saroyiga sayohat kundaligi 1403-1406 yillar" asarida Samarqand chekkasidagi bir qal’ada joylashgan qurol-yarog‘lar yasaladigan ustaxona haqida ma’lumot bergan. Bu yerda mingga yaqin qurolsoz usta muntazam ravishda sovut, qalqon, yoy va nayzalar tayyorlash bilan mashg‘ul b о ‘lgan. Buyuk sarkarda ustalardan ayniqsa, sovut va dubulg‘alarning sifatli yasalishini talab qilgan. Chunki ushbu anjomlar jangchining asosiy himoya vositasi hisoblangan. Muhim qurolsozlik ustaxonalaridan tashqari, harbiy yurishlar paytida qurol-yarog‘ yasaydigan k о ‘chma ustaxonalar ham ishlab turgan. Sohibqiron qurolsozlar safini taslim etilgan mamlakatlardan olib kelingan ustalar bilan t о ‘ldirib borgan. Masalan, Kichik Osiyo va Shom fath etilgach, kamon ishlab chiqaruvchi ustalar, t о ‘pchi- muhandislar, boshqa qurolsozlar poytaxt Samarqandga olib kelingan. Amir Temur jang paytida dushmanlarga qaqshatqich zarba berishga qodir eng mukammal qurol turlarini yaratish va ulardan foydalanishga katta e’tibor bergan. Sharqda birinchi b о ‘lib о ‘qotar quroldan foydalanish Sohibqiron armiyasida y о ‘lga q о ‘yilgan. Kichik о ‘tli о ‘qlarni otishga m о ‘ljallangan ra’dandoz va katta о ‘qlarni yog‘diruvchi kamoni ra’d ana shunday qurollardan edi. Tog‘li hududlarda jang olib borishga ixtisoslashtirilgan maxsus qismlar tog‘ yon bag‘irlarida toshdan tiklangan va zabt etish juda qiyin qal’alarni ishg‘ol etishda qatnashganlar. Manjaniq va arrodalar, tiri charxlardan ana shunday mustahkam qal’alarni egallashda foydalanilgan. Iroqning Bag‘dod va Mosul shaharlari oralig‘ida Dajla daryosining g‘arb tomonida qadimiy Tikrit qal’asi joylashgan edi. Nizomiddin 13 Shomiy "Zafarnoma" asarida bu qal’ani shunday ta’riflaydi: "U qal’a g‘oyatda mustahkam edi. Uning mahkamligi tavsifida til qisqa, istehkomi tasavvurida aql hayron, mustahkamlikda jahonga mashhur edi. Turli qissa va xabarlarda Qal’ai Salosil deb tavsif etilgan edi". Sohibqiron qal’a voliysi Amir Hasanga jangsiz taslim b о ‘lishni taklif qiladi. Ammo u bunga k о ‘nmagani uchun Sohibqiron buyrug‘i bilan arrodalar rostlanib, manjaniqlar tayyorlanadi. Manjaniqlardan tosh otilib, qal’a ichidagi k о ‘p uylar vayron b о ‘ladi. Keyin hisorning bir burjiga о ‘tiladi. Qal’aning atrofida naqb kavlanib, о ‘t q о ‘yilgandan s о ‘ng qal’a devorlari qulaydi. Muarrixning yozishicha, "Qal’adan bir tuproq t о ‘dasidan boshqa asar ham qolmadi". Bu voqea 1393 yil 11 noyabrda yuz beradi. 1394 yil 18 iyunda Amir Temur Sharqiy Anatoliyadagi Avnik qal’asini zabt etishni boshlaydi. U juda mustahkam hisor b о ‘lib, mamlakat о ‘rtasida joylashgan hamda turkmanlar uni о ‘zlarining muxolifatchiliklari uchun orqa tayanch qilib olgan edi. Qal’a muboshiri Qaro Ahmad о ‘g‘li Misr toqqa qochib undagi qal’aga yashirinib oladi. Tog‘ juda baland va y о ‘llari mashaqqatli edi. Istehkom qurilgan, mustahkam darvozalar о ‘rnatilgandi. Sohibqiron Misrga о ‘z huzuriga kelishni taklif qiladi, ammo bunga uning yuragi dov bermaydi. Hatto Misrning о ‘g‘li, onasi kelib, uzr s о ‘raydi, uning Sohibqiron oldiga albatta kelishini aytishadi. "Lekin Misrga xavf ustun kelgan edi, - deb yozadi Nizomiddin Shomiy. - U ojiz va chorasizlikda sarosimaga tushib qolgan hamda ishonib tashqariga chiqishga yetgudek ruh quvvatiyu, dalirlikka ega emas edi. U yana bahona k о ‘rsatgach, Amir Sohibqiron manjaniqlar, ra’d, arroda, tiri charxlarni tayyorlashni buyurdi. Bu jang qurollaridan otilgan toshlar zarbi bilan ularning k о ‘p uylarini vayron qildilar. Qal’a ahlidan faryodi fig‘on k о ‘tarildi". Shundan keyin ham qal’a taslim b о ‘lmagani uchun manjaniqlar orqali tosh otish davom ettiriladi. Xoja Shohin boshliq lashkarlar hisor va toqqa chiqishga muyassar b о ‘ladilar. Hisorning bir necha burji tagidan naqb kavlanib, о ‘t q о ‘yiladi. Misrning lashkarlari jang qilishdan voz kechishadi. Misr tang ahvolda qolgach, amirzoda Muhammad Sulton vositachiligida Sohibqiron huzuriga bosh egib kelishga majbur 14 b о ‘ladi va uning qonidan о ‘tishni s о ‘raydi. О ‘z navbatida amir ham shafoatni qabul etadi. Damashqni taslim qilishda 60 ga yaqin manjaniq, arrodalar, qoruralardan foydalaniladi. Shahar qal’asi devori r о ‘parasiga о ‘rnatilgan minoralardagi qoruralardan qal’a arki ichiga olov yonuvchi naft (neft) о ‘qlar uloqtiriladi. Alangadan ch о ‘g‘dek qizib ketgan devorlar sirka vositasida sovutilgach, toshlar bosqonlar zarbidan osongina maydalanib ketardi. Qal’a himoyachilari qarshilik k о ‘rsatishdan t о ‘xtamagani uchun ark minorasi tagidan lahm kavlangach, devori qulab tushadi. Qal’a mudofaachilari qattiq qarshilik k о ‘rsatib, bir oydan ortiq vaqt himoyada turganligiga qaramay, oxir- oqibat mag‘lub b о ‘lishadi. Sohibqiron lashkarlari harbiy yurishlar paytida narvon va taxtapullardan ham foydalangan. Dushmanga yaqin joyda zarur paytlarda qarorgohlar ham qurilib, tevarak atrofda zovurlar qazilardi, sarkublar - k о ‘tarmalar qurilib, mudofaa qurollari о ‘rnatilar, kuzatuv nuqtalari tashkil etilardi. Turkiyadagi Behasti qal’asi baland tog‘da joylashgan b о ‘lib, nihoyatda mustahkam edi. Qal’a о ‘rtasida aylanuvchi manjaniq о ‘rnatilgan, undan t о ‘rt tomonga qaratib, tosh otsa b о ‘lardi. Amir Temur buyrug‘i bilan qurolsozlar dushman manjaniqiga nisbatan kattarog‘ini yasaydilar. S о ‘ngra naqblarga о ‘t q о ‘yilib, manjaniq ishga solinadi. Otilgan tosh ularning manjaniqiga borib tegib, uni maydalab yuboradi. Barcha burjlar va imoratlar qulab vayron b о ‘ladi. Qal’a himoyachilari taslim b о ‘lib, gunohlarini afv etishni s о ‘rashdan boshqa chora topolmaydilar. Ibn Arabshoh "Amir Temur tarixi" asarida Shomdagi mustahkam bir qal’a Amir Temur lashkarlari tomonidan qanday ishg‘ol qilinganini yozadi. Bu ishni Sohibqiron amir Jahonshohga topshiradi. U jangchilari yordamida qal’a qarshisiga manjaniqlar о ‘rnatadi, qal’a ostidan lahmlar qazib, devorlarga ilgaklar tashlaydi. Lekin qal’ani egallash oson kechmaydi, u 43 kun (boshqa manbada 29 kun)dan s о ‘ng egallanadi, har ikki tomondan juda k о ‘p jangchilar halok b о ‘lishadi. Amir Temur dushmanlarining qanday qurollardan foydalanishlari, ularning о ‘zini mudofaa qilish vositalariga qarab jang taktikasini о ‘zgartirgan, g‘animlarini yengish uchun ular kutmagan vositalarni ishga solgan. Hindistonga yurish paytida Amir Temur 15 q о ‘shinlari birinchi marta harbiy fillarga r о ‘para keladi, shuning uchun ularda q о ‘rquv paydo b о ‘ladi. Shunda sarkarda askarlarga saflari oldida xandaqlar qazib, g‘ovlar bilan mustahkamlangan tuproq devorlar, sarkuplar vujudga keltirishi va yerga tikanli simlar qoqishni buyuradi. Buqalar va tuyalar bir-biriga matashtirilib, ular ustiga shox- shabbalar ortilgan. Fillar hujum boshlashi bilanoq shox-shabba bog‘lamlari yoqib yuborilgan. Alangani k о ‘rgan fillarning bir qismi q о ‘rquvdan orqaga tisarilib, о ‘z q о ‘shinini toptay boshlagan. Qolganlari yerga qoqilgan qoziqlardan va uch tishli dandonalardan mayib-majruh b о ‘lgan. Amir Temur bu jangda ana shunday usulni q о ‘llab, Dehlini zabt etadi. Jangda q о ‘lga kiritilgan fillarni Sohibqiron о ‘z harbiy kuchlari safiga q о ‘shadi. 1401 yil yanvar oyida Xalab shahri fathi boshlanadi. Nizomiddin Shomiy "Zafarnoma"da bu shaharning qanday egallanganini о ‘zi shohid b о ‘lgan jang manzaralari asosida tasvirlagan. О ‘shanda ham harbiy fillar qatl qiluvchi kuchga aylanadi. "Zirhu qurollar bilan jihozlangan bir saf fillarni jang maydonlari bilan dushman r о ‘bar о ‘siga chiqardi, - deb yozadi muarrix. - T о ‘g‘risini aytganda, u holatning haybati va q о ‘rqinchidan jangchilar k о ‘kragida yuraklari titray boshladi, uning haybati va xavfidan aqllar xira va fikrlar tiyra b о ‘ldi". Muhorabada Sohibqironning о ‘zi ham shaxsan jangga kiradi. Askarlarning k о ‘pligini k о ‘rgan xalabliklar nochor orqa о ‘girib qochishga majbur b о ‘ladilar. Xalab egallangach, amir Jalol Islom muarrix Shomiyni hazrat Sohibqiron huzuriga olib boradi. Amir Temur uni izzat-ikrom bilan kutib oladi. Buyuk lashkarboshi Amir Temurning ana shunday harbiy iste’dodi va mahorati, lashkarlari, qurol-yarog‘lardan oqilona va mohirona foydalangani uning zafarlari bosh omili b о ‘lgan. 16 3. Temuriylar harbiy san atiʼ . Jahon g arbiy san ati rivojiga ʻ ʼ Amir Temur va uning avlodlari, xususan, Bobur qo shgan salmoqli hissa. Bu mutaxassislar, sarkardalar tomonidan ʻ g akli ravishda e tirof etilgan. Buyuk lashkarboshi va novator harbiy tashkilotchi ʻ ʼ hisoblanmish Sohibqiron intizomli armiya tuzishga, jang paytida qushin qismlarini oqilona boshqarishga, jang taqdirini hal qiladigan joylarga g arbiy kuchlarni tezkorlik ʻ bilan yo llashga, mavjud to siq va g ovlarni tadbirkorlik bilan bartaraf etishga, ʻ ʻ ʻ qo shindagi jangovar ruhni yuksak darajada ushlab turishga erishgan. Amir Temur ʻ va temuriylar armiyasi chorvadorlar qatori kosibchilik, hunar mandchilik, dehqonchilik bilan mashg ul o troq aholidan ham askar to plagan. Qo shinda harbiy ʻ ʻ ʻ ʻ kuchlarning asosini tashkil qilgan oshliq askarlar bilan bir qatorda piyodalar ham xizmat qilgan. Sohibqiron Sharqda birinchilardan bo lib armiyaga o t sochar qurol — ʻ ʻ to p(ra d)ni olib kirgan. Temuriylar davrida bu qurolning boshqa turlari (zarbzan, ʻ ʼ farangi, qozon va h.k.) keng yoyildi. Tog li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi ʻ maxsus harbiy qism va bo linmalar tashkil qilingan. Amir Temur jahon harbiy ish ʻ tarixida 1bo lib qo shinni jang maydonida an anaviy 5 bo lakdan farqli ravishda 7 ʻ ʻ ʼ ʻ qo lga bo lib joylashtirish tartibini joriy etgan. Bu yangilik keyinchalik To xtamish, ʻ ʻ ʻ Shayboniyxon singari sarkardalar tomonidan o zlashtirilgan. Ibn Arabshohning ʻ guvoxlik berishicha, Sohibqiron qo shinida ayollardan iborat bo linmalar bo lib, ular ʻ ʻ ʻ erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalarini ko rsatgan. ʻ Temuriylar armiyasi son jihatdan aniq tashkil etilgan, uning jangovar tartibi takomillashib borgan, uz vaqtining ilg or qurol va texnikasi bilan ta minlangan, ʻ ʼ qismlar bir-biridan kiyimbosh, bayroq va tug lari bilan farqlangan. Bunday farklanish ʻ jangda qo shinni boshqarishda qo l kelgan. Dushman mudofaasini turli usullar bilan ʻ ʻ barbod etish, raqibning yirik shaharlariga qo qqisdan zarba berish, qal a, qo rg on va ʻ ʼ ʻ ʻ hisorlarning uzoq muddat muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng ko lamda ʻ qurshab olib, qishloq, shahar, tuman, viloyatlarni birinketin zabt etish, dushmanni batamom yakson etgungacha ta qib qilish, taslim bo lgan mamlakatlarni boshqarishga ʼ ʻ ishonchli kishilarni tayinlash singari amaliyotlar. 17 Amir Temur va temuriylarga ko plab zafarlar olib kelgan. Taktika jihatdan Amirʻ Temur armiyasi o ziga xos xususiyatlarga ega bo lgan. Razvedka a lo darajada yo lga ʻ ʻ ʼ ʻ qo yilgan, qismlarning janggohda yoki jangovar safda talab darajasida harakat qilishi ʻ uchun zarur tadbir va choralar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida tezkorlik bilan boshqarishga alohida diqqat qaratilgan. O nlik, yuzlik, minglik va tuman ʻ qo mondonlarini tanlash masalasiga oliy bosh qo mondon mas ul hisoblangan. ʻ ʻ ʼ Sohibqironning harbiy san at rivojiga qo shgan ulkan xizmatlaridan yana biri — jang ʼ ʻ vaqtida qo shin qanotlarini dushman hujumidan muhofaza qilish va, o z navbatida, ʻ ʻ g anim kuchlarini yon tomondan aylanib o tib, unga ortdan zarba berish maqsadida ʻ ʻ tuzilgan otliq qism — qunbulning joriy etilishi bo lgan. Bunday yangi harbiy qism ʻ Aleksandr, Gannibal, Chingizxon, Lyudovik XIV, Buyuk Fridrix kabi atoqli sarkardalar qo shinida bo lmagan. Shayboniyxon armiyasida bunday kiyem mavjud ʻ ʻ edi va u to lyuma atamasi bilan nomlangan. Qo shin to plash haqida maxsus buyruq ʻ ʻ ʻ (tunqol) elon qilingach, hukmdor tomonidan tuzilgan ro yxatga binoan jangchilar ʻ otulovi, qurolyarog i, oziq-ovqati, yemxashagi bilan to planish yeriga yetib kelgan. ʻ ʻ Har bir askarga bitta yoy, 30 ta o q, bir sadoq, bitta qalqon, bitta qo shimcha ot, yarim ʻ ʻ man og irligida arqon, bir dona pishik, teri xalta va bitga qozon ajratilgan. Har 10 ʻ jangchi bir chodir, 2 belkurak, bir kerki, bitta o roq, bir arra, bir tesha, bitta bolta va ʻ 100 dona nina olib yurishi shart hisoblangan. Sara jangchilarning har 5 tasi bitta chodirga joylashgan. O nbegining alohida chodiri va 5 ta qo shimcha oti bo lgan. ʻ ʻ ʻ Yuzbegiga ham alohida chodir va 10 ta qo shimcha ot berilgan. Mingbegi chodirdan ʻ tashqari soyabon bilan ham ta minlangan. Sohibqiron armiyasining turli bo linma va ʼ ʻ qismlariga 313 bek boshchilik qilgan. Ulardan dastlabki 100 tasi o nbegilik, ikkinchi ʻ 100 tasi yuzbegilik, uchinchi 100 tasi mingbegilik lavozimlarini egallagan. Diviziya — tumanlarga Amir Temurning farzandlari, nabiralari va nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan. Yetarli miqdorda qo shin to plangach, u ko rikdan o tkazilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Temuriylar davrida yurish yoki jangdan oldin lashkarni ko rikdan o tkazib, uning ʻ ʻ jangovar ruhi va holatini aniklash izchillikka aylangan. Qushinning jangovar holatini nazardan o tkazish imtihon qilish usuli sifatida e tirof etilgan ovgarta (ov ʻ ʼ uyushtirish)dan unumli foydalanilgan. 18 Temuriylar harbiy yurishlarga ko proq kuklam, yoz va kuz mavsumlarida otlanishniʻ ma qul bilganlar. Safar qoidasiga ko ra, har bir sarkarda o z darajasi va lavozimiga ʼ ʻ ʻ qarab qism va bo linmalari bilan yasol — jangovar tartibda harakat qilgan. Yasolni ʻ buzgan shaxs qattiq jazolangan. Qo shin janggohga tushganda lashkargoh atrofi ʻ aravalar bilan to silgan, xandaqdar bilan ihota qilingan, soqchi bo linmalar tomonidan ʻ ʻ qo riklab turilgan. Yurish yoki jang paytida boshboshdoqlik, parokandalikni oldini ʻ olish maqsadida har bir bo linma, guruh, kismning o z paroli — o ron belgilangan. ʻ ʻ ʻ Armiya safar chog ida quyidagi jangovar tartibda harakat qilgan: Bosh kuchlardan ʻ ancha oldinda qaravul (avanpost), undan keyin mang lay (hiravul)(avangard), ʻ barang ar, juvang ar, qo l(markaz), chag davul (aryergard) yurgan. Qo shin ketidan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o g ruq (oboz) peshmapesh kelgan. Oliy bosh qo mondon jang maydonini tanlashga ʻ ʻ ʻ alohida diqqat qaratgan. Janggohning tekis, keng va qo shin qismlarini joylashtirishga ʻ qulay bo lishi talab qilingan. Jang maydonining suvga yaqin bo lishi hamda jang ʻ ʻ vaqtida kuyosh nurining askarlar ko ziga tushmasligi maqsadga molik hisoblangan. ʻ Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga yarim oy shakli qadalgan jangovar bayroq va tug lar bilan bezatilgan oliy qo mondon borgohi balandlikka o rnatilgan. U yerdan ʻ ʻ ʻ jangning borishi kuzatilib turilgan. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Amir Temurning 12 ming kishilik qo shini ʻ jangga mana bunday tartibda kirgan. Dushman bilan dastlabki to qnashuvni ʻ ayg oqchilik bilan mashg ul bo lgan qaravul boshlab bergan. Shundan so ng o ng va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ chap qanot ilg or qismlari — barang ar xiravuli va juvang ar hiravuli madadida asosiy ʻ ʻ ʻ ilg or qism — mang lay jangga kirgan. Mang lay ortidan barang ar hamda ʻ ʻ ʻ ʻ juvang arning qolgan 2 bo lagi — chapavul va shag avul ketma-ket harakatga kelgan. ʻ ʻ ʻ Ushbu kuchlar dushmanni Mag ly6 etishga kifoya qilmasa, bosh qo mondon (amir ʻ ʻ ulumaro) boshchiligidagi markaz (qo l)(g o l) hal qiluvchi hujumga tashlangan: ʻ ʻ ʻ vdravul, qaravul, manglay (xuravul). Sohibqiron armiyasi qatnashgan ulkan janglarning taktik borish manzarasi quyidagicha bo lgan: qo shin markazi 40 bo luk — polika taqsimlangan va Oliy bosh ʻ ʻ ʻ qo mondonga itoat qilgan. Ushbu bo luklarning sara jangchilardan tashkil topgan 12 ʻ ʻ 19 bo luki safning 1qatorida, qolgan 28 bo luki 2 va 3qatorlarda joylashgan. Qirqʻ ʻ bo lukning o ng tarafi oldida amirzodalar qismlari, so l tarafi oldida qarindoshlar va ʻ ʻ ʻ itshfoqchilar qismlari saf tortgan. 2qatorning barang arida 6 bo luk o z ilg ori — ʻ ʻ ʻ ʻ hiravul bilan o rin egallagan. Ayni shu miqsordagi bo luk va hiravulga juvangar ham ʻ ʻ ega bo lgan. ʻ 2-qator barang ari va juvang ari oldida yuqoridagi tartibda 1qator qismlari joylashgan. ʻ ʻ Uning oldida bosh ilg or — mang lay (yoki hiravuli buzurg) harakatda bo lgan. Yengil ʻ ʻ ʻ suvoriylardan iborat 2 bo luk armiyani qo qqisdan bo ladigan hamladan muhofaza ʻ ʻ ʻ qilish, dushman kuchlari harakatini kuzatish bilan band bo lgan. ʻ Bobur qo shini dastlab an anaviy 5 qismdan tashkil etilgan holda harakat qilgan. ʻ ʼ Keyinchalik bu jangovar tartibga jiddiy f o zgartirishlar kiritilgan, markaz (g o l) ʻ ʻ ʻ kuchaytiril3 gan. Markaz o ng qo l baraig yar chapavul va so l qo lga taqsimlangan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hamda o ng yon va so l yondan iborat xossa tobin oldida qator vazifasida harakat ʻ ʻ qilgan. Xossa tobin o ng va so ldan tarkib top gan, 3qator vazifasini o tagan shaxsiy ʻ ʻ ʻ gvardiya bo y oldidan joy olgan. Saralangan askarlardan tuzilgan xossa tobin markaz ʻ (g o l)dan kuchsizroq, bo ydan esa kuchliroq hisoblangan. ʻ ʻ ʻ Temuriylarga ko plab zafarlar keltirgan bu harbiy tartib keyingi davrlarda ʻ Shayboniylar, Ashtarxoniylar va O rta Osiyo xonliklari (Buxoro, Xiva, Ko qon) ʻ ʻ davrida ancha o zgarishlarga duch kelgan. ʻ 20 4. Amir Temurning harbiy yurishlari. Dushman mudofasini turli usullar yordamida barbod etish , g ’ anim tomonnning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo ’ lgan shaharlariga qo ’ qqisdan kuchli zarba berish , zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa , lashkarboshilarini hibsda olish , qal ’ a hmada qo ’ rg ’ onlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish , yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish , uning qishloq shahar , tuman , viloyatlarni birin - ketin fath etish , dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta ’ qib qilish , fath etilgan yurtlarni boshqarish uchun o ’ zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarni ko ’ zlab ish yuritish Amir Temurga ko ’ plab zafarlar olib keldi . Temurning Oltin O’rdaga qarshi 1395-yildagi yurishi. Amir Temur Movarounnahrni mo’g’ullar hukmronligidan ozod etib, bu qadimiy mamlakatda mustaqil davlat barpo etgan bo’lsada, hali mamlakatda barqaror tinchlik o’rnatilgan emas edi. Bir tomondan ayrim viloya amirlari Amir Temur hokimiyatini tan olishdan bosh tortib turgan bo’lsalar, ikkinchi tomondan mamlakatning sharqiy va shimoliy hududlari notinch edi. Mo’g’uliston bilan Oq O’rda hukmdorlari Farg’ona vodiysining sharqi, O’tror, Yassi (Turkiston)va Sayram shaharlariga xavf solib, bu hududlarga tez- tez hujum qilar va aholini talon-taroj qilardi. Shuning uchun ham Amir Temur dastlabki yillarda mamlakat sarhadlari xavfsizligini ta’minlashga kata ahamiyat berdi.Isyonchi amirlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. 1370-yil kuzi va 1371-yil bahorida amir Zinda Chashmga zarba berib, Shibirg’on viloyati bo’ysundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Ammo Xorazm Oq O’rda hukmdorlariga tayanib, hanuz bo’ysunishdan bosh tortib kelardi.Xorazmni Amir Temur Chig’atoy ulusining ajralmas qismi deb hisoblab, uni o’z davlatiga qo’shib olish siyosatini tutdi.Ammo bu masala elchilar vositasida tinch yo’l bilan hal etilmagach, Amir Temur Xorazm hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi yurishi, 1371-yil yoz (iyul)ida Kat shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir Temurning 1373-yil bahori va 1375-yil yozida Xorazm tomonga qilgan ikki yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda Oltin O’rda xoni To’xtamish bilan ittifoq tuzib 21 olgan Xorazm hukmdori Yusuf so’fi, uning yordamida Amir Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish qilib, Qorako’l viloyati va Buxoro tumanlarini talon- taroj etdi. Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni to’rtinchi marotaba Xorazmga qo’shin tortishga majbur etdi.Bunday vaziyat shubhasiz, 1379-yilda Amir Temurni to’rtinchi marotaba Xorazmga qo’shin tortishga majbur etdi.Lekin, bu yurish ham avvalgilari kabi sulh tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf so’fi ilgari Xorazmning Chig’atoy ulusiga tegishli bo’lgan janubi-sharqiy (Kot va Xiva shaharlari birga) qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan Yusuf so’fining bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir Temurning beshincji marta yurish qilishiga sabab bo’ldi. 1388-yilda Xorazmning poytaxti vayron etilib, Amir Temur davlatiga bo’ysundirildi. Mo’g’ulistonga yurishi. Bu orada Amir Temur Mo’g’uliston hokimi Qamariddin bilan ham to’qnashib qoldi, chunki bu davrda uning Movarounnahrga bo’lgan talonchilik xurujlari kuchayib ketgandi. 1370-1371-yillarda u Toshkent va Andijon ustiga bir necha bor bosqin qilib, talab qaytgandi. 1376-yilda ea Qamariddin hatto Farg’ona vodiysining talaygina qismini bosib oldi. Amir Temur mamlakatning shimoli-sharqiy hududlariga nisbatan bo’layotgan muttasil tahdidni bartaraf qilish uchun Qamariddinga jiddiy zarba berishga kirishadi. Yigirma yil (1371-1390) mobaynida Sohibqiron Mo’g’ulistonga etti marta yurish qilib, mo’g’ul hukmdorlari Anqoto’ra va Qamariddin ustidan g’alabalar qozondi. Shu zaylda Amir Temur Movarounnahr va Xorzmda ichki tarqoqlik, o’zaro nizolar, shuningdek, Mo’g’uliston tomonidan bo’lib turgan tazyiqqa chek qo’yib, ushbu hududda yashovchi el-u elat va xalqlarni yagona davlatga birlashtirdi. Bu shubhasiz, Movarounnahr aholisi taqdirida ijobiy ahamiyat kasb etdi. Eron va Kavkazga yurishi. Ammo, Amir Temur bu bilan qanoatlanmadi. Tez orada u qo’shni davlatlar va xalqlar ustiga yurish qilib, ularni o’ziga bo’ysundiish va markazlashgan buyuk saltanat barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Bu davrda Oltin O’rda, Xuroson va Erondagi ijtioiy-siyosiy vaziyat uning uchun juda qo’l keldi. Amir Temur harbiy yurishni Xurosondan boshladi.1381-yilda u Hirotni egalladi. Sarxs, Jom, Qavsiya shaharlari jangsiz taslim bo’ldi. Xuroson, xususan uning poytaxti Hirot strategic jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, Eron, Iroq, Shom va boshqa 22 mamlakatlarga o’tishda ko’prik vazifasini o’tardi. 1381-1384-yillar davomida Amir Temur Eronning katta qismini egalladi. Avval (1381) Kalot, Turshiz va Sabzavor, keyin (1383) Seistonning Zireh, Zova, Farah va Bust qal’alari, 1384-yilda esa Astrobod viloyati va Ozarbayjonning Omul, Sori, Sultoniya va Tabriz shaharlari bo’ysundirildi. Temurning uch yirik urushlari. Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga uch marta lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda “uch yillik”, “besh yillik” va “yetti yillik” urushlar nomi bilan mashhur. Uch yillik (1386-1388) harbiy yurishlar oqibatida JAnd, Ozarbayjon, Iroqning shimoli qismi, Gurjiston va Van ko’li atrofidagi yerlar egallandi. Uch yillik yurish. Amir Temur shu bilan birga shimoli-g’arbdan, ya’ni Oltin O’rda tomonidan bo’layotgan tazyiqqa barham berish maqsadida To’xtamishga qarshi uch marta qo’shin tortishga majbur bo’ldi. U 1389-yilda Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeyida, 1391-yilning 18-iyunida (Hozirgi Samara bilan Chistopol shaharlari oralig’ida joylashgan Qunduzcha (Kondurcha) daryosida vodiysida-Qunduzcha shahri) va nihoyat, 1395-yilda (28-fevral) Shimoliy Kavkazda Terek daryosi bo’yida To’xtamish qo’shiniga qaqshatqich zarba beradi (Tarak daryosi bo’yidagi jang).To’xtamishga qarshi yasolni tuzishda Sohibqironning o’zi rahbarlik qiladi. U qo’shinning qismlarini jang maydoniga joylashtirishda yangi usulni qo’llaydi va ularni yetti qo’lga ajratadi. To’xtamishxon esa o’z sipohini besh qo’lga bo’ladi.Jang Amir Temurning to’la ustunligida o’tadi.Butunlay tor-mor etilgan To’xtamish qo’shini qoldiqlari Volgaga qadar ta’qib qilinadi.Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Idil (Volga) viloyatkari, Saroy Berka, Hojitarxon (Astraxan) kabi shaharlar vayron qilindi. Amir Temur To’xtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelits shahrini ishg’ol qildi. Sh.A.Yazdiy Amir Temurning Moskva yurishini shunday ta’riflaydi: “Sohibqiron Maskavga sorikim, Rusning shaharlaridan erdi, tavajjuq qildi. Anda yetkonda nusratshi’or cheriki ul viloyatni (shahar atrofini) chobtilar va andag’I hokimlarini tobe qildi. Va cherikning eliklariga sonsiz mol tushti…” . Bu urushda Azaq (Azov), Kuban va Cherkas yerlari ham kuchli aziyat chekdi. Qizig’I shundaki, Amir Temur Idilning Turotur kechivu bo’yida O’rusning o’g’li Quyrichoq o’g’lonni 23 chaqirtirib unga qo’lga kiritilgan sobiq Jo’ji ulusini in’om etdi. Rossiya tarixchilari B.D.Grekov va A.Yu.Yakubovskiylarning yozishicha, Amir Temurning To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi, faqat Markaziy Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, tarqoq Rus knyazliklarining birlashishi uchunham buyuk ahamiyat kasb etgan. Besh yillik yurish. Shundan so’ng Amir Temur butun e’tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392-1396) urush davomida G’arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar va jaloyiriylar sulolasining hukmronligiga barham berildi. Hindistonga yurishi. Amir Temurning Hindiston ustiga yurishi qilgan urushi (1398-yil may-1399-yil mart) qariyb o’n bir oy davom etdi.Amir Temur Hindistondan katta o’lja, shu jumladan, 120 jangovar fil bilan qaytdi.O’ljalarning bir qismi qo’shinga taqsmlab berildi, qolgani Kesh va Samarqand shaharlarida olib borilayotgan qurilishlarga sarflandi. Yetti yillik urush. Amir Temurning 1399-1404-yillarda olib borgan harbiy yurishlari natijasida Shomning Xalab (Aleppo), Xums, Baalbek (Ba’albek), Dimishq(Damashq) kabi yirik shaharlari va Iroqi Ajamning Ubiliston o’lkasi (Qadimgi Kappadokiya) bilan Bag’dod, shuningdek, Turkiyaning katta qismi zabt etiladi. Amir Temur va Boyazid Yildirim o’rtasidagi jang 1402-yilning 25-iyulida bo’lib o’tadi. Manbalarda ta’kidlanishicha Turkiya sultonining qo’shini taxminan 160ming jangchidan iborat bo’lgan.Sohibqiron armiyasi o’zining an’anaviy jangovar tartibi yasolda harakat qiladi. Sipohning qirq qo’shin-qismdan tashkil etilgan humoyun markazi-qo’lga Sohibqiron bevosita qo’mondonlik qiladi.Shiddatli to’qnashuv keskin va uzoq davom etadi. Nihoyat Amir Temur qismlarining siquviga bardoshi qolmagan sulton qo’shinlari chekina boshlaydi. Boyazid qo’mondonligidagi jangchilar so’nggi nafasgacha qarshilik ko’rsatishda davom etadilar.Anqara jangida Amir Temur jahonning buyuk sarkardalaridan biri Boyazid Yildirim ustidan g’alaba qozondi.Turkiya sultoni asir olindi. U bilan birga xotini serb malikasi Olivera, o’g’illari Muso va Iso Chalabiylar ham asir tushdilar. So’ng Amir Temur Anadoli yarim oralini egallab, O’rta dengizning sharqiy sohilida joylashgan Izmir shahrini zabt 24 etdi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi qarorgohiga barham berdi. So’ngra, Egey dengizida joylashgan Xios va Lesbos orollaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari unga taslim bo’ldilar, Misr ham o’z itoatkorligini izhor etdi. Amir Temur Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir shaharlarini egallab, Vizantiya va butun nasroniy olamining Boyazidga yig’ib bergan bojlaridan iborat katta boylikni qo’lga kiritdi. Birgina Bursa shahridan olingan oltin va javohirlarning o’zi kattagina karvonga yuk bo’lgan. Bandi qilingan Boyazid o’rdugohga olib kelingach, Amir Temur unga hurmat va ehtirom ko’rsatadi. Uning vafotidan so’ng (1403-yil 9-mart) esa vorislariga himmat ko’zi bilan boqib, ularga beqiyos muruvvatlar qildi.Chunonchi Boyazidning to’ng’ich o’g’li Sulaymon Chalabiyni turklarning Yevropadagi viloyatlariga hokim etib tayinladi.Edirni (Adrianopol) shahri uning poytaxti etib belgilandi.Anadoluning shimoli-g’arbiy qismi suyurg’ol sifatida Iso Chalabiyga in’om qilinib, Bursa shahri uning poytaxtiga aylantirildi.Usmonli turklar davlatining markaziy qismini boshqarishni Muso Chalabiyga topshirdi.Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib olish niyatida bo’lmagan.Chunki u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq mamlakatlariga nisbatan tajovuzkorona niyatda ekanligini yaxshi tushunardi. Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi va Boyazidning vorislariga muruvvat qo’lini cho’zdi. Shunday bo’lsada, Boyazid ustidan qozonilgan bu g’alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399-1407) tabriklab, unga maxsus maktub yubordilar.Chunki Amir Temur endigina uyg’onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga aylangan edi. Xitoyga yurishining boshlanishi. Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgach, 1404-yil 27-noyabrda 200 ming qo’shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. Biroq Xitoy ustiga yurish Amir Temurning O’trorda vafoti (1405-yil 18-fevral) tufayli amalga oshmay qoldi.Amir Temurning vafoti haqidagi xabar garchi avval sir tutilsada, ammo ko’p vaqt o’tmay bu noxush xabar mamlakat bo’ylab tarqalib ketadi.Amir Temurning jasadi Samarqandga olib kelib dafn qilinadi. Amir Temurning harbiy yurishlari, jangu-jadallarining oqibatlariga baho berilar ekan, shuni alohida ta’kidlash kerakki, uning faoliayti qo’yilgan maqsad va rejalari jihatidan 25 ikki bosqichga bo’linadi. Birinchi bosqich (1360-1386)da Amir Temur Movarounnahrda markazlashgan davlat tuzish yo’lida kurashdi, Movarounnahrni birlashtirishdan manfaatdor bo’lgan mahalliy zodagonlardan iborat ijtimoiy kuchlar (mulkdor dehqonlar, harbiylar, hunarmandlar, savdogarlar va ruhoniylar) yordamida tarqoq mulklarni birlashtirish uchun kurash olib bordi. Amir Temurning bu davrdagi faoliayti O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti taraqqiyoti yo’lida shubhasiz, ulkan ijobiy ahamiyat kasb etadi. Mamlakatda tarqoqlik tugatilib, markazlashgan davlatning tashkil topishi ijobiy oqibatlarga olib keldi. Mamlakat ichki kuchlarini va mo’g’ullarning bir yarim asrlik hukmronligi natijasida bo’hronga uchragan iqtisodni tiklash uchun qulayroq sharoit vujudga keldi. Amir Temur so’zlariga binoan siyosat bilan maqsadga erishish mumkin bo’lgan yerda qurol bilan harakat qilish noto’g’ridir. Urush boshlashdan avval dushman qo’shinlarining qurol ishlatish usullarini o’rganish, hujum va chekinish uchun qulay yo’llarni bilib olish, dushman qo’shinining ruhiyatiga hamda ularning hokimlari valashkarboshilari fazilatlariga ta’sir etish vositalarini topish kerak. Bugungi ishni ertaga qoldirmaslik kerak. Biror davlatda zolimlik, zo’ravonlik, jabr-zulm kuchli bo’lsa, Amir Temur fikricha, har bir adolatli hukmdor bunday zo’ravon davlatga qarshi urush e’lon qilishi kerak va bunday sharoitda Tangrining o’zi unga madadkor bo’ladi. Bosib olingan yerlarning kengayib borishi bilan Amir Temur qo’shinlari soni ham ortib boraverdi. Bosib olingan viloyatlardagi qurol ko’targan har bir kishi Amir Temur lashkariga qabul qilinar va amaliga qarab maosh olardi. Jasur jangchilarning farzandlariga ham nafaqa to’lanar, agarda ular jasorat ko’rsatsalar, yuqori mansablarga ko’tarilishlari ham mumkin edi. Dushman tomon qo’shinlari ham shu asosda xizmatga qabul qilinardilar. 26 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. 1. Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi. “O‘ZBEKISTON” Toshkent-2022. 2. Amir Temur jahon tarixida, Parij. 1996 3. Hamidulla Dadaboyev Amir Temurning harbiy mahorati T. 1996. 4. Temur tuzuklari, forschadan Alixon Sog’uniy va Habibullo Karomatov tarjimasi T. 1991. 5. Ibn Arabshoh, Ajoyib al-maqdur fi tarixi Taymur (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari), T. 1992. 6. Bobur Zahiriddin Muhammad, Boburnoma, T., 1960. 7.   Nizomiddin Shomiy, Zafarnoma, T., 1996. 27

Harbiy san’at rivojlanish tarixida Amir Temurning qo‘shgan hissasi mavzusidagi mashg‘ulotlarni innovatsion texnalogiyalarni qo‘llagan holda mashg‘ulotni tashkillash uslubiyoti

Sotib olish