Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 104.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Январь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

9 Продаж

Hind okeni

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi  _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
G U LI ST O N - 2 02 4
1 MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................................................................ 11
I BOB. DUNYO OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF ..................................................................................... 12
1.1. Dunyo okeanining tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari ........................................................................... 12
1.2. Dunyo okeani qismlari ........................................................................................................................ 15
  Dengizlar ............................................................................................................................................... 18
Maydoni ................................................................................................................................................. 18
Maksimal chuqurligi, metr hisobida ...................................................................................................... 18
Qaysi okeanda joylashgan ..................................................................................................................... 18
Sargasso ................................................................................................................................................. 18
6500 ....................................................................................................................................................... 18
6995 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Filippin ................................................................................................................................................... 18
5726 ....................................................................................................................................................... 18
10265 ..................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Korall ..................................................................................................................................................... 18
4068 ....................................................................................................................................................... 18
9174 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Arabiston ............................................................................................................................................... 18
3832 ....................................................................................................................................................... 18
5803 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Janubiy-Xitoy ......................................................................................................................................... 18
3537 ....................................................................................................................................................... 18
5560 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Fidji ........................................................................................................................................................ 18
3177 ....................................................................................................................................................... 18
7633 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
2 Uedell .................................................................................................................................................... 18
2920 ....................................................................................................................................................... 18
6820 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Karib ...................................................................................................................................................... 18
2754 ....................................................................................................................................................... 18
7686 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
O’rta Yer ................................................................................................................................................ 18
2500 ....................................................................................................................................................... 18
5121 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Tasman .................................................................................................................................................. 18
2331 ....................................................................................................................................................... 18
5200 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Bering .................................................................................................................................................... 18
2315 ....................................................................................................................................................... 18
4151 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Bengal qo’ltig’i ....................................................................................................................................... 18
2172 ....................................................................................................................................................... 18
4694 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Oxota ..................................................................................................................................................... 18
1603 ....................................................................................................................................................... 18
3916 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Meksika qo’ltig’i ..................................................................................................................................... 18
1543 ....................................................................................................................................................... 18
4384 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Gvineya qo’ltig’i ..................................................................................................................................... 18
1533 ....................................................................................................................................................... 18
6363 ....................................................................................................................................................... 18
3 Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Barens .................................................................................................................................................... 18
1424 ....................................................................................................................................................... 18
600 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Norveg ................................................................................................................................................... 18
1400 ....................................................................................................................................................... 18
3970 ....................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Skosha ................................................................................................................................................... 18
1300 ....................................................................................................................................................... 18
6022 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Sharqiy-Xitoy ......................................................................................................................................... 18
1249 ....................................................................................................................................................... 18
2719 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Gudzon qo’ltig’i ...................................................................................................................................... 18
1230 ....................................................................................................................................................... 18
258 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Grenlandiya ........................................................................................................................................... 18
1195 ....................................................................................................................................................... 18
5527 ....................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Somova .................................................................................................................................................. 18
1150 ....................................................................................................................................................... 18
3000 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Riser-Larsena ......................................................................................................................................... 18
1138 ....................................................................................................................................................... 18
3000 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Yapon ..................................................................................................................................................... 18
1062 ....................................................................................................................................................... 18
4 3742 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Molukka ................................................................................................................................................. 18
291 ......................................................................................................................................................... 18
4180 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Avliyo Lavrentiy qo’ltig’i ......................................................................................................................... 18
263 ......................................................................................................................................................... 18
572 ......................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Hamdo’stlik ............................................................................................................................................ 18
258 ......................................................................................................................................................... 18
3000 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Ioniya ..................................................................................................................................................... 18
169 ......................................................................................................................................................... 18
5121 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Oq .......................................................................................................................................................... 18
90 ........................................................................................................................................................... 18
340 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Arafur .................................................................................................................................................... 18
1017 ....................................................................................................................................................... 18
3680 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Flores ..................................................................................................................................................... 18
115 ......................................................................................................................................................... 18
5234 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Irland ..................................................................................................................................................... 18
100 ......................................................................................................................................................... 18
175 ......................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Amundsen ............................................................................................................................................. 18
5 98 ........................................................................................................................................................... 18
585 ......................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Adriatika ................................................................................................................................................ 18
144 ......................................................................................................................................................... 18
1230 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Sarqiy-Sibir ............................................................................................................................................. 18
945 ......................................................................................................................................................... 18
358 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Lazaryev ................................................................................................................................................. 18
929 ......................................................................................................................................................... 18
4500 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Kara ....................................................................................................................................................... 18
893 ......................................................................................................................................................... 18
620 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Labrador ................................................................................................................................................ 18
840 ......................................................................................................................................................... 18
4316 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Lakkadiv ................................................................................................................................................. 18
786 ......................................................................................................................................................... 18
4131 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Solomon ................................................................................................................................................. 18
755 ......................................................................................................................................................... 18
9103 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Banda ..................................................................................................................................................... 18
714 ......................................................................................................................................................... 18
7440 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
6 Kosmonavtlar ......................................................................................................................................... 18
699 ......................................................................................................................................................... 18
4798 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Baffin ..................................................................................................................................................... 18
689 ......................................................................................................................................................... 18
2136 ....................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Laptevlar ................................................................................................................................................ 18
672 ......................................................................................................................................................... 18
3385 ....................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Andaman ............................................................................................................................................... 18
605 ......................................................................................................................................................... 18
4507 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Chukotka ................................................................................................................................................ 18
590 ......................................................................................................................................................... 18
160 ......................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Shimoliy ................................................................................................................................................. 18
544 ......................................................................................................................................................... 18
809 ......................................................................................................................................................... 18
Atдantika ............................................................................................................................................... 18
Bellinsgauzen ......................................................................................................................................... 18
487 ......................................................................................................................................................... 18
4470 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Sulavesi .................................................................................................................................................. 18
453 ......................................................................................................................................................... 18
6220 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Qizil ........................................................................................................................................................ 18
450 ......................................................................................................................................................... 18
3040 ....................................................................................................................................................... 18
7 Hind ....................................................................................................................................................... 18
Bofort .................................................................................................................................................... 18
450 ......................................................................................................................................................... 18
4683 ....................................................................................................................................................... 18
Shimoliy Muz ......................................................................................................................................... 18
Ross ....................................................................................................................................................... 18
439 ......................................................................................................................................................... 18
2972 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Timor ..................................................................................................................................................... 18
432 ......................................................................................................................................................... 18
3310 ....................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Qora ....................................................................................................................................................... 18
422 ......................................................................................................................................................... 18
2210 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Sariq ....................................................................................................................................................... 18
416 ......................................................................................................................................................... 18
106 ......................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Boltiq ..................................................................................................................................................... 18
415 ......................................................................................................................................................... 18
470 ......................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Kaspiy .................................................................................................................................................... 18
371 ......................................................................................................................................................... 18
1025 ....................................................................................................................................................... 18
Sulu ........................................................................................................................................................ 18
335 ......................................................................................................................................................... 18
5576 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Mouson ................................................................................................................................................. 18
333 ......................................................................................................................................................... 18
1000 ....................................................................................................................................................... 18
8 Hind ....................................................................................................................................................... 18
Dyurvil ................................................................................................................................................... 18
315 ......................................................................................................................................................... 18
3610 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Yava ....................................................................................................................................................... 18
310 ......................................................................................................................................................... 18
1272 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Bismark .................................................................................................................................................. 18
310 ......................................................................................................................................................... 18
2665 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
Persid qo’ltig’i ........................................................................................................................................ 18
251 ......................................................................................................................................................... 18
90 ........................................................................................................................................................... 18
Hind ....................................................................................................................................................... 18
Biskay qo’ltig’i ........................................................................................................................................ 18
223 ......................................................................................................................................................... 18
4735 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Turren .................................................................................................................................................... 18
214 ......................................................................................................................................................... 18
3719 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Egey ....................................................................................................................................................... 18
214 ......................................................................................................................................................... 18
3543 ....................................................................................................................................................... 18
Atlantika ................................................................................................................................................ 18
Seram .................................................................................................................................................... 18
173 ......................................................................................................................................................... 18
5319 ....................................................................................................................................................... 18
Tinch ...................................................................................................................................................... 18
II BOB. HIND OKEANIGA UMUMIY GEOGRAFIK TAVSIF ............................................................................. 20
2.1. Hind okeanining geografik o’rni, o’rganish tarixi ................................................................................ 20
9 2.2. Geologik tuzilishi, relefi ....................................................................................................................... 24
2.3. Iqlimi, tabiat zonalari, foydali qazilmalari ........................................................................................... 27
XULOSA ...................................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................................................................... 33
10 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi.     Hind   okeani   dunyodagi   eng   yosh   va   eng   issiq
okeandir.   Uning   katta   qismi   janubiy   yarimsharda,   shimolda   esa   uzoq   materikga
boradi,   shuning   uchun   qadimgi   odamlar   uni   shunchaki   katta   dengiz   deb
hisoblashgan.   Aynan   shu   erda,   Hind   okeanida,   o’sha   odam   o’zining   birinchi
dengiz sayohatlarini boshlagan.
Osiyoning eng yirik daryolari Hind okeani havzasiga mansub: Bengal ko rfazigaʻ
quyiladigan   Salvin,   Irravadi   va   Brahmaputra   bilan   Gang;   Arab   dengiziga
quyiladigan  Hind   daryosi;   Dajla   va   Furot,   Fors   ko’rfazi   bilan   qo’shilish   joyidan
bir   oz   yuqorida   birlashadi.   Hind   okeaniga   quyiladigan   Afrikaning   yirik
daryolaridan   Zambezi   va   Limpoponi   eslatib   o’tish   kerak.   Ular   tufayli   okean
qirg’oqlaridagi suv loyqa bo’lib, cho’kindi jinslar - qum, loy va loy ko’p. Ammo
okeanning   ochiq   suvlari   hayratlanarli   darajada   tiniq.   Hind   okeanining   tropik
orollari   tozaligi   bilan   mashhur.   Turli   xil   hayvonlar   marjon   riflarida   o’z   o’rnini
topdi.   Hind   okeanida   mashhur   dengiz   shaytonlari,   noyob   kit   akulalari,   katta
og’izlar, dengiz sigirlari, dengiz ilonlari va boshqalar yashaydi.  
Kurs ishining  maqsadi.  Dunyo okeani va uning qismlari o’rganish, Hind okeani
misolida uning barcha xususiyatlarini puxta va mukammal o’rganish.
Kurs ishining  vazifalari:
- Dunyo ekanini qismlarga bo’lib olish;
- Hind okeani tarixini o’rganish;
- Yakuniy xulosa va jadval ishlash.
Kurs   ishining     tarkibi   va   hajmi.   Kurs   ishi   kirish,   ikkita   bob,   xulosa   va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatilardan iborat
11 I BOB. DUNYO OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
1.1. Dunyo okeanining tabiiy sharoiti va tabiiy boyliklari
Olimlarning fikricha, hayot okean sohillaridagi to’lqinlar hosil qilgan „hayot
sharbati   —   bo’tqasimon   loyqa"li   suv   muhitida   hosil   bo’lgan.   Okean   suvlarida
mikroskop   bilan   ko’rinadigan   organizmlardan   tortib   150   tonna   keladigan   ko’k
kitlargacha,   turli   xil   organizmlar   yashaydi.   Hozir   Dunyo   okeanida   160   ming
hayvon turi, 10 ming atrofida o’simlik turi mavjud.
Okean   organizmlari   yashash   joylariga   ko’ra   guruhlashtiriladi.   Masalan,
bentos   organizmlar   —   okean   suvlari   tubida,   yotqiziqlar   orasida   yashaydi.
Nektonlar   —   erkin   ko’chib   yuruvchi   organizmlar   bo’lsa,   planktonlar     suv
oqimlariga   qarshilik   ko’rsata   olmay,   muallaq   holatda   suzib   yuruvchi
organizmlardir   (fitoplankton   va   zooplanktonlar).   Dunyo   okeani   tabiiy
boyliklarning   xazinasi   hisoblanadi.   Bu   boyliklar   biologik,   kimyoviy,   ma’danli   va
yoqilg’i-energetika resurslaridan iborat. Hozir biologik resurslarning  2 % idangina
foydalanilmoqda. Lekin bu dunyoda iste’mol qilinadigan oqsil moddalarning 20 %
ini tashkil etadi.
Okean   suvlaridan   yiliga   treska,   seld,   skumbriya   baliqlari   ko’plab   ovlanadi.
Okean tubidan osh tuzi, brom, magniy, oltingugurt, aluminiy, mis, uran, kumush,
oltin olinadi. Dunyo okeanida neft va gaz eng ko’p Fors ko’rfazidan, shuningdek,
Venesuela qirg’oqlaridan, Shimoliy dengizdan, Meksika qo’ltig’idan qazib olinadi.
Dunyo   okeani   eng   muhim   va   arzon   dengiz   transporti   yo’li   vazifasini
bajaradi.   Savdo-iqtisodiy   aloqalar   doirasidagi   mahsulot   tashishning   60   %   dan
ortig’i dengiz transporti orqali bajariladi. Dunyo xo’jaligining rivojlanishi, xalqaro
mehnat taqsimotining yuzaga kelishi, savdo-sotiqning rivojlanishi dengiz transporti
tufaylidir.   Hozir   Dunyo   okeani   sohillarida   2   700   dan   ortiq   dengiz   port-shaharlari
mavjud.   Dengiz   transportida   tashiladigan   asosiy   yuk   neft   va   neft   mahsulotlariga
to’g’ri   keladi.   Ba’zan   bu   mahsulotlarni   tashiydigan   maxsus   kema   —   tankerlar
halokatga uchrab, sohil tabiatiga, dengiz organizmlariga katta talafot keltirmoqda.
12 Dengiz  turizmi   ham  okean  resurslaridan  foydalanishning  bir  sohasi   sifatida
tobora rivojlanmoqda.
Dunyo   okeanini   muhofaza   qilish   milliy,   regional   va   xalqaro   ko’lamda
amalga   oshiriladigan   tadbir.   Dunyo   okeanini   tadqiq   etish   va   foydalanish   hamda
muhofaza   qilish   maqsadida   ko’plab   xalqaro   tashkilotlar   tuzilgan.   Xalqaro   dengiz
qo’mitasi, Davlatlararo okeanografik komissiya  (UNESCO qoshida)  va boshqalar
Dunyo   okeani   boyliklaridan   oqilona   va   tejamkorlik   bilan   foydalanish,   ularni
muhofaza qilish, tiklash va ekologik sharoitini yaxshilash borasida ibratli faoliyat
ko’rsatmoqda.
  Suv ob’ektlarini o’rganuvchi olimlarning ko’pchiligi Jahon okeani haqida
bir fikrda: bu juda katta hajmdagi tabiiy resurslar ombori bo’lib, ularning miqdori
hatto quruqlikda joylashgan barcha minerallar va materiallardan ham oshib ketishi
mumkin.   Boylik   birinchi   navbatda   dengiz   suvini   o’z   ichiga   oladi,   chunki   uning
hajmi   butun   gidrosferaning   96   foizidan   ko’prog’ini   tashkil   qiladi.   Agar   biz   yer
shari aholisi sonini yaxlitlab, ularning sonini sakkiz milliard deb oladigan bo’lsak,
har   birimizda   250   million   kub   metr   dengiz   suvi   bo’ladi.   Agar   biz   ushbu
miqdorning   mingdan   bir   qismini   ishlata   olsak,   bunday   raqam   allaqachon
hayratlanarli tuyuladi. Ammo okeanlarda ko’plab hayvonlar yashaydi, ular bizning
hayotimizga ta’sir qiladi va yo’q bo’lib ketishi mumkin, ular okeanlarning umumiy
massasining   atigi   0,001%   ni   yo’q   qiladi.   Bundan   tashqari,   dengiz   suvida   75   ga
yaqin   turli   xil   kimyoviy   elementlar   mavjudligi   haqidagi   ma’lumot   diqqatga
sazovordir: oltin, magniy, tuz va hatto uran suvda. Aytgancha, inson hayotida juda
muhim bo’lgan yod ham dengiz suvidan ishlab chiqariladi.
Shuni ham unutmasligimiz kerakki, Jahon okeanida uning tubida va ostida
joylashgan ko’plab mineral resurslar mavjud. Zamonaviy inson uchun eng muhimi
gaz   va   neft   bo’lib,   ular   tubdan   qazib   olinadigan   boshqa   barcha   tabiiy   resurslar
narxining   taxminan   90%   ni   tashkil   qiladi.   Barcha   neftning   taxminan   uchdan   bir
qismi   kollektorlardan   olinadi.   Okean   tubining   yana   bir   boyligini   temir   va
marganets rudalari konlari deb atash mumkin, ularda ikkinchisidan tashqari 30 xil
turdagi metallar mavjud.
13 Shuni   ham   unutmasligimiz   kerakki,   oqim   energiya   manbai   bo’lib,   garchi
hozir to’liq foydalanilmasa ham, unchalik samarali emas, lekin kelajakda u shamol
turbinalaridan   ham   ko’proq   talabga   aylanishi   mumkin.   O’simliklar,   suv   o’tlari,
hayvonlar va boshqa dengiz biomassalari ham biz uchun muhimdir.
Suv resurslari. Ularga yuqorida yozilgan dengiz suvi kiradi.
Minerallar.   Chuqurlikda   qazib   olinadigan   turli   metallar   odamlar   hayotida
muhim rol  o’ynaydi. Asosiy miqdor  Barents va Kaspiy dengizlarida, shuningdek,
Meksika ko’rfazi yaqinida joylashgan. Biologik resurslar. Aksariyat odamlar sushi
iste’mol   qilishni   yaxshi   ko’radilar   va   ularning   tarkibida   eng   mazali   va   muhim
tarkibiy   qism   faqat   chuqurlikda   tutilgan   bir   xil   baliqdir.   Eng   "mahsuldor",
shubhasiz, Yaponiya, Norvegiya, Bering va Oxot dengizlari deb atash mumkin.
Energiya resurslari. Suv asosiy energiya manbai  bo’lmasligi mumkin, lekin
uning energiyasi juda yuqori salohiyatga ega.
20-asrdan   boshlab,   olimlar   Jahon   okeanini   to’liq   o’rganishni
boshlaganlarida, yana bir nechta muhim manba turlari paydo bo’ldi:
Yer;
geotermal;
Iqlim.
Okean resurslari
14 1.2. Dunyo okeani qismlari
Dunyo okeani qismlariga dengiz, qo’ltiq, bo’gozlar misol bo’ladi.
Dengiz   — Dunyo okeanining qismi; okeandan quruklik yoki orollar, yarim
orollar   va   suv   osti   relyefining   ko tarilgan   joylari   bilan   ajralib   turadi.   O ziningʻ ʻ
gidrologik,   meteorologik   va   iqlimiy   rejimi   bilan   okeanning   ochiq   qismidan   farq
qiladi. Dengiz quruqlik bilan qancha kup uralgan bulsa, okeandan tafovuti shuncha
kup   buladi.   Oke-anlarning   ayrim   ochiq   qismlari   shartli   ravishda   Dengiz   deyiladi,
mas,   Sargasso   Dengiz   va   Filippin   Dengiz   Aslida   kul   (mas,   Orol,   Kaspiy,   O lik	
ʻ
dengizlari),   lekin   maydoni   ancha   katta   bulganligidan   Dengiz   deb   atalgan,   ba zi
ʼ
Dengizlarga esa qo ltiq deyiladi (mas, Gudzon qo ltig i, Fors qo ltig i). Dengizlar	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
geografik   o rni   va   gidrologik   rejimi   xususiyatlariga   ko ra   3   guruhga   bo linadi:	
ʻ ʻ ʻ
materiklar orasidagi Dengizlar, materik ichkarisidagi Dengizlar va chekka 
Materiklar   orasidagi   Dengizlar   juda   chuqur   buladi.   Bularga   O rta   dengiz,	
ʻ
Avstraliya   va   Osiyo   orasidagi   Dengizlar,   Karib   dengizi   va   Qizil   dengiz   kiradi.
Materikdagi   Dengizlar   biron   materikning   ichkarisida   joylashgan   bo ladi.   Bularga	
ʻ
Oq dengiz, Boltiq dengizi, Qora dengiz, Azov dengizi va boshqa kiradi.
Chekka   Dengizlar   okean   va   materiklarning   chekkalarida   bo ladi.   Bularga
ʻ
Barens   dengizi,   Kara   dengizi,   Sharqiy   Sibir   dengizi,   Chukotka   dengizi,   Bering
dengizi, Yapon dengizi, Shimoliy dengiz va boshqa kiradi.
Dengiz   atrofidagi   qurukdik   Dengizning   iqlimi,   suv   rejimi   va   suv   osti
yotqiziqlariga   uz   ta sirini   ko rsatadi.   Bunday   ta sir   materik   ichkarisidagi   va	
ʼ ʻ ʼ
materiklar   orasidagi   Dengizlarda   ayniqsa   katta   buladi.  Dengiz   atrofidagi   daryolar
Dengizga   chuchuk   suv   bilan   birga   loyqa   (oqiziq)   jinslarni   keltiradi.   Dengizlar
geologik nuqtai nazardan yosh hosillardir. Ular uchlamchi davrda vujudga kelgan,
to rtlamchi   davrda   to liq   shakllangan.   Eng   chuqur   Dengizlar   Yer   pustining	
ʻ ʻ
upirilgan   —   yorilgan   joylarida   hosil   bo lgan.   Masalan,   O rta   dengiz   (eng   chuqur	
ʻ ʻ
joyi 5121 m), Karib dengizi (eng chuqur joyi 7090 m) va boshqa Sayoz Dengizlar
materik chekkalarining cho kkan qismlarini okean suvining bosishidan yoki okean	
ʻ
15 sathining   ko tarilishidan   paydo   bo lgan.   Bunday   Dengizlar   ko pincha   materikʻ ʻ ʻ
sayozliklarda joylashgan (qarang Shelf). Masalan, Sharqiy Sibir dengizi, Shimoliy
dengiz va boshqa.
Dengiz   tubining   relyefi   okeanlarning   ochiq   qismi   tubining   relyefiga
qaraganda oddiyroq tuzilgan. Dengiz tubi relyefida katta masofaga cho zilgan suv	
ʻ
osti baland tizmalari, keng platolar emas, balki uncha chuqur bo lmagan soyliklar,	
ʻ
tepaliklar, sayozliklar ko p.	
ʻ
Dengiz   suvining   sho rligi   Dunyo   okeanidan   anchagina   farq   qiladi.	
ʻ
Bug lanish quyiladigan chuchuk suvdan kam bo lsa, sho rlik darajasi  past bo ladi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(mas,   Boltiq   dengizida   6—8‰).   Bunda   bug lanmay   qolgan   ortiqcha   suv   Dengiz	
ʻ
yuzasidan   oqeanga   chiqib   ketadi.   Agar   bug lanish   quyiladigan   chuchuk   suvdan
ʻ
ortiq   bo lsa,   Dengizlarning   sho rlik   darajasi   yuqori   bo ladi   (mas,   Qizil   dengizda	
ʻ ʻ ʻ
41,5‰). Bunda ortiqcha bug lanish natijasida Dengiz sathi pasayadi. Natijada oke-	
ʻ
andan suv oqib keladi.
Bo g oz	
ʻ ʻ   —   1)   okean ,   dengiz ,   ko lni	ʻ   va   ularning   ayrim   qismlarini   bir-biri
bilan   qo shib   turadigan   kambar   suv   yo lagi.   Maye	
ʻ ʻ ,   Bering   B .   Shimoliy   Muz
okeanini   Tinch   okean   bilan,   BobulMandab   B.   Qizil   dengizni   Hind   okeani   bilan
qo shib turadi va h. k.;	
ʻ
Qo’ltiq –   okean,   dengiz   va   ko’llarning   quruqlik   ichkarisiga   kirib   turgan
qismi.   Ba’zi   joylarda   okeanlarning   dengizlarga   xos   xususiyatlar,   gidrologik
rejimga   ega   bo’lgan   qismlari   ham   qo’ltiq   deb   yuritilgan.   Masalan,   Bengaliya
qo’ltig’i, Fors qo’ltig’i, Meksika qo’lltig’i va h.k.  
16 1-jadval.  Dengizlar haqida ma’lumot
17 18  Dengizlar Maydoni Maksimal 
chuqurligi, metr 
hisobida Qaysi okeanda 
joylashgan
Sargasso 6500 6995 Atlantika
Filippin 5726 10265 Tinch
Korall 4068 9174 Tinch
Arabiston 3832 5803 Hind
Janubiy-Xitoy 3537 5560 Tinch
Fidji 3177 7633 Tinch
Uedell 2920 6820 Atlantika
Karib 2754 7686 Atlantika
O’rta Yer 2500 5121 Atlantika
Tasman 2331 5200 Tinch
Bering 2315 4151 Tinch
Bengal qo’ltig’i 2172 4694 Hind
Oxota 1603 3916 Tinch
Meksika qo’ltig’i 1543 4384 Atlantika
Gvineya qo’ltig’i 1533 6363 Atlantika
Barens 1424 600 Shimoliy Muz
Norveg 1400 3970 Shimoliy Muz
Skosha 1300 6022 Atlantika
Sharqiy-Xitoy 1249 2719 Tinch
Gudzon qo’ltig’i 1230 258 Shimoliy Muz
Grenlandiya 1195 5527 Shimoliy Muz
Somova 1150 3000 Tinch
Riser-Larsena 1138 3000 Hind
Yapon 1062 3742 Tinch
Molukka 291 4180 Tinch
Avliyo Lavrentiy qo’ltig’i 263 572 Atlantika
Hamdo’stlik 258 3000 Hind
I oniya 169 5121 Atlantika
O q 90 340 Shimoliy Muz
Arafur 1017 3680 Hind
F lores 115 5234 Tinch
I rland 100 175 Atlantika
A mundsen 98 585 Tinch
A driatika 144 1230 Atlantika
Sarqiy-Sibir 945 358 Shimoliy Muz
Lazaryev 929 4500 Atlantika
Kara 893 620 Shimoliy Muz
Labrador 840 4316 Atlantika
Lakkadiv 786 4131 Hind
Solomon 755 9103 Tinch
Banda 714 7440 Tinch
Kosmonavtlar 699 4798 Hind
Baffin 689 2136 Shimoliy Muz 19 II BOB. HIND OKEANIGA UMUMIY GEOGRAFIK TAVSIF
2. 1.  H i nd  o ke an i ni ng  g eo gr af i k  o’ r ni ,  o’ r ga ni sh   t ar i x i
Hind   okeani   maydonining   kattaligi   jihatidan   Tinch   va   Atlantika
okeanlaridan   keyin   uchinchi   o’rinda   turadi.   Mazkur   okean   to’rtta   materik
o’rtaligida   joylashgan.   Shimol   tomonda   Yevrosiyo   materigi   bilan   chegaralanadi.
Sharqda   Katta   Zond   orollari ,   Avstraliya   materigi   va   Tasmaniya   oroli   meridiani
orqali   Tinch   okeandan,   g’arbda   Afrika   materigi   va   Igna   burun   meridiani   orqali
Atlantika  okeanidan   ajralib  turadi.   Janubda   sayyoramizning   eng   sovuq   materigi   -
Antarktida   bilan   chegaradosh.   Ana   shu   chegaralar   doirasida   joylashgan   Hind
okeani akvatoriyasining maydoni 76,2 mln km 2
 ga teng. Umumiy suv hajmi 282,7
mln.km 2
.   Hind   okeani   boshqa   okeanlardan   o’zining   geografik   joylashishi   bilan
ajralib   turadi.   Uning   katta   va   keng   maydoni   janubiy   yarim   sharda   va   qambar
kichikroq qismi shimoliy yarim sharda joylashgan.
Hind   okeani   qirg’oqlari   Shimoliy   Muz   okeani   qirg’oqlariga   nisbatan   kam
parchalangan. Faqatgina uning shimoli-g’arbiy va shimoli-sharqiy qismlarida egri-
bugri qirg’oq chiziqlarini uchratish mumkin.
Keyingi   yillarda   Antarktikani   keng   ko’lamda   kompleks   tadqiq   qilish
munosabati   bilan   ayrim   okeanshunos   (B.S.   Zalogin)   olimlar   tomonidan   Dunyo
okeani tarkibida beshinchi okeanni - Janubiy okeanni ajratish masalasini yangidan
taklif   etaboshladilar.   Bunga   asos   qilib   Tinch,   Atlantika   va   Hind   okeanlarining
janubiy   qismlarini   umumiy   gidrometeorolik   xususiyatlarini   o’xshashligini   hamda
bu   regionda   okean   va   atmosfera-sirklyatsiyasi   sxemasini   umumiyligani
ko’rsatmoqdalar.   Janubiy   okeanning"   shimoliy   chegarasini   Afrika,   Avstraliya   va
Janubiy   Amerikaning   eng   janubiy   chekka   nuqtalarini   shartli   ravishda   kenglik
bo’ylab   tutashtiruvchi   chiziqdan   yoki   antarktika   konvergensiya   zonasidan
o’tkazishni   taklif   qilishmoqda,   Ammo,   tabiatda   Janubiy   okeanni   Yerning   boshqa
okeanlaridan   ajratib   turuvchi   aniq   geomorfologik   chegara   yuk.   Binobarin,   Hind
20 okeanini yukorida ta’kidlanganidek to’rtta materik o’rtaligida joylashgan mustaqil
va bir butun geografik akvatoriya deb qarash maqsadga muvofiqdir.
O’rganilish tarixi.  
Tadqiqotchilarning   taxminlariga   ko’ra   Hind,   okeanida   suzish   boshqa
okeanlarga qaraganda ancha oldin, taxminan 6 ming yillar ilgari boshlangan. Hind
okeani sohillari juda qadim zamonlardan boshlab madaniyati yaxshi taraqqiy etgan
markazlrdan biri bo’lgan. Uning sohillarida va undan chetroqda yashagan qadimiy
xalqlar   -   Shimoliy   Afrikaliklar,   Janubiy   YYevropaliklar,   Janubi-Yearbiy
Osiyoliklar,   Xitoyliklar   -   savdo   ishlari   bilan   shug’ullanib,   okeanning   turli
qismlaridan suzib o’tishgan, okean akvatoriyasi va tevarak-atrofidagi mamlakatlar
bilan   tanishishgan,   shamollar,   oqimlar   to’g’risida   tasavvurga   ega   bo’lishgan.
Eramizdan   5-4   ming   yillar   oldin   shumerliklar   Fors   qo’ltig’ida   suzishgan   va
okeanga ham chiqishgan. Eramizdan 6 asr ilgari finikiyaliklar o’z sayohatini Qizil
(Eritrei)   dengizdan   boshlab,   Hind   okeanining   g’arbiy   qismidan   Afrikani   aylanib
Atlantika okeaniga suzib o’tishgan va Gibraltar bo’g’ozi orqali kaytib ketishgan.
Eramizdan   oldingi   325-324   yillarda   yunon   harbiy   flotchisi-Nearx
Aleksandr   Makedonskiyning   topshirishga   binoan   dengiz   yo’li   bilan   Hind
daryosining quyilish joyidan Yevfrat daryosining quyilish joyigacha suzib o’tdi va
bu sayohat haqida hisobot yozib qoldirdi.
Eramizning   boshlarida   O’rta   dengiz   xalqlaridan   Gippal   musson
shamollaridan   foydalanib ,   Qizil   (Eritrey)   dengizidan   Arabiston   dengizi   orqali
Hindistonga   suzib   borish   yo’lini   kashf   etadi.   VII-VIII   asrlarda   arablar   Sharqiy
Afrika,   Arabiston   yarim   oroli   va   Hindistonning   qirg’oq   yaqinidagi   suv   yo’llarini
o’zlashtirdilar.   IX   asrgacha   to   Madagaskar   oroligacha   yetib   bordilar.   Arablar   o’z
sayohatlari   haqida   okeanning   qirg’oqlari,   orollari,   marjon   riflari,   oqimlari   va
shamollar to’g’risida ko’plab ma’lumotlar tukxadilar. XV asrda xitoylik Chjen Xe
Hind okeaniga yetti marta katta ekspeditsiya uyushtirdi. Ekspeditsiyalar davrida u
okeanda   suzib   Kalikut,   Maldiv   orollarida   bo’ldi,   Ormuz   bo’g’ozi,   Aden   qo’ltig’i
va Qizil dengizgacha bordi. Chjen Xe suzib o’tgan joylarining haritalarini tuzdi.
21 XV-XVI asrlardan boshlab Yevropaliklarning Hind okeaniga bostirib kirish
davri   avjiga   chiqadi.   Tverlik   savdogar   Afanasiy   Nikitin   1466-1472   yillarda
Sharqiy   Yevropadan   Hindistonga   qilgan   safarida   Hind   okeani   sohillarida   bo’lgan
va   barcha   sarguzashtlarini   "Uch   dengiz   osha"   kitobida   bayon   etgan.
Portugaliyaliklar   birin-ketin   G’arbiy   Afrika   qirg’oqlari   bo’ylab   suzib   borib   Hind
okeanini zabt etishadi va suv yo’li orqali Hindistonga borishadi. Pirovardida 1497-
1498   yillarda   Vasko   da   Gama   dengiz   yo’li   orqali   Hindistonga   borishni   tuligicha
amalga  oshiradi. Ular  1500  yilda dengiz  orqali  Madagaskar,  1502  yilda  Amirant,
1505   yilda   Komor   orollariga   suzib   borishadi,   keyinchalik   Seyshel   va   Maskaren
orollarida bo’lishib, ularni haritalarga tushirishadi. Portugaliyaliklardan keyin Hind
okeaniga   golland,   fransuz,   ispan   va   ingliz   dengizchilari   tashrif   buyurishib,   uning
barcha   akvatoriyasi   bo’ylab   sayohat   qiladilar.   O’sha   davrda   Hind   okeani   nomi
shakllanib, birinchi marta u 1555 yilda Myunster haritasidan o’z o’rnini egallaydi.
XVIII   asrning   ikkinchi   yarmida   ingliz   dengizchisi   Jeyms   Kuk   1772-1775
yillarda   "Rezolyushen"   va   "Advencher"   kemalarida   suzib,   Hind   okeaniga
geografik   tavsif   berish   va   uni   qirg’oq   chiziqlarini   aniqlash   bilan   birga,   suvning
yuza qatlamidan to 180 m chuqurlikkacha haroratning o’zgarishini  o’lchash bilan
ham   shug’ullanadi.   1831-1836   yillarda   "Bigl"   kemasida   tashkil   etilgan
ekspeditsiya   ishtirokchilari   tomonidan   to’plangan   materiallar   tabiiy   fanlarni ,
ayniqsa   okeanografiyani   rivojlantirishda   muhim   rol   o’ynadi.   Ekspeditsiya
ishtirokchilari o’z siyohati davomida Hind okeanini kesib o’tish bilan birga Kakos,
Mavrikiy va boshqa orollarga ham tashrif buyurdilar. Hind okeani bo’ylab qilgan
sayohati davomida Ch. Darvin geologik biologik zoologik ilmiy tadqiqot ishlarini
olib bordi. Ayniksa atollarning kelib chiqishi to’g’risida yaratgan ilmiy nazariyasi
hozirgi kunda ham mohiyatini yo’qotgan emas.
Hind   okeanini   kompleks   o’rganish   XIX   asrning   oxirida   boshlandi.   Eng
yirik   tadqiqotlar   1873-1876   yillarda   "Chellenjer"   kemasida   ingliz   ekspeditsiyasi
tomonidan   olib   borildi.   Bu   ekspeditsiyaga   professor   Uayvil   Tomson   rahbarlik
qildi. Kompleks ilmiy tadqiqot ishlari Britaniya qirollik jamiyati tomonidan ishlab
chiqilgan   dastur   asosida   amalga   oshirildi.   Ekspeditsiyada   qatnashgan   olimlar
22 fizikaviy, kimyoviy, geologik, biologik ayniqsa ko’proq zoologik kuzatishlar  olib
bordilar.   To’plangan   materiallar   asosida   50   jildlik   (30   ming   bet)   ilmiy   to’plam
nashr   etildi.   "Chellenjer"   ishtirokchilari   asosiy   ilmiy   kuzatish   ishlarini   Hind
okeanining janubiy akvatoriyasida olib bordilar.
1898-1899   yillarda   Germaniya   Hind   okeanida   suvning   chuqurliklarini
o’lchash   maqsadida   "Valdiviya"   kemasida   maxsus   ekspeditsiya   tashkil   etdi.
Ekspeditsiya   asosan   okeanning   shimoliy   va   shimoli-g’arbiy   qismlarida
joylashtirilgan   129   ta   stansiyada   meterologik   va   biologik   kuzatishlar   hamda
chuqurliklarni   o’lchash   ishlarini   bajardi.   To’plangan   materiallar   asosida   G.Shott
1900 yilda Hind okeanining batimetrik haritasini tuzdi.
Hind   okeanini   keng   ko’lamda   yalpisiga   tadqiq   qilish   ishlari   1960-1965
yillarda   YUNESKO   tashabbusi   bilan   tashkil   etilgan   Xalqaro   Hind   okeani
ekspeditsiyasi   tomonidan   amalga   oshirildi.   Bu   tadqiqot   ishlarida   20   dan   ortiq
mamlakatlarning olimlari ishtirok etdilar, okean tabiatiga va tabiiy boyliklariga xos
ko’plab   yangi   ma’lumotlar   to’pladilar,   okean   tagi   relefiga   taalluqli   bir   qator
kashfiyotlar   qildilar.   Xalqaro   ekspeditsiyada   "Vityaz",   "Ob"^   "Akademik
Kurchatov", "Dmitriy Mendeleev", "Akademik Vernadskiy", "Mixail Lomonosov"
kabi sovet ilmiy kemalari ishtirok etdi.
Binobarin,   Xalqaro   Hind   okeani   ekspeditsiyasi,   Xalqaro   geofizika   yili   va
boshqa ekspeditsiyalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida G’arbiy
Hind   va   Sharqiy   Hind   suv   osti   tog’   tizmalari,   Mozambiq   Ouen,   Tasmaniya,
Diamantika   tektonik   yoriq   zonalari,   Afanasiy   Nikitin ,   Ob,   Lena,   Bardina,   Zenit,
Ekvator kabi suv osti tog’lari kashf etildi.
23 2. 2.  G eo l o gi k  t uz i l i sh i ,   re l e f i
Hind okeani tagi relefi va geologik strukturasi Tinch va Atlantika okeanlari
tagi relefi va geologik strukturasi singari ancha murakkab tuzilgan.  Uning o’rtacha
chuqurligi 3711 m ga teng. Eng chuqur joyi Yava (Zond) cho’kmasida 7450 m ga
yetadi.   Okeanda   shelf   (materik   sayozligi)   uncha   taraqqiy   etmagan   va   kam
maydonni   egallaydi.   Shelf   zonasining   kengligi   bir   necha   kilometrdan   80-100   km
gacha boradi. Hind okeanining Fors qo’ltig’i allyuvial yotqiziqlar tekislangan shelf
zonasida  shakllangan.   Uning maksimal  chuqur  joyi   102 m   ni   tashkil   qiladi. Xudi
shunday   Pokiston   va   G’arbiy   Hindistonning   kambar   shelf   zonasining   tarkib
topishida   akkumulyativ   allyuvial   yotqiziqlar   muhim   rol   o’ynaydi.   Bengaliya
qo’ltig’ining shimolidagi shelfning hosil bo’lishida Gang va Braxmaputra daryolari
keltirgan   terrigen   yotqiziqlar   faol   ishtirok   etadi.   Andaman   dengizining   shelfi
boshqa regiondagi shelflarga   nisbatan bir oz kengroq , bo’lib, u akkumulyativ suv
osti tekisliklaridan va denudatsion tekisliklardan tarkib topgan.
Hind   okeanining   shimoliy   chekka   qismi   bo’ylab   tik   va   ensiz   materik
yonbag’ri   cho’zilgan.   U   100-200   m   chuqurlikdan   boshlanib,   ayrim   joylarda   suv
osti kononlari bilan kesilgan. Eng yiriklari Hind va Gang kononlaridir. Bularning
1000-1500 m chuqurlikda okean tagiga loyka oqimlarini keltirib kuyishi natijasida
ulkan suv osti  yoyilma konuslari hosil  bo’ladi. Yoyilmalar  yuzasi  ko’plab abissal
vodilar bilan kesilgan.
Hind okeani tagining orografik tuzilishini asosini O’rtalik Hind okean tog’
tizimi tashkil  etadi. Bu tog’  tizimi  o’zining yo’nalishida  uchta tarmoqda bo’linib,
shimoli-g’arb,   janubi-g’arb   va   janubi-sharq   tomonlarga   qarab   cho’zilib   yotadi.
Tog’   tizimining   o’rtalik   qismi   Markaziy   Hind   tog’   tizmasi   deb   ataladi.   Undan
shimoli-g’arbga   Arabiston   yarim   oroli   tomon   cho’zilgan   qismi   Arabiston-Hind
tog’   tizmasi,  janubi-g’arbga qarab  cho’zilgan qismi   G’arbiy  Hind tog’  tizmasi  va
junubi-sharq   tomon   cho’zilgan   qismi   Avstraliya-Antarktika   tog’   tizmasi   deb
ataladi.   Bular   orasida   G’arbiy   Hind   tog’   tizmasi   seysmik   jihatdan
serharakatchanligi  va okean tipidagi suv osti  vulkanlarini ko’p tarqalganligi  bilan
24 harakterlanadi.   Bu   tizmaning   sharqiy   yonbag’rida   ikkita   yirik   vulkaniq   massiv
mavjud bo’lib, ularning suv sathidan ko’tarilib turgan cho’qqilari Prins-Eduard va
Kroze   orollarini   hosil   qiladi.   Arabiston-Hind’   tog’   tizmasi   Sokotra   orolidan
Sharqroqda   Ouen   suv   osti   tektonik   yorigi   bilan   kesilgan.   Bu   yoriq   Somali
botigidan   boshlanib,   Arabiston   dedaizining   MagpH   suv   osti   tog’igacha   davom
etadi. Binobarin uch tarmaqda bo’lingan  O’rtalik Hind okean suv  osti  tog’  tizimi
bir   butun   okean   tagi   xavzasini   yirik   uch   qismga-   Afrika,   Osiyo-Avstraliya   va
Antarktika’ xavzalariga ajratib turadi.
Hind   okeanining   Sharqiy   qismida   Markaziy   va   G’arbiy   Avstraliya
botiqlarini   bir-birdan   ajratib   turuvchi   Sharqiy   Hind   tog’   tizmasi   meridional
yo’nalishda   cho’zilib   yotibdi.   Tog’   tizmalarining   kengligi   400-800   km   gacha   va
balandligi   2-3  km   gacha   boradi.   Okeanning   janubiy  qismida   yirik  geomorfologik
struktura   -   Kergilin   suv   osti   platosi   joylashgan.   Plato   yuzasida   miotsen   davrida
harakatda   bo’lgan   qadimiy   suv   osti   vulkanlari   ko’p   uchraydi.   Vulkanlarni
ayrimlarini   cho’qqilari   suv   sathidan   ko’tarilib   Kergelen   va   Xyord   orollarini   hosil
qilgan.   Vulkanlar   asosan   bazaltlardan   tarkib   topgant.   Platoda   bazaltdan   tashqari
granodiorit   va   paleogen   ohaqtoshlari   ham   topilgan.   Sharqiy   Hind   suv   osti   tog’
tizmasining   eng   janubiy   chekkasidan   sharq   tomonda   G’arbiy   Avstraliya   tizmasi
joylashgan.   Bu   tog’ning   orografik   tuzilishi   ancha   murakkab   bo’lib   platosimon
ko’tarilmalardan   va   yaqqol   ko’tarilib   turgan   tektonik   tizmalardan   tarkib   topgan.
Okean   tagi   rel’f   shakllarining   murakkablashishida   tektonik   yoriqlar   ham   muhim
rol   o’ynaydi.   Ammo   bu   yerdagi   yoriqlar   Tinch   okeandagi   yoriqlardan   farq   qilib,
ular   asosan   meridional   va   submeridional   ravishda   yo’nalgan.   Ouen,   Mavrikiya,
Prins-Eduard,
Amsterdam, Tasmanov kabi yoriqlar shular jumlasidandir. Bundan tashqari
okean tagi kenglik va subkenglik bo’ylab yo’nalgan yoriqlar ham uchraydi. Bunga
Diamantin   va   Ob   yoriqlari   misol   bo’ladi.   Chuqurligi   5500-6500   m   ga   boradigan
Vityaz ,   Argo,   Vima,   Mariya-Selest   cho’kmalarining   mavjudligi   tektonik   yoriqlar
bilan uzviy bog’liq.
25 Yuqorida tahlil qilingan tog’ tizmalari va ko’tarilmalari Hind okeani tagini
O.K.Leontevning ma’lumotiga ko’ra; 24 ta katta va kichik botiqlarga ajratib turadi.
Quyidagi № 4 jadvalda shulardan eng yiriklari berilgan.
Hind   okeani   tagida   xilma-xil   cho’kindilar   uchraydi.   Foraminiferali
cho’kindilar materik yonbag’irlarida va botiqlarda, radiolyariyali va marjon polipli
cho’kindilar   ekvator   atrofida,   poligen   (suv   osti   qizil   gillari)   cho’kindilar
ekvatordan   janubroqda   terrigen   yotqiziqlar   materik   qirg’oqlari   yaqinida   va
diatomli   cho’kindilar   materikning   janubiy   qismida   (50°   j.k.   dan   janubda)   keng
tarqalgan.
H i n d  ok ea ni n i n g  yi ri k  b ot i ql ar i
№ Botiqning nomi Maksimal chuqurligi, m
1 Arabiston 5875
2 Somali 5374
3 Maskaren 5349
4 Madagaskar 6400
5 Mozambik 6045
6 Agulyas 6150
7 Kroze 5270
8 Markaziy 6090
9 Andaman 4390
10 Kokos 6335
11 Barbiy Avstraliya 6500
12 Amsterdam 7102
13 Janubiy Avstraliya 6024
14 Afrika- Antarktika 6972
15 Avstraliya-Antarktika 6089
26 2. 3.  I ql i m i ,  t ab i at  z on al ar i ,  f o yd al i   qaz i l m al ar i
Hind   okeani   iqlimining   tarkib   topishida   uning   geografik   o’rni   asosiy   rol
o’ynaydi.   Okeaning   katta   qismi   ekvatordan   janubda   joylashgan   bo’lib,   uning
shimoliy   qismini   iliq   Yevrosiyo   materigi   va   janubiy   qismini   sovuq   Antaktida
materigi   G’rab   turadi.   Shimoliy   akvatoriyasining   iqlimi   Yevrosiyo,   Afrika   va
Avstraliya   materiklarining   ta’sirida   shakllanganligi   tufayli   yuqori   haroratli   iqlim
xususiyatlari   bilan   farq   qiladi.   Janubda   okean   iqlimini   shakllanishida   Antarktida
materigining   ta’siri   hukmronlik   qiladi.   Shuning   uchun   bu   joylar   okeanning   eng
sovuq raYonlari hisoblanadi.
Hind   okeani   shimoliy   qismining   iqlim   xususiyatlaridan   biri   Yevrosiyo
materigi ta’siri natijasida mussonli havo oqimlarining vujudga kelishi va ularni yil
fasllarga   qarab   o’z   yo’nalishini   almashtirib   turishidir.   Binobarin,   okeaning
shimoliy   qismi   uchun   musson   iqlim   harakterli   bo’lib,   yozda   ekvatorial,   qishda
tropik   havo   massalari   hukmronlik   qiladi.   Bu   yerda   havoning   o’rtacha   harorati
yozda   25-27   °C   ni,   Afrika   qirg’oqlari   yaqinida   23°C   ni   tashkil   etadi.   Okeaning
janubiy   qismida   harorat   yozda   300   j.k.   20-25°C,   50°   j.k.   5-6   °C   va   60°   j.k.   dan
janubroqda   0   °C   dan   past.   Okean   akvatoriyasida   yillik   yog’ingarchiliq   miqdori
ham havo harorati singari bir tekisda taqsimlanmagan. Eng kam yog’in Arabiston
dengizining   g’arbida   (100   mm),   Antarktidaning   yaqinida   (250   mm)   va
subtropiklarning   Sharqida   (500   m)   kuzatiladi.   Eng   ko’p   atmosfera   yog’ini
Arabiston   dengizining   Sharqiga   (3000   mm),   Bengaliya   qo’ltig’iga   (3000   mm),
ekvator   yoniga   (2000-3000   mm)   va   subtropiklarning   g’arbiga   (1000   mm)   to’g’ri
keladi.
Suv   massalarining   xossalari   va   harorati   iqlim   xususyatlari   bilan   uzviy
bog’liq.   Okeanning   shimoliy   qismi   yoz   oylarida   materiklar   ta’sirida   janubga
nisbatan   yaxshi   isiydi.   Shuning   uchun   qirg’oq   bo’ylarida   suvning   harorati   30°C
dan   yuqori   ko’tariladi.   Bu   yerga   sovuq   suvlar   ta’sir   etmaydi.   Shuning   uchun
okeanning shimoliy akvatoriyasi  eng iliq joy hisoblanadi.  Hind okeanidagi  tropik
va   subekvatorial   iqlim   mintaqalaridagi   harorat   Tinch   va   Atlantika   okeanlarining
27 tropik va ekvatorial mintaqada ancha yuqori ekvatorial iqlim mintaqasidan janubga
tomon harorat keskin pasayib boradi.
Okean suvining sho’rligi suv balansiga bog’liq. Uning yuza qismida yillik
bo’g’lanish   1380   mm   ni   tashkil   etadi.   Yog’inlarning   akvatoriya   bo’ylab
taqsimlanishi   esa   har   xil.   Yog’ingarchilik   kam,   bug’lanish   ko’p   bo’ladigan   Fors
qo’ltig’ida   suvning   sho’rligi   39-40   ‰   ga,   Qizil   dengizda   41-42   ‰   ga,   Arabiston
dengizida   bug’lanishga   nisbatan   yog’ingarchiliq   miqdori   ko’p   bo’lganligi   sababli
suvning   sho’rligi   32,0-33,0‰   gacha   pasayadi.   Janubiy   tropiklarda   suvning
sho’rligi   34-34,5‰   ga,  Janubiy   subtropik   kengliklarda  35,5‰   ga  va   eng   janubda
33-34‰ ga teng. Qizil dengiz tagidagi cho’kmalardan katta miqdorda suv chiqarib
turadigan   issiq   buloq   topilgan.   Buloq   suvining   issiqligi   70°   va   sho’rligi   300‰.
Issiq   suvdan   hosil   bo’lgan   cho’kindilardan   o’ziga   xos   evaporit   tipidagi   jinslar
tarkib topgan.  Uning tarkibida nodir metallar , jumladan mis bor.
Okeanda   suv   sathining   ko’tarilish   va   pasayish   jarayoni   sutkasiga   ikki
martadan   takrorlanib   turadi.   Suvning   ko’tarilishi   ochiq   okean   qirg’oqlarida   va
orollar   atrofida   0,5-1,6   m   gacha,   ayrim   qo’ltiqlarda   5-7   m   gacha   yetadi.   Suv
sathining maksimal ko’tarilishi Kambey qo’ltig’i uchun harakterli bo’lib 11,9 m ni
tashkil etadi.
Okeanning tabiat zonalari.
Okean   yuzasidagi   zonalar.   Hind   okeanining   tabiiy   sharoiti   va   gidrologik
xususiyatlari   xilma-xil   bo’lishi   hamda   uning   akvatoriyasini   shimliy   va   janubiy
yarim   sharda   joylashganligi   sababli   Dunyo   okeaniga   xos   bo’lgan   tabiat
zonalarining   aksariyati   bu   yerda   o’z   ifodasini   topgan.   Okean   akvatoriyasini
shimoldan   janubga   qarab   kuzatar   ekanmiz ,   quyidagi   tabiat   zonalari   borligini
guvohi bo’lamiz.
Tropik   zona.   Okeanning   shimoliy   qismidagi   tropik   zonada   tevarak
atrofdagi   quruqliklar   ta’sirida   suv   massalari   turli   xil   xususiyatlarga   ega   bo’lgan
komplekslar   tarkib   topgan.   Tropik   zonaning   g’arbiy   qismida   (Arabiston
dengizining   g’arbida)   atmosfera   yog’ini   100   mm   atrofida   tushadi,   harorat   ancha
baland,   bug’lanish   miqdori   1400   mm   atrofida,   quruqlikdan   chuchuk   suv   deyarli
28 quyilmaydi.   Suvning   sho’rligi   36,5‰dan   oshadi.   Bu   yerda   suvi   iliq   va   sho’rligi
katta   bo’lgan   tabiat   kompleksi   hosil   bo’lgan.   Tropik   zonaning   shimoli-
sharqiy_qismida (Arabiston dengizining Sharqida va Bengaliya qo’ltig’i) aksincha
atmosfera   yog’ini   3000   mm   gacha   yog’adi,   daryolar   Ximolay   tog’laridan   ko’p
miqdorda  chuchuk  suv  keltiradi.  Natijada  suvning  sho’rligi  30‰  gacha  pasayadi.
Ana   shunday   omillar   ta’sirida   tropik   zonaning   sharqiy   qismida   suv   massasining
ancha   chuchuklashgan   tabiat   kompleksi   vujudga   keladi.   Janubiy   tropik   zonada
barqaror passat shamollari esadi. Uning g’arbiy qismida yoz va kuz oylarida kuchli
dovullar bo’lib turadi.
Subekvatorial   zona.   Bu   zonada   tropik   va   ekvatorial   havo   massalari
fasllarga   qarab   almashinib   turish   harakteriga   ega.   Okeanning   g’arbiy   qismida
shimoliy   va   janubiy   subekvatorial   zonalar   bir-biri   bilan   tutashib   ketadi.   Yilning
muayyan   katta   qismida   passat   shamollari,   yozda   esa   janubi-g’arbiy   musson
shamollari hukmronlik qiladi. Suvning o’rtacha yillik harorati  25°C, sho’rligi  33-
34‰. Yog’ingarchiliq ko’p bo’ladi. Biomassalar 50-75 mg/m3 ni tashkil qiladi.
Ekvatorial   zona.   Hind   okeani   akvatoriyasida   ekvatorial   zona   sidirg’asiga
tarqalmagan.   Uning   geografik   joylashishi   okean   ekvator   kengligining   o’rta   va
sharqiy   qismiga   to’g’ri   keladi.   Bu   zonada   ekvatorial   havo   massasi   hukmronlik
qiladi.   Suv   yuza   qatlamining   harorati   26-28°C.   Atmosfera   yog’inlari   juda   ko’p
(3000   mm   gacha)   yog’adi.   Suvning   sho’rligi   tropik   va   subtropik   zonalarga
nisbatan   ancha   past.   Yillik   radiatsiya   balansi   115   kkal/sm 2
  ga   teng.   Organik
dunyosi juda boy va xilma-xil. Biomassa miqdori 100-150 mg/m 3
 gacha boradi.
Subtropik   zona.   Janubiy   subtropik   zona   ham   shimoliy   tropik   zonaga
o’xshash tabiiy sharoitining o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bu yerda
ham ikkita yirik kompleksni - iliq va sovuq, suv massalaridan tarkib topgan tabiat
komplekslari   mavjud.   Subtropik   zonaning   g’arbiy   qismi   iliq   oqimlar   ta’sirida
bo’lganligi   sababli   yil   davomida   uning   suvi   iliq ,   harorati   ancha   yuqari   bo’ladi.
Atmosfera yog’inlari 1000 mm atrofida yog’adi. Zonaning sharqiy qismi esa sovuq
oqimlar   ta’sirida   bo’lganligidan   u   yerda   yil   davomida   suvning   harorati   past
bo’ladi, yog’ingarchilik miqdori 500 mm dan oshmaydi.
29 Mo’tadil   zona.   Janubiy   mo’’tadil   zonaning   suvlari   qishda   sovuq,   yozda
biroz iliq bo’ladi. Tez-tez bo’lib turadigan dovullar  yuzadagi  suvlarni aralashtirib
turadi.   Bu   yerlar   "uvvillovchi   kengliklar"   deyiladi.   O’rtacha   balandligi   2-6   m   ga
boradigan   to’lqinlar   ko’p   bo’lib   turadi.   Ayrim   paytlarda   to’lqinlarning   balandligi
15   m   gacha   va   uzunligi   250   m   gacha   bo’lib,   ular   yuzlab   km   masofaga   hech
pasaymay to’xtovsiz harakat qilib boradi.
Subantarktika   zonasi.   Bu   zonaning   iqlimi   sovuq,   suvining   harorati   0°C
atrofida, sho’rligi kam, yiliga 250 mm yog’in yog’adi. Suvlari baliqlarga, krillarga
boy,   kitlar   shu   joylardan   oziqlanadi.   Qishda   suv   yuzini   muz   qoplaydi.   Suvda
dengiz muzlaridan tashqari minglab aysberglar suzib yuradi.
Antarktika   zonasi.   Okeanning   eng   janubiy   qismini,   Antarktida   sohillarini
o’z   ichiga   oladi.   Suvning   harorati   deyarli   yil   davomida   0°   S   dan   past.   Suv
massalarini   kuchli   harakatchanligi   organizmlarning   yashashi   uchun   qulay   sharoit
yaratadi.   Planktonlar   miqdori   50   mg/m 3
  atrofida.   Okean   tagidagi   zonalar.   Hind
okeani Tinch va Atlantika okeanlariga nisbatan shimoldan janubga qarab kamroq,
masofaga cho’zilgan. Shuning uchun ham bu yerda okean tagi tabiat zonalarining
soni   kam.   Okean   tagida   ekvatorial-tropik   janubiy   mo’’tadil,   subantarktika   va
antarktika   zonalari   mavjud.   Bu   zonalarning   yotqiziqlari   bir-biridan   farq   qiladi.
Masalan,   ekvatorial-tropik   zonada   radiolyariy   va   qizil   loyqalari   keng   tarqalgan,
janubiy   mo’’tadil   zonada   farominifer   loyqasi   ko’p   uchraydi.   Subantarktikada
kremniyli   diatom   yotqiziqlari   hukumronlik   qilsa,   antarktika   zonasida   aysberg
yotqiziqlari katta maydonni egallaydi.
Foydali qazilmalari .
Hind   okeani   boshqa   okeanlar   singari   biologik   kimyoviy ,   mineral,   yonilg’i
va energetika resurslariga juda boy. Shunga qaramasdan ular hozirga qadar yetarli
darajada   o’rganilmagan   va   o’zlashtirilmagan.   Okeanning   o’rtacha   biologik
mahsuldorligi   35-40   kg/m 2
  ni,   shelfda   350   kg/m 2
  ni   va   qirg’oqbo’yi   pelagial
zonada   250   kg/m 2
  ni   tashkil   etadi.   Dunyo   okeanidan   ovlanadigan   baliqning
atigi5%   (3   mln.t   ga   yaqini)   Hind   okeaniga   to’g’ri   keladi.   Atlantika   okeanidan
ovlanadigan   baliq   esa   39%   ni   (22   mln.   t   atrofida)   tashkil   etadi.   Olimlarning
30 ta’kidlashicha   hozirgi   sharoitda   biologik   resurslarning   maqsadga   muvofiq
foydalanilsa,   Hind   okeanida   baliq   ovlashning   yiliga   10-14   mln.   t   ga   yetkazish
imkoniyati   bor.   Okeanda   eng   ko’p   baliq   ovlanadigan   joy   Arabiston   dengizi   va
Adan qo’ltig’i hisoblanadi. Bu yerda sardinella, skumbriya, bombilya, qilich baliq,
anchous,   akula   kabi   baliqlar   ovlanadi.   Shri-Lanka,   Baxrayn   orollari ,
Avstraliyaning shimoli-g’arbiy qirg’oqlari yaqinidan marvarid va sadaf olinadi.
Okean   shelfi   qazilma   boyliklarga   juda   boy.   Eng   yirik   neft   va   tabiiy   gaz
konlari   Fors   qo’ltig’i   tagidagi   cho’kindi   jinslar   orasida   topilgan.   Bu   yerda   10,6
mlrd. t neft zahirasi va 2,83 trln m 3
  gaz zahirasi borligi aniqlangan. Eng yirik kon
Safaniya-Xafj bo’lib, unda 4,3 mlrd. t ga yaqin neft zahirasi bor. Fors qo’ltig’idan
516   ta   skvajina   yordamida   1,35   mlrd.   t   neft   qazib   olinadi.   yaqin   kelajakda   bu
qo’ltiqdan yiliga 500 mln. t neft qazib olish mo’ljallanmoqda.
Avstraliyaning   g’arbiy   sohillaridan   11   ta   neft   va   gaz   konlari   topilgan.
Shularda   Barrau   neft   koni   va   Nors-Ronkin   gaz   koni   ishga   tushirilgan.   Birgina
Barraudan yiliga 1,5 mln t neft  qazib olinmoqda. Bu regionning gaz zahirasi  552
mlrd. m 3
  atrofida baholangan. Timor dengizi tagida ham 620 mlrd m 3
  va 70 mln t
neft   zahirasi   borligi   aniqlangan.   Okeanning   shimoli-g’arbiy   sohilidagi   chuchuk
suvlari   deyarli   bo’lmagan   mamlakatlarda   sho’r   suv   chuchutilib   foydalanilmoqda.
Jumladan   Quvayt   dengiz   suvini   chuchitish   qurilmasi   yordamida   sutkasiga   212
ming m 3
 suvni chuchitib, mamlakatni ichimlik suv bilan ta’minlaydi. 
31 XULOSA
Hind   okeani   maydonining   kattaligi   jihatidan   Tinch   va   Atlantika
okeanlaridan   keyin   uchinchi   o’rinda   turadi.   Mazkur   okean   to’rtta   materik
o’rtaligida   joylashgan.   Shimol   tomonda   Yevrosiyo   materigi   bilan   chegaralanadi.
Sharqda   Katta   Zond   orollari ,   Avstraliya   materigi   va   Tasmaniya   oroli   meridiani
orqali   Tinch   okeandan,   g’arbda   Afrika   materigi   va   Igna   burun   meridiani   orqali
Atlantika  okeanidan   ajralib  turadi.   Janubda   sayyoramizning   eng   sovuq   materigi   -
Antarktida   bilan   chegaradosh.   Ana   shu   chegaralar   doirasida   joylashgan   Hind
okeani akvatoriyasining maydoni 76,2 mln km 2
 ga teng.
Hind okeani akvatoriyasining asosiy qismini tropik mintaqalardan boshlab
to mo’tadil kengliklargacha joylashishi organik dunyoning rivojlanishi uchun juda
qulay iqlimiy va gidrologik sharoit vujudga keltiradi. Tropik mintaqaning sayozroq
joylarida   marjonlar,   ohaqli   qizil   suvo’tlar-litotamnilar   va   ohaqli   yashil   suvo’tlar-
xolimedalar ko’p tarqalgan. Ular orollar va atollar hosil qiladi. Arabiston dengizida
ko’k-yashil   suvo’tlar   ko’p   uchraydi,   hatto   ular   suv   osti   o’tloqlarini   hosil   qiladi.
Okeanda   baliqlar   ko’p   tarqalgan.   Uning   o’rta   va   shimoliy   qismlarida   sardanella,
skumbriya, uchar baliq nur sochuvchi anchous, korifen, tunes, miktofid vaturli xil
akulalar yashaydi. Janubiy qismida sovuq, iqlim sharoitaga moslashgan hayvonlar:
baliqlardan oqqonli baliq (muzbaliq), qushlardan fregat, albatros, pingvinlar bor.
32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.   “O’zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo’yicha   harakatlar
strategiyasi   to’g’risida”gi   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2.   O’zbekiston   Respublikasining   “Elektron   tijorat   to’g’risida”gi   O’zbekiston
Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi 2015-yil 22-
maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi, 2015 yil 23
may.
3.  Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va  olijanob   xalqimiz  bilan   birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4.   Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti   va   xalq   farovonligining   garovi.   –   Toshkent:   “O’zbekiston”   NMIU,
2017. – 48 bet.
5. Shokalskiy Yu. M., Okeanografiya, 2, L., 1959; 
6. Istoshin Yu. V., Okeanologiya, L., 1969; 
7. Ditrix G., Obshaya okeanografiya, per. s nem., M., 1962;
8. Shepard F. P., Moskva geografiyasi, per. s angl., 2 izd., L., 1969; 
33

HIND OKEANI

Купить
  • Похожие документы

  • Orol tabiiy geografik okrugi
  • Surxondaryo tabiiy geografik okrugi
  • Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi
  • O’zbekistonni iqtisodiy-geografik rayonlashtirish
  • Yer va suv resurslaridan foydalanish

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha