Hayot faolivati xavfsizligi fani bo’yicha glossariy tuzish - Biotexnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	139.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biotexnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Hayot faolivati xavfsizligi fani bo’yicha glossariy tuzish

Sotib olish

1Hayot faolivati xavfsizligi fani bo’yicha glossariy
tuzish
Mundarija:
I BOB Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari
1. Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha
2. Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi va vazifalari
II BOB Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil
qilish
1. Hayot faoliyati xavfsizligini taminlash asoslari va tarkibiy qismlari
2. Xavfsizlikni taminlash usullari, ta`riflari
III BOB Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash
tamoyillari, uslublari
1. Xavflar va ularning turlari
2. Xavflarni o`rganish usullari
3. Faoliyat va uni xavfsizligini ta`minlash

2I BOB Hayot faoliyati xavfsizligi fani o’bektlari, maqsad va vazifalari
1. Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha
Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq barcha fuqarolarni
jumladan ishchi xodimlarni ijtimoiy holatini yaxshilash, ularning turmush
darajasini yuksaltirishga, ishlash sharoitlarini texnika xavfsizligi va sanitariya
talablari darajasidagi asosini yaratishga katta e`tibor qaratib kelinmoqda.
Ta`lim jarayonining barcha sohalarida ham keng qamrovli islohotlar
amalga oshirilmoqda. Mamlakatda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi, Ta`lim to`g’risidagi Qonunlar asosida ta`lim sohasida katta yutuqlarga
erishilmoqda. Ta`lim mazmuni tubdan ijobiy o`zgarishga yuz tutmoqda. Barcha
ta`lim tizimida eng zamonaviy o`qitish vositalaridan foydalanilmoqda. Ishlab
chiqarish eng qudratli, zamonaviy ishlab chiqarish vositalari bilan
qurollantirilmoqda. Ijtimoiy hayot tarzi faollashmoqda. Mamlakatda qabul
qilingan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»,
«Ta`lim to`g’risida»gi Qonun ta`lim tizimi mazmunini tubdan o`zgartirib
yubordi. Jumladan oliy ta`lim o`quv rejalariga zamon va hayot talablaridan kelib
chiqib katta o`zgartirishlar kiritildi.
Endilikda tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarga har bir sohada chuqur
va keng qamrovli ma`lumot berish, ularga berilgan bilim ishlab chiqarishda va
jamiyatda o`z aksini va dolzarbligini yo`qotmaydigan bo`lishiga va ularning bilim
darajalari dunyo ta`lim standartlari qo`ygan talabga javob berishiga asosiy
ahamiyat qaratilmoqda.
Zamonaviy hayotdagi ishlab chiqarish samaradorligini etuk kadrlarsiz
tasavvur etish mumkin emas. Har sohada inson omili, uning qadr-qimmati birinchi
o`ringa qo`yilib ish tashkil etilgan joyda yutuqlar barqaror bo`lishi shubhasiz.
Inson tug’ilishi bilan yashash, erkinlik va baxtga intilish huquqiga ega
bo`ladi. Inson o`zining yashash, dam olish, sog’ligi haqida qayg’urish, qulay atrof-
muhit, xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mehnat sharoitida
ishlashga bo`lgan xuquqlarini hayot faoliyati jarayonida amalga oshiradi. Uning bu
huquqlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida kafolatlangan.

3Hayot faoliyat – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash
tarzidir.
Inson hayoti jarayonida uni o`rab turgan atrof muhit bilan uzluksiz aloqada
bo`ladi va shu bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib kelgan
va shunday qolaveradi. Inson shuning uchun ham o`zini o`rab turgan atrof-muhit
hisobiga oziq-ovqat, havo, suv, dam olish uchun zarur moddiy narsalar va
boshqalarga bo`lgan ehtiyojini qanoatlantiradi.
Atrof-muhit – bu insonni o`rab turgan muhit bo`lib, insonning hayot
faoliyatiga, uning sog’ligi va nasliga to`g’ridan to`g’ri, birdan urinma yoki
masofadan ta`sir etishga qobiliyatli omillarning (jismoniy, ximiyaviy, biologik,
informatsion, ijtimoiy) shartli yig’indisidir.
Inson va atrof-muhit uzluksiz o`zaro ta`sirda bo`lib, doimiy harakatdagi
«Inson
– atrof muhit» sistemasini tashkil etadi. Dunyoning evolyutsion
jarayonida bu sistemani tashkil etuvchilar uzluksiz o`zgarib bordi. Inson
mukammallashdi, yyersharining aholisi va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy
asosi o`zgardi. Atrof-muhit o`zgardi: inson o`zlashtirgan yyeryuzi va yyerosti
hududi kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insoniyat jamiyatining o`sib borayotgan
ta`sirini boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar
va ishlab chiqarish muhiti paydo bo`ldi.
Tabiiy muhit o`zi mukammal bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud
bo`laoladi va rivojlanaoladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq
muhiti mustaqil rivojlanaolmaydi va ular paydo bo`lganidan so`ng eskirishga va
emirilishga mahkum narsalardir.
Insoniyat o`zining dastlabki rivojlanish bosqichida tabiiy atrof-muhit bilan
o`zaro uyg’un harakat qilgan. Atrof-muhit asosan biosfera, yyerosti, gallaktika va
cheksiz koinotdan tashkil topgan.
Biosfera - barcha turdagi organizmlar, jumladan inson yashashi mumkin
bo`lgan atrof-muhit bo`lib, u murakkab tuzilishdagi yyersharining muhim
qobig’idir. Biosfera bir necha milliard yillar davomida shakllangan.

4Zamonaviy olimlar biosferani moddalarni planeta bo`yicha harakatini
ta`minlovchi yirik, global ekosistema sifatida qarashadi. Hozirgi erada hayot
yyerqatlamining yuqori (litosfera) qismida, yerning pastki havo (atmosfera)
qobig’ida va yyersharining suvli qobig’i (gidrosfera) da tarqalgan. Bu shu bilan
izohlanadiki, litosferada yerosti suvlari va tog’ cho`kmalarida chuqurlikni sekin-
asta ortib borishi bilan harorat ham ortib 2 km dan 16 km chuqurlikda 100 o
S va
undan yuqori (vulqonik faollik zonasida esa 200 dan 1500 o
S cha)ni tashkil etadi.
Erning yuzasida hayotning kontsentratsiyasi va faolligi eng yuqoridir.
Inson evolyutsiyasi jarayonida o`zini oziq-ovqat, moddiy boylikka bo`lgan
ehtiyojlarini samaraliroq qondirish, iqlim va ob-havo ta`siridan himoyalanish,
o`ziga qulaylikni oshirishga intilib tabiiy muhitga, birinchi o`rinda biosferaga
to`xtovsiz ta`sirini o`tkazdi. Bu maqsadga etish uchun u biosferani bir qismini
texnosfera band etgan joyga aylantirdi.
Texnosfera - o`tmishda biosferaga taalluqli bo`lgan keyinchalik insonlar
tomonidan moddiy,ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarini yanada yaxshilash maqsadida
to`g’ridan-to`g’ri yoki sirtdan texnik vositalar bilan ta`sir etgan hududdir.
Texnosfera insonlar tomonidan texnik vositalar yordamida yaratilgan
shaharlar, qo`rg’onlar, qishloq aholi punktlari, sanoat va korxonalar zonasi band
etgan hududlar hisoblanadi.
Inson hayot faoliyati jarayonida nafaqat tabiiy muhit bilan balki, ijtimoiy
muhit deb ataluvchi odamlar ommasi bilan ham uzluksiz aloqada bo`ladi. Insonni
ijtimoiy muhit bilan aloqasi tug’ilishni davom ettirishda, bilim va tajribalar
almashishda, ma`naviy ehtiyojlarini qondirishda, intellektual qobiliyatlarni
oshirishda foydalaniladi va shakllanadi.

5Zamonaviy industrial jamiyatda inson atrof-muhit komponentlari (biosfera,
texnosfera va ijtimoiy muhit) bilan o`zaro ta`sirda bo`ladi. YA`ni, inson tabiiy
atrof- muhitga uzluksiz ta`sir etsa, o`z navbatida biosfera va insonning
ehtiyojlaridan kelib chiqib uning uzluksiz jismoniy va aqliy faoliyatining mahsuli
bo`lgan texnosfera va ijtimoiy muhit ham insonga to`g’ridan to`g’ri yoki sirtdan
doimiy ta`sir etadi. YUqorida qayd etilganlar asosida quyidagicha xulosa chiqarish
mumkin:
1. zamonaviy inson uni o`rab turgan atrof-muhitning tashkil etuvchilari
ya`ni, tabiiy, texnogen (texnosfera) va ijtimoiy muhit bilan uzluksiz o`zaro ta`sirda
bo`ladi;
2. XIX asr oxiridan boshlab XX asr davomida va hozirgi davrda ham
texnosfera va ijtimoiy muhit uzluksiz rivojlanmoqda, bunga ushbu sohada inson
faoliyati orqali o`zlashtirilgan ulushlarni oshib borayotganligi isbotdir;
3. Texnosferani rivojlanishi tabiiy muhitni o`zgartirish hisobiga
amalga oshmoqda.
Zamonaviy hayotda insonlarning ijtimoiy mavqelarini yuksalishi bilan
birga ularning tinchligiga, sog’ligiga va mehnati xavfsizligiga xavf soladigan
omillar soni ham ortib bormoqda. Ma`lum sharoitda ularni insonlarning ruhiy
holatiga, sog’ligiga salbiy ta`sirini ko`rsatishi hammaga ma`lum. SHu sababli
insonlarni nafaqat ularning aqliy yoki jismoniy mehnat faoliyati davomida balki,
yashash joyida, yo`lda va barcha holatlarda xavfsizligini, yaxshi kayfiyatini,
mehnat qobiliyati va ish unumdorligini taminlash, sog’ligi haqida qayg’urish
masalalarini ijobiy hal etish juda dolzarb masalalardan biridir.
Qayd qilingan masalalarni ijobiy hal etishda hayot faoliyati xavfsizligi
fanining o`rni, uning nazariy ma`lumotlari bilan bo`lajak mutaxassislarni
qurollantirish, muammolarni ijtimoiy hayotda mumkin qadar ijobiy hal etilishiga
yordam beradi.

62. Hayot faoliyati xavfsizligi fanining maqsadi va vazifalari
Hayot faoliyati xavfsizligi (HFX) — ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish muhitida insonni atrof muhitga ta`sirini hisobga olgan holda
xavfsizligini taminlashga yo`naltirilgan bilimlar sistemasidir.
HFXning maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz holatga erishish,
jarohatlanishni oldini olish, insonlar sog’ligini saqlash, mehnat qobiliyatini va
mehnat sifatini oshirish hisoblanadi.
Qo`yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani echish
lozim bo`ladi:
1. Ilmiy (inson-mashina sistemasini; atrof muhit-inson, xavfli (zararli)
ishlab chiqarish omillari va boshqalarni matematik modellashtirish);
2. Amaliy (uskunalarga xizmat ko`rsatishda mehnat xavfsizligini
taminlash).
Hayotiy jarayonda insonni atrof-muhit va uning tashkil etuvchilari bilan
o`zaro ta`siri YU.N.Kurjakovskiyning «Hayot faqat moddalar, energiyalar va
informatsiyalar oqimlarini tirik tana orqali harakati jarayonida mavjud bo`la
olmaydi» degan hayotni saqlash qonuniga mos holda elementlar orasidagi
moddalar massasining, barcha turdagi energiyalar va informatsiyalarning oqimlari
sistemasiga asoslangan.
Hayotni saqlash qonunidagi oqimlar insonga o`zini oziq-ovqatga, suvga,
havoga, quyosh energiyasiga, o`rab turgan muhit haqidagi informatsiyalarga
bo`lgan ehtiyojlarini qanoatlantirishi uchun kerak. SHu bilan bir vaqtda inson
hayotiy fazasida o`zidan ongli faoliyati bilan aloqador bo`lgan (mexaniq,
intellektual energiyalar) bioliogik jarayon chiqimlari ko`rinishidagi ma`lum
massadagi moddalar oqimini, issiqlik energiya va boshqa energiya oqimini
ajratadi. Moddalar va energiyalar oqimi almashinuvi inson ishtirok etmaydigan
jarayonlar uchun ham xarakterlidir.
Tabiiy muhit bizning planetamizga quyosh energiyasi oqimi kirib kelishini

7ta`minlaydi. Bu esa o`z navbatida biosferada o`simlik va hayvonlar oqimini,
moddalar (havo, suv) adiabatik oqimini, har xil energiyalar oqimini, jumladan
favqulodda holatlarda tabiiy muhitdagi energiyalar oqimini ro`yobga keltiradi.
Texnosfera uchun barcha turdagi xom ashyo va energiyalar oqimi,
mahsulotlar va odamlar navbati oqimlarining har xilligi; chiqindi oqimlari
(atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilar, suv hovzalariga tashlanayotgan sanoat
chiqindilari, iflos suvlar, suyuq va qattiq chiqindilar, har xil energetik ta`sirlar)
xarakterlidir.
Har qanday xo`jalik yuritishning chiqindilari va teskari samarasi bo`ladi va
ularni butunlay yo`qotib bo`lmaydi. Ularni bir fizik-ximik shakldan boshqa
shaklga o`tkazish yoki fazoga chiqarib yuborish mumkin. Bundan tashqari
texnosferada yuz beradigan to`satdan portlash, yong’inlar natijasida, qurilish
konstruktsiyalarini buzilishida, transport avariyalarida va shunga o`xshashlarda
katta miqdordagi chiqindilar hosil bo`lishi va energiya oqimlarini yuzaga keltirishi
mumkin.
Ijtimoiy muhit tabiiy va texnogen olamni o`zgartirishga yo`naltirilgan
insonga xarakterli bo`lgan barcha energiya oqimlarini ishlab chiqaradi va iste`mol
qiladi. Bular misol qilib jamiyatdagi chekish, alkogol ichimliklar, narkotik
moddalar va shunga o`xshashlarni iste`mol qilishga aloqador zararli holatlarni
keltirish mumkin.
«Inson - atrof muhit» sistemasini har xil komponentlari, energiya va
informatsiyalarini xarakterli massalar oqimini quyida keltiramiz:
Tabiiy muhitning asosiy oqimlari.
- quyosh nurlanishi, yulduz va planetalar nurlanishi;
- kosmik nurlar, chang, asteroidlar;
- yerning elektr va magnit maydoni;
- ekosistemalarda, biosferada moddalar aylanishi;
- atmosfera, gidrosfera va litosfera holatlari shu jumladan favqulodda
holatlar;
- boshqalar.

8Texnosferadagi asosiy oqimlar.
- xomashyolar, energiyalar oqimi;
- iqtisodiyot sohasi mahsulotlarining oqimi;
- iqtisodiyot sohasi chiqindilari;
- maishiy chiqindilar;
- axborot oqimlari;
- transport oqimlari;
- yorug’lik oqimi (sun`iy yoritish);
- moddalar va texnogen avariyalardagi energiya oqimlari;
- boshqalar.
Ijtimoiy muhitdagi asosiy oqimlar.
- axborot oqimlari (o`qitish, davlat boshqaruvi, xalqaro hamkorlik
boshqalar);
- odamlar oqimi (demografik portlash, aholi urbanizatsiyasi);
- narkotik , alkogol vositalar va boshqa oqimlari;
- boshqalar.
Hayot faoliyati jarayonida inson iste`mol qiladigan va chiqaradigan
asosiy oqimlar.
- kislorod, oziq-ovqat, suv va boshqa moddalar (alkogol, tamaki,
narkotiklar) oqimlari;
- energiyalar oqimi (mexaniq, issiqlik, quyosh va boshqalar);
- informatsiya oqimlari;
-hayot faoliyat jarayonidagi chiqindilar oqimi;
-boshqalar.
3. HFX kursining qisqacha mazmuni
HFX insonni har qanday muhitdagi faoliyatida uning xavfsizligi va
sog’ligini ta`minlovchi, xavfli va zararli omillardan himoya qiluvchi amaliyot va
nazariyani qamrab olgan ilmiy bilimlar majmuidir.

9Bu fan quyidagi asosiy masalalarni echadi:
- atrof muhitning noqulay ta`sirlarini turkumlaydi (aniqlaydi va
sonli baholaydi);
- insonni xavflardan himoyalaydi yoki unga noqulay omillar ta`sirini
oldini oladi;
- xavfli va zararli omillarni ta`siri salbiy oqibatlarini tugatish;
- muhitda insonga normal, shinam sharoit yaratish.
HFXning integral ko`rsatkichi hayotning davomiyligi hisoblanadi.
TSivilizatsiya taraqqiyoti (ilmiy-texnikaning, iqtisodning rivojlanish, qishloq
xo`jaligini industrlashtirish, har xil energiyalardan foydalanish - yadro
energiyasigacha, yangi mashina va mexanizmlarni yaratilishi, zararkunandalarga
qarshi har xil o`g’itlarning qo`llanilishi) inson sog’ligiga salbiy ta`sir etuvchi
zararli omillar miqdorini sezilarli darajada ko`paytirmoqda. SHu sababli ushbu
omillardan himoyalash inson hayot faoliyatini taminlashning muhim elementi
bo`lib qolmoqda.
Insoniyat paydo bo`lgandan boshlab o`zining ko`payishi davomida
iqtisodiyotni rivojlantirish bilan birga xavfsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy sistemasini
yaratdi. Buning oqibatida insonga zararli ta`sirlar sonini oshishiga qaramasdan
insonning xavfsizligi darajasi ortdi. Hozirgi vaqtda eng rivojlangan mamlakatlarda
insonlarning o`rtacha umr ko`rishi 77 yoshni tashkil qiladi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” kursi inson organizmi va atrof muhit
o`rtasidagi murakkab aloqalarni bilish jarayonini ko`zda tutadi. Insonni muhitga
ta`siri fizikaviy qonunlar bo`yicha muhitning barcha tashkil etuvchilari
(komponentlari)ni qarama- qarshi ta`sirini yuzaga keltiradi. Inson organizmi u yoki
bu ta`sirlarni moslashish chegarasidan oshmaguncha og’riqsiz qabul qiladi.
Hayot faoliyati xavfsizligi quyidagi masalalarni ko`rib chiqadi:
- maishiy muhitdagi xavfsizlik;

10- ishlab chiqarish muhitidagi xavfsizlik;
- shahar muhitidagi hayot faoliyati xavfsizligi;
- atrof muhitdagi xavfsizlik;
- tinchlik va urush vaqtidagi favqulodda holatlar.
Maishiy muhit – bu maishiy sharoitdagi insonga ta`sir qiluvchi barcha
omillarning yig’indisidir. Organizmni maishiy omillarga reaktsiyasini fanning
sog’lom turmush tarzi, sog’lom turmush tarzining kasallik profilaktikasi bilan
aloqasi masalalariga bag’ishlangan mavzularida o`qish mumkin.
Ishlab chiqarish muhiti – bu mehnat faoliyati jarayonida insonga ta`sir
qiluvchi omillar yig’indisidir.
Tabiiy muhitdagi xavfsizlik – bu ekologiyaning sohalaridan biridir.
Ekologiya organizmni atrof muhit bilan o`zaro ta`siri qonuniyatlarini
o`rganadi.

11II BOB Xavfsizlikni ta’minlash asoslari va faoliyat xavfsizligini tahlil
qilish
2. Hayot faoliyati xavfsizligini taminlash asoslari va tarkibiy
qismlari
Xavfsizlik umumiy nazariyasining tuzilishida asoslar va usullar
ko`rilayotgan sohadagi aloqalar to`g’risida to`liq tasavvur qilishda metodologik
ahamiyatga ega.
Asos , bu - fikr, g’oya, maqsad (asosiy holat)dir . Usul , bu – e ng umumiy
qonuniyatlarni bilish orqali maqsadga erishish yo`lidir.
Xavfsizlikni taminlash asoslari, usullari mantiq hamda dialektikaga xos
umumiy usullarga tegishli bo`lmay, maxsus va ayrim usullardan hisoblanadi.
Usullar va asoslar o`zaro bog’liqdir. Xavfsizlikni taminlash choralari, bu –
usullarni va asoslarni amaliy, tashkiliy, moddiy gavdalantirib amalga oshirishdir.
Asoslar, usullar, choralar xavfsizlikni ta`min etishdagi mantiqiy
pog’onadir. Ularni tanlab olish faoliyatning aniq sharoitlariga, xavfning darajasiga
va boshqa mezonlarga bog’liq.
Xavfsizlikni taminlash yo`llari ko`p. Ularni belgilariga qarab bir necha
sinfga ajratish mumkin. Masalan , yo`naltiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqaruv.
2. Yo`naltiruvchi belgilari: operatorning faolligi, iqtidori; tizimning
tartibsizlanishi (destruktsiya), operatorni almashtirish, tasniflash, xavflarni
yo`qotish, tartiblash, xavfni kamaytirish.
3. Texnik belgilari: blokirovkalash, vakuumlash, germetiklash, masofadan
boshqarish, mahkamlash, to`siqlar orqali himoyalash, ojiz zveno qo`llash, siqilgan
havo qo`llash, harakatlarni sekinlashtirish.
4. Tashkiliy belgilari: vaqt bilan himoyalash, axborot (ma`lumotlar),
zahiralash, mos kelmaslik, me`yorlash, xodimlar tanlash, ergonomiklik.
5. Boshqaruv: moslik, nazorat, qarshi aloqa, javobgarlik, rejalilik,
rag’batlantirishlar, samaradorlik, boshqarish.

122. Xavfsizlikni taminlash usullari, ta`riflari
Inson mehnat faoliyati jarayonida bo`ladigan fazo – ish joyi (gomosfera) ,
doim mavjud yoki vaqti-vaqti bilan xavf paydo bo`ladigan fazoni noksosfera
deyiladi.
Xavfsizlikni taminlashga quyidagi usullar orqali erishiladi:
a) gomosfera va noksosferani fazoviy va vaqt bo`yicha ajratib qo`yish, buni
hal qilish uchun masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, rabotlashtirish vositalari
yordamidan foydalaniladi;
b) xavflarni yo`qotish yo`li bilan noksosferani me`yorlashtirish. Bu usulga
ishchilarning shovqin, gaz, changdan jarohatlanishidan saqlovchi shaxsiy va
birgalikdagi himoya vositalarini qo`llashi kiradi;
d) bu usul ishchilarni tegishli muhitga moslashtirishga, ularni himoyalash
darajasini ko`tarishga yo`naltirilgan har xil vositalar va usullar: kasbiga qarab
tanlash, ruhiy ta`sir va (shaxsiy) himoya vositalari qo`llashni o`z ichiga oladi.
Amalda esa yuqorida aytilgan usullar birgalikda qo`llaniladi.
Xavfsizlikni ta`minlovchi vositalarga, jamoa (JHV) va shaxsiy (SHHV)
himoya vositalari kiradi. Ular o`z navbatida xavfsizlikning turi, tuzilishi, ishlatish
sohasiga ko`ra guruhlarga bo`linadi.
3. Hayot faoliyati xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari
HFX uslubiy va boshqaruv masalalarining xavfsizlik darajasi va «T»ga
ob`ektiv ta`siri katta.
1. Boshqarishning tashkiliy ishlarini nazorat qilish va tekshirish
tizimini yaratish.
2. Tadbirlarning ta`sir qilishini, foydasini aniqlash.
3. Rag’batlantirish.
HFX boshqarilishida inson-muhit tizimi tushuniladi. HFXni boshqarish

13ob`ektiv xavfli holatdan kam xavfli holatga o`tkazishdir. Bunga iqtisodiy va texnik
maqsadga muvofiqlik shartlariga amal qilinadi.
HFX ni boshqarishning vazifalari quyidagilardan iborat: Ob`ekt holatining
tahlili va bahosi.
1. Ob`ekt holatining tahlili va hisoboti.
2. Boshqarishning tadbirlari.
3. Boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlarni tashkil qilish.
III BOB Xavflar, ularning tasnifi. Faoliyat xavfsizligini ta’minlash
tamoyillari, uslublari
a. Xavflar va ularning turlari
Xavf-xatar deganda, odam sog’ligiga bevosita yoki bilvosita zarar
yetkazadigan ko`ngilsiz hodisalar tushuniladi. Xavfning bunday tushunchasi
oldingi standart tushunchalar (ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari)ni o`z
ichiga oladi, chunki hayot faoliyat xavfsizligi faoliyatning hamma shakllari va
omillarini nazarda tutadi.
Hayot faoliyatiga to`g’ri kelmaydigan elementlar tizimi, ximiyaviy hamda
biologik faol moddalar yashirin xavfga egadir.
Xavflar taksonomiyasi - bu murakkab hodisalarni, tushunchalarni, kishi
faoliyatiga qaratilgan narsalarni tasniflash va tizimlash to`g’risidagi fandir. U
faoliyat xavfsizligi borasida bilimlarni uyushtirishda, xavflarning tartibini yanada
chuqurroq o`rganishda katta ahamiyatga ega. Taksonomiya yangi fan bo`lib, hali
to`la ishlab chiqilmagan. Biroq uning ayrim qismlari quyidagilarni tashkil etadi:
- kelib chiqishi bo`yicha xavflar: tabiiy, texnik, ekologik, aralash
bo`ladi;
- rasmiy standartga asosan fizik, ximiyaviy, biologik va ruhiy turlarga
bo`linadi;

14- salbiy oqibatlarning ro`y berish vaqti bo`yicha impul’siy (beixtiyor
harakat) va kumulyativ (tusatdan keluvchi) turlarda bo`ladi;
- xavflar tarqalishiga yo`l qo`ymaslik bo`yicha (lokalizatsiya) –
litosfera, gidrosfera, atmosfera va koinot bilan bog’liq bo`ladi;
- kelib chiqadigan oqibatlariga ko`ra charchash, kasallanish,
jarohatlanish, halokatlar, yong’inlar ko`rinishida bo`ladi;
- keltiradigan zarari bo`yicha ijtimoiy, texnik, ekologik va boshqa turlarga
bo`linadi;
- namoyon bo`lishi bo`yicha maishiy, sport, yo`l-transport, ishlab
chiqarish va harbiy bo`ladi;
- olamga ta`siri bo`yicha o`ta ta`sirchan (zaharlar, kislotalar) va sust
(narkotik moddalar, arok, sigaret) bo`ladi. Sust ta`sir deganda odamning o`zi
sababchi bo`ladigan xavf tushuniladi.
Xavflar ruyxati – bu aniq bir tartiblar bo`yicha qo`yilgan nomlar,
atamalardir (o`zgaruvchan harorat, havo harakatining tezligi, havo bosimi,
yorug’lik, havoni ionlash, portlash, gerbitsid, shovqin, tebranish, yong’in,
zaharli moddalar,lazyernuri, elektr yoyi va boshqalar) . Har bir tekshiriladigan
ob`ektda o`tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob`ekt (tsex, ish joyi,
texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladi.
Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taminlashga
qaratilgan tadbirlar uchun etarli darajada kerak bo`lgan miqdoriy, vaqtincha,
fazoviy va boshqa xususiyatlarni aniqlab amalga oshirish jarayonidir.
Sabab va oqibatlar . YAshirin xavflarni amalga oshishiga olib keladigan
sharoit-sabab deb ataladi. Sabablar, jarohatlar, yuqumli kasalliklarni keng
tarqalishi (epidemiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlarni keltirib
chiqaradi.
Xavf, sabab, oqibat uchligi-bu yashirin xavflarni va zararlarni amalga
oshiruvchi mantiqiy jarayondir. Masalan: Zahar (xavf)- dori tayyorlashning xatosi
(sabab)- zaharlanish (kungilsiz oqibatlar).
Mutloqa xavfsiz bo`lgan ish (faoliyat) bo`lishi mumkin emas. Demak,

15faoliyat qanday bo`lmasin, unda yashirin xavf bo`ladi. Bu aksioma hayot faoliyati
xavfsizligida metodologik ahamiyatga ega.
b. Xavflarni o`rganish usullari
Xavflarni o`rganish tartibi uch bosqichda amalga oshiriladi:
Birinchi bosqich- xavflarni oldindan tahlil etish. Bu bosqich uch qadam
bilan bajariladi: 1-qadam-xavf manbalarini aniqlash; 2-qadam-xavflarni vujudga
keltiradigan qismlarni aniqlash; 3-qadam-tahlilni chegaralash, ya`ni,
tekshirilmaydigan xavflarni chiqarib tashlash.
Ikkinchi bosqich- xavfli holatlarni ketma-ketligini aniqlash, hodisa va
xavflar daraxtini tuzish. Xavflar daraxti yuqoridan pastga qarab quriladi hamda
sabablari hisobga olingan holda tamom bo`ladi.
Uchinchi bosqich - oqibatlarni tahlil qilish. Xavfsizlik tizimi, bu-
xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo`llarini tayyorlash va asoslashda
foydalaniladigan metodologik choralar yig’indisidir. O`zaro ta`siri bilan aniq bir
maqsadga etishtiradigan aloqador qismlar yig’indisi tizim deb ataladi.
Tizim deganda birgina moddiy ob`ektdan tashqari aloqalar va bog’lanishlar
ham tushuniladi. Har qanday sozlangan mashina texnik tizimga misol bo`lishi
mumkin.
Tarkibiga odam ham kiradigan element tizimi ergonomik tizim deb
ataladi.
Masalan, «Odam-mashina», «odam-mashina-atrof-muhit».
Tizimlash tamoyili hodisalarni o`zaro bog’liq ravishda bir to`plam
tariqasida o`rganadi. Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element
deb aytiladi. Masalan, yong’in-yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod,
yondiruvchi. Bu yerda yong’in-tizim, yonuvchi modda-oksidlovchi, yondiruvchi-
uning elementlari. Agar birorta elementni sho’lardan chiqarib tashlasak, tizim
buziladi. Tizimda bor sifat uning elementlarida bo`lmaydi. Bu tizimning muhim
xususiyati bo`lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. Ko`ngilsiz
voqealarning paydo bo`lish sabablarini aniqlash, ularni kamaytirishga qaratilgan
tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlilining asosiy maqsadidir.

16Har qanday sabablar natijasida vujudga kelgan xavflar zarar keltiradi.
Sababsiz haqiqiy xavf ham, zarar ham yo`q. Demak, xavfdan saqlanish uning kelib
chiqish sabablarini bilishga asoslangan.
Sodir bo`lgan xavflar bilan sabablar o`rtasida sabab-oqibat aloqasi bor. O`z
navbatida bir sabab ikkinchi sababiy oqibatni keltirib chiqaradi va h.k. SHunday
qilib, sabablar va xavflar zanjirsimon tizimni yaratadi. Bunday grafikning tasviri
shoxli daraxtga o`xshaydi. Quriladigan daraxtlarda sabab va xavf shoxlari bor.
Ularni o`zaro ajratib tashlash mumkin emas. SHuning uchun xavfsizlikni tahlil
etishda tuzilgan tasvirni sabablar va xavflar daraxti deb atash lozim.
Tahlil usuli. Xavfsizlikni ko`ngilsiz voqea ro`y berishdan oldin (aprior)
yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo`llaniladigan usul
bevosita yoki aksincha bo`ladi.
Aprior tahlilda shu tizimga xos bo`lishi mumkin bo`lgan (yashirin)
kungilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha holatlar to`plami
tuziladi. Aposterior tahlil esa ko`ngilsiz voqea yuz bergandan so`ng kelajakda
tadbirlar ishlab chiqishdir. Bu ikki ucho’l bir-birini to`ldiradi.
To`g’ri usulda taxrir qilishda oqibatni oldindan kurish uchun sabablar
o`rganiladi. Teskari usulda esa oqibat tahlil kilinib, sabablari aniqlanadi. Bu
usullarning asosiy maqsadi ko`ngilsiz voqealarni oldini olishdir. Voqealarni kelib
chiqish ehtimoli va tezligi ma`lum bo`lsa, vokeaning taxminan qanday natija bilan
tamom bo`lishini aniqlash mumkin.
Xavfsizlikning tahlilida tizimning parametrlarini yoki chegarasini aniqlash
asosiy masala hisoblanadi. Agar tizim juda chegaralangan bo`lsa, biror xavfli
hollar yoki omillar etibordan tashqarida qolishi, agar tizimga o`ta keng qaralsa,
tahlil natijalari noaniq bo`lishi mumkin.
Tahlil o`tkazish darajasi aniq maqsadlarga bog’liq. Aniq bir holatda
ogohlantirish yo`li bilan ta`sir qilish mumkin bo`lgan hodisalarni aniqlash umumiy
ish uslubi hisoblanadi.

17c. Faoliyat va uni xavfsizligini ta`minlash
«Inson-muhit», «inson-ishlab chiqarish» va boshqa tizimlar murakkab ko`p
tarkibli uyushmalardan (tizimlardan) hisoblanadi. Xavflarni o`rganish va tahlil
jarayonida tarkiblarga ajratiladi (1;2-rasmlar).
1.- rasm. Faoliyat modeli: 1-inson; 2-muhit; 3-aks ta`sir qiluvchi aloqalar.
Aniq faoliyat sharoitida bu turkumlar (elementlar) yanada ravshanlashadi.
SHuning uchun faoliyatni loyihalashda uning turkumlarini (elementlarini) etarli
darajada aniqlab, to`g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanib, ularning
xavfli xususiyatlari topiladi.Salbiy
oqibat MuhitInson

182.- rasm. Faoliyatni turkumlarga ajratish:
1- inson; 2-mehnat quroli; 3-mehnat vositalari; 4-quvvat (energiya); 5-
mehnat mahsulotlari; 6-texnologiya; 7-flora; 8-fauna; 9-ma`lumot; 10-tabiiy iqlim;
11- mehnatni tashkil etish; 12-jamoa; n-boshqalar.
1- jadval
HFX ni loyihalashning taxminiy tizimlari
T/R Loyihalash ishlarining ketma-ketligi Ishlarning natijalari
1 Loyihalanayotgan yoki mavjud
ob`ektni qismlarga ajratish Aniqlanadi:
1. Ish buyumlari
2. Ish vositalari: uskuna, imorat,
inshootlar
3. Quvvat
4. Ish mahsulotlari
5. Texnologik jarayonlar
6. Tabiiy iqlim omillari 7.Flora-
fao`na
8. Ishchilar
9. Ish joyi, tsex
2 Har bir elementning vujudga
keltirishi mumkin bo`lgan
xavflarning identifikatsiyalash Xavflar ruyxati
3 Sabablar va xavflar «SHajarasi» ni
tuzish Xavflar sabablari
4 Xavflarning miqdoriy va sifatiy
bahosi, YQB va «T» darajasi bilan Himoya qilinishi kerak bo`lgan
xavflar va sabablar ruyxati

19solishtirish
5 Maqsadni aniqlash Erishish kerak
bo`lgan ish
sharoitining parametrlarini
aniqlash
6 Xavfsizlik
ko`rsatkichlari bo`yicha
ob`ektlarni umumiy baholash Qabul qilingan
integral yoki ball
ko`rsatkichlari
7 Bo`lishi mumkin bo`lgan
asoslar, usullar va
xavfsizlikni tamin
etadigan vositalar Asoslar, usullar va
alternativlarni to`plash
8 Har bir alternativning avzalligi
va kamchiligini, zarar va foydasini
tahlil etish To`g’ri keladigan xilini tanlab
olish
9 Qabul qilinishi mumkin
bo`lgan asoslarni, usullarni
va vositalarni
tahlil etish To`g’ri keladigan xilini tanlab
olish
1
0 Hisob-kitob Masalani aniq echish
1
1 Foydasini baholash Texnik, ijtimoiy,
iqtisodiy
foydasining ko`rsatkichlari

Hayot faolivati xavfsizligi fani bo’yicha glossariy tuzish

Sotib olish