Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	138.0KB
Покупки	13
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	doc
Категория	История

Хivа xonligi davri tarixiga oid manbalar

qo’zg’olonni bostirib, Xiva taxtiga Elbarsning o’g’li Abu Muhammad
(Abulg’ozixon)ni o’tqazdi. So’ng Orolbo’yi va xivaliklardan qo’shin to’plab,
otasiga madad berish uchun Dog’istonga jo’natdi. Qo’zg’olon sababchilari
bo’lgan turkman yovmutlarini Xuroson hududiga ko’chirtirdi. Keyin Xiva
taxtiga o’tqazilgan qozoq sulolasidan G’oyib ibn Botir (Qoraboyxon)(1746-
1756) inoqlar nufuzini yo’qotish uchun kurashdi. Ular esa G’oyibning inisi
Abdulla boshchiligida xonga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Qo’zg’olonga
Buxoro amiri Muhammad Rahimxon aralashdi. G’oyibni taxtdan tushirib, o’z
vakili Temurg’ozini xon etib tayinlaydi. Muhammad Rahimxon vafot etgach
(1758-yili), o’zbek qabilalaridan inoqlar hokimiyatni yana qo’lga oladilar. 3
I.3 Xiva xonligining iqtisodiy va madaniy hayoti
Xiva xonligida Xiva, Ko’hna Urganch, Yangi Urganch, Vazir kabi
o’nlab shaharlar mavjud bo’lgan. Ulardan eng qadimiysi Xiva shahri bo’lib,
1997-yilda uning 2500 yilligi nishonlandi. Bu haqda YUNESKO 1995-yilda
qaror qabul qilgan edi. Qaror-Xiva shahrining jahon madaniyati taraqqiyotida
tutgan alohida o’rnining e’tirofi bo’ldi. Bugungi avlod o’z ota-bobolarining
madaniy meroslari bilan haqli rayishda faxrlana oladi. Xiva shahri milloddan
ahlalgi V asrda yuzaga kelganidan buyon uning tarixi butun Xorazm tarixi
bilan chambarchas bog’liq bo’lib keldi. Xivaning mashhurligi u bunyod
etilgan davrlaridanoq Sharq bilan G’arbni bog’lovchi savdo yo’li o’tganligi
bilan izohlanadi. Xiva shahri XVI asr boshlaridan 1920-yil fevralgacha Xiva
xonligining poytaxti bo’lgan. Xonlikning yana bir shahri-Ko’hna Urganch
(Gurganch) shahridir. Qadimda bu shahar joylashgan hudud hozirgi
Turkmaniston (Toshhovuz viloyati) tarkibidadir. Ko’hna Urganchga asos
solinganligiga 2000 yildan oshdi. Shahar muhim savdo karvoni yo’llari
kesishgan yerda joylashganligi uchun ham tez rivojlangan. Ko’hna Urganch
3
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.
10

Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Xiva xonligini tashkil topishi
haqida ma’lumot berish
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Xiva xonligida olib borilgan
siyosat, iqtisodiy ijtimoiy ahvol
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi : Kurs ishi kirish qismi , 2 ta bob , 4 ta
reja , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxtidan iborat .
3

I.Bob.Xiva xonligi tashkil topishi va siyosiy tarixi
I.1 Xiva xonligining tashkil topishi
Xorazm hududida jami 20 ga yaqin o’zbek qabilasi istiqomat qilar edi.
Ular orasida qo’ng’irot, mang’it, nayman, qipchoq va qiyot qabilalari ko’p
sonli va eng kuchli qabilalar bo’lgan. Shayboniyxon bosqini arafasida
Xorazm temuriy Sulton Husayn Boyqaro boshliq Xuroson davlati tasarrufida
edi. Xorazmda qo’ng’irot qabilasidan chiqqan Chin So’fi hokim edi. U
rasman Husayn Boyqaro noyibi hisoblanardi. 1505-yili Shayboniyxon, 1510-
yilda esa Eron hukmdori shoh Ismoil Xorazmni bosib oldilar. Biroq shoh
Ismoilning hukmronligi uzoqqa bormadi. Vazir shahri qozisi Umar qozi
yetakchiligida safaviylar hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi.
Xorazmning mo’tabar zotlari mamlakat taxtiga Shaybon avlodlaridan Berka
Sultonning o’g’li Elbarsxonni o’tqazishga qaror qildilar. U bu davrda Dashti
Qipchoqda edi. Berka Sultonning xonadoni Shayboniyxon xonadoni bilan
garchand bir shajaradan bo’lsa-da, ular o’zaro dushmanlik munosabatida
edilar. 1480-yilda o’zaro toj-u taxt uchun kurashda Muhammad
Shayboniyxon tomonidan o’z bobokaloni Shaybonxon avlodiga mansub
Berka Sultonning o’ldirilganligi buning sabablaridan biri edi. Xorazmning
erksevar xalqi Elbarsxon yetakchiligida 1511-1512 yillarda Eron
qo’shinlarini mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo’ldi. Shu
tariqa 1511-yilda Xorazm mustaqilligi tiklandi va bu davlat endi Xiva xonligi
deb atala boshlandi. Bu davlat asoschisi ham shayboniylar vakillari bo’ldi.
Xiva xonligida shayboniylar hukmronligi 1770-yilgacha davom etdi.
Elbarsxon davrida mamlakat poytaxti Vazir shahridan Urganch shahriga
ko’chirildi. Elbarsxon Vazir shahrini Eron qo’shinlaridan ozod etgach, bu
g’alaba sharafiga o’z o’g’illari nomiga "g’ozi" laqabini qo’shib aytishni
buyurgan. Elbarsxon davrida Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko’pgina
qabilalarning ko’chib kelishi yanada kuchaydi. Natijada, xonlik
4

Sug’orish tizimi bilan bog’liq majburiyatlar oddiy mehnatkash xalq
yelkasidagi og’ir yuk edi. Chunki bu majburiyatlarning barchasi qo’lda
ketmon bilan bajarilar, tuproqlar esa zambilda tashilar yoki yelkada ko’tarilib
chiqilar edi. Suv chiqarish va himoya to’g’onlari tuproq, yog’och hamda
chimlardan qurilar ediki, ko’pincha ular suvning bosimiga bardosh bera
olmas edi. Ana shunday paytlarda ular qaytadan qurilardi. Bosimga bardosh
berganlari esa bir yildan ortiqroq chidamas edi. Kelasi yili ularni qayta qurish
kerak bo’lardi. Mehnatkash xalqning og’ir qismatini o’zaro ichki urushlar
battar og’irlashtirgan edi. 5
II.3 Xiva xonligida shaharlar hayoti
XVIII asr oxiriga kelib shaharlar hayotida uzoq davom etgan tushkunlik
holati barham topdi. XVIII asrning 2-yarmi-XIX asr boshlarida katta
ko’lamdagi sug’orish inshootlarining tiklanishi hamda yangilarining bunyod
etilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’sishiga asos bo’ldi. Bu hodisa, o’z
navbatida, shaharlarda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning o’sishiga
sabab bo’ldi. Biroq bu o’sishni Yevropa davlatlari iqtisodiyoti taraqqiyoti
bilan aslo tenglashtirib bo’lmas edi. Bu davr-G’arbiy Yevropa davlatlari
hayotida tub sifat o’zgarishlar davom etayotgan davr edi. Chunonchi, Buyuk
Britaniyada boshlangan sanoat to’ntarishi Yevropaning boshqa ilg’or
davlatlariga ham yoyilgan, XIX asr o’rtalariga kelganda esa u nihoyasiga
yetayotgan edi. Binobarin, Yevropa davlatlarida kapitalistik munosabatlar
gurkirab rivojlanayotgan edi. O’rta Osiyo xonliklarida, jumladan, Xiva
xonligi jamiyati hayotida hamon o’rta asr yer egaligi munosabatlari hukmron
edi. XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab
5
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , ‖
2000, -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, -
‖
224 bet.
25

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: 1858-yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan
diplomatik missiya rahbari N. Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva
tarixi bo’yicha muhim manba hisoblanadi. Taniqli sharqshunos olim N.
Vasilevskiyning "O’zbeklar Xorazmda", "Inoqlar hukmdorligi" va
"Qo’ng’irot sulolasi" asarlari Xiva xonligining XVI asr va undan keyingi
asrlar tarixiga bag’ishlangan. Bundan tashqari, Xiva bilan Rossiyaning
XVIII-XIX asrlardagi o’zaro aloqalari yana bir sharqshunos olim S.
Jukovskiyning "Rossiyaning keyingi 300 yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi"
asarida o’z ifodasini topgan. Yevropa mamlakatlari sayyohlari va olimlari
yozib qoldirgan asarlar ichida ingliz savdo va diplomatiya vakili A.
Jenkinsonning esdaliklari Xiva xonligining XVI asr tarixi haqida muhim
ma’lumot beradi. Jenkinson
esdaliklari, "Jenkinsonning Xiva va Buxoroga sayohati" deb nomlangan.
Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos olimi A. Vamberi
yozib qoldirgan "O’rta Osiyo bo’ylab sayohat" deb ataluvchi asar Xiva tarixi
bo’yicha ham eng qimmatli manbalardan hisoblanadi. Uning esdaliklari
o’zbek tilida ham chop etilgan. O’zbekiston olimlari ham Xiva xonligi
tarixini o’rganish ishiga katta hissa qo’shganlar. Ular orasida akademik
I.Mo’minov boshchiligida yaratilgan "Xorazmning qadimgi davrdan hozirgi
kungacha bo’lgan tarixi" (1976-yil) alohida qimmatga ega. Xorazmning eng
qadimgi davrlaridan to hozirgi kungacha, shu jumladan, XVI-XIX asrlar
birinchi yarmi tarixi haqida Xiva shahrining 2500 yilligi yubileyi munosabati
bilan chop etilgan "Xiva ming gumbaz shahri" kitobi ham tarixiy faktlarga
juda boy asardir (1997-yil). Siz bu asar bilan tanishish imkoniga egasiz.
Erinmay uni bir varaqlab chiqsangiz ayni muddao bo’lur edi.
2

Urganch, Qo’shko’pir, G’azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-
Manoq, Gurlan, Ko’hna Urganch, Xo’jayli, Chumanoy va Qo’ng’irot) va 2 ta
noiblikka (Beshariq va Qiyot-Qo’ng’irot), shuningdek, xonning bevosita
o’ziga bo’ysundirilgan tumanlarga bo’lingan edi. Davlat boshlig’i-xon
hokimiyati vakolati nasldan naslga o’tgan. Xondan keyingi o’rinda dastlabki
asrlarda inoq turgan. XIX asrning birinchi yarmidan boshlab esa inoqning
mavqeyi pasaya borgan. Muhammad Rahimxon I davrida nufuzli
amaldorlardan iborat Devon tuziladi. Devon davlat hayotiga oid masalalami
hal etgan. Devonda xondan keyingi o’rinda qo’shbegi turadigan bo’ldi. U
xonning birinchi yordamchisiga aylandi. Xonning barcha yorliq va
farmonlari uning qo’lidan o’tgan. Qo’shbegidan keyingi o’rinda mehtar
turgan. U xonlikning moliya vaziri edi. Bundan tashqari, devonbegi,
shayxulislom, qozikalon, eshon rais, mirzaboshi, mirshab, mahram,
katta beklar (viloyat va katta shaharlar hokimlari), kichik beklar va xon
maslahatchilari kabi turli lavozimlar bo’lgan. Xonning ishonchli vakillari
hisoblangan inoqlarning mavqeyi kuchli bo’lgan davrlarda ulardan. 5 kishi
a’zo bo’lgan "Xon kengashi" (maslahat kengashi) faoliyat ko’rsatgan. Xonga
sadoqat bilan xizmat qilganlarning lavozimlari ba’zan o’g’illariga meros qilib
berilgan. Viloyatlarni beklar, noibliklarni xon tayinlagan noiblar boshqargan.
Ular, asosan, moliya va mirshablik vazifalarini bajarganlar. Xonlik
tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o’zlarining biylari, turkmanlar esa
ularning vakili tomonidan boshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga
meros bo’lib o’tsa-da, nomzodini Xon tasdiqlashi shart bo’lgan. Xonlikning
asosiy boyligi yer hisoblanardi, Bu yerlar sug’oriladigan (axya) va sug’o -
rilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko’ra, Xiva
xonligining yerlari ham uchga bo’lingan,
1. Davlat yerlari (podshohi).
2. Xususiy mulk (xususiy yerlar).
22

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi,
2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur,
2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.:
―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368
‖
bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3
31

masalaga aylandi. Ayni paytda, Rossiya hukumati rus asirlarini ozod etishni
ham talab eta boshladi. Biroq Rossiya hukumati Xiva xonligiga nisbatan o’z
talablari doirasini tobora kengaytirib bordi. Chunonchi, u keyinchalik
Xivadan Amudaryoda Rossiya savdo kemalarining suzishiga ruxsat berishini
ham talab eta boshladi. Bora-bora Rossiya Xiva bilan munosabatni harbiy
yo’l bilan tartibga solish yo’lini tanladi. Shu maqsadda 1839. yilda V.
Perovskiy harbiy ekspeditsiyasi tashkil etildi. Uning ixtiyorida 4 ming piyoda
askar, 12 ta to’p va yuk ortilgan o’n ming tuya bor edi. Biroq Ustyurtning
qattiq sovug’i, oziq- ovqat va yem-xashakning yetishmasligi oqibatida
ekspeditsiya talafot ko’rdi. Oqibatda, V. Perovskiy orqaga qaytishga majbur
bo’ldi. U 1840-yilning. iyun oyidagina Orenburgga qaytib kela oldi. Lekin
ekspeditsiya izsiz ketmadi. V. Perovskiy ekspeditsiyasi Xiva xonini
Peterburg bilan kelishuv yo’lini axtarishga majbur etdi. Xonlikda ingliz
razvedkasi ham faoliyat boshladi. Chunonchi, 1840-yilda Xivaga kapitan
Jeyms Abbot keldi va u Olloqulixon bilan uchrashdi. U Xiva xonini
Rossiyaga qarshi harbiy istehkomlar qurishga da’vat etdi. U bunday
istehkomlar qurilishi mumkin bo’lgan joylarni aniqlash bo’yicha ish olib
borayotgan paytda Rossiya harbiylari tomonidan asir olindi va Peterburgga
jo’natildi. U yerdan Londonga jo’natib yuborildi. Shu tariqa Buyuk Britaniya
razvedkasi Xiva va Rossiya o’rtasida harbiy harakatlar keltirib chiqarishdek
maqsadiga erisha olmadi. Rossiya hukumati Xiva xonligi bilan mu -
nosabatlarga aniqlik kiritish maqsadida G. Danilevskiy boshchiligidagi
elchilik missiyasini yubordi. Muzokaralar davom etayotgan kunlarda
Olloqulixon vafot etdi. Taxtni o’g’li Rahimqulixon egalladi. Muzokaralar
yakunida 1842-yilning 27-dekabrida Xiva-Rossiya o’rtasida "Majburiyatlar
akti" deb ataluvchi shartnoma imzolandi. Aktda Xiva xonining Rossiya bilan
tinchlik, mustahkam do’stlik munosabatida bo’lishi e’lon qilindi. Bundan
tashqari, Aktda Xiva xoniga: Xivaning Rossiyaga nisbatan dushmanlik
20

yillariga oid manbalarda Xivada zargarlik hunari mahorati yetakchi hunarlar
qatorida tilga olib o’tilgan. Xivaning bosh taqinchog’i-jig’a O’rta Osiyoning
boshqa mintaqalariga ham keng tarqalgan. Isirg’alar feruza va marjonlar,
bilaguzuklar esa toshlar bilan bezatilgan. Bilaguzuklar har birining og’irligi
300 grammgacha bo’lgan. Xiva shahrida hunarmandchilikning yog’och
o’ymakorligi, badiiy to’qimachilik, gilamchilik, kashtachilik, naqqoshlik kabi
o’nlab turlari ham mavjud bo’lgan. XIX asrda Xiva yog’och o’ymakorligi
maktabi xonlikda oldingi o’rinda turadi. U o’z badiiy yuksakligi bilan ajralib
turardi. Bu o’rinda Olloqulixon saroyidagi Toshhovli ayvon ustunlari
majmuyi o’zining ko’rkamligi bilan ajralib turadi. XIX asr o’rtalarida
o’ymakori eshik va ustunlar ustasi Polvon Abdusattor o’g’lining nomi
ayniqsa shuhrat qozondi. Xiva shahri ayni paytda XX asr boshlarigacha
xonlikda yagona shoyi to’qish markazi bo’lib qoldi. Hozirgi davrda ham
gilam ustida ishlayotgan rassomlar XIX asr birinchi yarmida yuksak darajada
bo’lgan Xorazm amaliy bezagi va san’ati an’analariga tayanadilar. XIX asrda
Xivada matoga gul bosish san’ati o’zining kulrang uyg’unligi va mayda
gullari hilan O’rta Osiyoning boshqa gul bosish markazlaridan farq qilib
turadi.
28

tomondan, qabila boshliqlari ta’sirining kuchayishi bo’ldi. Qabila boshliqlari:
beklar, biylarning kuch-qudrati shu darajaga borib yetgan ediki, ular oliy
hukmdorga o’z xohish-istaklarini o’tkaza olganlar. Xon davlat hayotiga oid
har bir masalani ularsiz mustaqil hal eta olmas edi. Aksincha, aynan shu
qabila boshliqlari xon taqdirini hal etardilar. Binobarin, Xiva xonligida davlat
parokandaligi yuz ber di. Parokandalik Arab Muhammadxon davri (1602-
1621)da yuqori nuqtasiga yetgan edi. Amudaryo o’zanining o’zgarishi bu
davrda ham davom etdi. Natijada, Arab Muhammadxon xonlik poytaxtini
Urganchdan Xivaga ko’chirishga majbur bo’ldi. Yuz bergan iqtisodiy tanglik
davlatning siyosiy ahvoliga juda katta salbiy ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqi
kuchlar foydalanib qolishga urindi. Chunonchi, Arab Muhammad davrida
Rossiya chegarasini qo’riqlab turgan Yoyiq kazaklari ataman Nechay, ko’p
o’tmay ataman Shamay Urganchga hujum qildilar. Biroq, ular talonchilikdan
iborat maqsadlarini amalga oshira olmadilar. Aksincha Xiva qo’shiniularni
tor-mor etdi. 1616-yill Arab Muhammadxonning o’g’illari Habash Sulton
bilan Elbars Sulton nayman va uyg’ur qabilalarining boshliqlariga tayanib,
otalariga qarshi isyon ko’tardilar. Ota farzandlariga yon bosdi. Ular
boshqaruviga topshirilgan hududlarga Vazir shahrini ham qo’shib berdi.
Biroq bu bilan nizo tugamadi. 1621-yili ular yana isyon ko’tarishdi. Bu safar
otalari Arab Muhammadxon tarafida uning boshqa ikki o’g’li-Asfandiyorxon
va Abulg’ozi Sulton urushda qatnashdilar. Bu urushda Habash Sulton va
Elbars Sulton qo’shinlari g’olib keldi. Noqobil farzandlarning amri bilan asir
olingan otaning ko’ziga mil torttirildi va Xivaga keltirib qamab qo’yildi.
Oradan ko’p vaqt o’tmay, xon qatl etildi. Abulg’ozi Sulton Buxoro xoni
Imomqulixon saroyida panoh topdi. Asfandiyorxon esa Hazoraspda
yashirindi. Keyinchalik u Eron shohi Abbos I huzuriga yo’l oldi va uning
yordamida 1623-yilda Xiva taxtini egalladi va Habash hamda Elbars qatl
etildi. Bu voqeadan xabar topgan Abulg’ozi Sulton Xivaga qaytdi. Akasi
7

bosqinchilik urushlari hisobiga o’z hududlarini kengaytirishga urinishlari
bo’lsa, ikkinchisi, Buxoro va Xiva xonligida hukmron sulolalarning bir-biriga
g’anim bo’lib qolgan xonadonlarga mansubligi edi. Xivani Buxoroga
bo’ysundirish harakati Ubaydullaxon davrida boshlandi. Ubaydullaxon 1537-
1538-yillarda Xorazmga hujum qilib, Xiva xonligini Buxoroga bo’ysundiradi.
Xiva xoni Avaneshxon (1525-1538) qo’shinlari tor-mor keltirildi, xonning
o’zi esa o’ldirildi. Ubaydullaxon o’g’li Abdulazizni Xorazmga noib etib
tayin ladi. Biroq bu ahvol uzoq davom etmadi. Mahalliy xalq Avaneshxon
avlodlari boshchiligida mamlakatni ozod etdi. Ubaydullaxon Yuborgan
qo’shin ham tor-mor keltirildi. Abdulazizxon Urganchdan Buxoroga qochib
ketadi. Keyingi hukmdorlar davrida ham bu ikki xonlik o’rtasidagi adovat va
dushmanlik to’xtamadi. Jumladan, Buxoro xoni Abdullaxon II 1593-yili Xiva
xonligini bosib oladi. Xiva xoni Hojimxon (1558-1602) oilasi bilan Eron
shohi Abbos huzuriga qochishga majbur bo’ladi. 1595-yilda Xiva sultonlari
turkmanlar yordamida xonlikning yirik shaharlarini egallaydilar. Lekin, shu
yili Abdullaxon II Xiva xonligi ustiga yana qo’shin tortib keladi. Hoji
Muhammad (Hojimxon) yana Eronga qochadi. Faqatgina 1598-yili
Abdullaxonning vafotidan keyin Buxoro xonligida boshlangan o’zaro toj-u
taxt uchun kurashlar oqibatida Hojimxon Xiva xonligi taxtini qayta
egallashga va o’z hokimiyatini mustahkamlab olishga erishadi. Bu davrda
Xiva xonligi Mang’ishloq, Bolqon tog’lari, Dehiston, O’zboy, Shimoliy
Xuroson hududlarini ham o’z tasarrufiga olgan edi. 2
I.2.XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Xiva xonligidagi siyosiy ahvol
XVII asr Xiva xonligining siyosiy hayotida o’ziga xos ikki xususiyat-bu,
bir to mondan, markaziy hukmron sulola nufu zining pasayishi bo’lsa, ikkinchi
2
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
6

Shogirdga kasb o’rgatish shartlari va muddatlari yozma shartnomada
rasmiylashtirilgan. Shogird hunarmand ustadan oq fotiha olib, o’zining
alohida ustaxonasini ochishdan avval hunarmand ustalar oldida o’z
mahoratini namoyish etishi kerak bo’lgan. Sinovdan o’tgan shogird shu tariqa
ustaxona ochishga ruxsat olardi. Hunarmandlar o’z uyushmalariga ega edilar.
Bu uyushmalar hunarmandlarning faoliyatini tartibga solib turardi. Shu yo’l
bilan ularning manfaatini himoya ham qilardi. Uyushma boshlig’i xonning
xazina siyosatini o’tkazuvchi shaxs ham hisoblanardi. Xiva ustalarining juda
oz qismi xususiy ustaxona-do’koniga ega edi. Hunarmand o’z uyida ham
do’kon ochishi mumkin edi. Ko’pchilik hunarmandlar xonga va boshqa
boylarga tegishli do’konlarni ijaraga olib mehnat qilishardi. Ayrim
hunarmandlar buyurtma asosida ham ishlardi. Xonlik aholisi asosan qishloq
xo’jaligi bilan shug’ullangan. Dehqonchilik va u bilan bog’liq bo’lgan
chorvachilik qishloq xo’jaligining asosiy sohasi edi. Dehqonchilikda g’alla,
paxta va poliz mahsulotlari yetishtirish yetakchi o’rin egallagan.
Ekinzorlarning yarmidan ortig’ida g’alla yetishtirilgan. G’allachilikda kuzgi
bug’doy ekish yetakchi o’rin egallagan. Dehqonlarning don ekinlaridan mo’l
hosil olishlariga hatto chet elliklarning ham tan berganligiga tarix guvoh.
Chunonchi, Xivaga kelgan yevropalik sayyohlardan biri aytgan quyidagi
so’zlar manbalarda saqlanib qolgan: "Men Germaniyaning o’zida dalada
ishlovchilarning Xivadagidek mirishkorligini ko’rmaganman". Don ekinlari
ichida jo’xori ekish bug’doydan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Sholi esa
asosan suv ko’p hududlarda yetishtirilgan. Ekinzorlarning 1/5. qismida paxta
yetishtirilgan. Xonlik iqtisodiyotida pillachilik ham muayyan ahamiyatga ega
bo’lgan. Poliz mahsulotlari ichida Xorazm qovunining dovrug’i keng
yoyilgan edi. Bundan tashqari, xonlikda bog’dorchilik ham dehqonchilikning
rivojlangan sohalaridan biri bo’lgan. Xonlikning ichki va tashqi savdosidan
davlat xazinasiga durustgina daromad tushgan. Ichki savdo-sotiqda, Xivaning
12

ko’tarilishini ta’minlaydi. Jon saqlash uchun o’zga yurtlarga qochib ketgan
fuqarolar yana qaytib kela boshladilar. Avaz Muhammad inoq davrida Xiva
xonligi iqtisodiy jihatdan ancha mustahkamlandi. Muhammad Amin ham,
uning o’g’li Avaz (1790-1804) ham davlat hokimiyatini inoq unvonida
boshqarganlar. Qozoq chingiz biylaridan soxta xonlar chaqirilib turilgan.
Hokimiyat amalda inoq va maxsus kengash tomonidan boshqarilgan.
Kengash tarkibiga qo’shbegi, mehnat, vazir va otaliqlar kirgan. Inoq va
kengash soxta xon nomidan ish yuritgan. Faqat Avazning o’g’li Eltuzar
(1804-1806) hukmronligi davrida chetdan soxta xon chaqirish to’xtatildi.
Nafaqat to’xtatildi, ayni paytda 1804-yildayoq chetdan chaqirilgan soxta xon
Abulg’ozini taxtdan tushirib, o’zini xon deb e’lon qildi. Shu tariqa,
qo’ng’irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini rasman egalladi. Bu sulola 1920-
yilga qadar Xiva xonligini idora qildi. Eltuzarxon xonlikda markazlashgan
davlat siyosati yuritish uchun harakat qiladi. 1804-yilda Eltuzarxon Buxoroga
yurish qildi. 1806-yilda Amudaryo bo’yida bo’lgan hal qiluvchi jangda Xiva
qo’shinlari tor-mor etildi, Eltuzarxon ham halok bo’ldi. Eltuzarxon vafot
etgach taxtga uning ukasi Muhammad Rahim I o’tirdi. Muhammad Rahim I
Xiva xonligini siyosiy jihatdan birlashtirishga kirishdi. Ayni paytda
turkmanlarni bo’ysundirish masalasi yetakchi o’ringa chiqdi. Turkmanlarning
turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko’rsatmasinlar, birin-ketin
bo’ysundirilib borildi. Bo’ysunishni istamagan yovmut qabilasi Xurosonga
ko’chib ketdi. Biroq, Eron hukumatining tazyiqi ostida, shuningdek, yaylov
maydoni topilmaganligi uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi. Endi
ular Xiva xoni tomonidan ajratib berilgan hududga joylashishga majbur
bo’ldilar. Shu davrdan boshlab yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan
uzil-kesil bog’landi va ular xonlik fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham
soliq to’lash belgilandi. Shuningdek, xon qo’shiniga belgilangan miqdorda
navkar yuborish majburiyati ham yuklandi. Uzoq davom etgan urushlar va
16

II.Bob.Qo’ng’irotlar sulolasida Xiva xonligining tashqi siyosati
II.1 Xiva xonligida Qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi
Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat hukmron tabaqalarning urushlari va
qabilalar o’rtasidagi mojarolarni to’xtatishga qodir bo’lgan kuchli markaziy
hokimiyatning barpo etilishini taqozo etardi. Bunday hokimiyatni barpo
etishga qodir kuch sifatida maydonga o’zbeklarning qo’ng’irot qabilasi
chiqdi. Bu zaruriyatning natijasi o’laroq, XVIII asrning 60-yillaridan boshlab,
Xiva xonligida hokimiyatni qo’ng’irot qabilasi boshliqlari asta-sekin o’z
qo’llariga ola boshladilar. Yirik zodagonlar va ruhoniy tabaqasining
madadiga tayangan qo’ng’irot qabilasining yo’lboshchisi Muhammad Amin
1761-yilda inoqlik lavozimiga ko’tarilgan. U turkmanlarning yovmut va
chovduz qabilalariga qarshi kurash olib borgan. Biroq u dastlab muvaf -
faqiyatsizlikka uchrab, Buxoroga-Doniyolbiy otaliq yoniga ketadi. Turkman
qabilalari Xorazmni egallab, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Kat, Shohobod
shaharlarini xonavayron qiladilar. Ocharchilik va vabo tarqalib, o’zbeklar
Orol va Buxoroga ketishga majbur bo’ladilar. 1770-yilda Muhammad Amin
inoq Buxorodan qaytib kelib, yovmutlarga qarshi kurashni uyushtiradi va
ularni Xorazmdan haydab chiqaradi. Muhammad Amin mahalliy beklarni
ham bo’ysundidshga muvaffaq bo’ldi. U xon avlodidan bo’lmagani sababli
taxtga Abulfayzxonning o’g’li Bo’lakayxonni nomiga, qo’g’irchoq xon
sifatida o’tqazadi. Hokimiyatni esa o’zi boshqaradi. 1782-yilda Buxoro
amirligi qo’shinlarining hujumini qaytarib, Xiva xonligi mustaqil ligini saqlab
qoladi. Xiva xonligini boshqargan Muhammad Amin inoq 20 yil davomida
13 marta soxta xonlarni almashtirgan. Hukmronligining so’nggi yillarida o’z
qabilasining faol qatlamiga, savdogarlar va ruhoniylar madadiga tayangan
hamda turli turkman qabilalari o’rtasidagi o’zaro nizolardan oqilona
foydalana olgan Muhammad Amin mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtalik
vaziyatini yaratishga erishdi. Bularning barchasi mamlakat iqtisodining
15

harakatlaridan voz kechishi, savdo karvonlarining hamda qozoq
qabilalarining talanishiga yo’l qo’ymaslik; rus asirlarini saqlamaslik; Rossiya
fuqarolarining shax siy va mulkiy xavfsizligini ta’minlash kabi majburiyatlar
yuklandi. Shuningdek, ikki davlat o’rtasidagi savdo aloqalariga ham katta
e’tibor berildi. Chunonchi, boj to’lovlari Rossiya tovarlari qiymatining 5%
miqdoridan oshmasligi belgilab qo’yildi. Biroq "Majburiyatlar akti" qog’ozda
qolib ketdi. O’zaro munosabatlar keskinlashib bordi.
Xiva xonligining ijtimoiy hayotida Buxoro xonligidagidek sokinlik
hukm surardi. Bu sokinlikning sababi-xonlikning jahon taraqqiyotidan
deyarli uzilib qolganligida edi. Mamlakatda uzoq vaqt siyosiy tarqoqlik hukm
surgan, natural xo’jalik ustun bo’lgan, to’xtovsiz davom etgan o’zaro ichki
urushlar hamda tashqi hujumlar oqibatida mamlakat iqtisodiyoti izdan
chiqqan sharoitda ijtimoiy hayotning bundan boshqacha bo’lishi mumkin
emas edi. Hukmron tabaqalarning aksariyat qismi davlat, millat taqdiridan
ko’ra o’zlarining shaxsiy manfaatlarini ustun qo’yganlar. XIX asrning 20-
yillari boshlaridagi ma’lu motlarga ko’ra Xiva aholisining soni 300 ming
kishini tashkil etgan. Bu raqam qat’iy bo’lmasdan xonlik hududining kengaya
borishi bilan xonlik fuqaroligini qabul qilganlarning soni ko’payib borgan.
Xonlik poytaxti Xiva shahrida 4 ming aholi yashagan. Aholining katta qismi
o’zbeklardan iborat bo’lgan. Undan keyingi o’rinlarni turkmanlar,
qoraqalpoqlar va qozoqlar egallashgan. Q’zbeklar, asosan, qo’ng’irot,
nayman, qiyot, uyg’ur, nukuz, qang’li, xitoy, qipchoq kabi qabilalariga
mansub bo’lgan. Ularning har biri, asosan, o’zlariga ajratilgan yerlarda joy -
lashgan. Har biri alohida-alohida kanalga ega bo’lishgan. Har bir qabila
o’zlariga qarashli sug’orish inshootlarni tiklash va ta’mirlash ishlarida
qatnashgan. Har bir qabilaning kanali ham shu qabila nomi bilan atalgan.
Xonlik mutlaq monarxiya bo’lib, oliy hukmdor-xon davlat boshlig’i edi.
Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga (Pitnak, Hazorasp, Xonqa,
21

3. Vaqf yerlari.
Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar,
ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik
qilishgan. Amaldorlarning yerlari 2-3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va
uning qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik
qilishgan. Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari).
Davlat yerlarida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat
qilganlar. Ijara yerlarining hajmi 10 tanobgacha bo’lgan. Xon va boshqa
xususiy mulk yerlarida dehqonchilik qiluvchilar yarimchilar deb atalgan.
Bunday deb atalishiga ular yetishtirgan hosilning yarmini ijara haqqi uchun
berganliklari sabab bo’lgan edi. Xonning qarindoshlari o’z xususiy yerlaridan
davlatga soliq to’lamas edilar. Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta
amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan edilar. Mayda yer egalari
tobora xonavayron bo’lib borganlar. Oxir oqibatda, ular yerlaridan judo
bo’lganlar. Shaharlarning iqtisodiy taraqqiyotdan orqada qolishi, yirik
sanoatning mutlaqo yo’qligi oqibatida G’arbiy Yevropa davlatlarida yersiz
dehqonlar shaharga ish izlab borishdek imkoniyatga ega bo’lmagan.
Oqibatda, ular qishloqda qolishga majbur bo’lganlar. Suv tanqisligi tufayli
dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu boisdan Amudaryodan suv
chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asr 70-yillarida Davkor ko’li yonida kanal,
XIX asr boshlarida esa Lavzan kanali, Qilich Niyozbiy kanali, Katta
Xonobod kanali qurildi. Bu tadbirlar yerlarni sug’orish holatini yaxshilashga
ko’maklashdi. Xiva xonligida soliq va majburiyatlar haddan tashqari ko’p
bo’lgan. Asosiy soliq. salg’ut, ya’ni yer solig’l edi. Bundan tashqan, salg’ut
(bir yo’la to’lanadigan soliq), miltiq puli (qurol sotib olish uchun aholidan
yig’iladigan jarima), arava oluv (aholining qo’lidagi aravalarini davlat
ishlariga safarbar etish), uloq tutuv (aholining qo’lidagi otlar va tuyalarni
safarbar etish), qo’nalg’a (elchilar va amaldorlarga ko’chib o’tish uchun joy
23

X-XI asrlarda Xorazm davlatining poytaxti edi. Bu shahar arab geograflari
asarida Jurjoniya nomi bilan qayd etilgan. X asr 2-yarmida poytaxt
Gurganchda mustaqil amirlik tuzilgan. 995-yilda Gurganch amiri Ma’mun
ibn Muhammad poytaxti Kot shahri bo’lgan xorazmshohlarni tor-mor etib,
o’zini Xorazmshoh deb e’lon qilgan. Shu tariqa Gurganch Xorazm
davlatining yagona poytaxtiga aylangan. XI-XII asrlarda bu shaharda
madaniyat, ilm-fan rivojlandi. Shahar mustahkam qal’a-devor bilan o’rab
olindi.
1646-yilda Abulg’ozixon hozirgi Urganch shahriga asos soldi. Bunga
yuqoriqa qayd etilgan Amudaryoning o’z yo’nalishini o’zgartirib, Orol
dengizi tomon oqa boshlagani, buning oqibatida Gurganchning (Ko’hna
Urganch) suvsiz qolganligi sabab bo’lgan edi. Shundan keyin qadimgi
Gurganchning nomi Ko’hna Urganch bo’lib qoldi. Vazir Xorazmning shahar-
qal’alaridan biri bo’lgan. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha
shayboniylardan bo’lgan Mustafoxon tomonidan XV asr o’rtalarida asos
solingan. XVI asrda shayboniylarning o’zaro urushlari shaharni vayron
bo’lishiga olib kelgan. 1558-yilda Xivaga kelgan Antoniy Jenkinson bu
haqda bunday deb yozgan edi: "Vazir shahri keyingi 7 yil mobaynida o’zaro
urushlar oqibatida to’rt marta vayron bo’ldi. Shuning uchun ham bu yerda
savdogarlar juda kam, borlari ham nochor". 1593-1598-yillarda esa
Abdullaxon II harbiy yurishlari chog’ida ham shahar yana vayron etildi.
Abulg’ozixon Yangi Urganchga asos solgach, Vazirning qolgan aholisini
ham shu yerga ko’chirgan. Shu tariqa shahar o’z ahamiyatini butunlay
yo’qotgan. Xiva xonligi tarixiy manbalarida hunarmandchilikning 27 sohasi
qayd etilgan. Amalda esa, ular bundan-da ko’p bo’lgan. Hunarmand malakali
usta bo’lishi uchun ko’p yil mashaqqatli mehnat qilgan. Odatda, usta o’z
kasbini to’ng’ich o’g’liga o’rgatgan. Ayrim hollarda, ishda qo’shimcha
kishining mehnati talab qilinsa, chetdan ham shogirdlar qabul qilingan.
11

atalib, o’zida 1872-yilgacha bo’lgan tarixni aks ettiradi. Xudoyberdi Avaz
Muhammadning 1831-1832-yillarda yozilgan "Dili g’aroyib" asari ham Xiva
xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma’lumotlar beradi. Xiva xonligining
1872-1911-yillardagi tarixini Xiva xoni Asfandiyorxonning topshirig’i bilan
1912-yilda Yusufbek Bayoniy yaratgan. 1725-yilda Xivaga Rossiya elchisi
bo’lib kelgan Florio Benevini esdaliklarida ilmiy jihatdan muhim
ma’lumotlar yozib qoldirilgan. 1793-1794-yillarda Orenburgdan Xivaga
oftolmolog vrach Blankennagel taklif etilgan. U xonning ko’zi ojiz bo’lib
qolgan amakisini davolagan. U yozib qoldirgan esdalik ma’lumotlar juda
qimmatli edi. Rossiya elchisi sifatida Xiva xonligiga 1819-yilda kelgan N. I.
Muravyov ham yozib qoldirgan esdaliklar eng qimmatli manbalar qatorida
turadi. "Esdaliklar" Xiva to’g’risida, qadimiy obidalar, davlat boshqaruvi
tizimi, hunarmandchilik va savdo-sotiq to’g’risida batafsil ma’lumotlardan
iborat. Shuning uchun ham bu kitob fransuz va nemis tillariga ham tarjima
qilingan edi. Muallif asarida o’zbek xalqiga xos xususiyatlar haqida to’xtalib,
o’zbeklarni "aql-idrokli, suhbati yoqimli va o’tkir, qat’iyatli, matonatli, urf -
odati oddiy, yolg’on va aldovdan nafratlanuvchi, harbiy ishda hormay-
tolmaydigan mard va jasur kishilar", deb ta’riflagan ham edi. N. I. Muravyov
o’z fikrini davom ettirib, yana quyidagilarni qayd etgan: "Xiva shahri keng
maydonda bog’-rog’ bilan o’ralgan. Atrofi esa devor bilan o’ralgan hamda
Amudaryodan suv quvuri o’tkazilgan. Xiva aholisi o’zining mashaqqatli
mehnati bilan cho’l-u biyobonni hosildor o’lkaga aylantirgan. Atrof hammasi
ekinzor maydon. Bug’doyzor, sholipoya, uzumzor va shirin-shakar bog’.
Chorvachilik ham rivojlangan". 1842-yilda Xiva va Rossiya o’rtasida
"Majburiyatlar akti" shartnomasining imzolanishiga erishgan elchi G.
Danilevskiy o’zi bilan Xivaga kelgan tabiatshunos olim R. Baziner bilan
birgalikda "Xiva va xonlikning boshqa shaharlari hamda qishloqlari, savdo-
sotig’i va sanoati" nomli asar yozib qoldirganlar.
30

so’ng N. Muravyov Xivaga yo’l oldi va Rahimxon qabuliga kirishga ham
muvaffaq bo’ldi. Biroq Xiva xoni savdo yo’lining o’zlashtirilishiga rozi
bo’lmadi va O’rta Osiyoning boshqa xonliklari bilan munosabatlarida
Rossiya harbiy yordamiga tayanish mumkinligi haqidagi taklifni ham rad
etdi. Chunki Muhammad Rahimxon Rossiyaning yovmut qabi lasini o’z
fuqaroligiga qabul qilish istagi tagida aslida nima yotishini anglab yetgan edi.
Bundan tashqari, Rossiya hukumatining savdo karvonlari xavfsizligini
ta’minlash bahonasida chegarada mustahkam istehkomlar qurish haqidagi
rejalari Xiva hukmron doiralarini cho’chitib ham qo’ygan edi. Rossiya
hukumati savdo karvonlari xavf sizligini ta’minlash maqsadida qo’riqchi
harbiy qism ajratishga qaror qildi. 1824-yilda Orenburg savdogarlari S.
Sialkovskiy boshchiligidagi harbiy qism hamrohligida yo’lga chiqdi. Bu
savdo karvoni Buxoro amirligiga borishi kerak edi. 1825-yilning yanvar
oyida karvon Xiva qo’shini qarshiligiga uchradi. Xiva amaldori karvonning
Buxoroga emas Xivaga yuborilishini talab qildi. S. Sialkovskiy bu talabni rad
etdi va orqaga qaytishga qaror qildi. Xiva qo’shini Buxoroga olib boradigan
savdo yo’lini bekitib qo’ydi. Bu hodisa Rossiya-Buxoro savdo aloqalariga
katta ziyon yetkazish xavfini tug’dirdi. Xiva-Rossiya munosabatlari
keskinlashgan bir sharoitda Muhammad Rahimxon I vafot etdi. Taxtga o’g’li
Olloqulixon o’tirdi. U Xiva-Rossiya munosabatlaridagi keskinlikni
yumshatishga urindi. 1826-1829-yillardagi Eron-Rossiya va 1828-1829-
yillar dagi Rossiya-Turkiya urushi Rossiyani Xiva bilan munosabatlarini
yanada keskinlashtirishdan o’zini tiyishga majbur etdi. Bu orada Buyuk
Britaniya razvedkasi O’rta Osiyo xonliklariga suqulib kira boshladi. Shunday
sharoitda Buyuk Britaniya tovarlarining xonliklar bozorini to’ldirish xavfi
ham vujudga keldi. Bundan tashqari, Eron bilan urush oqibatida Rossiya-
Eron savdo-sotiq ishlarining ahvoli yomonlashdi. Bunday paytda O’rta Osiyo
xonliklari bilan savdo sotiqni har qachongidan ko’ra rivojlantirish dolzarb
19

usti yopiq bozori alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Bozor yo’lining ikki
tarafiga ustaxona-do’konlar qurilgan. Bozordagi savdo o’rinlaridan
foydalanganlik uchun tagjoy deb ataluvchi alohida soliq olingan. Xonlikdan,
asosan, qorako’l teri, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari Eron, Hindiston,
Xitoy va Turkiya kabi davlatlarga eksport qilingan. XVI asr oxirlaridan
boshlab, Rossiya bilan ham savdo-sotiq binnuncha yo’lga qo’yila boshlandi.
Xiva elchilari asosan gazlama va to’qilgan buyumlar olib borishgan.
Chunonchi, Xiva elchisi 1620-yilda Qozon shahrida 670 kiyimlik mato
sotganligi manbalarda qayd etilgan. Rossiyaga gilam, qoqi meva, qorako’l
teri, o’simliklardan tayyorlangan bo’yoqlar ham olib borilgan. Rossiyaning
Xiva xonligiga yuborgan elchilariga Xiva mahsulotlarini xarid qilish
topshirig’i ham berilgan. Xiva savdogarlari Rossiyaning Nijniy Novgorod
yarmarkasida faol qatnasha boshlaganlar. XVI-XVIII asrning birinchi yarmi
Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyoti butunlay to’xtab qolgan emasdi. Bu
davrda tarix ilmi o’ziga xos o’rinda turadi. Chunonchi, Xiva xoni
Abulg’ozixon Xiva tarixshunosligi maktabiga asos soldi. Abulg’ozixon fan
va madaniyat tarixiga ikki muhim asari ("Shajarayi turk" va "Shajarayi
tarokima") bilan o’chmas nom qoldirdi. "Shajarayi turk" asarining 9-bobi
bevosita Xorazmning 1512 -1663-yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga
bag’ishlangan. Unda aniq tarixiy voqealardan tashqari, turkiy xalqlar
an’analari, Xiva va Buxoro munosabatlari jarayoni yoritilgan. Pul muomalasi
haqida ma’lumotlar berilgan. Abulg’ozixonning yana bir katta xizmati
shundan iboratki, u o’z asarlarini oddiy kitobxon uchun turkiy tilda yozgan.
Shuning uchun ham ayrim olimlar uning asarlarini yangi o’zbek tili yozma
yodgorligi deb hisoblashadi. Vengriyaning mashhur sharqshunosi A.
Vamberi "Abulg’oziy ning “Shajarayi turk”i uchun butun dunyo undan
minnatdor" , deb yozgan edi. Bu asar bir necha asrlardan beri ko’plab
tillarga tatjima qilib kelinmoqda. Abulg’ozixonning topshirig’i bilan
13

// Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.‖
5. Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v
drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
32

berish), so’ysun (qo’nalg’a chog’ida amaldorlarni mehmon qilish uchun mol
so’yish), chopar puli (soliq yig’ish xabarini yetkazuvchilar uchun haq
to’lash), tarozuyona (tarozibonga to’lov haqi), mirobona (mirob uchun
yig’im), darvozabon puli (yukni o’tkazganlik uchun shahar darvozasi
qorovuliga to’lanadigan haq), mahalliy hukmdorga haq to’lash, qorovulga
haq to’lash, pul solig’ini qabul qilayotganda xazinachiga haq to’lash,
qo’riqbonga (o’rmon yoki yaylov nazoratchisiga) haq to’lash, mushrifona
(hosilni tekshiruvchi va uning miqdorini aniqlovchi amaldorga haq to’lash),
afanak puli (begar majburiyatini o’tash haqida xabar berganlik uchun
to’lanadigan haq), chibik puli (ommaviy ishlarda qatnashishdan ozod etilgani
uchun to’lanadigan haq), ruhoniylarga to’lanadigan haq. Ko’rinib turibdiki,
mehnatkash xalq 18 ta soliq va boshqa to’lovlar to’lagan. Hunarmandlar,
tashqi savdo bilan shug’ulla nuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot
to’lashgan. Bundan tashqari, mehnatkash xalq tinkasini qurituvchi quyidagi
bir qancha majburiyatlarni ham o’taganlar:
1. Begar-rasman 12 kunlik davlat majburiyati; unga ko’ra, qishloqning
harbir xonadonidan bir kishidan odamlarni to’plashardi. Ular har yili turli
qurilish ishlarida, kanal qazishda, yo’llarni tuzatishda, xon saroylari
qurilishida ishlar edilar.
Begarning muddati 12 kun deb belgilangan bo’lsa-da, aslida u bir oy,
undan ko’proqqa; ham cho’zilar edi.
2. Qazu-butun qishloq aholisini katta va kichik kanallarni tozalashga
safarbar etish majburiyati.
3. Ichki va obxo’ra qazu-har yili kanallarning suv taqsimlagichini
tozalash majburiyati.
4. Hachi-himoya dambalari qurish va ularni mustahkamlashda
qatnashish majburiyati.
5. Otlanuv-xon ovida qatnashish uchun lashkarlikka kelish.
24

Anushaxonga qarshi Xivaga fitna uyushtirdi. 1687-yilda Anushaxon taxtdan
tushirilib, ko’ziga mil torttirildi. Subhonqulixon Xivada o’z tarafdorlaridan
shunday fitnachi guruh uyushtira olgan ediki, ular ta’sirida XVI asr oxiri
XVII asr boshlarida Xivada "xonlar o’yini"-o’nlab xonlar almashinuvi sodir
bo’ldi. Bu voqealar oqibatida Xiva xonligining siyosiy hayoti yanada
murakkablashdi, xonlik ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar girdobida qoldi. Xiva
xoni Sherg’ozixon (1714-1728) davrida Buxoro xoni Abulfayzxon
orolliklarni Xiva xoniga qarshi gijgijlay boshladi. Natijada, Orolbo’yi aholisi
Xiva xonligidan ajralib chiqdilar. Xiva xonligida boshlangan o’zaro kurash
goh u tomon, goh bu tomonning ustunligi bilan to Sherg’ozixon vafot
etguniga qadar davom etdi. Xiva xonligining siyosiy ahvoli Elbarsxon
davrida (1728-1740) yanada keskinlashdi. Elbarsxon ichki nizolarni bostirib,
qo’shni hududlarga ham hujumlar uyushtirdi. Ayni paytda u Nodirshohga
qarshi kurashda Buxoroga yordam berishga ham intilgan edi. Nodirshoh
Buxoroni tobe etgach, 1740-yili Xiva xonligiga yurish boshladi. Hazorasp
yonidagi jangda Xiva qo’shinlari yengildi. Xonqada bo’lgan jangda Xiva
qo’shinlari butunlay tor-mor etildi. Elbarsxon o’ldirildi. Nodirshoh 1740-yili
Xivaga o’z odamini hokim etib tayinlab, Eronga qaytadi. Xivada Eron
boshqaruv tizimi o’rnatiladi. Aholiga “moli omon" solig’i solinadi. Ana
shundan keyin Xiva xonligida parokandalik kuchaydi. O’zaro urushlar
natijasida bir qancha vaqt turkman qabilalalari- yovmutlar ustun kelib turdi.
Endi Xiva mustaqilligini yo’qotdi, qadimiy madaniy mamlakat bosqinchilik
va talon-taroj maydoniga aylantirildi. Osiyo va Yevropani birlashtiruvchi
karvon yo’li o’zining ahamiyatini to’la yo’qotdi. Xonlar esa amalda inoqlar
qo’lida itoatkor bo’lib qoldilar. Orol dengizining shimolida istiqomat qilib
turgan o’zbek qabilalari 1741-yili eronliklar zulmiga qarshi qo’zg’olon
ko’tardi. Bu vaqtda Nodirshoh Dog’iston yurishi bilan band edi. U o’g’li
Nasrulla boshchiligida qo’zg’olonchilarga qarshi qo’shin jo’natdi. Nasrulla
9

"Dasturul amal" asari ham yozilgan. Afsuski, bu asar muallifi hamon
aniqlangan emas. Ushbu asarda Sohibqiron Amir Temurdan tortib Zahiriddin
Muhammad Boburga qadar temuriylar shajarasi qisqacha sharhlangan. Har
bir hukmdorga qo’lyozmaning bir bo’limi bag’ishlangan. XVI asrda Xiva
xonlari saroy kutub xonalarida xattotlik, husnixat maktabi shakllandi.
Mashhur xattot Hamadoniy 1556-yilda Eshmuhammadxonga
"Shohnoma"ni miniaturalar uchun ochiq joy qoldirib ko’chirib berdi. XVII-
XVIII asrlarda Xivada Muhammad Yusuf Rojiy, Bobojon Sanoiy,
Muhammad Rizo Oxund kabi qator usta xattotlar yashab, mehnat qilganlar.
Ular she’riy asarlar, tatjima va tarixiy kitoblarni ko’chirganlar. Har bir
kitobni bezashda bir necha soha ustalari ishtirok etganlar. Bular- qog’oz
qirquvchi: kotib-xattot, muzahhib, lavvoh, lavha chizuvchilar,
miniaturachi rassom va sahhoflar edilar. Xiva qo’lyozmalarida Buxoro
qo’lyozmasidan farqli o’laroq, mundarija manzarali qilib bezatilmagan.
14

Asfandiyorxon (1623-1643) uni Urganch hokimi etib tayinladi. Biroq tez
orada aka-uka o’rtasidagi munosabatlar buzildi. Natijada, Abulg’ozi Sulton
Turkiston, Toshkent, Buxoroda qochib yurishga majbur bo’ldi.
Asfandiyorxon siyosatidan norozi bo’lgan turkmanlarning chaqirig’i bilan u
yana Xivaga qaytib bordi. Akasi endi unga Xivani topshirishga majbur
bo’ladi. Biroq olti oydan so’ng Abulg’ozi Eron tasarrufiga o’tgan Niso va
Darunga (Ashxobod bilan Qizil Arvat o’rtasida joylashgan manzilgoh) hujum
qilinganlikda ayblanib, hibsga olinadi va Eronga, shoh Safi I (1629-1642)
huzuriga o’z navkarlari qo’riqchiligida jo’natiladi. Abulg’ozi Sulton Eronda
10 yil tutqunlikda kun kechirdi (1630-1639). O’n yildan so’ng tutqunlikdan
qochib, 1642-yilda Orol o’z beklari qarorgohiga yetib keladi. Asfandiyorxon
vafot etgach, 1644- yilda Abulg’ozi Bahodirxon Xiva xonligi taxtini
egallaydi. Uning yigirma yillik xonlik davri jang-u jadallar bilan kechdi.
Buxoro xoni qo’shinlari bilan bir necha marta to’qnashdi. Abulg’ozi qabila
boshliqlari nufuzini oshirish bilan ularning markaziy hokimiyatga qarshi
xatti-harakatlariga barham bermoqchi bo’ldi. U xonlikdagi barcha qabilalarni
to’rt guruhga bo’ldi: qiyot- qo’ng’irof, uyg’ur-nayman, qang’il-qipchoq,
nukuz-mang’it. Bunda qabilalarning urf-odatlari, turmush tarzi va
qarindoshlik aloqalari hamda joylashgan yeri hisobga olindi. Har bir
qabilaviy guruhga inoq tayinlanib, xon shu inoq orqali qabilaga tegishli
masalalarni hal qilgan. Inoqlar xonning eng yaqin maslahatchisi sifatida
saroyda istiqomat qilganlar. Abulg’ozi Bahodirxon Buxoro xoni bilan 1662-
yilda sulh tuzib, 1663-yilda hokimiyatni o’g’li Anushaxonga topshiradi.
Anushaxon davrida Buxoro-Xiva munosabatlari yanada keskinlashdi.
Anushaxon bir necha marta Buxoro xonligini xonavayronlikka olib kelgan
harbiy yurishlar uyushtirdi. Uning qo’shini hatto Buxoroga yetib bordi,
Samarqandni egalladi. Nihoyat, 1685-yilda G’ijduvon yaqinidagi jangda
Xiva qo’shinlari tor-mor etildi. Oxir-oqibatda, Buxoro xoni Subhonqulixon
8

ХIVА XONLIGI DAVRI TARIXIGA OID MANBALAR
MUNDARIJA:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Xiva xonligi tashkil topishi va siyosiy tarixi ......................................................................... 4
I.1 Xiva xonligining tashkil topishi ................................................................................................. 4
I.2.XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Xiva xonligidagi siyosiy ahvol ...................................... 6
I.3 Xiva xonligining iqtisodiy va madaniy hayoti ......................................................................... 10
II.Bob.Qo’ng’irotlar sulolasida Xiva xonligining tashqi siyosati .................................................. 15
II.1 Xiva xonligida Qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi ................................... 15
II.2 Xiva xonligining tashqi siyosati .............................................................................................. 18
II.3 Xiva xonligida shaharlar hayoti .............................................................................................. 25
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 31
1

hukmdorlarining ijtimoiy tayanchi mustahkamlandi. Bu omil Xiva
hukmdoriga xonlik hududini qo’shni davlatlar hisobiga kengaytirib olish
imkonini berdi. Chunonchi, Elbarsxon 1516-yilgacha bo’lgan hukmronlik
davrida Shimoliy Xuroson, Shimoliy Erondagi Saraxs, Orol va Mang’ishloq
egallandi. Movarounnahrdagi Shayboniylar davlati singari Xiva xonligi ham
bir qancha katta kichik mulklarga bo’lingan. Xiva xonligining aholisi etnik,
madaniy va til jihatdan bir-biridan keskin farq qiluvchi uch guruhga
bo’lingan:
1) qadimiy xorazmliklarning bevosita avlodlari;
2) turkman qabilalari;
3) Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko’chib kelgan qabilalar. Ayni paytda
ular markaziy hokimiyatga bo’ysunmaslikka, mustaqillikka intilishgan. Bu
hol o’zaro nizolarni keltirib chiqargan. 1
Xiva xonligida yirik o’zbek qabilalarining boshliqlan amalda mustaqil
mulk egalariga aylangan. Ular xonlikning butun ijtimoiy siyosiy hayotiga hal
etuvchi ta’sir ko’rsatib kelganlar. XVI asrda Xiva xonligi iqtisodiy inqirozga
duchor bo’ldi. Buning asosiy sabablaridan biri-Amudaryoning o’z o’zanini
o’zgartirib, 1573-yildan boshlab Kaspiy dengiziga oqmay qo’yganligi bo’ldi.
Daryo 15 yil davomida Orol dengizi yo’nalishiga burildiki, natijada eski
o’zan atrofidagi yerlar cho’lga aylandi. Aholi esa xonlikning boshqa
hududlariga ko’chib o’tishga majbur bo’lgan. Bundan tashqari, Xiva
xonligining XVI asrda ikki marta Buxoro xonligi tomonidan bosib olinishi,
shuningdek, o’zaro qabilaviy urushlar, og’ir soliqlar hamda turli to’lov va
jarimalar mamlakat aholisini xonavayron qilgan. Bu hol, o’z navbatida,
savdo-sotiqqa katta putur yetkazgan. O’rta Osiyoda dastlab tashkil topgan
ikki davlat-Buxoro va Xiva xonligi o’rtasida doimo o’zaro dushmanlik
munosabatlari hukm surgan. Buning asosiy sababi – xonliklarning doimo
1
Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.:
O’qituvchi, 2023, -432 bet.
5

Xulosa
Mana siz Xiva xonligining XVI-XIX asr birinchi yarmi tarixi bilan
tanishib bo’l dingiz. Xo’sh, siz bilib olgan tarixiy ma’lumotlar qayerlardan
olingan? Ular birinchi navbatda, tarixiy hujjatlarni o’rganish natijasida
to’plangan. Arxiv hujjatlari bugungi avlodni o’tmish tarixi bilan
tanishtirishda beqiyos ahamiyatga ega. Olimlar u manbalarni o’rganadilar,
sharhlaydilar va shu orqali o’tmish tarixini tiklaydilar. Xiva xonlari arxivi
hujjatlari Rossiya xonlikni bosib olgach, 1873-yilda Peterburgga olib
ketilgan. Keyinchalik ular olimlar tomonidan topilib o’rganilgan va
sharhlangan. Arxiv hujjatlari Xiva xonligining davlat tuzumi, soliq va
majburiyatlar, pul muomalasi, davlatning ma’muriy-hududiy bo’linishi,
aholining xo’jalik mashg’uloti, savdo-sotiq ishlari kabi masalalar haqida
qimmatli ma’lumotlar beradi. XVII asrda yashagan Hasanbek Rumluning
"Eng go’zal tarixi" asari XVI asrning birinchi yarmidagi Xiva tarixiga
bag’ish langan. Xiva xoni, tarixchi olim Abulg’oziy Bahodirxonning (1603 -
1664) "Shajarayi turk" asari ayniqsa katta ahamiyatga ega asardir. Asarda
juda katta tarixiy faktlar to’plangan. Asar turkiy qabilalar shajarasi haqida
qimmatli ma’lumotlar beradi. Shuningdek, kitobxonni Xiva va xivaliklar,
shuningdek, Abulg’oziyning ham o’zaro urushlar oqibatida parchalanib
ketgan davlatni birlashtirish yo’lida olib borgan shiddatli kurashi bilan ham
tanishtiradi. Asarning 1512-1663-yillar oralig’idagi Xiva ijtimoiy-siyosiy
tarixiga, Xiva-Buxoro munosabatlariga bag’ishlangan IX bobi tarix fani
uchun ayniqsa katta ahamiyatga ega. Mahalliy mualliflar orasida Munis va
Ogahiylarning tarixiy asarlari ham tarix uchun muhim manba hisoblanadi.
Munisning "Firdavsul iqbol" deb ataluvchi tarixiy asari 1806-yilda Eltuzar -
xonning topshirig’i bilan yozilgan. Asar Xivaning XVI asrdan 1812 -yilgacha
bo’lgan tarixini qamrab olgan. Munis vafot etgach, xonlik tarixini yozish
ishini Ogahiy davom ettirgan. U bitgan tarixiy asar "Shohidi iqbol" deb
29

O’nlab shahar va qishloqlar talanadi. Zulm, talonchilik davom etdi. Xalq
turmushi og’irlashib bordi. 4
II.2 Xiva xonligining tashqi siyosati
Xiva – Rossiya munosabatlarida muhim jihat shunda ediki, o’zaro
savdodan har ikkala davlat ham birdek manfaatdor edi. Xiva savdogarlari
uchun Rossiyaga boradigan savdo yo’llari xavfsiz edi. Shuningdek, Xiva
xonligida Rossiya zavod va fabrikalari ishlab chiqargan tayyor iste’mol
tovarlariga ehtiyoj baland edi. Ayni paytda Rossiya Xiva xonligiga o’z
tovarlarini sotadigan bozor deb qarar edi. Rossiya tovarlari Yevropaning
ilg’or davlatlari tovarlari bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu juda
muhim edi. Ikkinchidan, Xiva xonligi, Rossiya sanoati uchun zarur xomashyo
mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib beruvchi o’lka ham hisoblanardi.
Biroq har ikki davlat o’rtasida yaxshi qo’shnichilik munosabatlarining qaror
topishiga to’sqinlik qilgan omillar ham mavjud bo’lgan. Bular: savdo
karvonlariga hujum qilish xavfining mavjudligi, har ikki taraf tomonidan
Kichik juz qozoqlarini va qoraqalpoqlarni o’z fuqarolari deb hisoblashlari;
shuningdek, har ikki tomonning o’zaro savdodan olinadigan boj hajmi
masalasida uzoq vaqt bir to’xtamga kela olmaganliklari bilan bog’liq edi.
Rossiya hukumati-1819-yilda Xivaga rus armiyasi zobiti N.
Muravyovning ekspeditsiyasini jo’natdi. Ekspeditsiyaning maqsadi
turkmanlar yerini, Xiva xonligining turk manlar bilan munosabatini hamda
yangi savdo yo’li ochilishi (Xiva-Turkmanlar yeri-Kaspiy dengizining
sharqiy qirg’og’i Boku-Astraxan) istiqbollarini o’rganish edi. Ekspeditsiya
dastlab turkmanlarning yovmut qabilasi joylashgan hududda bo’ldi.
Yovmutlarning Rossiya fuqaroligiga o’tish istaklarini o’rgandi. Shundan
4
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
18

yillab sarson-sargardonlikda yurish yovmutlarni qishloq xo’jaligidan ancha
uzoqlashtirib qo’ygan edi. Shu tufayli ular xon qo’shinida sidqidildan xizmat
qildilar. Ulardan o’z zamonasining eng jangovar otliq harbiy qism tuzilganligi
ham bejiz bo’lmagan. Muhammad Rahimxon I o’zbeklar va turkmanlardan
tuzilgan qo’shinga tayanib yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun
shiddatli kurash olib bordi. Bu kurashda o’z raqiblarini birin-ketin
bo’ysundira bordi. Muhammad Rahim I ga dushmanlik ruhidagi Orolbo’yi
zodagonlari guruhi qattiq qarshilik ko’rsatdi. 1811-yilda uning ham qarshiligi
sindirildi. Qo’ng’irot shahri yakson qilindi. Xiva xoni mustaqil bo’lib ajralib
chiqqan qoraqalpoqlarni bo’ysundirishga kirishdi. Qoraqalpoqlar Buxoro
amiri Haydardan yordam olishga harakat qildilar. Biroq, bunga erisha
olmagach, Xiva xonligiga bo’ysunishga majbur bo’ldilar. 1812-1820-yillar
oralig’ida qozoqlarning Kichik juz xonligi hududiga 2 marta hujum
uyushtirildi. Buning oqibatida, xonlik hududlarining yanada kengayishiga
erishildi. 1813-yilda Shimoliy Xurosonda joylashgan turkmanlarning takya
qabilasi Xiva xonligiga qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq
to’lab turishga majbur etildi. 1822-yilda esa Marv shahri xonlikka qo’shib
olindi. 1824- yilda Yangi Marv shahri bunyod etildi. Muhammad Rahimxon I
bo’ysundirilgan qabilalar zodagon larining qabila orasidagi mavqeyi
nihoyatda qudratli bo’lganligini hi sobga olib, ularga u yer-mulk va turli
imtiyozlar in’om etgan. Bu omil xonlikda siyosiy barqarorlikni ta’minlashga
xizmat qilishi kerak edi. Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyosiy
jihatdan birlashtirildi. Ayni paytda mamlakatda nisbiy barqarorlik
ta’minlandi. Uning hududlari yanada kengaydi. Xiva xonlari Olloqulixon
(1825-1842) va Muhammad Amirxon (1846-1853) davrida ham o’zaro
urushlar to’xtamadi. Olloqulixon Buxoroga 7 marta, Xurosonga 5 marta
yurish qilgan bo’lsa, Muhammad Aminxon Marvga 10 marta yurish qiladi.
17

Yangi va katta Toshhovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qo’rg’on
devorining bir qismi buzilib, o’rniga Olloqulixon karvonsaroyi, madrasasi va
timi qurildi. Shuningdek, ajoyib me’morchilik namunasi Pahlavon Mahmud
maqbarasi bunyod etildi. Bundan tashqari, Arab Muhammadxon va Musa
To’ra madrasalari ham shu davrda qad ko’tardi. Muhammad Aminxon esa
Ichan qal’aning g’arbiy qismidagi Ko’hna ark yoniga Katta minor nomi bilan
mashhur bo’lgan minorani qurdirdi. Ichan qal’ani bunyod etishda Xiva
me’morlari O’rta Osiyoda qadimdan davom etib kelayotgan an’ana-
inshootlarni ro’parama- ro’para qurish usulidan foydalanishgan. Bu usul
"qo’sh" deb ataladi. Ichan qal’ani bunyod etishda, bundan tashqari, binolarni
alohida ansambl holida qurish an’analariga ham amal qilingan. Masalan,
Polvon darvozasi oldidagi bir necha masjid, madrasa, hammom, toqi,
karvonsaroy va xon saroyi ana shunday o’ziga xos ansamblni tashkil etadi.
1990-yilda Ichan qal’a Butunjahon yodgorliklari ro’yxatiga kiritilgan va
muzeyga aylantirilgan. Dishan-Tashqi qal’a Xiva shahrining rabod qismi
hisoblanadi. 1842-yilda Xiva xoni Olloqulixon Xiva shahrini tashqi
dushmanlar hujumidan saqlash maqsadida shaharni uzunligi 6250 metr
balandligi 7-8 metr, devorining qalinligi esa 5-6 metr bo’lgan devor bilan
o’ratgan. Ichan qal’ada 4 darvoza bo’lsa, Dishan qal’a 10 darvozali bo’lgan.
Dishan qal’aning ko’chalari Ichan qal’aning ko’chalari davomi tarzida
qurilgan. Shaharning tim va savdo rastalari Dishan qal’ada joylashtirilgan.
XVIII asr ikkinchi yarmi va XIX asr birin chi yarmida ham avvalgi asrlarda
mavjud bo’lgan hunarmandchilikning har xil turlari yanada rivojlandi.
Me’morchilikning yuksalishi kulolchilikda ham o’z ifodasini topdi. Kulollar
faqat alohida-alohida buyumlar tayyorlabgina qolmasdan, bir necha yuzlab
lagan, tovoq va kosalardan iborat butun bir to’y marosimini o’tkazishga
yetadigan to’y majmualarini ham tayyorlaganlar. Alohida tantanalar uchun
maxsus to’y va podshoyi tovoqlar ham tayyorlangan. XIX asrning 30-40-
27

birmuncha siyosiy barqarorlik o’rnatildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga
ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta
tiklash ishlari tugallandi. Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy
obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda Sherg’ozixon va Muhammad
Amin madrasalari bunyod etildi. XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti
yirik qurilish maydoniga aylandi. Xon farmoyishi bilan karvonsaroy, usti
yopiq bozor va ular oralig’ida 1834-yilda Olloqulixon madrasasi qurilishi
tugallandi. 1842-yilda Muhammad Yoqub mehtar rahbarligida Xiva atrofida
6 km uzunlikdagi mustahkam shahar-qal’a devori va uning darvozasi qurib
tugallandi. Natijada, xonning shahar tashqarisidagi 2 saroyi ham shahar
ichiga kirdi. O’sha paytdan boshlab shahar hududining bu qismi Dishan
qal’a-Tashqi shahar (qal’a) deb nomlana boshlangan. Xivaning kichik halqali
qal’a-devori bilan o’ralgan qisrni Ichan qal’a-Ichki shahar (qal’a) deb
atalgan. Xivada XIX asr birinchi yarmiga kelganda jami 2 xon saroyi, 17
masjid, 22 madrasa mavjud bo’lgan. Ichan qal’a bobolarimizdan qolgan O’rta
Osiyodagi yirik va noyob me’moriy yodgorlikdir. U ming gumbaz shahri
nomi bilan mashhur. Ichan qal’a Xiva shahrining ichki qal’a (Shahriston)
qismidir. Ichan qal’a Dishan qal’adan devor bilan ajralib turadi. Unga.
Bog’cha, Polvon, Tosh va Ota deb nomlangan to’rtta darvoza orqali kirilgan.
Xorazm o’lkasi me’morchiligining ajoyib obidalari-madrasa, masjid, saroy va
minoralar Ichan qal’ada joylashgan. Mazkur asrlar davomida Ota darvozadan
Polvon darvozagacha yo’l o’tkazildi.
XVIII asr oxirida Juma masjid qayta qurildi va uning yonida baland
minora ham qad ko’tardi. 1840-1842-yillarda ikki qavatli Qutlug’ Murod
Inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi. Muhammad Rahimxon,
Olloqulixon va Muhammad Aminxon hukmronliklari davrida Ichan qal’ada
keng ko’lamli yaratuvchilik ishlari amalga oshirildi. Muhtasham saroy,
madrasa, maqbaralar barpo etildi. Ko’hna arkdagi saroy qurilishi tugallandi.
26

ХIVА XONLIGI DAVRI TARIXIGA OID MANBALAR

Купить