Hindistonda milliy ozodlik harakati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	40.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Hindistonda milliy ozodlik harakati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. HINDISTONDA 1-JAHON URUSHIDAN KEYINGI HOLAT ...........4
1.1 Hindistonda 1 - jahon urushining ta'siri va urushdan so'ng Hindiston ....4
1.2 1918-1029 yillarda Hindiston .................................................................7
II BOB. HINDISTONDA MILLIY OZODLIK HARAKATI ..........................13
2.1 Jahon iqtisodiy krizisini Hindistonga ta'siri, milliy ozodlik harakatini avj
olishi .............................................................................................................13
2.2 2-jahon urushi yillarida Hindiston .........................................................22
XULOSA ...............................................................................................................28
ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................................................30
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Sivilizatsiya – eng yuksak tartibdagi
madaniy mushtaraklik, kishilarning ma'naviy - madaniy qiyofasining keng ko'lamli
darajasi,taraqqiyoti desak adashmaymiz. Olimlar hisob kitoblariga qaraganda yer
yuzida yigirmadan ortiqroq sivilizatsiya va undan ham ko'proq subsivilizatsiyalar
vujudga kelgan, yemirilgan va davom etmoqda. Jumladan, g'arb, sharq, islom,
konfutsiylik, yapon, provoslav-slavyan, lotin Amerikasi (mayya, ink, astek) Afrika
(Misr, G'arbiy Sudan, monomatapa) sivilizatsiyalari, shuningdek, Yevropa,
Shimoliy Amerika, Turk, Arab singari substantsiyalar ham mavjud. G'arb va Sharq
asrlar davomida shakllangan ikki yirik supersivilizatsiya hisoblanadi. Sivilizatsiya
– kishilik mushtarakligining eng yuqori cho'qqisi ekan, bugungi kunda ham til,
tarix, din, urf-odat singari umumiy mutlaqo ob'ektiv jihatlari bilan sivilizatsiyalar
bir-biridan ajralib turadi. aksariyat sivilizatsiyalarning yo'q bo'lishiga, unitilishiga
ma'naviy inqiroz sabab bo'lishini tarixdan yaxshi bilamiz. Zero Birinchi
Prezidentimiz I. A. Karimov o'zlarining “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch”
asarlarida bu borada: “Shuning uchun ham Sharq yoki G'arb mamlakatlari
bo'ladimi, olis Afrika yoki Osiyo qit'asi bo'ladimi – jahonning qaysi burchagida
bo'lmasin, ma'naviyatga qarshi qandaydir tahdid paydo bo'lgan bo'lsa, o'zining
bugungi kuni va ertangi istiqbolini o'ylab yashaydigan har bir ongli inson, har bir
xalq tashvishga tushishi tabiiy, albatta” – degan edilar. Haqiqatdan ham mustaqilik
sharoitida nafaqat o'z tariximiz balki, dunyo xalqlari tarixi, ularning sivilizatsion
jarayonlardagi ishtirokini o'rganar ekanmiz, eng avvalo o'tmish
sivilizatsiyalarining vujudga kelishi , rivojlanishi va inqirozi masalalariga to'xtalib,
ularning sabablari va oqibatlari xususida tegishli xulosalarga ega bo'linadi. Fabrika
ishlab chiqarishning o‘sishi ishchi kadrlarini ko‘payishiga olib keldi. Urush oxiriga
kelib ishchilarning turmush darajasi urushdan oldingiga nisbatan pasaydi. Ish
haqini ko‘payishi oziq – ovqat , birinchi zaruriy mahsulotlarni narxi, kvartira haqini
oshishidan orqada qoldi. Antiimperialistik harakatni ko‘tarilishi 1918 yilda
ishchilarning ish tashlashlari bilan boshlandi. Ish tashlashlarga ish haqini
2

kamaytirilishi va urush oxirida harbiy ishlab chiqarishni qisqartirilishi munosabati
bilan ishchilarning ishdan bo‘shatilishi bahona bo‘ldi.
Kurs ishi obyekti: Hindistonda milliy ozodlik harakati .
Kurs ishi predmeti: Hindistonda milliy ozodlik harakati haqida ma'lumot
berishda texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. HINDISTONDA 1-JAHON URUSHIDAN KEYINGI HOLAT
1.1 Hindistonda 1 - jahon urushining ta'siri va urushdan so'ng Hindiston
Birinchi jahon urushi yillarida Angliya Hindistonning odam va moddiy
resurslaridan keng foydalanadi. Armiyaga 1 mln. dan ortiq kishi chaqirildi. Yarim
mln.ga yaqin hindlar urushning olib borilishi bilan bog‘liq Hindistondan tashqarida
turli ishlarni bajarishga jalb qilindi. Angliya hukumati harbiy zayom chiqardi va
hind aholisi orasida majburiy ravishda uni tarqatdi.
Angliya Hindistondan don, turli materiallar, relslar, patronlar, sovuq qurollar
olardi. Harbiy xarajatlar va Hindistondan ko‘plab tovarlarni olardi. Harbiy
xarajatlar va Hindistondan ko‘plab tovarlarni olib ketilishi munosabati bilan ko‘p
tovarlar ayniqsa oziq – ovqat mahsulotlari narxi tez oshib ketdi, qog‘oz pullarni
qadri esa tushib ketdi.
Urush yillari hind sanoatining ayniqsa ip yigirish sanoatini bir muncha
rivojlanishi uchun qulay sharoit vujudga keldi. Angliyaning to‘qimachilik sanoati
armiya ta’minoti ehtiyojlari munosabati bilan hind bozoriga e’tibori susaydi. Ayni
paytda Angliya hukumati hind bozorini AQSH va Yaponiya tomonidan
egallanishidan xavfsirab, Hindistonga keltiriladigan tovarlarga boj to‘lovini
oshirdi. Natijada Angliya va boshqa mamlakatlardan keltiriladigan gazlamalar
urush davrida 2 martadan ko‘pga kamaydi. Hindistonning to‘qimachilik sanoati esa
40 % o‘sdi.
Fabrika ishlab chiqarishning o‘sishi ishchi kadrlarini ko‘payishiga olib keldi.
Urush oxiriga kelib ishchilarning turmush darajasi urushdan oldingiga nisbatan
pasaydi. Ish haqini ko‘payishi oziq – ovqat , birinchi zaruriy mahsulotlarni narxi,
kvartira haqini oshishidan orqada qoldi.
1918 yilda Hindistonda hosilsizlik bo‘lib, mamlakatda ocharchilik boshlandi.
Shu yili Hindistonni urushdan keyin o‘z – o‘zini boshqarish haqidagi 1917 yildagi
ingliz hukumati va’dalariga Angliya hukumatining urush tadbirlarida yordam
4

berdi. Hindistonning asosiy burjua partiyasi milliy Kongres liderlari hukumatiga,
armiyaga soldatlarni jalb etish va urush zayomlarini tarqatishda yordam berdilar.
1918 yilda Hindistonning qonun chiqaruvchi majlisi Angliya tomonidan
Hindistonni “harbiy jihatdan himoya qilganligi uchun ” oxirgi harbiy zayyomni
qaytarmaslik va urush davrida olib ketilgan tovarlarni haqini to‘lmasligiga rozi
bo‘ldi.
Tabiiy sharoit Hindistonning geografik sharoiti nihoyatda murakkab va xilma-
xildir. Hindiston ulkan yarim orol, deyarli materik bo'lib, dunyoning qolgan
qismidan ikkita okean va dunyodagi eng katta tog' tizmasi Himoloy bilan uzilib
qolgan. Dekan deb ataladigan markaziy qism yarim orolning eng qadimgi qismi
bo'lib, dastlab orol bo'lgan bo'lishi mumkin. Balandligi 2,5 ming metrga etgan bu
plato tog'li va dashtli hududlarni, o'rmon va savannalarni o'z ichiga oladi, ular
inson hayoti uchun yomon moslashgan, ayniqsa kuchli qurg'oqchilik tez-tez sodir
bo'ladigan joylarda. Hindistonning shimoli-g'arbiy qismidagi hududlar, Hind va
Gang daryolarining katta allyuvial tekisliklari odamlarning joylashishi uchun eng
qulaydir. Suvning ko'pligi, unumdor tuprog'i va yumshoq iqlimi bu erda qadimda
ulkan davlatlarning paydo bo'lishiga yordam bergan. Hindistonning dengiz
qirg'oqlari juda baland va tik, yoki aksincha, juda past. Faqat janubda portlar uchun
mos lagunalar mavjud. Hindiston janubining aholi punktlari uchun eng qulay qismi
janubi-g'arbiy Malabardir.
Antiimperialistik harakatni ko‘tarilishi 1918 yilda ishchilarning ish
tashlashlari bilan boshlandi. Ish tashlashlarga ish haqini kamaytirilishi va urush
oxirida harbiy ishlab chiqarishni qisqartirilishi munosabati bilan ishchilarning
ishdan bo‘shatilishi bahona bo‘ldi. Bu davrdagi hind ishchilarining yirik
chiqishlaridan biri Bombey to‘qimachilarining 1918 yil oxiri 1919 yil boshidagi
125 ming kishilik ish tashlashlari edi. Ish tashlovchilar ish haqini oshirishga
erishdilar. 1918-1919 yillarda ish tashlashlar Ahmadobod, Madaras, Kalkuta
shaharlarida ham bo‘ldi. Stachkalar jarayonida kasaba uyushmalar tuzila bordi.
5

Hind xalqining ozodlik harakatini har qanday ko‘rinishlarini bo‘g‘ib tashlashga
intilib ingliz imperialistlari 1919 yil martida rouletta deb atalgan qonun qabul
qildilar. Bu qonun mustamlakachi ma’murlar va politsiyaga favqulodda vakolatlar
berardi. Har bitta xind antiimperialistik kayfiyatda shubha qilinib qamoqqa olinishi
va sudga berilishi mumkin edi.
1919 yil konstitutsiyasi. Milliy ozodlik harakatining yuksalishi ingliz
imperialistlarini o‘zlarining mustamlaka hukumronliklarini saqlab qolish
maqsadida manevr ishlatishga majbur etdi. 1919 yilda mamlakatni boshqarish
islohati o‘tkazildi, bu islohat “Hindiston konstitutsiyasi ” degan munofiqona nom
olgan edi. Angliya parlamentining Hindistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi
qonuniga ko‘ra saylab quyiladigan davlat kengashi va qonun chiqarish majlisi
a’zolari soni bir – muncha ko‘paytirildi. Viloyatlarda qonun chiqaruvchi majlis
oldida javobgar bo‘lgan vazirliklar tuzilish ko‘zdatutilgan edi, lekin asosiy
deportamentlar - moliya, politsiya kabilar gubernator tasarrufida qoldirildi. Bor
yog‘i aholining bir foizi markaziy qonun chiqaruvchi organlar saylovida , uch foizi
aholi viloyat organlarini saylovlarida ishtirok etishi mumkin edi.
Milliy Kongres bu islohotga qarshi chiqdi. Rouletga qonunini qabul qilinishi
Hindistonning keng xalq ommasi keskin noroziligini uyg‘otdi.
Milliy Kongres lideri Gandi chaqirig‘i bilan 1919 yil aprelda Panjobda ,
Birlashgan qo‘shma provinsiyalarda, Bixar, Kalkuta, Madarasda xartallar ya’ni ish
to‘xtatish, savdo, o‘qishni to‘xtatish, ommaviy miting, namoyishlar o‘tkazildi.
Harakatda ishchilar, xizmatchilar, talabalar, hunarmandlar Hindistonning barcha
dinlari vakillari - induslar, musulmonlar, sikxlar, xristianlar qatnashdilar.
Hindiston aholisi juda rang-barang va xilma-xildir. 1911 yilgi rasmiy
hisobotga ko'ra, Hindistonda 220 ta alohida til ro'yxatga olingan. Hindistonning
tub aholisi dravidlar (melano-indular) bo lib, ular asosan Hindistonning o rta vaʻ ʻ
janubiy qismlarida istiqomat qiluvchi kalta va qora tanli qabilalarning keng va
murakkab guruhini tashkil qiladi. Ammo Hindistonning eng qadimgi etnik qatlami
6

Munda tillarida so'zlashuvchi qabilalardir. Bu qabilalar Hindistonning markaziy
provinsiyalarida, Himoloy va Chota Nagpurda yashaydi.
Qadimgi Hindiston tarixining davrlari: Hind daryosi vodiysidagi Xarappa
tsivilizatsiyasi (miloddan avvalgi III ming XVII asr) "Veda davri" yoki oriy-vedik
sivilizatsiyasi (Ariy qabilalarining Hind va Gang daryolari vodiylariga kelishi va
o rnashishi XIII-VI. miloddan avvalgi asrlar) Buddistlar davri, Maurya sulolasiʻ
(miloddan avvalgi V-III asrlar) "Klassik davr", Guptalar sulolasi (miloddan avvalgi
II asr IV asr) Xarappa sivilizatsiyasi (miloddan avvalgi III ming yillik. XVII asr)
(markazlari Xarappa va Moxenjo-shaharlarida joylashgan. 100 mingdan ortiq aholi
istiqomat qilgan Daro (“O liklar tepaligi”).Hind sivilizatsiyasidan birinchi bo lib
ʻ ʻ
Xarappa shahri (shuning uchun “Harappan sivilizatsiyasi” yoki “Harappa
madaniyati” atamasi) kashf etilgan.
1.2 1918-1029 yillarda Hindiston
Amritsar hodisalari 1919 10 aprelda Panjob viloyatining Amritsar shahrida
boshlandi. O‘sha kuni Amritsar ma’murlari milliy harakatning atoqli
namoyondalari doktor Kitchlu va doktor Satyapalani hukumatga qarshi tashviqotda
ayblab shahardan surgun qildilar. Bu xabar shaxarga tarqaldi va norozilik
boshlanib ketdi. 13 aprelda Jalianvala – Bag maydonida 20 ming kishi mitingga
yig‘ildi. Ingliz qo‘shinlari qurolsiz olmonga qarshi o‘t ochdilar. Mingga yaqin
kishi halok bo‘ldi. Ikki ming yaqin kishi yarador qilindi. O‘lganlar va yarador
bo‘lganlar orasida ko‘pgina ayollar va bolalar bor edi. Amritsar komendantlik soati
joriy qilinadi. Shaharliklar otishlardan qo‘rqib jabrlanganlarga yordam berish
uchun o‘z uylaridan chiqa olmay qoldilar. Ertasiga shahardagi ko‘p chorrahalarda
maxsus postlar o‘rnatildi, ular ko‘ringan odamni hohlagancha tahqirladilar.
Panjob poytaxti Laxor shahrida 11 apreldayoq Angliyaga qarshi namoyishlar
boshlanib, ular davomida armiya xizmatini o‘tagan asosan skixlardan iborat
otryadlar tuzila bordi. Bu otryadlar jangchilari asosan tayoqlar bilan qurollangan
edilar. Ular induslar, musulmon va sikxlarni ingliz ma’murlariga qarshi kurash
7

uchun birlashishlarga chaqirdilar. Laxordagi g‘alayonlar 18 aprelgacha davom etdi.
14 aprelda Panjobning boshqa shaharlarida ham namoyishlar boshlandi. Inglizlarga
qarshi g‘alayonlarda shahar ishchilari, temir yo‘lchilar, shahar atrofidagi dehqonlar
faol qatnashdilar. Panjobdagi harakatlar 1919 yil avgustgacha davom etdi.
Milliy ozodlik harakatiga hindiston miliy Kongres partiyasi rahbarlik qilardi.
Partiyaning bu vaqtdagi lideri va rahbari Maxandas Karamchand Gandi edi. Gandi
o‘zining siyosiy faoliyatini Janubiy amerikada boshlab u yerda u hindlarning
fuqarolik huquqlarini tan olinishini talab qilib chiqqan edi.
1915 yilda Gandi Hindistonga qaytadi. Kongresning hamma liderlari kabi u
ham ingliz ma’murlariga askarlarni urushga jalb qilish, harbiy zayyomlarni
tarqatishda qo‘llab quvvatladi. Gandi u vaqtda Angliya hukumatiga qayishish bilan
hindlar tezroq o‘z – o‘zini boshqarish huquqiga erishadilar deb hisoblar edi.
Kongresning avvalgi rahbarlaridan farqli ravishda Gandi keng xalq ommasiga
tayanishsiz hind burjuaziyasi va burjua ziyolilari Angliya ma’murlaridan salmoqli
yon berishni qo‘lga kirita olmaydi deydi. Lekin boshqa tomondan Gandi
ommaning kurashida zo‘rlik ishlatishga qarshi chiqdi. U zo‘rlik ishlatmaslik
usullarini tinch namoyishlar, hukumat muassasalarida ishni, o‘quv yurtlarida
o‘qishni to‘xtatish, ingliz tovarlarini boykot qilish, soliqlarni to‘lashdan bosh
tortishni targ‘ib qildi. Kurashning bu shakllarini u satiyaraxa (haqiat tayanchi) deb
ataydi.
Gandi sinfiy kurshga salbiy munosabatda bo‘lib sotsial totuvlikka da’vat qilar
edi. Gandining siyosiy taktikasi inglizlardan mustaqillikni yoki o‘z – o‘zini
boshqarish huquqini qo‘lga kiritishni ko‘zlagan ayni vaqtda ishchi va
dehqonlarning sinfiy kurashni rivojlanishidan qo‘rqadigan milliy burjuaziya
manfaatlariga mos tushardi.
1918 yildan Milliy kongres tor burjua tashkilotidan ommaviy partiyaga
aylandi. 1918-1919 yillarda yuzaga kelgan obyektiv shart – sharoitlar omani
mustamlakachilarga qarshi kurashga chorlagan edi.
8

Birinchi Jahon urushi paytida Evropa, O'rta er dengizi, Yaqin Sharq va Afrika
urush teatrlariga ko'plab bo'linmalar va mustaqil brigadalarni qo'shdi Birinchi
jahon urushi. Bir milliondan ortiq hind harbiylari chet elda xizmat qilishdi, ulardan
62 ming kishi halok bo'ldi va yana 67 ming kishi yaralandi. Jami urush paytida
kamida 74187 hind askari halok bo'ldi.
Urushdan keyin kapitalistik mamlakatlarni qamrab olgan iqtisodiy krizis
Hindistonga og‘ir ta’sir qildi. Bunday sharoitda mamlakatda sinfiy kurash
keskinlashdi. Fabrika egalari ish haqini kamaytirdilar, ishchilar esa bunga
namoyishlar bilan javob qaytardilar.
1920 yil yanvarida Bombey to‘qimachilarining 200 ming kishilik ish tashlashi
bo‘ldi. Ishchilar ish haqini oshirishga baxtsiz xodisalar uchun kompensatsiya
to‘lanishiga , ish kunini bir muncha qisqartirishga erishdilar.
Jamshedpurda metalurgiya zavodi ishchilarning qisman g‘alaba bilan tugagan
namoyishlari bo‘ldi. Shuningdek, Bengaliya temir yo‘lchilari, Ahmadobod
ishchilari ham ish tashladilar. 1920 yil 30 oktyabrda Bombeyda birinchi kasaba
uyushma syezdi bo‘ldi. Unda umumhind profsoyuzlari kongresi tuzildi. 1920-1921
yillarda turli rayonlarda Hindistondagi inqilobiy ko‘tarilishning tarkibiy qismi
bo‘lgan dehqonlar g‘alayonlari ham bo‘lib turdi.
Dehqonlar harakati ayniqsa Panjob , Madaras viloyatining Malabar okrugi,
Qo‘shma Provinsiyaning sharqiy okruglarida avj oldi. Malabar okrugi aholisining
bir qismi qadimdan islomga e’tiqod qilardi. Ularning ko‘pchiligi asosan
batrakchilik bilan shug‘ullanar past kastaga ta’luqli edilar. Oziq – ovqat
mahsulotlari narxini oshishi natijasida ular ahvolini og‘irlashib ketishi Angliyaga
qarshi xalifachilik tashviqotini yoyilishi uchun qulay sharoit yaratdi.
1921 yili avgustida ingliz politsiyasi Tirunangaddagi machitga xujum qiladi.
U yerda 5 ming nafar ibodat qiluvchilar yig‘ilgan edi. Bu xujumni ibodat
qiluvchilar muqaddas joyni oyoq – osti qilish, tahqirlash deb qabkl qiladilar va
9

politsiya bilan to‘qnashuv boshlanib ketadi, politsiyachilar dehqonlarga qarata o‘q
otadilar. Bunga javoban musulmonlar “Xalifachilik respublikasi” ni tuzish shiori
ostida qo‘zg‘alon ko‘taradilar. Qo‘zg‘alonchilar faqat pichoq va xanjarlar bilan
qurollangan edilar. Ularga qarshi zamonaviy qurollangan ingliz qo‘shinlari
tashlanadi. Qo‘zg‘alonchilarning qattiq qarshilk qo‘rsatishlariga qaramay 1921 yil
oxirida qo‘zg‘alon bostiriladi. 30 mingdan oshiq qo‘zg‘alonchi asir olinadi, ularni
boshliqlari otib tashlanadi. 100 nafar hibsga olingan maxbus muxrlangan vagonda
jo‘natiladi, ulardan 70 tasi yo‘lda vafot etadi. Bu o‘ch olishlar butun Hindistonda
noroziliklar uyg‘otdi. Bu davrdagi dehqonlar harakati umuman olganda stixiyali
tor doirali , taqoq , tashkil etilmagan xarakter kasb etdi, ko‘pincha ularda ma’lum
diniy jamoa dehqonlari ishtirok etardi. Lekin shaharlarda ishchilar harakatining avj
olishi, qishloqda dehqonlar harakatining boshlanishi mustamlaka hokimiyati uchun
xavfli holatni vujudga keltirdi, bu narsa kurashning bundan buyon kuchayishini
xoxlamagan mulkdor sinflarni ham bezovta qiladi.
1922 yil 4 fevralda “grajdan itoatsizligi kompaniyasi” ni to‘xtatishga bahona
bo‘lgan Chauri- Chaura voqealari bo‘ldi. Qo‘shma provinsiyalar kichik
shaharchasida politsiya namoyishchisi kongreschilarga hujum qiladi. O‘shanda
olamon politsiya uchastkasi binosini o‘rab oladi va yondirib yuboradi, bir qancha
politsiyachilar qattiq kaltaklanadilar.
Shu munosabat bilan Bardoli shahrida kongres ishchi komitetini shoshilinch
majlisi chaqirildi. Komitet “grajdan itoatsizligi kompaniyasi”ni to‘xtatish
to‘g‘risida qaror qabul qildi. Kompaniyaning barcha ishtirokchilariga hukumatga
har qanday qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatish, soliqlarni to‘lash, hokimiyat barcha
buyruqlarini bajarishni tavsiya etuvchi chaqiriq e’lon qilindi. Bu qaror turmada
bo‘lgan ko‘zga ko‘ringan kongres arboblarini noroziligini uyg‘otdi.
Ingliz mustamlakachi ma’murlar harakat harakat qatnashchilari orasida birlik
yo‘qligidan foydalanib, o‘zlariga xos raxmsizlik bilan bu harakatni bostirdilar.
Umumhindiston milliy ozodlik harakati vaqtincha pasaya boshladi. 1923 – 1927
10

yillarda Hindistonda iqtisodiyot rivojlanadi. Fabrikalar soni 1,5 barovar ko‘paydi.
Hind sarmoyadorlariga foyda olish imkoniyati uchun qattiq kurash olib borishga
to‘g‘ri keldi. Ayniqsa to‘qimachilik sohasida qattiq raqobatchilik kurashi ketardi.
Urush yillarida chetdan gazlama keltirish kamayishi bilan mahalliy gazlamalarga
ehtiyoj oshgan bo‘lsa, 1922 yildan keyin chetdan gazlama keltirish yana kuchaydi.
Angliya hukumati Hindiston bilan savdo qiluvchi ingliz kapitalistlariga yanada
qulay sharoit yaratish maqsadida rupiya kursini oshirdi. Hind sarmoyadorlarining
chetdan keltiriladigan tovarlarga boj solig‘ini ko‘paytirish to‘g‘risidagi talablari
rad etildi. Shunday qilib monopoliyalari urush davrida birmuncha bo‘shashgan
mavqeilarini yana mustahkamlab oldilar. 1923 yilda Hindistonda antiimperialistik
harakat susayib ingliz ma’murlari haraktaini ko‘pchilik ishtirokchilarini qamoqqa
oldilar. Milliy Kongres tashkilotlari tor mor etildi. Milliy Kongres partiyasining
a’zolari ko‘tarilishi davridagi 10 mln. kishidan 1923 yilda bir necha kishiga tushib
ketdi. Mustamlaka ma’murlari o‘zlarining yozuvlaricha siyosatlarini ya’ni
musulmonlarni – induslarga gij – gijlash siyosatlarini yana amalga oshiradilar.
Ingliz – hind ma’murlarining ig‘vogarliklari bilan 1923 yilda musulmonlar bilan
induslar o‘rtasida to‘qnashuvlar boshlanadi. Musulmon ligasi induslarni islomga
kiritish kompaniyasini avj oldirdi. Ayni vaqtda reaksion indus tashkiloti Hindu
Maxasabxa Hindistonni butun aholisini induizmga kiritishni targ‘ib qildi. Diniy
adovatni kuchayishi umumhindiston milliy ozodlik harakatini pasayishining ochiq
belgisi edi. 1923- 1927 yillarda oldingi davrga nisbatan stachkalar soni kamaydi,
lekin ularni o‘tkazishda ancha tashkiliy, uyushqoqlik tendensiyasi kuzatildi. 1923
yilda Ahmadobod ip gazlama fabrikasida ishchilarning yirik ish tashlashi bo‘ldi,
1924 yili Bombey to‘qimachilari ish haqini pasaytirishga qarshi 160 ming kishilik
ish tashlash uyushtirdilar. 1925 yili Bombeyning 152 ming ishchilari yangidan ish
haqini tushirilishiga qarshilk ko‘rsatib 3 oy mobaynida ish tashladilar. Yirik ish
tashlashlar shuningdek Hindistonning temir yo‘llarida ham ruy berdi. Xindistonda
kasaba uyuo‘malari ko‘payib bordi. 1926 yilning oxirida 200 dan oshiq kasaba
uyushmalari bo‘lib ularda 300 mingdan oshiq a’zo bor edi. Kasaba uyushmalari
ishida kommunistlar faol ishtirok etdilar. 1925 yili kommunistlar va inqilobiy
11

kayfiyatdagi millatparvar Bengaliyada ishchi- dehqon partiyasini tuzdilar. 1927
yilda Bombeyda ham ishchi dehqon partiyasi tuzildi. U kasaba uyushmalarida faol
ish olib bordi. Ularga ishchilarning jalb etilishida faoliyat yurgazdi. Yangi
inqilobiy kasaba uyushmalarini tuzishda qatnashdi. Partiya organi “Krakti” –
inqilob deb atalardi. Penjobda ham ishchi dehqon partiyasi tuzildi. Ishchi -
dehqonlar partiyalari nafaqat kommunistlar rahbarligi ostida balki mayda burjua
inqilobchi vatanparvarlar rahbarligi ostida edilar. Bu ularning dasturiy hujjatlari va
ular faoliyatida o‘z aksini topar edi. Umuman ular Hindistonda ishchi – dehqon
harakati rivojida ijobiy rol o‘ynadilar.
XKP ning tuzilishi. Yagona kommunistik partiya tuzishni zarurligi hind
ishchilarining ilg‘or qismi tomonidan 1929- 1930 yillarda anglab yetildi. O‘sha
vaqtda kompartiyaning faoliyat platformasi e’lon qilingan edi. Lekin bir qancha
obyektiv sabalar kommunistik partiyaning tashkiliy rasmiylashuviga halaqit qilib
kelard. Uning tashkil etilishida Mirut jarayoni ma’lum rol o‘ynadi, uni qamoqqa
olingan kommunistlar mustamlakachilik tuzumini fosh etish minbariga
aylantirilgan edilar. Mirut jarayoni minbaridan kommunistlarni ochiq chiqishlari
keng antiimperialistik kurash sharoitida ishchilarning ilg‘or qismi , dehqonlar va
ziyolilarning e’tiborini qozonishga yordam berdi. 1933 yil yanvarda Mirut
maxbuslarini ishi bo‘yicha xukm e’lon qilindi. Muzaffar Ahmad o‘lim jazosiga ,
qolgan sudlanuvchilar turli muddat katarg‘a ishlariga hukm qilindilar. Bu hukm
Hindistonda , shuningdek, Angliya va boshqa davlatlarda norozilik uyg‘otdi.
Javoxarlal neru boshchiligida mirut maxbuslarini himoya qilish bo‘yicha maxsus
komitet ham o‘z noroziligini bildirdi. Bu norozilik harakati ingliz ma’murlarini
mirut mahbuslarini muddatdan oldin ozod qilishga majbur etdi. Muzaffar ahmad
ham ozod etildi. Ular ozod etilganlarian keyin 1933 yil Hindiston
kompartiyasining Muvaqqt Markaziy komiteti saylandi. Muvaqqt Markaziy
komitetiga tarqoq komunistik guruhlarini yagona partiyaga birlashtirishdek
mas’uliyatli vazifa yuklandi. Bu vazifa muvaffaqiyatli amalga oshirildi.
12

II BOB. HINDISTONDA MILLIY OZODLIK HARAKATI
2.1 Jahon iqtisodiy krizisini Hindistonga ta'siri, milliy ozodlik harakatini
avj olishi
Hindistonda iqtisodiy krizis . 1929 yili boshqa mamlakatlar qatori Hindistonni
ham iqtisodiy krizis qamrab oldi. Krizis nafaqat sanoatga, balki qishloq xo‘jaligiga
ham zarar yetkazdi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxlari keskin tushib ketdi.
Angliya krizisning og‘irligini o‘z mustamlakalariga solishga intilib, Angliyaning
sanoat mollarini narxini oshirdi. 1933 yilgacha cho‘zilgan krizis davrida oziq –
ovqat mahsulotlari yetishtirish qisqardi. Ko‘pchilik dehqonlar xonavayron bo‘lib
qishloq xo‘jalik ishchilariga aylana bordi. Pomeshchiklar va hukumat krizis
yillarida dehqonlardan soliqlarni avvalgi miqdorda olishni davom ettirdilar.
Shuning uchun dehqonlar bor narsani hatto muqaddas bo‘lgan ayollari
taqinchoqlarini sotishga majbur bo‘ldilar.
Ishchilarning ahvoli keskin yomonlashdi. Shaharga xonavayron bo‘lgan
dehvonlarning oqib kelishi shaharlarda katta ishsizlik keltirib chiqardi.
Kapitalistlar bundan foydalanib ish haqini pasaytira boshladilar.
Hunarmandlarning ahvoli yomonlashishiga qaramay krizis yillarida
to‘quvchilik korxonalarini soni oshdi. Shunday qilib garchi ingliz
mustamlakachilari milliy sanoatni rivojlanishiga to‘sqinlikni davom ettirsada krizis
yillarida mahalliy hind kapitalizmi rivojlana bordi. Jahon iqtisodiy krizisining
chuqurlashib borishi munosabati bilan Hindistonda antiimperialistik harakat
yangidan yuksala boshladi. Milliy ozodlik harakatida ishchilar , dehqonlar mayda
burjuaziya va ziyolilarning faol ishtirok etishi Hindiston Milliy kongresini Angliya
ma’murlari oldiga bir qancha talablarni qo‘yishga da’vat qildi. 1930 yil yanvarb
oxirida gazetada 11 moddadan iborat Gandining dasturi e’lon qilindi, ular asosan
hind burjuaziyasining va qisman aholining keng qatlamlari talablarini ifodalar edi,
bu moddalardan asosiylari qo‘yidagilar edi : yer solig‘i 50 % kamaytirish,
hukumatning tuz monopoliyasini hamda tuz solig‘ini yo‘q qilish, chet el
13

to‘qimachilik tovarlarga qo‘yiladigan xomiylik ta’riflarini bekor qilish, ingliz
amaldorlarining maoshini kamaytirish, siyosiy mahbuslarni ozod qilish, maxfiy
politsiyani yo‘q qilish va xoqazo. Angliya hukumati bu talablarni badarishdan bosh
tortdi. Shundan keyin gandi boshchiligidagi Milliy Kongres “grajdan itoatsizligi
kompaniyasi” ni boshlashga qaror qildi. Bu kompaniya xaind xalqiga og‘ir yuk
bo‘lib tushgan inglizlarning tuz monopliyasiga qarshi tuz yurishi o‘tkazish bilan
boshlandi. Gandi barcha hindlarni sho‘r suvni bug‘latib o‘zingiz tuz ola bering deb
da’vat etdi. Ma’murlarning tuz monopoliyasiga qarshi dengiz suvidan tuz bug‘latib
olishni namoyish qilib ko‘rsatish maqsadida uning o‘zi milliy kongresning 78 ta
taniqli arbobiga bosh bo‘lib Gujeratga ya’ni dengiz bo‘yicha jo‘naydi. Gandi
otryadi ortidan katta miqdordagi xalq ommasi borardi. Ular orasida ko‘plab
gujeratlik dehqonlar bor edi. Tuz yurishi uch hafta davom etdi. Aprel oyining
o‘rtalarida Hindistonning ko‘pchilik shahar va qishloqlarida namoyishlar va
xartalar ro‘y berdi. Volontyorlar – beminnat xizmatchilar otryadlari tuzildi, ular
ingliz mollari bilan sovdo qiluvchi magazinlarni egallab, maydonlarda ingliz
matolaridan bo‘lgan kiyimlarni namoyishkora yondirardilar. Hind savdogarlari bu
kompaniyada ixtiyoriy ravishda qatnashdilar va u bilan bog‘liq namoyishkora
yondirardilar. Hind savdogarlari bu kompaniyada ixtiyoriy ravishda qatnashdilar
va u bilan bog‘liq moddiy talofatlarni ko‘tardilar.
Peshovar va shalopurdagi qo‘zg‘alon. Gandi grajdan itoatsizligi
kompaniyasini tinch xarakterda o‘tishi uchun intilganligiga qaramay
antiimperialistik kurash bir qancha viloyatlarda qurolli g‘alayonlarga aylanib ketdi.
1930 yil aprel oyining oxirida Peshovarda qo‘zg‘alo ko‘tarildi. Shahar ikki
haftagacha qo‘zg‘alonchilar qo‘lida bo‘ldi. Qo‘zg‘alonni bostirish uchun soldatlar
hind diniga industlar yuborildi, lekin ular Peshovarni musulmon aholisiga qarab
o‘q uzishdan bosh tortdilar. Ikki haftadan keyingina hukumatning Peshovordagi
hokimiyati tiklandi. Peshovar qo‘zg‘alonidan keyin pushtun qabilalarini
qo‘zg‘aloni boshlandi. Kongress bilan aloqada bo‘lgan pushtunlar tashkiloti
ko‘ngillilardan otryadlar tuzadilar. Ular qio‘il kiyim kiyganliklar uchun “Qizil
14

kiyimlilar” deb ataladilar. Pushtunlar lashkari bir oydan ortiq Peshovarni qamal
qilib turadi. Ingliz ma’murlari pushtunlarga qarshi harbiy aviatsiyani tashladi va
nihoyat harakatni bostirdi. Bombey viloyatining sanoat markazi Shalapurda 1930
yil 8 mayda kongreschilar namoyishi tashkil qiladilar, namoyish politsiya
tomonidan o‘qqa tutiladi. Bunga javoban shaharda qo‘zg‘alon ko‘tariladi. Bu
qo‘zg‘alonda to‘qimachi ishchilar asosiy rol o‘ynaydi. Ular o‘z shaharlaridan
inglizlarni haydab yuborib, uni 2 haftadan ko‘proq o‘z qo‘llarida saqlab turdilar.
Hukumat Shalopurga qarshi ingliz harbiy qismlarini jo‘natdi. Qattiq janglardan
so‘ng Shalapurning ingliz qo‘shinlari egalladilar. Qo‘zg‘alon rahbarlari qamoqqa
olindi. Hindistonning boshqa shaharlarida ishchilar mustamlakachilariga qarshi
kurashda faol qatnashdilar. 1930 yil mayida ko‘p sanoat markazlarida inglizlar
hokimiyatini boyqot qilish shiori ostida siyosiy namoyishlar o‘tkazildi. Angliya
imperialistlari terror yo‘li bilan “grajdan itoatsizligi” kompaniyasini bostirishga
qaror qiladilar. 1930 yil mayida Miliy Kongres qonundan tashqari e’lon qilindi.
Gandi, Neru M., J. Neru va kongressning boshqa rahbarlari shuningdek, 60 ming
harakat qatnashchisi turmalarga tashlandi. Iyul Bombeyda mustamlaka
hokimiyatining qatag‘onlariga qarshi xartal e’lon qilindi. Unda 50 ming kishi
qatnashdi. Politsiya bilan to‘qnashuvlarda 500 kishi o‘ldirildi. Ommaning politsiya
bilan to‘qnashuvlari Kalkuttada ham bo‘ldi. 1930 yil yozida Peshovor, Shalapur,
Bombey, Kalkuta , madras va boshqa shaharlarda harbiy holat e’lon qilindi.
1930 yilda dehqonlar harakati. Angliya imperialistlarga qarshi kurashda
dehqonlarning grajdan itoatsizligi kompaniyasida ishtiroklari katta ahamiyatga ega
edi. Ijara haqini pasaytirish uchun harakat avj oldi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari
narxlarni tushib ketishi munosabati bilan dehqonlar pomeshchiklarga ijara haqqini
to‘lolmay qolgandilar. Shuning uchun ularni yerdan hayday boshlagandilar.
Dehqonlar norozilik namoyishlarini tashkil qildilar. Ularning harakati Milliy
Kongressning mahalliy komiteti tomnidan qo‘llab – quvvatlandi. Ollohobod
okrugida soliq to‘lamaslik kompaniyasi boshlandi. Yer solig‘i, ijara haqini
kamaytirish uchun harakat Bixar va Bengaliya okruglaridan birida ijara haqini
15

to‘lamaslik kompaniyasi shunday ko‘lam kasb etadiki mustamlakachi ma’murlar u
yerga qo‘shin jo‘natdilar. Markaziy provissiyalardagi Berarda ijara haqini
kamaytirish, soliq to‘lamaslik kompaniyasiga boshchilik qiladigan dehqonlar
ittifoqi vujudga keldi. Ish dehqon otryadlarini tuzilishigacha borib yetdi.
Dehqonlarga qarshi politsiya otryadlari tashlandi. Lekin bu rayonda dehqonlar
g‘alayonlari qo‘shinlar kiritilib dehqonlar harakati ko‘p rahbarlari qamoqqa
olingandan keiyn tinchiydi.
Dehli pakti. Kongresning Karachidagi sessiyasi. 1931 yilning birinchi
oylarida hukumatning shafqatsiz qatag‘onlari natijasida ommaviy antiimperialistik
harakat birmuncha pasaya boshladi. Shunday sharoitda 1931 yil martda hindistonni
vitse koroli Irvi bilan grajdan itoatsizligi kompaniyasi rahbari Gandi o‘rtasida
muzokaralar ro‘y berdi. Natijada Dehli pakti imzolandi. Paktga ko‘ra gandi grajdan
itoatsizligi kompaniyasini to‘xtatish majburiyatini oldi. Hukumat qatag‘onlarni
to‘xtatish , harbiy holatni bekor qilish , qamalganlarni ko‘pini ozod qilish
majburiyatini oldi, bunda Mirutda qamoqqa bo‘lgan kasaba uyushmalari liderlarni
ozod qilish ko‘zda tutilmadi. Gandi “yumaloq stol” konferensiyasida ishtirok
etishga rozi bo‘ladi.1931 yil dekabrda bo‘lgan Karachidagi kongressning
navbatdagi kongresining navbatdagi sessiyasi Dehli paktini ma’qulladi.
Yumaloq stol konferensiyasi. Grajdan mtoatsizligi kompaniyasini qaytadan
boshlanishi. 1931 yil yozida londonda Hindistonning turli partiyalari va guruxlari
ishtirokida konferensiya ochildi. Konferensiyada Milliy kongressni vakili Gandi
edi. Ingliz imperialistlari konferensiyada indus va musulmon partiyalari orasida
adovatni kuchaytiishga intildilar. Konferensiya tarkibi reaksion bo‘lganligi bois
Gandining xindlarni fikrlar birligiga erishishi uchun qilgan urinishlari zoye ketdi.
Angliya hukumati hind partiyalari ahdlashuviga erishmadilar deb bayonot berdi.
1931 yil yozida Londonda Hindistonning turli partiyalari va guruhlari ishtirokida
konferensiya ochildi. Konferensiyada Milliy Kongressni vakili Gandi edi. Ingliz
imperialistlari konferensiyada indus va musulmon partiyalari orasida adovatni
kuchaytirishga intildilar. Konferensiya tarkibi reaksion bo‘lganligi bois andining
16

xindlarni fikroar birligiga erishishi uchun ы ilgan urinishlari zoye ketdi. Angliya
hukumati xind partiyalari ahdlashuvga erishmadilar deb bayonot berdi. 1931 yil
dekabr Gandi “yumaloq stol” konferensiyasida ishtirok etish butunlay
befoydaligini ko‘rib Hindistonga qaytib keladi. Gandini qaytib kelishi bilan
Kongresning ishchi komiteti “grajdan itoatsizligi”ni ikkinchi kompaniyasini
boshlashga qaror qildi. Gandi va kongresning ko‘p rahbarlari qamoqqa olindilar.
1932 yil sentyabrda gandi turmada kastaviy yo‘l bo‘yicha milliy ozodlik harakatini
bo‘lib tashlashga urinishdan norozilik bildirib ochlik e’lon qiladi. Gandining ochlik
e’lon qilishi Hindistonning qator shaharlarida norozilik uyg‘otdi. Lekin grajdan
itoatsizligini yangi kompaniyasi birinchi kompaniyadan katta miqiyos kasb eta
olmadi. Buning sababi bir tomondan ma’murlarning qattiq qatag‘onlari bo‘lsa.
Boshqa tomondan kongress rahbariyatining kurashni yakka – yakka chiqishlar
bilan chegaralab quyishga intilishi edi.
1931-1932 yillarda ishchilar harakati . Bu yillarda ish tashlash harakatlari
avvalgi yillarga nisbatan anchagina bo‘sh bo‘ldi. Bu hol antiimperialistik harakatni
umumiy pasayishi bilan ikkinchidan ko‘zga ko‘ringan kasaba uyushmalari so‘l
liderlarni qamoqqa olish bilan bog‘liq edi. Lekin 1931-1932 yillarda yangi
iqtisodiy kasaba uyushmalari tuzildi, kasaba uyushmalarida ta’sirga egalik uchun
kommunistlar bilan kongres o‘rtasida kurash borardi. Kongres ishchilarning hind
sarmoyadorlariga qarshi kurashini bo‘shatishga intildi. Kommunistlar esa kasaba
uyushmalarni nafaqat milliy – ozodlik harakatiga qatnashishi, balki ishchilarning
sinfiy manfaati yo‘lida kurashishi uchun ham harakat qilardilar.
1931-1933 yilllarda dehqonlar harakati . 1931-1933 yillardagi dehqonlar
harakatida yangi belgilar ko‘zga tashlanadi. harakat ilgari dehqonlar kurashi sust
bo‘lgan, masalan Madoras, Andxra, Bixar viloyatlarini qamrab oldi. Dehqon
harakatlari shuningdek, Djammu, Kashmir, Alvar knyazliklarida ham bo‘ldi.
Garchi birinchi dehqonlar ittifoqlari Milliy kongres ta’siri ostida bo‘lsa ham
ularda so‘llarning ta’siri oshib bordi. Ishchi - dehqon partiyalari dehqonlarni
17

soliqlarni kamaytirish uchun kurashga ip tashlagan ishchilar uchun oziq – ovqat
yig‘ishga chaqirdilar.
Shimoliy G‘arbiy chegara viloyatida soliq to‘lamaslik kompaniyasi o‘tkazildi.
Qo‘shma provinsiyalar dehqonlar ijara shartlarini yengillashtirish, soliqlarni
kamaytirish uchun kurashdilar. U yerda ham dehqon ittifoqi tuzila bordi. Milliy
kongres dehqonlarni o‘z ahvolini yaxshilash uchun kurashlarini qo‘llab –
quvvatladi, lekin ba’zi dehqonlar ittifoqining pomeshchiklarga qarshi yerni
dehqonlarga berish uchun harakatlarga qarshi chiqdi. Andxra viloyatida “dehqonlar
ittifoqi” soliqlarni oshirilishiga qarshi soliq to‘lamaslik kompaniyasini e’lon qildi.
1934- 1939 yillarda iqtisodiy rivojlanish . Hindiston umumiy sanoat
qoloqligiga qaramay mustamlakalar ichida birmuncha rivojlangan mustamlaka edi.
Urush arafasi yillarida to‘qimachilik fabrikalari soni ko‘paydi, metalurgiya,
metalga ishlov berish zavodlarining mahsulotlari ko‘paydi. Hindistonda yirik
korxonalar bilan birga mayda korxonlar ham katta o‘rin tutardi, ularda kapitalistik
munosabatlarning rivojlanishi hunarmandlarni ommaviy xonavayron bo‘lishiga
olib kelardi .
Miliy sanoatning o‘sishi hind burjuaziyasi bilan imperialistlar o‘rtasida ichki
bozor uchun raqobatchilik kurashini keskinlashtirdi. Bu kurashda Angliya
monopolistlarining mavqeini kuchaytirish uchun mastamlaka ma’murlari 1936
yilda “yetakchi monopoliyalar haqida ” qonun qabul qildi, qonun ingliz yetakchi
monopoliyalariga hind kapitalistlarining foydalarini qisqartirish hisobiga katta
foydani ta’minlab berdi.
Mustamlaka hokimiyatining to‘sqinchilik tadbirlariga qaramay hind
burjuaziyasi chet el kapitalini mavqeini birmuncha bo‘shatirishga erishdi.
Ikkinchi jahon urushi arafasida ip gazlama sanoatida hind ip gazlama sanoati
mahsulotlari hind bozorining 65% ini egalladi. Angliyasarmoyadorlari hind
to‘qimachilik bozorida o‘z mavqelarini bir qismini Yaponiyaga berib quydi. Hind
18

kapitali boshqa sanoat sohalariga ham kirib bordi. Lekin Angliya monopoliyalari
hind iqtisodiyotida ustunlik mavqelarini saqlab qoldilar.
Miliy kapitalizmning rivojlanishi bilan bir qatorda hind ishchilar sinfini
nisbatan qashshaqlashishi kuchayib bordi.
1933- 1939 yillarda ishchilarning ish haqi 20-30 % kamaydi. Ayni paytda
yirik shaharlarda yashashqiymati o‘sib bordi. Shu bois ishchilarning qarzdorligi
ko‘paydi.
1935 yili ingliz imperialistlari Hindistonni boshqarish to‘g‘risida qonun
chiqardilar. Bu qonun hind xalqi tomonidan “qullik konstitutsiyasi” deb ataldi, u
quyidagi maqsadlarni ko‘zlardi : xind mulkdorlariga yon berish bilan ingliz
imperialistlarining ijtimoiy tayanchini kengaytirish, eski tayanchlar-
pomeshchiklar va knyazlarni mavqeini mustahkamlash, musulmonlar bilan
induslar orasidagi ajralishni chuqurlashtirish, mustamlakachilik tartiblarining
asoslarini mustahkamlash. Mulkdor sinflarga yon berib, ingliz imperialistlari
saylovchilari sonini 35 mln. kishiga ko‘paytirdilar, qonun chiqarish organlari
oldida javobgar bo‘lgan viloyat vazirliklarini tuzish kzzda tutildi. Amalda
vinsional –viloyat organlari hakimiyatga ega emasdi, ingliz gubernatori ular
tomonidan chiqarilgan hohlagan qonun hujjatiga veto qo‘ya olardi.
“Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi ishchilar, dehqonlar mayda burjua
tashkilotlari qat’iy qarshilik ko‘rsatdilar. Milliy kongres ham unga qarshi
ekanligini bildirdi. Pomeshchik va knyazlar bilan bog‘langan partiyalar “Qullik
konstitutsiyasi”ni qo‘llab – quvvatladilar. “Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi
harakatga Milliy Kongres boshchilik qildi. Unda bu kurashda ishchi – dehqon
tashkilotlari kongres-sotsialistik partiya, kommunistlar, yoshlarni demokratik ligasi
qo‘llab – quvvatladi. Ommaviy nororziliklar natijasida, 1935 yilgi
konstitutsiyaning umumhindiston hokimiyat organlariga taaluqli qismi hayotga
tatbiq etilmadi. “Qullik konstitutsiyasi”ga qarshi kurash , fuqorolik huquqlarini
himoya qilish harakati miliy ozodlik lagerining asosiy kuchlarini birlashtirdi.
19

Hindistonda antiimperialistik yagonafrontni tashkil topishi uchun obyektiv shart –
sharoitlar vujudga keldi.
Bu vaqtda Milliy Kongresda anchagina kuchli so‘l qanot shaklandi, uning
faoliyatida J. Neru katta rol o‘ynardi. So‘llar Milliy Kongresni ommaviy tarkibini
kengaytirishga, uni yagona frontning tayanchiga aylantirishga intildilar.
Milliy Kongresda o‘nglar va so‘llarning kurashi urush oldi yillaridagi milliy
ozodlik harakatini xarakteri va natijalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
1937 yilda boshlangan yangi antiimperialistik harakatni ko‘tarilishi iqtisodiy
krizisning boshlanishi, qullik konstitutsiyasiga qarshi kurash, shuningdek, 1937
yildagi saylovlarda antiimperialistik kuchlar g‘alabasi bilan bog‘liq edi. Unda
Yevropa va osiyo mamlakatlarida avj olgan antifashistlar kurashi ham rol o‘ynadi.
Keng xalq ommasi Italiyani Abissindagi agressiyasiga, Ispaniyadagi fashistlar
isyoniga qarshi chiqdilar.
1938 yili Hindistonda angliya - xind xukumatini tayyorgarligiga qarshi
norozilik kompaniyasi o‘tdi. Yangi iqtisodiy krizis ta’sirida ish tashlash harakatida
1937- 1939 yilgacha davom etgan ko‘tarilishi davri bo‘ldi. Yirik ish tashlashlar
bengaliya va Bombeyda 1937-1938 yillarda bo‘lib o‘tdi.
Stachka kurashining avj olishi kasaba uyushmalarini sezilarli ko‘payishiga
olib keldi. Bu vaqtga kelib kasaba uyushmalari a’zolari soni 600 ming kishiga
yetdi. Hind ishchilari birligining mustahkamlanishi provardida ish tashlash
kurashining samaradorligini oshirishga va korxona egalarini yon berishga erishish
imkonini berdi.
1937-1939 yillarda dehqonlar harakati . II-jahon urushi arfasida dehqonlar
harakati kuchayib ketdi. Dehqonlar yurishlari qatnashchilari provinsiya ma’murlari
oldiga pomeshchik yer egaligini hech qanday to‘lovlarsiz yo‘qotish , soliqlarni
kamaytirish, qarzlarni bekor qilish kabi talablarni qo‘ydilar. Birmuncha yirik
dehqonlar yurishlari Andxra, Madoras, Qo‘shma provinsiyalarda bo‘ldi.
20

Bengal va boshqa provinsiyalarda soliqlarni to‘lamaslik kompaniyasi bo‘lib
o‘tdi. Bir qancha provinsiyalarda ijarachi dehqonlarning namoyishlari o‘tkazildi.
Xususan, 1938 yil planjobda yirik 40 ming kishilik ijarachilarning chiqishlari
bo‘ldi.
Mahalliy va umumhindiston konferensiyalarida iqtisodiy talablar bilan bir
qatorda antiimperialistik talablar ilgari surildi : Hindistonga mustaqillik berish,
qullik konstitutsiyasini bekor qilish, yagona antiimperialistik frontni yaratish,
siyosiy mahbuslarni ozod qilish kabilar. 1939 yilga kelib umumhindiston
dehqonlar ittifoqida 800 ming a’zo bor edi.
Bu davrga kelib dehqon va ishchi tashkilotlari o‘zaro bir – birlarining
talablarini qo‘llab – quvvatlay boshladilar. Umumiy kurashda ishchilar va
dehqonlarning ittifoqi mustahkamlanib bordi.
1937-1939 yillardagi inqilobiy ko‘tarilish qator yangi belgilarga ega edi.
1. Umumiy antiimperialistik kurashda ishchilar va dehqonlarning rolini
birmuncha oshganligi.
2. Knyazliklarni qamrab olgan keng demokratik harakatlar knyazliklar
aholisini butun Hindiston xalqining milliy ozodlik harakatini kuchli ishtirokchisiga
aylantirildi.
3. Ommaviy harakatning muvaffaqiyatli Milliy Kongresning chap qanoti
ya’ni Milliy Kongresning ommaviy antiimperialistik tashkilotga aylanishida katta
rol o‘ynagan qismini mustahkamladi.
4. mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy va siyosiy shart – sharoitlar yagona
antiimperialistik frontni tashkil topishi uchun real imkoniyat yaratdi.
Shunday qilib urush arafasidagi ko‘tarilish sezilarli darajada antiimperialistik
kuchlarni jipslashtirdi va Hindistonda milliy ozodlik harakatini bundan keyingi
rivojlanishi uchun poydevor yaratdi.
21

2.2 2-jahon urushi yillarida Hindiston
1939 yil sentyabrda Hindiston Angliya vitse – koroli tomonidan urush olib
borayotgan tomon deb uning roziligisiz e’lon qilindi.
Ikkinchi jahon urushi Hindistonning millionlab oddiy kishilarga ulkan,
mislsiz mashaqqatlar keltirdi va mustamlakachilarga nisbatan xalqning nafratini
kuchaytirdi. Ayni vaqtda u milliy kapitalizm rivojini jadallashtirda va milliy
burjuaziya bilan o‘zga yurtli imperialistlar hukumronligi o‘rtasida ziddiyatlarni
kuchaytirdi.
Urushga qadar Hindistonga oziq – ovqat, xususan guruch keltirildi. Urush
yillari Hindixitoy, Birma, Tailandda yaponlar hukumronligi munosabati bilan
Hindistonga bu mamlakatlardan guruch keltirish to‘xtab qoldi. Aynivaqtda Janubi
– Sharqiy Osiyodan guruch yetkazib berishni qisqarishi bilan tashqi bozorda xind
guruchiga talab oshib ketdi. Urushning dastlabki yilari guruch hisili yaxshi
bo‘lmadi. Bundan tashqari Hindiston Shimoliy afrikada urush harakatlari olib
borayotgan Angliya va xind qo‘shinlarini oziq – ovqat bilan ta’minlashga majbur
edi. Natijada mamlakat ichki bozorida oziq – ovqatni keskin yetishmovchiligi
sezildi. Guruch va bug‘doyning bahosi 3-5 marta oshib ketdi. Hindistonda
Madoras, Bengal, Bixar Orissu, Assam, Bombey viloyatlarini qamrab olgan
ocharlik boshlandi. Ayniqsa 1943 yil bengalda qattiq ocharchilik va epidemiyadan
bir necha million kishi nobud bo‘ladi. Pomeshchiklar, olib sotalar, Angliya
ma’murlari don bilan chayqovchilik qilishdan kattafoyda ko‘rdilar. Ocharchilik va
kasalliklarga qarshi kurashda mustamlakachilar hech qanday samarali choralarni
ko‘rmadilar.
Jahon xo‘jalik aloqalarini buzilishi xind dehqonlarining ahvolisha og‘ir ta’sir
ko‘rsatdi. Paxta eksporti kamayib uning narxi tushib ketdi. Ko‘plab dehqon
xo‘jaliklari xonavayron bo‘ldi.
22

Ko‘p rayonlarda ijara haqi oshdi. Mamlakatda har xil harbiy soliqlar ko‘payib
bordi. Natijada sudxo‘rlik ekspulatatsiyasi kuchayib, deyarli 70 % dehqonlarni
qashshoqlashtirib, yersizlanishiga ikkinchi tomondan yerni pomeshchik lar va
sudxo‘rlar qo‘lida konsentratsiyalanishiga olib keldi. Bularning hammasi ikkinchi
jahon urushi davrida dehqonlarning antifeodal va antiimperialistik kurashini
kuchaytirdi. Sanoat tovarlariga talabni oshishiga qaramay ingliz imperializmi
Hindiston milliy sanoatini rivojlanishiga to‘sqinlik qilishdek eski siyosatini davom
ettirdi, uning mustaqil rivojlanishi uchun baza bo‘ladigan sohalarni (birinchi
navbatda mashinasozlik) paydo bo‘lishi va kengayib borishiga yo‘l quymaslikka
intildi.
Yirik hind burjuaziyasi urush davrida o‘z sarmoyasini birmuncha kamaytirdi.
Hind kapitalistlari ba’zi ingliz korxonalarini aksiyalarini sotib olishga erishdilar.
Urush yillarida hind sarmoyasini markazlashuvi sezilarli o‘sdi. Eng yirik xind
monopoliyalari o‘z banklarini yarata bordilar. O‘z navbatida ilgari savdo,
sudxo‘rlik operatsiyalari bilan shug‘ullangan yirik xind banklari hind sanoat
korxonalari aksiyalariga ega bo‘lib bordilar.
Bu davrda ingliz hind aralash kompaniyalari birmuncha ko‘paydi. Bu
kompaniyalar ingliz kapitalini hind kapitali ustidan nazorat qilishning niqoblangan
formasi edi. Ayni vaqtda bunday kompaniyalarning tuzilishi ingliz
monopoliyalarining tanho xukmronlik dari o‘tib ketishidan darak berdi. Aralash
kompaniyalar xind va ingliz sarmoyasi o‘rtasida raqobat kurashi maydoniga
aylandi. Chet el imperializmi hukumronligi sharoitida xind sarmoyasi mavqeini
kuchayishi milliy burjuaziya vaingliz imperializmi o‘rtasida ziddiyatlarni yanada
keskinlashishiga olib keldi.
Ikkinchi jahon urushining borishida ingliz imperializmi Hindistonning odam
va moddiy resurslardan keng foydalandi. Armiya va flotda xizmat qilgan xindlar
soni 2 mln. kishidan oshdi. Umumiy soni 500 ming kishilik ingliz va amerika
qo‘shinlarini mamlakatda saqlab turish Hindistonga yuklandi.
23

Urush davrida sanoatni bir muncha o‘sishiishchi sinfini 6 mln. kishigacha
ko‘payishiga olib keldi. Tadbirkorlar o‘z foydalarini ko‘paytirishga intilib ish
soatini 12 soatgacha uzaytirdilar. Maxsus qonun va namoyishlar taqiqlandi.
Sanoatda bolalar va ayollar mehnatidan foydalanish kengaydi. Sanoatning ayrim
sohalarida ishlab chiqarshning qisqarishi ishsizlarni ko‘payishiga olib keldi. Hind
ishchilarining ahvoli urush davrida ish haqini ozgina oshirishdan turmush
qiymatini ancha oshib ketishi bilan ham yomonlashdi. Bularni hammasi hind
ishchilarini o‘z iqtisodiy kurashlarini kuchaytirishga va antiimperialistik harakatda
faol ishtirok etishga majbur qildi.
Ikkinchi Jahon urushi paytida Hindiston Gitlerga qarshi koalitsiya
mamlakatlarini rasman qo'llab-quvvatladi, ammo uning siyosatchilari boshqacha
yo'l tutishdi. Hindiston Milliy Kongressi Britaniya hukumatiga da volar bilanʼ
chiqdi: ular Britaniya hukumati Hindistonning o z taqdirini o zi belgilash huquqini
ʻ ʻ
rasman tan olgan taqdirdagina, ta sis majlisini chaqirib, mas uliyatli hukumat
ʼ ʼ
tuzgan taqdirdagina Angliyani urushda qo llab-quvvatlashga va da berdi (ular
ʻ ʼ
mustaqil hukumatni talab qilishdi). Britaniya hukumati rozi bo'lmadi va 42 dan 44
gacha Hindiston Milliy Kongressi taqiqlandi. => Bu yillarda Hindiston Milliy
Kongressi Gitlerga va Britaniya hukumatiga qarshi ikki jabhada kurashdi. Ikkinchi
jahon urushi oxiriga kelib Angliyaning mavqei yumshab ketdi. Asosiy muammo
Kongress va Musulmon Ligasi o rtasidagi munosabatlar bo lib qoldi (ularning
ʻ ʻ
kelishmovchilik nuqtasi mustaqillik berish ketma-ketligidir. Hindiston Milliy
Kongressi birinchi navbatda mustaqillik berishni, so ngra musulmonlar va hindular
ʻ
o rtasida hududiy chegara belgilashni, Musulmonlar Ligasi, Musulmonlar Ligasi)
ʻ
aksincha, inglizlar ishtirokisiz Hindistonning bir qismi bo'lib qolishdan qo'rqardi)
1944 yilda kongress normal siyosiy faoliyatni boshlaydi. Ikkinchi Jahon
urushi tugagandan so'ng, iyun oyida Viceroy Archibald Wavell Hindiston
mustaqilligini (aslida protektorat ) berish rejasini taqdim etadi:
24

1. hukmronlik holati
2. Hindularning o'z konstitutsiyasiga bo'lgan huquqi
3. Hindlarga ijroiya kengashda (hukumatda) barcha o'rinlarni berish, vizir
(kengash boshlig'i) va bosh qo'mondon lavozimidan tashqari (qo'shinlar
metropol hokimiyati ostida)
4. Tashqi aloqalar qonuni
5. Hind kastalari kengashida alohida vakillik
Bu reja hech kimga yoqmadi. Hindiston Milliy Kongressi buning ortida hind
kastasi vakillari bo'lishini talab qildi. Musulmonlar Ligasi Hindiston Milliy
Kongressida musulmonlarni vakillik qilish huquqini tan olmay, musulmonlarni bir
o‘zi ta’minlashni talab qildi. (Bundan tashqari, yangi Leyboristlar hukumati
mustaqillik berishni tezlashtirish uchun har tomonlama harakat qilmoqda va
hindlar uni olish ketma-ketligini taqsimlay olmaydilar)
1946 yilda turli hududlarga bo'linish mavjud bo'lib, unda turli davlatlarni
yaratish bo'yicha ovoz berish o'tkazilishi kerak. Sharqiy-g'arbiy (hozirgi Pokiston
va Bangladesh) - musulmonlarning ko'pchiligi va shimoliy (Hinduston, Rajputana,
Bidar, Bengal) markazi (Dean) janubida. Taxminlarga ko'ra, dastlabki ikkita zona
(g'arbiy va sharqiy) bitta davlatga, qolganlari esa alohida hind davlatiga
birlashtiriladi. Ammo bir nechta muammolar paydo bo'ladi .
1947 yil mart oyida Attlee o'rniga Mountbatten (Hindistonning oxirgi vitse-
qiroli) tayinlandi. U Mountbatten rejasini taqdim etadi (Agar hindular va
musulmonlar 47 yil ichida o'zaro kelishmasalar, u hokimiyatni viloyatlarga
o'tkazadi) => qo'zg'alishni boshlaydi, 1947 - 2 dominionning shakllanishi: Pokiston
(1956 yilgacha davom etgan) va Hindiston (davom etilgan). 1950 yilgacha).
25

1947 yil 15 avgustda Mauntbattenning Hindiston mustaqilligi haqidagi rejasi
kuchga kiradi. Ingliz qiroli 3 yil davomida Hindiston rahbari bo'lishda davom
etadi, Javoharla'l Neru bosh vazir bo'ladi.
1947 yildan 1949 yilgacha Hindistonga 555 knyazlik (jami 601 ta) qo shildi,ʻ
ular turli asoslarga ko ra kirib keldi. Ammo umuman olganda, Hindiston uchun
ʻ
eng qulay davr emas (+ muammoli hududlarni aylanib yurgan va qayerga
joylashishni bilmagan musulmonlar va hindular o'rtasidagi to'qnashuvlar, urushlar
davri). Muammoli hududlarning knyazlari qo'shilish masalasini mustaqil hal qilish
huquqiga ega edilar Haydarobod masalasi: Haydarobod hukmdori Hindistonga
yoki Pokistonga qo'shilishini hal qilishi kerak edi, shuning uchun hind qo'shinlari
Haydarobodning perimetri atrofida turishdi va imkon qadar tezroq qaror qabul
qilishni so'rashdi => Haydarobod Rajasi Hindistonga qo'shilishga qaror
qildi. Jamma va Kashmir masalasi: raja hindu edi, aholisi musulmon edi. Hindiston
qo'shinlari Jammu va Kashmirga kirishdi, Pokiston buni tajovuzkorlik harakati deb
hisobladi => urush boshlandi, u hozirgacha davom etmoqda.
Hindiston - ko'p millatli davlat - 15 yil davomida hind tili bilan bir qatorda
davlat tili ingliz tili bo'lishiga qaror qilindi (bu kungacha shunday bo'lib kelgan).
1950 yilda konstitutsiya qabul qilindi, unga ko'ra Hindistonda turli huquqiy
maqomga ega bo'lgan uchta shtat guruhi tashkil etildi.
1950-yildan Hindiston mustaqil deb e’lon qilindi. . Etakchi siyosiy kuch hind
milliy kongressi bo lib, u turli oqimlarga ega. Asosiy oqim edi
ʻ Javoharlal
Neru(chap va markazchi qanot) - rasman aralash iqtisodiyot (aslida davlat
sektorining hukmronligi), rejali iqtisodiyot, agrar islohot. Tashqi siyosatda rasmiy
betaraflik, aslida Sovet Ittifoqining siyosiy yo'nalishiga moyillik. O'ng qanot -
Bosh vazir o'rinbosari Patel + nufuzli shaxs - Kongress raisi Tandon - tadbirkorlik
erkinligi, zamonaviy bozorni yaratish, xalqaro kapitalistik tizimga integratsiya.
Gujeratdagi dehqon g‘alayonlari . 1928 yili Gujeratda dehqonlarning mustamlaka
26

ma’murlarini yer solig‘ining 20-25 % ga oshirilishiga qarshi kurash boshlandi.
Milliy Kongres harakatga rahbarlik qildi, dehqonlarni to‘lamaslikka, amaldorlarni
oziq – ovqat bilan ta’minlamaslikka chaqirdi. Bunda kogres dehqonlarga kuch
ishlatish usullaridan voz kechishni uqtirdi. Hukumat harakat qatnashuvchilarini
qamrab , yer, mol mulklarni musodara qildi. Kompaniya 1928 yili to‘xtatildi.
Hukumat soliq stavkalarini kamaytirishga majbur bo‘ldi, qamoqqa olinganlarni
ozod qilish, musodora etilgan yer , mol mulklarini qaytarib berishga va’da berdi.
Lekin hukumat o‘z va’dalarini bajarishga shoshilmasdi, dehqonlarni ko‘pi ko‘p
vaqtlar turmada yotishga majbur bo‘ldilar, yerlar esa ularga qaytarib berilmadi.
Stachka kurashining avj olishi kasaba uyushmalarini sezilarli ko‘payishiga
olib keldi. Bu vaqtga kelib kasaba uyushmalari a’zolari soni 600 ming kishiga
yetdi. Hind ishchilari birligining mustahkamlanishi provardida ish tashlash
kurashining samaradorligini oshirishga va korxona egalarini yon berishga erishish
imkonini berdi.
27

XULOSA
Albatta bu tizim hozirgi kundagi respunlika boshqaruvidan farq qilsa ham
o’sha davr siyosiy hayoti uchun katta voqea edi. Bu davlatda o’rnatilgan davlat
boshqaruv organlarini keyinchalik boshqa davlatlar ham o’z boshqaruvlarida
qo’llashgan. Rimda respublika boshqaruvining o’rnatilishi oddiy aholi turmush
darajasiga ham ta’sir etgan. Xususan patritsiylar va plebeylar huquqlarining
tenglashtirilishi, har ikkala toifaning ham davlat lavozimlariga saylana olishi
mumkinligi bunga misol bo’la oladi. Respublika boshqaruvining
o’rnatilishi jamiyatning ijtimoiy , siyosiy hayotidan tashqari iqtisodiy va madaniy
sohalariga ham ta’sir etgan. .Jumladan, mil.avv. VI–V asrlarda etrusk shaharlarida
savdo-hunarmandchilik gullab-yashnadi. Ayniqsa, metallurgiya va metallga ishlov
berish, kulolchilikda etrusklar katta yutuqlarga erishganlar. Etrusk va kampan jez
idishlariga Bolqon Yunonistonida ehtiyoj katta edi. Mil. avv. VI–III asrlarda asosiy
savdo-hunarmandchilik markazlari Sirakuza, Tarent, Dikearxiya (Puteola),
Populoniya, Adriya va Spina edi. Rimning savdo ahamiyati o‘sdi. Har yili katta
diniy bayramlar vaqtida Etruriyaning markazi Volsiniya va Latsiyaning 4 viloyat
bilan tutashgan chegarasida savdo yarmarkalari uyushtirilgan.
Aynan bu davrda tashqi savdo yuksalgan. Savdo asosan suv yo‘li bilan
amalga oshirildi. Mil.avv. VI asrda dengiz savdosiga Rim ham tortildi. Tibr
daryosi boshlanishida Rimning Ostiya portiga asos solingan. Madaniy hayotda esa
mil.avv. IV–III asrlarda Rim shahrida obodonchilik, qurilish ishlari avj olgan.
Katta xarajat talab qilgan qimmat, lekin foydali inshootlar qurildi: Italiyaning turli
hududlarida a’lo yo‘llar, jumladan, mashhur Appiy yo‘li, Rimdagi suv quvuri
qurildi. Botqoq yerlar quritilib, ekinzorlarga aylantirildi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, miloddan avvalgi V-III asrlarda insoniyat
sivilizatsiyalar tarixida yana bir pog’ona oldinga ko’tarildi. Buni Rim tarixi
misolida ushbu mavzuda o’rgandik desak xato bo’lmaydi.
Jahon sivilizatsiyalari tarixi, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi va inqirozi
masalalarini bizning fikrimizcha, muhim ijtimoiy – siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan
28

muammo deb qarash va uni keng miqyosda, dunyoning barcha mamlakatlari va
xalqlari hayotiga daxldor masala sifatida o'rganish, tahlil qilish va baholash
maqsadga muvofiqdir. Biror-bir davlat tarixiga oid voqealarni o’rganish faqat
o’sha davlat yoki unga qo’shni bo’lgan davlatlar fuqarolariga emas balki butun
insoniyatga taalluqli deb hisoblaymiz. Bu haqida O’zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti Islom Karimov ham quyidagi so’zlarni aytib o’tgan edi:
“Jamiyat taraqqiyotining tarixiy tajribalaridan bugungi kunda foydalanish.
yo‘l qo‘yilgan xatolarni takrorlamaslik mamlakatimizda buyuk jamiyat qurilishini
va jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashimizni tezlashtiradi. Shu sababli
rivojlangan mamlakatlar tarixini chuqur o‘rganib, uning ijobiy tomonlaridan
respublikamiz ravnaqi uchun foydalanish har birimizning muqaddas burchimizdir.”
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvrligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yur
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.: “O’zbekiston”, 2017. 48b
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz.-“O’zbekiston”, 2017. 32b
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.:”O’zbekiston”, 2017. 488b
4. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi”
gazetasi, 7 aprel, 2000 yil.
5. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998.
6. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard
maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil.
5. Abdullaev.O. Iqtisodiy geografiya va ekologiya. Namangan 2002.
6. Atlas Mira stranni mira v kartax i faktax. M.: ZAO “kompaniya”, AST-
PRESS. 1999.
7. Axmedov.E., Sayidaminova.Z. O’zbekiston Respublikasi (qisqacha
ma’lumotnoma). T., 1998.
8. Lomakin V.K. Mirovaya ekonomika. Rostov-, izd-vo Yuniti. 2007
9. Soibnazarov A. O’rgimchak to’ri. //“XXI asr” gazetasi, 2009 yil 23 aprel’, №
17 (283)-son.
10. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1—14 jildlar. T., Davlat ilmiy
nashriyoti. 2000-2006.
11. O’zbekiston Respublikasi yillik statistik to’plam. –T., 2007.
12. Xodiev B. va boshq. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha
o’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009.
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi