• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 93.8KB
Покупки 5
Дата загрузки 16 Февраль 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Nima Gap

Дата регистрации 02 Декабрь 2024

5 Продаж

Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asari

5616. Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T.: 1966. 17. M. M. Xayrullaaev O’zbek diplomatiyasi tarixi Sharq.. T. 1994. 179 Maradjabova F. E. Bешняя политика Бухарсково хана Aбдуллахана II. Markaziy Osiyo tarixi manbashunoslik va tarixnavislik izlanishlari. II ilmiy to’plam T. 2010. B.493. 212.1 Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar Buxoro taxtini Abdullaxon Hindiston taxtini esa Akbarshoh egallaganlaridan keyin o’z davlatlarini mustahkamlashga, shu o’rinda mustaqil va yarim mustaqil xon va knyazliklarni bo’ysundirishga, yangidan yangi o’lkalarni bosib olishga kirishdi. Abdullaxon o’z davri ning qudratli hukumdori sifatida xalq ko’zida gavdalandi. Shuningdik Abdullaxon davlatini mustahkamlash uchun bir qancha o’lkalarga zafarli yurishlar olib bordi va o’lkan hududlarni qo’lga kiritdi. 1573 – yil Balx va Hirotni, 1574 – yilShahrisabiz, Qarshi va Hisorni qo’lga kiritdi. Ayni shu paytda Hindiston hukumdori AkbarMalva, Gondvan, Chitor, Gujaratni bosib oldi. 1576 – yil Abdullaxon Samarqand va Toshkentni, Akbar esa Bengaliyani bosib oldi 11 . 1581 – yilda Abdullaxon qipchoq xonlari qozoq Sigay (Shigay) va uning o’g’li Tavakkulni avvalqurol kuchi bilan so’ng katta hadiya suyurg’ol berish bilan o’ziga qaramqilb oldi. Abdullaxon kuchli bilim sohibi va teran fikirlaydigan buyuk shaxs bo’lgan deya olishimiz mumkin. Negaki u butun ilmiy salohiyati bilan davlatni qudratini kengaytira olgan. Abdullaxon hududini kengaytirishga davom etayotgan bir paytda u e’tiborini Qandahorda qaratadi. Lekin bu paytda Akbarning qudrati Abdullaxonning rejalariga imkon bermaydi. Natijada Abdullaxon Akbarning ittifoqiga suyanib safaviylarning yerlarini bosib olishga harakat qila boshlaydi 12 . Natijada har ikkala davlat o’rtasida diplomatic munosabatlarning kuchayishiga olib keladi. Hid tarixchisi Ramish Chandira Varma XVI asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtasidagi diplomatic munosabatlarni ikki davrga bo’lib tushintiradi. 1) 1555 – 1589yilllar Abdullaxonning Hindistonga agresiv siyosat olib borganligi; 2) 1588 – yildan boshlab Akbarning o’limiga qadar (1605 bo’lib, Hindistoning O’rta Osiyoga hisbatan zo’ravonlik siyosatini butunlay yoritib 11 Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966. B.117. 12 M. Xayrullaev. O’zbek diplomatiyasi tarixi. “Sharq”. T.: B.373. 43Hondis viloyatlarining amirlari hukmi oliyga itoat qilib u viloyat (Dekan) 38Bujir va yoxud Tirohda jogirga ega bo‘lish orzusini qilgan edi, yaqin qo‘shnichilik mulohazasini qilib, uning iltimosi ijobatga olinmadi, unga Malva viloyatida jogir berdik. Shuningdek, Qandahor mirzalarini oliy dargohga chaqirib, qadimdan imperiya(miz)ga kirgan bu viloyatni (Qandahorni) bobiriy mirzalarga tayin qilindiki, mabodo Turon qo‘shinlari bu yerlarni Eronga tegishli deb o‘ylab, (unga) g‘urbat biyobonida sarsonu sargardon bo‘ldi. Bu tomonga panoh tortib kelgan vaqtda uning peshonasida afsuslanish alomatlari borligi ko‘rindi. Va Shohrux Mirzo va Muhammad Hakim Mirza farzandlarining bu davlat ostonasida iltijo qilib kelishlari u oliy va shavkatlik pok muhabbatning alomatidir, deb ishora qilinibdi 17 . Bizga tegishlik, xos kishilarning bu tomonga kelishini qanday qilib shunday tasavvur qilasiz? Muhabbat va hamjihatlikning taqozosi bilan fathlar vositasi bilan yozilgan ekan, biz buni u oliy zot yaxshi niyatlarining natijasi deb hisoblab, xursand bo‘ldik. Aziz farzand (Abdulmo‘min) yoshligi tufayli o‘ziga nomunosib birmuncha ishlar qilibdi, bundan ko‘ngil qolib, do‘stlik etagiga chang o‘tirishi mumkin deb va buning uchun uzr-ma’zur aytilib do‘stlik qalami bilan bitilgan (va) Mavlono Husayniy keltirgan gaplarga kelsak, elchi kelishidan oldin yo‘lda suvga cho‘kib ketganidan maktub mazmuni ma’lum bo‘lmagan edi. Haqiqatni tanlangan xotirimiz bu voqeani eshitishdan afsuslandi. Qadimiy do‘stona munosabatlar hech qachon shu xilda haqiqiy do‘stlik qonun-qoidalari bilan tartib topmagan va intizomga kirmagan ediki, mabodo biror bir narsa bo‘lsa hamki sadoqat etagiga malomat g‘ubori o‘tirmasin. Farzandlar o‘z haqiqiy otalariga, xususan u oliy dastgohga erkalik qilgach, majozi padarga nisbatan bu ma’ni va yuz bersa nima bo‘libdi, Farzandlik baxt shuki, ota rizosi farzandning himmat burchi bo‘lib, buni asrashda u astoydil harakat qiladi. Ishbilarmon elchilarning vositasi bilan bir qancha marta qaror topgan buyuk ahdnomalar va sharaflik shartnomalar xotiramizda hamon jilolangan va naqshlangandir. Musulmonlik rasmi va valine’matlar odatiga ko‘ra, do‘stlik va hamjihatlik ustunlarini abadiylashtirish uchun haqiqatni ixtiyor etgan va himmat xislatlik 1Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asari Mundarija Kirish ................................................................................................................... 2 I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi va Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy hayoti. 1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi 5 1.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy – vaziyat 10-14 II – BOB. “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqlarini yoritilishi. 2.1 Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar .............................. 15 2.2 Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari ............... 31 III. Xulosa ............................................................................................................. 33 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................ 36 37Ya’ni Samimiy do‘stlikning toza hamda ochiq ko‘ngillik va dilxohlikning muattar bo‘yp yaratilgan bog’lar gulzoridan (ya’ni maktubdan) hamda mazmunlarida u fayzlik hushbo‘y yangi ruh bilan tozalandi va jannatdek gullagan ko‘ngil beandoza ravshanlik topdi. Muhabbat va qadimiy do‘stlik bog‘lari gullab-yashnab ketdi. Samimiylik va hamjihatlnk asosi mustahkamlandi. Bu maqtovga sazovor xush odat (ya ’ni o‘zaro maktublar yuborish) aslida ruhoniy uchrashuv va so‘zlashudan iborat bo‘lib, faqat ugina mushtoq dillar shodligini orttira oladi va sof ko‘ngil sevinchining ziynati bo‘la oladi. Bu xush odat yuzma-yuz o‘tirib qilingan majlislar va ochiq- oshkora suhbatlarning mislsiz badali hisoblanishi mumkin. Sulh asosini mustahkamlash va hamjihatlik chashmasini tozalash yo‘lida har ikki tomon ahamiyat bersin deb, xushbo‘y homa bilan yozilgan va "Hind o‘rtamizda bo‘lsin" (degan) so‘zlar "ma’qul nazarimizda. Ma’lumki, (payg‘ambarlar) bu mavjud va fasad olamida muhabbat va hamjihatlikka talluq bo‘lmagan bo‘lishini maqsadga muvofiq deb ko‘rsatmadilarkim, koinot silsilasi shunga (hamjihatlikka) bog‘liq va aloqadordir. Va har qanchonki, bu ma’ni qudratlik borgoh ustunlari bo‘lmish sultonlar tabaqasi davrida zohir bo‘lsa, (bu holda) hamma vaqt molu – mulk barakali, samarali va yaxshi natijali bo‘ladi hamda ming-minglab aholi va (turli) sinfdagi (inson)lar sihat- salomatlik beshigida orom topadilar. Sulh marosimlarida izhor etishda va do‘stlik lavozimlarini amalga oshirishda bizlarga peshqadam bo‘lmoqlik kerakkim, o‘tgan hokimlarning ko‘pchiligiga qarama-qarshi o‘laroq, barcha haqtalab himmatimiz sulhi saodatning ochilgan vaqtidan boshlab doimo hamma tabaqalar bilan yaxshi munosabat va samimiy aloqada bo‘lish yo‘liga qaratilsin. Va har qancha bu voqiyning (ya’ni do‘stlikning) shabbodasi (ya’ni tashabbuschisi) u ulug‘ zot bo‘lsalar, u vaqtda bu xil munosabat-larni saqlash va bu zayldagi aloqalarni himoya qilishlik bizning himmat zimmamizga yanada ko‘proq lozimdir. Binobarin, shu kunlari Eron hokimi qadimiy tanish-bilishlikni va sobiq oshnolikni nazarda tutib, Yodgor Sulton Rumluni yuborib yordam berishni iltimos qilgan ekan, (bu iltimos) qabul qilinmadi. Va yana, Shohrux Mirzo viloyatlaridan birida Kobilda yoki Kashmir yo Savod 2413 Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T.: 1959. B.63. 31 Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Ma’naviyat nash. T. 2008. B.4. 4davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir». Darhaqiqat tarixiy bir davrda ajdodlarimiz qoldirib ketgan tarix manbalarni biz albatta mukammal darajada yoritib kelajakka yetkazib berishimiz lozim. Ana shuningdek asarlardan biri bo’lgan “Abdullanoma” asari haqida mulohaza yuritar ekanmiz, albatta o’rta asr davlatlarining qay darajada mustahkam va qudratliyligini o’sha davlatning madaniyati hamda davlat tuzilish strukturasiga e’tibor qaratib uni aniqlashimiz mumkin. Shuningdek XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining qo‘shni davlatlar bilan olib borgan diplomatik, savdo va madaniy aloqalarini o‘zbek davlatchiligi tarixi tamoyillari nuqtai nazaridan chuqur tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri deyish mumkin. Hamda bugungi kunda ham bu davlatlarning ahamiyat qay darajda ekanligini bilishimizdir. Shayboniylar davlati haqida Hofiz Tanish Buxoriy qimmatli manba bizga taqdim etganligi, bu albatta o’tmishimizdagi voqealarning haqiqiyligiga ishonchni oshiradi. Ana ushningdek asarlardan bu davlatlarning hayotimizda qay darajada dolzarbligini bilishimiz mumkin. Albatta biz o’tmishimizni mukammal bilib, ularni kelajak avlodga salmoqli darajada qoldirishimiz oldimizga qo’yilgan eng dolzarb masaladir. Mavzuning o’rganilish darajasi: Buxoro xonligi tarixini bir qanchasi rus va o’zbek olimlari o’rgangan. Buxoro xonligida XVI asr Shayboniylar hukumronligi haqida bir qancha adabiyotlarda keltirib o’tilgan bo’lib B. Ahmedovning “ Tarixdan saboqlar”, va “O’zbek ulusi”, Azamat Ziyoning “O’zbek davlatchilik tarixi”, Barakaevning “ Buxoro tarixi eng qadimgi davrdan Ulug’ oktyabr inqilobigacha”, Alimovaning “O’rta Osiyoning chet el sharqi bilan aloqalari XIV – XVII asrlar”, Ermatovning “O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi”, Muhammadjonovning “Buxoro va Xivaning Rossiya bilan munosabatlariga doir manbalar”, Aminovning “XVI – XX asrdagi O’rta Osiyo Rossiya bilan tarixiy iqtisodiy aloqalari”, A. Zamonovning “Buxoro xonligi tarixi” 2 2 Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994., Б.389. // Б.Аҳмедов. “Ўзбек улуси”., Т.:1992. Б.261. // Азамат Зиё. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”., Т.: 2001. Б.236. // Баракаэв “Бухоро тарихи энг қадимги даврдан 2914 Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T.: 1959. B.76. 33yozib yubordi. Usha vaqtlarda Hindistondan O’rta Osiyoga qimmat baho toshlar, 54aniqlangan ma’lumotlar, ular o‘rtasidagi elchilik aloqalari doimiy ravishda olib borilgan deb xulosa qiladi. Yuqorida keltirilgan manba va adabiyotlardagi ma’lumotlarga asoslanib shuni ta’kidlash lozimki, bu xalq o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Sirdaryobo‘yi viloyatlari markaz vazifasini o‘tagan. Buxoro, Dashti qipchoq va Hindiston aholisi o‘rtasida siyosiy va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi o‘z o‘rnida madaniy aloqalarga ham ta’sirini o‘tkazmay qolmagan. Bu davltlar o’rtasidagi aloqalarning aksariyati abadiy do’stlik bilan tugagan. 18II mamlakatni yaxlit holda tiklash uchun qo’shni davlatlarga ham qarshi hujum qilgan. Turkiya Movaraunnahrda o’z ta’sirini kuchaytirish maqsadida Abdullaxon II ga qarshi Bobo sultonga yordam bergan. Shuningdek Bobo sulton turk askarlari yordamida Abdullaxonga qarshi Nasaf yonida jang qilgan. Abdullaxon safaviylar bilan Xuroson G’ilon shahri uchun kurashib o’z davlati tasarufiga qo’shib oladi. Shu o’rinda Sharqiy Turkistonga qilingan yurishda Qashqar va Yorkent viloyatlarini tasarufiga o’tkazgan. Shuni ta’kidlab o’tish joizki Boburiylar ham Badaxshon, Shimoliy Afg’oniston va Xuroson uchun Abdullaxonga qarshi ilg’or kurashlar olib borganlar. Ayni damda Abdullaxon ham ularga qarshi Sind va Kashmirni 1583 – 1586 – yillarda egallab, davlatning janubiy chegaralarini mustahkamlaydi. Abdullaxon davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizi sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan xurosonning sharqiy qismgacha bo’lgan yerlardan iborat edi. Abdullaxon hayotining so’ngi yillarida o’g’li Abdulmo’min bilan chiqishmay qolishi tufayli Abdulmo’min 1582 – yilning kuzida Balxni otasi nomidan boshqara boshlaydi. Iskandarxon davrida Abdullaxon haqiqiy amalda hukumdor bo’lgani kabi, Abdulmo’min ham keksaygan otasiga nisbatan shunday mavqeini egallamoqchi edi. Faqat ulomalarning aralashuvi tufayli ota – bola o’rtasida ochiq kurash harakatlari boshlanmagan va Abdulmo’min otasiga bo’yin egishga majbur bo’lgan. Ular o’rtasidagi munosabat keskinlashganidan xabar topgan qozoq xonlaridan Tavakkalixon Toshkent viloyati va Toshkent – Samarqand oralig’idagi yerlarga bostirib kirib, unga qarshi yuborilgan qo’shini yenggan. Unga qarshi safarga otlangan Abdullaxon Samarqandga yetganda vafot etgan Abdullaxon faol tashqi siyosat olib brogan. Bu davrda shayboniylar Eron Hindiston, Turkiya, Xitoy, Rossiya va boshqa mamlakatlar bilan keng diplomatik, iqtisodiy, savdo aloqalari olib brogan. Abdullaxon (1557—1598 yillar) xon bo‘lib turgan davrda Buxoroni Shayboniylar davlatining poytaxtiga aylantiradi. Mohir sarkarda va diplomat bo‘lgan Abdullaxon mamlakatning tarqoqligini tugatishga va o‘z yerlarini kengaptirishga intiladi. U bir qancha harbiy yurishlar qilib, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Sapram, Qarshi, 116 Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008. B.263. 28nomiga yo’llagan xatida unga minnatdorchilik bildiradi, go’yo Akbarning iltifoti bilan Abdullaxon Hirot va Xurosonni zabt etishga muvofiq bo’lgan. Shuningdik Abdullaxon keksayib qolganligi va unga jahongashtalik ishlardan charchab qolganligi, buning ustiga uning o’g’li Abdulmo’minning o’zboshimcha harakatlari uni cho’chitmoqda edi. Bundan tashqari eron shohi Abbos Xuroson va Amudaryogacha bo’lgan yerlarni bosib olishga astoydil kirishgan edi. Shu maqsadda Abbos Turkiya bilan 1590 – yil sulh tuzishga muvofiq bo’lgan edi. Shu o’rinda Abbos Akbar bilan ham ittifoq tuzishga harakat qiladi. Bu holat albatta Abdullaxonni tashvishga solishi tabiy, negaki Badaxshonda Muhammad Zamon degan shaxs o’zini Shohruhning o’g’li deb e’lon qilgan edi 14 . Undan tashqari u Akbarga ham ittifoq bo’lish to’g’risida maktub yo’llagandi. Bir yil o’tgandan so’ng Muhammad Zamon Abdullaxonning o’g’li Abdulmo’minni mag’lubiyatga uchratdi va Abdulmo’min ham Hindistonga elchi jo’natdi, biroq elchi Jelumga kelganda bevaqt vafot etgandi. Abdulmo’minning elchisi said Muhammad Sodiq Ali “Akbarnoma”asariga keltirilishicha Akbarning buyrug’i bilan bo’g’ib o’dirilgan deyiladi. Lekin buni isbotlovchi fakt yo’q. Abdullaxoning Mavloviy Husayin boshliq elchilari Akbar saroyiga keladi. Bu vaqtda Akbarshohning uzoq vaqt Panjobda qolishi Abdullaxonni xavotirga solib qo’ygan edi.Buning ustiga Abdulmo’minning qaltis hatti – harakatlari Hindiston bilan munosabatining keskinlashiga olib kelmoqda edi. Shuning uchun Mavloviy Husayin Abdulmo’minning nojo’ya hatti – harakatlari uchun uzr so’rab, Akbarni Eron hukumdorining agressev hatti harakati uchun unga qarshi ittifoq bo’lishga chaqirdi. Keyin esa Akbarshohning Panjobga ko’p muddat qolganidan o’zbekxoni shubhalanayotgani haqida to’xtalib o’tdi. Mavloviy Husayin 1592 – yil Lahor shahrida vafot etganligi tufayli Abdullaxon 1594 – yil Mulk Saloh Buxoriy rahbarligida elchilarni Akbarning saroyiga jo’natadi. O’zbek xonligining zaiflashib borayotganini sezgan hind davlati hududidagi mo’g’ul imperiyasi Zamindovar va Garmsir yerlarini o’zbeklar qo’lidan 40ommaga uning (bu xildagi say – harakatlarning) o‘ndan biri ham yetarlikdir. (Yuqorida) ba’zi yurishlar Ahmad Ali Otaliqning kelishiga qadar kechiktiriladi, deb yozilgan so‘zlar (ma’nosi) tushunildi. U jahongashtaga ruxsat berilish haqiqati sharif quloqlariga yetib borsa, ruxsatdan so‘ng, oliy zot bilan uchrashishi haqidagi zarur amr ham qilindi. Agar muqaddas joyga yetib borib uning (Ahmad Ali Otaliqning) rostgo‘y tilidan sadoqat sirlari va muvofiqlik nazokatlari ma’lum bo‘lsa, savob andish ko‘ngillarida yashiringan har bir irodani pinhonlik ichidan (chiqarib) ishga soladilar va do‘stlikni mustahkamlash lozimligi yo‘lida qanday yordam haqiqatni ixtiyor qilgan xotirlariga kelsa aytsinlarki, bu munosib intilishda nur porlaydi. Tangriga shukurlar (bo‘lsin)ki, farmonravolik taxtiga o‘ltirgan vaqtdan to hozirga qadar ikkinchi asrning o‘ninchi yili sulhi iqbol ravnaqining avvali hamda buyuk bahor gullashining ilk davridir, bu tangri dargohidan (iltifotlar) so‘rovchining barcha haqiqat asos niyati shuki, o‘z g’araz maqsadlarini nazarda tutmay, doimo jahon xalqlarining tartib va intizomi yo‘lida say – harakat qiladi. Bu saodat samarasidan bir qancha yuqori darajalik hukmdorlar o‘rtasida (ilgari) bo‘lib olingan keng Hindiston mamlakati tasar-rufimizga kirdi. Yana tog‘lar va mustahkam qal’alar hamda mushkul joylarda hokimiyatga itoat qilmay, dushmanchilik yo‘lidan borgan inson tabaqalari yaxshi niyat(imiz)ning taqozosi bilan ketma-ket itoat yo‘liga kirdilar hamda turli inson guruhlari uchun ularning bir-birlariga nisbatan qaramaqarshi kayfiyatda va muholiflik fe’l-atvorda bo‘lishlariga qaramay, o‘zaro aloqada bo‘lish munosabatlari paydo bo‘ldi. Niyat va rostgo‘ylik hamda yaxshi ishlarning natijalaridan bo‘lmish diloviz so‘zlar to shungacha yetib kelgan ekan, nochor tangri ne’matlarining ba’zilari haqida xudoga shukurlar va odil tangriga maqtovlar bo‘lsin , hamjihatlik bazmini shodlik bilan bezatiladi. Muqaldas olam nuri bilan jilolangan ko‘ngil oynangizga mahfiy va yashirin qolmasinki, shu kunlari buyuk qo‘shinning Panjob mamlakati tomon kirib kelishi sodir bo‘ldi. Garchi (bu yurish) yuzaki qaralganda bu o‘lkaning sayri va shikori bo‘lsa, ammo (aslida) mustahkam va ustivorlikda teng yo‘qdir. Orombaxsh 19Marv, Hisor, Dashtn Qipchoq va boshqa yerlarni egallaydi. 1573 yilda Balx, so‘ngra Hirot, Mashhad hamda boshqa shaharlar va viloyatlarni zabt etadi. Xiva xonligi ham o‘zining mustaqilligini yo‘qotib, Buxoro xonligiga bo‘ysundiriladi. Abdullaxon o‘z ta’sirni Sibir xonligiga ham yoyishga urinadi, ammo bu urinishlari zoe ketadi. Buxoro xonlik sifatida mustahkamlana boradi. Abdullaxon davrida Buxoro haqiqatdan ham O’rta Osiyoning siyosiy va madaniy markaziga aylana boradi. Shuningdek, Shoh Mahmud Churosning «Tarix» asarini tarjima qilgan O.F.Akimushkin asarga yozgan so‘zboshisida; «...bu yerda (Yorkend xonligida) qo‘shni Movarounnahrdagichalik markazlashgan davlat yo‘q edi», deb fikr bildirgan. Sharqshunos olim V.V.Bartold esa «Abdullaxon II boshqaruvi kamdan- kam sodir bo‘ladigan voqea bo‘lib, garchi u o‘z hokimiyatini qattiqqo‘llik va harbiy kuch asosida barpo etgan bo‘lsa-da, nafaqat butun Movarounnahrni, balki Xuroson va Xorazmni birlashtirib, kuchli davlat tuzdi», deya ta’kidlagan 10 . «Qasamiy ittifoq» shartnomasiga ko‘ra 1579 yillarning oxirlarida Haqnazarxonga qarshi isyon ko‘targan qozoq qabilalari bilan til biriktirib, Toshkentni egallagan Bobo sulton (Navro‘z Ahmad Baroqxonnning o‘g‘li, Shayboniy sulton)ga qarshi jangda qozoq xoni Abdullaxon II ni qo‘llabquvvatlaganligi haqida ham “Abdullanoma ” asarida to’xtalib o’tiladi. Biroq, Bobo sulton haqida yana Dashti qipchoq bilan bo’lgan diplomatic munosabatlarida keltirib o’tamiz. 4518 Maradjabova F. E. Bешняя политика Бухарсково хана Aбдуллахана II. Markaziy Osiyo tarixi manbashunoslik va tarixnavislik izlanishlari. II ilmiy to’plam T. 2010. B.497. 2010 A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.31. 12Buxoriyni 1589 – yil xotini tomonidan zaharlab o’ldirilgan. U Mahdumiy Hasan hojaning tazkirasida tilga olinadi. Yuqorida zikr etilgan Hofizining og‘a-inilari uning vafotidan keyin xotini qandaydir jinoyat qilganlikda ayblab unga da’vogar bo‘lganlar va oliy farmonga ko‘ra uning Buxoro minorasidan tashlab yuborilishiga erishganlar, degan mish-mishlar bor” deb yozgan. Lekin uning Abdullaxon vafoti (1006/1598) dan so‘ng Ashtarxoniylar sulolasidan bo‘lgan Imomqulixon (1611 – 1642) saroyida yashaganligi va unga atab 7200 misradan ortiq she’r yozganligi ham ma’lum. Marhum Ibodulla Odilov (1872-1944) Hofizi Tanish Buxoriyning “Imomqulinoma” degan she’riy asar yozganligini aytadi. Ammo bu asar “Suhayliy” taxallusi bilan mashhur bo‘lgan shoir tomonidan yozilgani ma’lum. Xullas “Sharafnomayi shohiy” yirik shoh asar bo’lib, uni qancha ko’po’qisa ham unda o’rganish lozim bo’lgan shuncha ko’p yangiliklar ochiladi deb V. V. Velyaminov – Zernov aytib o’tadi. Shuning uchun ham bu asar ko’p vaqtlardan beri sharqshunos olimlarning diqqat – e’tiborini o’ziga tortib kelyapdi. Asar haqida V. V Velyaminov – Zernov, akademik V. V. Bartoldning shogirdi L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinova, N. Sayfiyev, ingiliz olimi G. Yete. Ch. A. Storiylar o’z fikrlarini aytib o’tishgan. V. V Velyaminov – Zernov, L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning bir qismini rus va o’zbek yillariga tarjima qilishdi. V. V Velyaminov – Zernov tarjimasi qisqa bo’ib uni nashrga tayyorlagan, biroq chop etilmagan. L. A. Zimin ning tarjimasi esa Uminyakovning bso’zlariga qaraganda, 1918 – yili Toshkentda chop etilgan. Lekin olimlarning tezlikda O’zbekistonga kelishi natijasida bu ish to’xtab qoldi., 1924 – yil Bartold Ziminning tarjimasini matrealllarini toplab, nashr qilish kerakliginin aytadi. Sodiq Mirzaev, M. A. Salohiddinovalar asarning tortdan bir qismini rus va o’zbek tillariga tarjima qilganlar. 8voqealar keltirilgan. Ikkinchi maqolatda esa O’zbekiston, Qozag’iston va qo’shni davlatlarda yuz berishi mumkin bo’lgan voqealar keltirib o’tilgan. Xotimada esa Abdullaxonning ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda yashagan shayxlar, vazirlar, amirlar, va shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan binolar haqida ma’lumot keltirib o’tishni xoxlagan. Lekin asar yozilishi o’zgargan, ya’ni birinch va ikkinchi reja qo’shilib yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt o’limi tufayli yozilmay qolgan. Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro”, shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili Balx”, Istaxriyning “Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi Jahonkushoyi”, Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us - safo”, Sharfiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy” kabi asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir bo’lgan voqealar sroyda muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo’lgan siyosiy ijtimoiy masalarni o’zi guvohi bo’lib, 70 – 80 yillar oralig’idagi ma’lumotlarni o’zi ketirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy, Sa’diy, Kamoliddin Binoiy, Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga o’xshagqan buyk shaxslarning she’riy parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy voqealar bilan birga ijtimoiy – iqtisodiy mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib o’tilgan. Shu jumladan soliq, iqto, suyurg’ol, xiroj, ixrijot, tog’ar, kabi davlat tayanch birliklari ham keltirib o’tilgan. Ushbu asarning qo’lyozma nusxalari ko’p, asl matinning uchdan ikki qismi Sank – Peturburglik olima M. Salohutdinova ruscha tarjimasi bilan chop etgan 5 . Kitob 1942 – 1952 – yillari Sodiq Mirzayev va oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar tomonidan 60 – yillar o’zbek tiliga tarjima qilindi. Biroq 1- 2 – jildlari zarur tuzatishlar, tadqiqot izohlari bilan 1966 va 1969 – yillarda B. Ahmidov tomonidan chop etilgan. 3 – 4 – jildlarini 1995 – 1997 – yillarda chop etadi. “Abdullanoma” 5 Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент: Фан, 1969. Б.361. 25Uminyakovning fikricha elchilarning uzoq muddat davomida qabul qilinmaganligi bu albatta Akbarshoh qudratining qay darajada yuqoriligini ko’rsatish edi deb keltirib o’tadi. Buning sababi o’sh paytda impperiyada Kashmirni egallash uchun kurash bormoqda edi. Kashmir bo’ysundirilgandan keyin Mirqurayish elchisiga o’z vataniga qaytishga ruxsat berilganligini aytib o’tadi. 1586 – yilning avgust oyida Mirqurayish boshliq elchilarning Hindistondan o’z yurtlariga Akbar tomonidan Abdullaxon huzuriga yuboril;gan HakimHamom va Sadr Jahon elchligi bilanbirgalikda qaytib keladilar. Hakim Hamom davlat ishlari bilan kelgan elchi bo’lsa, Sadr Jahon Abdullaxonning otasining o’limi munosabati bilan ta’ziya uchun yuborilgan Akbarshoh elchisi edi. 1587 – yilning fevralida elchilar Kobuldan Hindiston elchilari bilan qaytib kelayotganligi haqida xabar Abdullaxonga yetib keladi. Abdullaxon elchilarning kelishi bilanoq ularni o’z mansablariga mos ravishda saroydan o’rinlar ajratishni amaldorlariga buyuradi. Undan tashqari Kobul hokimiga elchilarni ko’p ushlab turmasligi haqida maktub yuboradi. Mirqurayish bu buyruqni eshitgach u, 1587 – yilning oyida darhol Balxga jo’naydi va u yerdan sentyabrda hind elchilari bilan birga Abdullaxon saroyiga keladi. Elchilarni Hoji Muhammad, Haydar Muhammad Munshiylar tantanali qabul qiladilar. Ertasi kuni esa elchilar sharafiga Sulton Husayin Mirzo madrasasida katta bazm bo’ladi.Unda Abdullaxonning amaldor va viloyat noiblari ham mansablariga qarab o’rin egallaydilar, shu jumladan elchilar ham. Bazmda varaqi tun kiygan, qilichlari marvarid va boshqa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan maxsus xizmatchilarxizmat qildi. Abdullaxon huzurida bo’lgan hind elchilari Hakim Hamom va Sadr Jahonlar o’z urf – odatlariga mos hukumdorga iltifot ko’rsatadi. Ya’ni Hakim Hamom xon oldiga kelib, kaftini yerga tekkizib,tepaga ko’taradi. Bu holatni yigirma yitti marta takrorlaydi va Abdullaxon taxti yaqiniga tizza bilan yurib kelib uning qo’lidan o’padi va Akbarshohdan keltirgan hadiya va tortiqlarini taqdim etadi. Elchilar ertasi kuni Abdulmo’min huzurida bo’ladi. Abdullaxon buyrug’i bilan elchilar har kuni noib va amirlar huzurida bolishni buyuradi o’zi esa Hirot uhun kurashga jo’nadi. Elchilar Mirqurqyish boshchligida Buxoroga jo’naydi, 42yetmagan, ko‘ngil(ni) oluvchi Kashmir viloyatini bo‘ysindirish ham mahfiy fikrda bor edi, (chunki) u mamlakat hokimlarining adolatsizligi qulog‘imizga yetgan edi. Shukrni biz bajo keltirdik. Yana (Panjob mamlakatiga kirib kelishdan maqsad) Kobilning sayru shikori va u xursandlik ishrat saroyning gashti edi. Kashmir tog‘larining eng uzoq chekkalari va Tabatda sayr qilib va u ilohiy san’at nigoristonining nodir (manzara)larini ko‘zimiz bilan ko‘rib, bir-biriga tutashgan tog‘lar va turli-tuman baland-pastliklar hamda o‘nqir-cho‘nqirlar bilan chegaralangan Pakli va Damtur viloyatlarining yo‘li orqali sayr qilish har bir fikr va balandlikni o‘lchash yo‘llaridan o‘tishlikni mushkul deb biladi, qo‘shinimiz dilga ma’qul tushgan Kobilga yetib keldi. Mahfiy fikrlardan biri shuki, mamlakat (ya’ni Hindiston) g‘arbida Daryoyi Sho‘r sohilida joylashgan va o‘z qo‘l ostidagilarga adolat yo‘lini tutmagan Tata hokimiga hushyorlikni oshiruvchi birinchi nasihatlar qilinsa, toki u farmonbardorlikning asosiy yo‘liga rahnamo bo‘lsin va agar baxtning madadsizligi natijasida farovon o‘lka bo‘lmish bu viloyatni adolatlik farmonbardorlarning biriga topshirsin. Va aqli raso va uzoqni ko‘ruvchi hamda (nasihatlarga) quloq beruvchi bo‘lmagach, o‘zboshimchalik kayfiyati bilan ozginagina ajraldi. Munosib lashkarni u o‘lka tomon yubordik va ixlosmand bahodirlar har xususda tayyorgarlik va taraddudga ahamiyat berib, ikki yilga yaqin muhlat ichida xoh daryolarda (bo‘lmasin) va xoh sahrolarda (bo‘lmasin) ayrim- ayrim jangu jadal qildilar. Sulton Muzaffar Gujarotiyni xilofot ostonasiga keltirayotgan vaqtda u o‘zo‘zini o‘ldirdi. Rahm-shafqatni ixtiyor etgan xotiramiz biror bir odamni o‘ldirish va (yoki) tangri bunyod etgan (biror) narsani yo‘q qilishga atroflicha va chuqur mulohaza qiladi. G‘olib chiqqan ediki, agar (uni) nazar peshgohimizga keltirsalar u (albatta) salomat qoladi. Ulkan Dekan viloyatining ulug’i bo‘lgan Nizomulmulkning birodari Burxonulmulk zamon hodisalaridan bu tomonga panoh tortib kelgan edi. U o‘lkadagi haqqoniy ahvol haqiqatni eshituvchi qulog’imizga yetib kelgach, Burxonulmulkka zo‘r iltifotlar ko‘rsatilib, Dekanni bo‘ysundirishni unga topshirgan edik. Isyon va ra’iyatga shikas yetkazilayotganlik xatari kelgandan so‘ng, Malva va 52qilinishi pulning qadrsizlanishiga olib kelgan va bu kayfiyatlar yanada kuchayishiga sabab bo‘lgan; asosiysi esa ichki va tashqi savdoga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Kumush tangalarning davlat va bozordagi qadri tushib ketishi natijasida, ular muomaladan chiqqan. Dastlab Abdullaxon II kumush tangalar chiqarishni markazlashtirish maqsadida ko‘pgina zarbxonalarni berkitgan. Faqat ayrimlarigagina mis tangalar ishlab chiqarishga ruxsat bergan. Kumush tangalarni zarb qilish Buxoroda yo‘lga qo‘yilgan. Buxoro zarbxonalari butun xonlikni kumush tanga bilan ta’minlagan va ular mamlakatning har bir burchagiga yetib borgan. Uning qiymati o‘ttiz mis tangaga teng bo‘lgan. Shuningdek, 1581 yil 13 oktyabrda Abdullaxon II farmoniga binoan oltin tangalarning zarb qilinishi markaziy hokimiyat mavqeini kuchaytirish bilan birga davlatning ichki va xalqaro miqyosdagi savdo-sotiq ishlari yaxshilanishiga yordam bergan. Shuningdek, Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida Abdullaxon II davrida zarb qilingan tangalar halqaro bozorda yuqori mavqega ega bo‘lganligi e’tirof etilgan. Xonlikda sug‘orish inshootlarining qurilishi qishloq xo‘jaligi rivojlanishiga, buning natijasida esa ishlab chiqarishning takomillashuviga sabab bo‘lib, xonlik markazlashuvini yanada mustahkamlagan. Mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi, yagona pul siyosatining o‘tkazilishi, yangi savdo rastalari, karvonsaroylarning barpo etilishi, karvon yo‘llarining qayta ta’mirlanishi albatta faqatgina ichki savdo-sotiqning emas, balki tashqi savdoning ham yuksalishiga olib kelgan. Davlatning hududiy va iqtisodiy jihatdan birlashtirilishi natijasida qo‘shni davlatlar oldidagi mavqei yanada o‘sgan va bu Qozoq va Yorkend xonliklari tomonidan siyosiy, iqtisodiy jihatdan qudratli markazlashgan davlat sifatida tan olinib, ular bilan munosabatlar yaxshilanishiga olib kelgan. XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi harbiy ittifoqchilik aloqalarining kuchayishi o‘zaro diplomatik aloqalarning avvalgiga nisbatan yaxshilanishiga sabab bo‘lgan. Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi aloqalar o‘zaro elchilik almashinuvi orqali ham olib borilgan. 1579 yilning 59 59 o‘zida ikki marta Dashti qipchoqdan elchi kelganligi va unga javoban Abdullaxon 7I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi va Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy hayoti. 1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi “Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda yashab ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 – yil mansabdor oilada tug’uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy xonlikning nufuzli kishilaridan biri bo’lib, 1550 – yil Koshg’arga ketib o’sha yerda vafot etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o’z davrining ma’lumotli kishilaridan bo’lib, u 1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko’kaldoshning tavsiyasi bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo’lib o’tadi 3 . Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy” asari bilan tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug’i bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy” muallifning rejasiga ko’ra asar muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan iborat qilib yozishni xoxlagan 4 . Muqaddimada Allohning madhu va hamdu sanosi, homiy, hukumdor Abdullaxoning shaniga aytiladigan tavsiflar, Abdullaxonning ota bobolari, qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik qilgan turk – mo’g’ul qavmlari, Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot keltirgan. Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 - yillarda sodir bo’lgan 3 Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. - Тошкент: Фан, 1966. Б. 216. 4 Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994., Б.389. 16chog’idan qattiq kurash olib brogan. Toshkent hokimi Navro’z Ahmadxon (Baraqxon) bilan Koson yonida 1548 – yil shayboniylar manfaatlari zid kelgan. Mo’g’liston xoni Abdurashidxon va shayboniylardan Do’stum sultonlari qo’shiniga qarshi Farob yonida 1554 – yilda jang bo’lib o’tadi. Yosh Abdulla sulton o’zining hukumdor sifatida 1551 – yil Karmanada bo’lgan jangda namoyon qilgan 8 . Shuningdik bu viloyatga Toshkentdan Navro’z Ahmad va Samarqanddan Abdulatifxon hujum qilgan edi, biroq zafar Abdullaxonga quchgan edi. Sababi Iskandar sulton Amudaryo ortiga qochgan bo’lsa, Abdullaxon otasi vazifasini o’z zimmasiga olib muvofaqiyatli qarshilik ko’rsata olgandi. Keyinchalik hududini Buxoro tomonga va janubiy sharqda Qarshi va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intilgan. Bu say – harakat dastlab muvofaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556 – yil ota mulkini tashlab Maymanaga qochishga majbur bo’gan. U amakisi Balx hokimi Prmuhammaddan harbiy yordam olib, piri jo’ybor xojalaridan Xoja Muhammad Islom ko’magida Navro’z Ahmadxon, keyinchalik uning o’g’illari Drveshxon va Bobo sultonlarga qarshi uzoq muddat kurash olib borgan21. Navro’z Ahmadxon 1556 –yil vafot etgach darhol Karmana va Shahrisabzda o’z hukumronligini tiklaydi. 1557 yil mayida Buxoroni qo’lga kiritadi va uni o’z poytaxtiga aylantiradi. 1561 – yil otasi Iskandarni davla boshlig’i – xon deb e’lon qilib, uning nomidan davlatni Abdullaxon boshqara boshlaydi va mamlakatning hududini kengaytirish uchun 1574 – yil Balxni, 1578 – yil Samarqandni, Toshkent, Sayram, Turkistonni 1583 – yili, Farg’onani esa 1583 – yil egallaydi. Asta – sekin hujumini kengaytirib 1582 – yil Dashtga yurish qilib Ulug’ tog’ga qadar borgan. 1583 – yil Iskandar vafot etgach, mamlakatni o’z nomidan boshqara boshlaydi 9 . Markaziy hokimyatga qarshi 1583 – yil ko’tarilgan Maymana va Garchiston, shuningdek 1585 – yil Badaxshondagi tartibsiz g’alayonlar bostirildi. Xorazmga esa ikki marta yurish 1594, 1596 – yillarda bo’lib, u yerda markaziy hokimyat qayta tiklandi. Abdullaxon 8 N.Oblomurodov, A.Hazratqulov, F.Tolipov, N. Tursunov. O’zbekiston tarixi., T.: 2011. B.172. 44hokimligini Burxonulmulkka topshirib qaytib keldilar. (Burxonulmulk esa) kam hafsalali bo‘lganidan kishilar kayfi tobini sinamay turib, mustaqillikka intildi. Ko‘rnamaklik yo‘liga kirishga oshiqish o‘z-o‘zini yo‘q qilishdan iborat bo‘lganidan, andak vaqt ichida undan va farzandlaridan asar ham qolmadi va u diyorning boshliqlari ul silsilaga mansub bo‘lgan kishilardan birini (hokimiyatga) ko‘rsatib, mag‘rurlanib ketdilar. Iqbol yulduzi, davlat va shon-shavkatning ravshan ko‘zi (bo‘lmish) saodatmand farzandimiz sulton Murod boshchiligidagi zafarasar askarimizga (Dekanga yurishga) farmon berdik, ular tangrining qo‘llab-quvvatlashi bilan o‘zi bir boshqa Hindiston atalgan keng mamlakatning ko‘p qismini tasarrufimiz kiritdilar. Haqiqatmand jangchilarimiz sharqiy mamlakatlar chekkasidagi Daryoyi Sho‘rga tutashgan keng Udiysa (Orissa) viloyatini bo‘ysundirdilar va bir necha mingsipohlari omonlik topib, mulozimlar qatori ostonasiga keldilar 18 . Mavlono Husayniy mulozimat (ya’ni elchilik xizmati) bilan baxtiyor bo‘lganidan ko‘p o‘tmay saltanat ishlarini bezatuvchi mutasaddilarga ishorat qilindiki, ular (Mavlono Husayniyning Hindistonga kirishi uchun) tezda munosib ruxsat qilsinlar. Shu vaqtda birmuncha baxti qarolar dilga ma’qul tutgan Kashmirda fitnayu fasod boshlab, tangri ato qilgan davlatga ixtilof va nizo ko‘rsatdilar. Iqbol qo‘shinimiz esa barcha yaqin kishilar bilan birlikda ayshu ishrat uchun ovga ketgan bo‘lib, qudratining yordam kuchi bilan ko‘zimiz ochildi va u g‘alayon haqida xabar topildi. (So‘ng) shamol va yomg‘irning haddan oshishiga qaramay, (tezlik bilan) yo‘lga tushdik. G‘olib g‘oziylar mushkul yo‘llardan o‘tib, bu mulkga kirishlaridan avval zaruriyat orqasida bu nopok to‘fonga tushib qolgan ba’zi saodatlik haqiqatmandlar fursatni qulay bilib, ularning eng katta boshlig‘ini boshini keltirdilar. Shavkatlik qo‘shinimiz yaqinlashib kelgan (ham) ediki, bu bexazon bog‘istonga yana o‘tishga to‘g‘ri keldi va bu fayzbaxsh gulzaminda shakliy va ma’naviy lazzatlar olindi. (Shuning uchun) elchi yuborishlik kechiktirildi. Xisravona tug‘imiz (o‘sha viloyatdan) qaytayotganda yo‘lda Mavlono Husayniy 14qaytarmoq niyatida katta tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Xususan, Abulxayrxon ayni paytda Sirdaryoning yuqori oqimida yashayotgan Bug’ra Sultondan qasos olishga ahd qiladi va uning saroyiga hujum qiladi. Uning oila a’zolari va qarindoshlaridan ko’p kishini qatl qiladi. Qochishga ulgurgan Bug’ra Sulton ham o‘limdan qutulib keta olmaydi. Shayboniy uni toptirib, qatl ettiradi. Mazkur muvaffaqiyatli hujumdan keyin yosh shahzoda kuchaygan o‘zbek suvoriylariga boshchilik qiladi. u so‘ngra Temuriylarga qarshi kurashga otlanadi. Bu davrda Samarqand taxtida Abusaidning o‘g‘li Sulton Ahmad hokimlik qilar edi. Mamlakat shimoliy chegarasining noibi esa Qushliqxon o‘g‘li Majid Tarxon edi. Turkistonning shimoliy viloyatlaridagi hokimlar (tobelar) isyon ko‘targan paytda, Abdulxayrning vorislaridan isyonni bostirish uchun foydalaniladi. Lekin o‘zbek shahzodalari bu yerni o‘zlarining ona Vatanlaridek his etganlari uchunmi yoki to‘plagan kuchlari ta’siri bilanmi, xullas, har qanday qurolli xizmat uchun to‘langan oddiy maoshga qanoat qilmaydilar. Shu bois O’tror, Sovron, Sig’noq shaharlarini ularga berib, rozi qilishni lozim ko‘riladi. Keyinchalik g‘oyatda kengayib ketgan Shayboniy mamlakati shu tarzda ta’sis etiladi. Shayboniyxon va uning dastlabki vorislari davrida Samarqand poytaxtligicha qolavergan bo‘lsa. XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib Buxoroning siyosiy markaz sifatidagi roli osha boshlaydi. Abdullaxon (to’liq ismi Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn xoja Muhammad ibn Abdullaxon) 1534 – yil Miyonko’l shahrida tug’ulgan 1598 – yil Ofarikent qishlog’ida vafot etgan va uni Buxoro yaqinidagi Bahovuddin majmuasiga dafn etiladi. Uning hayoti va Buxoro amirligida tutgan siyosiy mavqei haqida bir qancha fikrlar yuritamiz. O’zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukumdori, davlat arbobi, sarkarda, ilm – fan, ma’rifat, madaniyat homiysi. Bobosi Jonibek sulton (vafoti 1528/29) Karmana va Miyonko’l shaharlarining 1512 – 153 – yillar hokimi bo’lgan. Otasi Iskandar sulton o’g’li tug’ulganda Ofarikentni boshqargan, keyinchalik aka – ukalaridan biri vafot etgach Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotigan so’ng parchalanib ketgan 472.2 Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari XVI asrda Buxoro ko‘plab mamlakatlar bilan uzviy savdo va diplomatik munosabatlar o‘rnatgan edi. Xitoydan ko‘plab ipak gazlamalari (atlas va boshqalar), chinni idishlar, dori-darmonlar, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, zumrad, doka, kimxob va boshqa qimmatbaho matolar keltirilardi. Buxoroda hindlarning butun bir mahallasi bo‘lib, uni o‘zining oqsoqoli boshqarardi. Xitoy va hind mollari Buxorodan Moskvaga borib, u orqali keyn G‘arbiy Ovrupoga o‘tardi73. 1557 yilda 'Buxorodan Moskvaga elchilar yuborilib, Rossiya bilan erkin savdo munosabatlari o‘rnatilishiga ruxsat so‘raladi. 1558 yilda Buxoroga Rossiya podshosi Ivan IV ning elchisi sifatida ingliz Antoniy Jikinson keladi. U Rossiya Buxoroga turli hayvonlarning tasvirlari, jundan to‘qilgan matolar, oshlangan qo‘y terisi, yog‘och idishtovoqlar, egar-jabduqlar olib kelishi hamda Buxorodan esa paxta va paxtadan tayyorlangan mahsulotlar, ipakning turli xil navlarini va boshqa ko‘plab narsalarni olib ketirishlari mumkinligini bildiradi 19 . XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib, Buxoro bilan Moskva o‘rtasida savdo va elchilik munosabatlari yanada rivojlanadi. 1583 yildan 1600 yilgacha Moskvaga, Buxorodan besh marotaba elchilar yuboriladi. Ularning asosiy maqsadi diplomatik munosabatlar o‘rnatish edi. Ivan IV tomonidan (1574 yilda chiqarilgan yorliqda) rus savdogarlariga buxoroliklar bilan bojsiz savdo sotiq ishlari olib borishga ruxsat berilgan edi. Buxoroda qimmatbaho qurol-yarog‘ ishlab chiqarish katta o‘rin tutgan. Sovut, qalqon, oltin va kumushdan o‘yma qilib o‘rtasiga qimmatbaho toshdan «ko‘z» yasalgan dubilg‘a, shuningdek, Buxoro kamonlari (ba’zan bo’larga ham tilla suvi berilib bezatilardi), bo‘yalgan va oltin suvi berilgan po‘lat va mis tulunboslar «iyakdan tikilgan va oltin qadalgan» sovutlar ishlab chiqarish bilan doing’i taratgan edi. Rus xalqi va O’rta Osiyo xalqlarining hind xalqi bilan siyosiy, savdo, iqtisodiy va madaniy aloqalari XVI asrning ikkinchi yarmi hamda XVIII asrda muvaffaqiyatli rivojlana boshladi. 46voqeasining xabari keldiki, u qorin shishish kasali bilan o‘ldi (deb). (Bu xabar) afsuslanishimizning ortishiga sabab bo‘ldi. Binobarin, muhabbatni ortdiruvchi ba’zi so‘zlarni buyuk avliyolar avlodi, sof zotlilar xulosasi, bu oliy xonadonning ulug‘laridan bo‘lmish Xo‘ja Ashraf orqali aytib yuborildi, toki munavvar ko‘ngillarini barcha haqiqiy ahvoldan ogoh qilsin va ham elchi va nomalar vositasi bilan tahlil etilgan va mustahkamlangan ahdu paymon munosabatlari aniq bo‘lsin. Muhabbat va birdamlik shon-shuhratining qudratidan umid shulki, quvonchni orttiruvchi xushxabarlar bilan ko‘ngil bo‘stoniga tozalik bag‘ishlasinlar. 6kabi bir qancha olimlar va boshqa mualliflarning asarlarini qayd etish mumkin. Shuningdek biz ham ushbu kurs ishda yuqoridagi asarlardan foydalandik. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Biz bu davlatni o’rganishdan maqsad, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining tahlili jarayonida ichki va tashqi diplomatik munosabatlarni yoritib berishdir. Darhaqiqat Shayboniylarning davlatimiz hayotida tutgan ijobiy va salbiy darajalarini bilish asosiy maqsadimizdir. Vazifalari esa quyidagicha etib bergilandi - Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari yozilishi tarixini o’rganish; - Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy – siyosiy vaziyatni tahlil qilish; - “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqlarini yoritilishi; - Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar; - Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlaridir. Mavzuning ob’ekti va predmeti Yurtimizda XVI asrda shayboniylar hukumronligi o’rnatilishi, sulola tarixini yoritishda “Abdullanoma” asari mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa Hofiz Tanish Buxoriyning asarlarida hukumdor Abdullaxon tarixini o’rganishdir. Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. алоқалар тарихи”. Ўзб ССР Дав Т. 1959. Б.63. // Муҳаммаджонов. “Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига доир манбалар”. Т:. 1957. Б. 229. // Аминов. “ХВИ – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий алоқалари”. Т.: 1958., Б. 163. // A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.7. 31imperatori Akbar (1556— 1605 yillar) Buxoro xonligi bilan do‘stona munosabatni 351969. Б.361. 16 Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 51. 131.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy – siyosiy vaziyat XVI asrning boshlarida bir vaqtlar Volga daryosi bo‘yida tashkil topgan Oltin Urda davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko’chmanchi qabilalari Temuriylar davlatini tor-mor qilib, O’rta Osiyoda o‘ z hukumronliklarini o‘rnatadi. Shayboniylar Jo‘ji sulolasidan to‘qqizinchi hukmdor bo‘lgan O’zbekxon ismiga nisbat berib, o‘zlariga bir siyosiy qo‘shma nom — o‘zbek nomini qabul qilib olganlar. Aslida ular Ko‘k Urdaning sharqida, Volga bilan Orol dengizi orasida yashovchi turk-mo‘g‘ul qabilalari edilar. German Vamberining hisoblashicha, o‘zbekning lug‘oviy ma’nosi «shaxsan o‘ziga mustaqil xo‘jayin», erkin demakdir. Demak shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, o‘zbek xalqining shakllanish ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Shayboniylar bostirib kirguncha bu o‘lkada yashovchi aholi turklar nomi bilai yuritilib, ularning xalq sifatida shakllanishi IX— X asrlarga to‘g‘ri kelgan 7 . Buxoro viloyatida ham IX—X asrlardayoq ular xalq sifatida shakllana boshlagan edilar. XVI asrning boshlarida Volga daryosi bo‘yida tashkil topgan Oltin Urda davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko‘chmanchi qabilalari Temuriylar davlatini tor-mor qilishda o‘zlarining e’tibor va ishonchlarini Muhammad Shayboniyga qaratgan edilar, uni Shohbaxt deb atar edilar. Shayboniyxon 1451 yilda tug‘ilgan edi. U yoshligidayoq istiqbol uchun porloq umidlar tug‘dirgay edi. Shayboniyxon otasi Burdoq Sulton bilan onasi Qo‘zibegimdan yoshligida yetim qolib, ukasi bilan birga otasining sodiq xizmatkori Qorachabekning himoyasida yashagan. Qorachabek bu shahzodalarga sadoqat bilan xizmat qilgan. Shayx Haydarning vafotidai so‘ng Qorachabek ulg‘aygan bu yetim shahzodalarni olib Abulxayr (Shayboniyxonning bobosi, o‘zbeklarning hokimlaridan biri) oilasining dushmanlaridan Sirdaryoning quyi taraflariga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Shayboniy ulg‘ayib, ulug‘ bobosi Abulxayrxonning yo‘qotgan shonshavkatini 7 A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.24. 57 55Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Ma’naviyat nash. T. 2008. 2. Азамат Зиё. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”., Т.: 2001. 3. Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009. 4. Аминов. “ХВИ – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий алоқалари”. Т.: 1958. 5. Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994. 6. Б.Аҳмедов. “Ўзбек улуси”., Т.:1992. 7. Баракаэв “Бухоро тарихи энг қадимги даврдан Улуғ октябр инқилобигача”., Т.: 2003. 8. Эрматов. “Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона алоқалар тарихи”. Ўзб ССР Дав Т. 1959. 9. Муҳаммаджонов. “Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига доир манбалар”. Т:. 1957. 10. A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021. 11. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. - Тошкент: Фан, 1966. 12. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент: Фан, 1969. 13. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008. 14. N.Oblomurodov, A.Hazratqulov, F.Tolipov, N. Tursunov. O’zbekiston tarixi., T.: 2011. 15. Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy Osiyo tarixi: manbashunoslik va tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009. 2Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mustaqiligimizga erishganimizdan so’ng biz tariximizga doir har bir voqealarni asl holaticha o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Chorizm davrida tariximizga haqqoniylik bilan yondashilmadi sovet tizimiga mos qilib o’zbek fuqarolariga o’rgatilgan bo’lsada, ota – bobolarimiz o’zligini, o’z tarixini unutmasdan bizgacha qoldirishga harakat qildilar. Zero tarix bugun va kelajakning ko’zgusi. Mustaqil hayotimizda buyuk maqsadlar sari intilishimiz uchun sharoyitlarning yaratilganligi hamda buyuk kelajak uchun madaniy – ma’naviy merosga ega bo’lishimiz darkor. El – yurtimiz o’zining ko’p asrlik tarixi davomida bunday mash’um xatarlarni necha bor ko’rgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz, tariximiz va ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shunday fojiali o’tmish, bosib o’tgan mashaqqatli yo’limiz barchamizga saboq bo’lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo ogoh bo’lib yashashga da’vat etish lozim. Zero o’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutadigan millatning kelajagi yo’q 1 . Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillaridanoq tarixni o‘rganish borasida muhim qadamlar qo‘yildi. 1998 yil 26 iyunda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning bir guruh tarixchi olimlar va ijodkor ziyolilar vakillari bilan o‘tkazgan uchrashuvidan keyin tarixni o‘rganishga bo‘lgan e’tibor yanada kuchaydi. Ushbu uchrashuvda davlat rahbari tarixni qayta tiklash borasidagi eng dolzarb masalalarni ko‘rsatib berdi. Hech qaysi bir xalq o‘tmishini o‘rganmay, o‘zining zamon va makondagi o‘rnini aniq belgilab olmasdan, nasl- nasabini, kimligini bilmasdan turib rivojlanishi mumkin emasligini ta’kidlaydi. Shuningdek, I.A Karimov ushbu uchrashuvda davlatchilik tarixini o‘rganish va qayta tiklash davlat siyosati darajasidagi muhim vazifalardan biri ekanligini quyidagicha bayon etgan edi: «Davlatchilik bugungi kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. O‘zbek tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasidir. Asosiy maqsad 41va latofatda uzoqni ko‘ruvchi donolarning Lavr sultonlarining poyi qadami 4819 Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy Osiyo tarixi: manbashunoslik va tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009. B.353. 9ning ikkinchi kitobida Movoraunnahr va Dashti Qipchoqda to’rt yil 1579 – 1583 – yillarda bo’lib o’tgan siyosiy voqealar hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko’lob, Hirotni buysundirishi bilan bog’liq voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Bizga ma’lumki, Abdullaxon 1567 – 1576 – yillari og’ir kurashlardan so’ng, Movoraunnahrni batomom birlashtirishga muvofiq bo’ladi. Shu o’rinda mustaqil markaziy davlat aparatini o’rnatishga muvofiq bo’ladi. Oradan ko’p vaqt o’tmay, 1579 – yil noyabr oyi o’rtalarida Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni, Toshkent, Turkiston, Sabron, Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining tarkibiga kiritish uchun astoydila harakat qiladi. Jumladan bu urush to’rt yil davom etadi, shu davr mobaynida Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan edi. Shu o’rinda shayboniy sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham kurash olib borib, ulardan Boboxon, Buzaxo’r sulton, darvish sulton va boshqalarni Ulug’tog’ ( Ulutau) gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig’oyxon va Tavakkal bilan ittifoq tuzib, ular ustidan to’la g’alaba qozonishga muvoffiq bo’ladi. Hofiz Tanish Buxoriy saroy tarixchisi bo’lgan edi. Shuning uchun ham Abdullaxonning yurishlarini zo’r ko’tarinki ruhda tasverlagan. Shu o’rinda bu yurishlarni kitobida saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar deb takidlaydi. Biroq asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak, muallif oddiy xoalqning bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi bo’lamiz. Asarda bo’ysunmagan shahar va qishloqlarning bo’ysunmaganlarini qirib tashlanganligi va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko’pgina ma’lumotlar uchraydi. “Abdullanoma” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo’lgan nusxasi (O’zbekiston Fanlar akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to’liq bo’lmay, 1583 yil voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning sank – Peturburg, Boku va Dushanbada saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham o’z ichiga oladi. Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko’lob va Hirotning Buxoro xonligi qo’shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar ichidagi ijtimoiy – siyosiy ahvolinio’z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku 30tortib oladi. Shu o’rinda Qandahor shahri ham boburiylar sulolasining mulki tasrufiga o’tadi. Akbarning davlati endi Abdullaxon davlatida qarshi muvofaqiyatli kutash olib borishi, Badaxshin, Balx va boshqa o’zbek yerlarini bosib olish imkoniyati katta edi. Shu sababli Akbar o’z o’g’illari va saroy amaldorlari bilan bir qancha maslahatlashdi, ammo ular biror ijobiy fikrga kelolmadi. O’rta Osiyoda uzoq vaqt urush olib borgandan ko’ra Hindiston Dekanga qarshi kurash olib borishni afzal ko’rardilar, natijada 1596 – yildan boshlab Dekan shahriga qarshi hujum boshladilar. Hindiston bilan O’rta Osiyo davlatlari o’rtasidagi do’stlik munosabati saqlanib qoldi. Abdullaxon 1597 – yilning 9 sentyabrida Akbarshoh davlatidan kelgan elchilar xo’ja Ashraf va Sulton Husayinlarni tantanali qabul qiladi. Elchilar o’zlari bilan birga Akbarshohning taxtini keltiradi, bu xatda: 1) akbarshoh davlatining o’zbek davlatiga hech qachon yomon niyatda bo’lmaganligi; 2) Shoh Abbos I Akbarshoh saroyiga o’z elchilari Yodgor sulton Shamluni Abdullaxon davlatiga qarshi kurash yo’lida Eron – Hindiston ittifoqini tuzish uchun yuborganda, Akbarshoh davlatining bunga rozi bo’lmaganini, Abdulmo’minni Akbarshoh o’z jiyani deb bilgani, uni avf etganligi haqida xatda keltiriladi. Shu o’rinda Qandahorni o’zbeklar Eron shahri deb, unga hujum qilishlarining oldini olish uchun imperiyasi hududiga qo’shib olganligi haqida Akbarshoh keltirib o’tadi. Har ikkala davlat o’zaro do’stlik munosabatlarini saqlab qolishdan manfaatdor edi. Akbarshoh imperiyasi Abdullaxon uchun Eron bosqinchilariga qarshi kurashda betaraf pozisiyada turishi ahamiyatli bo’lsa, mo’g’ul imperiyasi uchun o’zbek xonligi bilan do’st bo’lishi Hindistonning hali tobe bo’lmagan o’lkalarni bosib olishni muvofaqiyatli tamomlashda imperiyaning sharqiy o’kalarda osoyishtalik hukm surib turishi uchun zarur edi. Hind elchilari Sulton Husayin va xo’ja Ashraflar hindistonga qaytishda ularni abdullaxon buyrug’i bilan Mirqurayish kuzatib boradi. Abdullaxonning o’g’li Abdulmo’min 1599 – yil o’lgandan keyin shayboniylar sulolasidan xon taxtini egallovchi kishi qolmagan edi. Shu o’rinda xon chingiziylardan bo’lishi shart edi. Buyuk Bobur sulolasidan bo‘lgan Hindistrn 23oldi va Badaxshon hokimi Mirza Sulaymon va uning nabirasi Shohruh Akbardan yordam so’rab Dehliga boradi. Abdullaxon Mirquraysh boshchiligida elchini Hindistonda Akbarshoh huzuriga jo’natadi va unda Badashoning bosib olinish sabablarini tushuntiradi.Biroq nemis olimiG. Noer o’rganib chiqqan hindmanbalarida Mirqurayish elchisi Hindistonga hind sarkardasi Todar Malning Haybardagi afg’onqabilalari ustidan qilgan g’alabasidan so’ng hind qo’shinlarining o’zbek yerlariga ham bostirib kelishlaridan xavfsiranib yuborgan elchiligidi aslida maqsad Eronga qarshi kurash Akbarshoh bilan kelishish edi. Mirqurayish elchiligi O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtaidagi munosabatlarning uzoq muddat to’xtab qolishiga sabab – O’rta Osiyoda imperator Akbarning islom dini qoidalaridan vozkechganligi haqida noto’g’ri ma’lumotlarning tarqalishi va o’zbek xoning ichki kurashlar bilan shug’ullanib qolganligi, deb ko’rsatadi. Abdullaxon tomonidan Badaxshonning bosib olinishi guyo Shohruhning o’zboshimchalik harakatlaridan kelib chiqqan emish. “Tarixi Akbarshoh” asarida esa Mirqurayishning elchiligi saroyga kelmasdan oldin, Turondan Akbarni xursand qilish uchun eng yaxshi o’ynoqi kabutarlar bilan kabutar o’ynatuvchi kabutarbozlar kelishgan. “Shu kuni – deb yozadi avtor, - Nazarbiy va uning bolalari Qambarbiy, Shidibiy va boqibiylar qudsi (muqaddas) ostonasiga sajda qilib, pishonalarini yorqin qildilar. Turon elchilari shu vaqt Sind daryosida yotgan bo’lib,Zobuliston tuprog’ida edilar. Kutal, ot va tuyalar katta qiyinchilik bilan daryodan o’tdilar”. Mirqurayish – sayidlar urug’ining eng yaxshisi ot, tuya, yurg’a xachirlar, yaxshi pustin, teri va boshqanafis molar bilan oily dargohga dilomuz do’stlik haqidagi noma bilan yuborildi”. “Tarixi Akbarshoh” da keltirilishicha Akbarshoh kasalligi sababli uzoq vaqt Mirqurayishelchisini qabul qilmagan, so’ngra bu hol elchilarni tashvishga solgach, ular Akbarni Akbar yangisolgan 21 – devonxonada qabul qilganligi haqida bayon qiladi. Shuningdik xisravon ziyofat berildi deb aytagi. Haqiqatdan Mirqurayish elchiligi uzoq vaqt davom etgan sayohatdir 13 . Tarixchi 32mustahkamlash maqsadida Buxoroga o‘z elchisnni yubordi. Elchi o‘zbek xoni Abdullaxonga sovg‘a va xat olib kelda. Abdullaxon hind elchisini tantanali suratda qabul qildi va 1572 yilda vataniga qaytib ketayotganda Hindistonga Buxoro xonligining 35 elchisini qo‘shib yubordi. XVI asrning Ikkinchi yarmida Buxoro xonligi bilan Hindiston davlati bir-birlariga tez-tez elchi yuborib turdi. Masalan, 1577, 1586, 1591 ypllarda Buxorodan Hindistonga elchi yuborildi. Ularni yuborishdan maqsad ikki davlat o‘rtasidagi har qanday janjalli masalalarni bartaraf qilish va do‘stona munosabatlar o‘rnatish, iqtisodiy va madaniy aloqalarni yanada rivojlaptirish edi. Buxoro elchilari Hindistonga bir necha bor kelib ketgandan keyin, Hipdiston imperatori Akbar 1577 yilda Buxoro xoni Abdullaxon huzuriga Mirza Po‘lat va 1586 yylda Hakim Xumom boshchiligidagi o‘z elchilarini yubordi. Bu voqeaning guvohi bo‘lgan Fransua Bernening xabar berishicha, 1658 yilda Hindiston podshosi Avrnlgzebning taxtga chiqishi munosabati bilan uni tabriklash uchun Buxoro xoni Hindistonga elchi yubordi. Bu elchilar orasida Samarqand va Balx hokimlarining elchilari ham bor edi. Elchilar hind davlati poytaxti Dehlida to‘rt oydan oshiqroq bo‘ldilar. «Elchilar, — deydi Fransua Berne, — zangori toshlardan yasalgan, saralangan sandiqcha, juni uzun tuya, juda ham ajoyib otlar, bir necha tuyada yuk, ho‘l va quruq meva olib keldilar. Dehlidan Buxoro elchilarini katta izzat-ehtirom bilan kuzatadilar, podshoh hamma amirlarning ishtirokida elchilarning har biriga qimmat baho •sarps tuhfa qildi va ularning har biri uyiga sakkiz ming rupiyadan pul olib borishni topshirdi. Bundan tashqari, podshoh elchilardan xonlarga atab chiroyli sarpo, mohirlik bilan tikilgan juda ko‘p qimmat baho va nafis zarbob to‘nlar, tilla va kumush tasmali juda nozik shoyi gazlamalar, bir nechta gilam hamda qimmat baho toshlar bilan bezatilgan ikkita xanjar berib yubordi». Hindistok bilan O’rta Osiyo o‘rtasidagi iqtisodiy Boburiylar imperiyasi davrida ayniqsa jonlanib ketdi. Hindiston imperatori Aurangzeb 1680 yplda Buxoroga o‘z elchisini yubordi. Bu elchi Buxoro xoni Subxonqulixonga Aurangzebdan maktub keltirdi. Subxonqulixon hind elchisini tantanali suratda qabul «ildi va undan'imperator Aurangzeb nomiga javob maktubi 26ularni 34dur, uqa bilan tikilgan kimxob va boshqa qimmatli materiallar, uqa, bo‘yoqlar, atrupa, Kashmir ro‘moli, choy va hokazolar olib kelinar, Buxorodan esa Hindistonga asosan ipakdan tikilgan dasturxonlar, ipak kashtalar, movut, ip gazlama, gilam va mo‘yna olib borilardi. XVII asriing ikkinchn yarmida Hindistonda bo‘lgan sayyoh Fraisua Berns shunday deb yozgan edi: «Hindistonda juda katta meva bozori bor. Bozorda do‘konlar ko‘p bo‘lib, yoz vaqtida, bu do‘konlarda Erondan, Balxdan, Buxoro va Samarqanddan keltirilgan quruq mevalar ko‘p sotilardi. Hipdistonda otga ihtiyoj katta edi. Ma’lumki, Hindiston Buxoro xonligidan har yili 25 mingdan oshiq ot sotib olardi. Hind savdogarlari Buxoroga bir oz vaqtgagina kelib qolmasdan, balki Buxoro, Samarqand va Xivada uzoq vaqt ham yashab qolardilar. XVII—XVIII asrlarda Buxoroda hindlar yashaydigan bir mahalla bo‘lib, o‘z oqsoqollari tomonidan boshqarilgan 15 . O’rta Osiyo, shu jumladan Namangan, Andnjon, Buxoro va Samarqandda yashaydigan hindlar soni XIX asrnnig birinchi yarmida yana ham oshib ketdi. 1820 yillarda Buxoroda 250-taga yaqin hind yashardi. Bularning 200 tasi Shikarpurda, 500 tasi Panjobning Sind, Multon va boshqa oblastlarida edi 16 . Abdullaxonning Muhammad Nazarboy elchiligi yuzasidan Hindiston hikumdoriga yuborgan maktubi quyidagicha: Quvonchlik davrimizning saodat va iqboliga zebu ziynat muqarrar bo‘lsin! Shod-xurram ayyomimiz yuksalish va shon-shavkatga muyassar bo‘lsin! Adolat va saodat bo‘stoni, hashamat va baxtiyorlik gulshani, shohlik nurlarining matla’i, shahanshohlik falakining yulduzi, sahovat va layoqat jamiyatining xulosasi, shon-shavkat sahifasining unvoni, osmon qadrlik, yulduz, iqboli balandlikning porlar gavhari, olamni srituvchi oftob, adolat va haqiqat osmoni, karam va raiyatparvarlikning jahonni yorituvchi to‘lin oyi, birdamlik poyasini mustahkamlovchi, do‘stlik darajasini balandlatuvchi, ko‘ragoniy (ya’ni Temur) xonadonining namunasi, Chingizxon oilasining zubdasi (ya’ni Akbarshoh) 15 Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. Т.: “Фан”, 15hududni qayta tiklagan, markaziy davlat hokimyatini mustahkamlash uchun yoshlik 22berishga harakat qiladi. Abdullaxon Eron hukumdori Abbos I ga qarshi kurashish uchun ittifoqi bo’lgan davlat Hindiston bilan diplomatik munosabatlari 1572 – yil Dehliga Oltamishni elchi qilib yuborishidan boshlanadi.Elchi Abdullaxonning har ikkala davlat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik aloqalarining kuchaytirish haqidagi maktubini topshiradi. Akbarshoh Oltamishni Gujaratni bosib olgandan keyin qabul qilga tarixchi Varmaning ma’lumotiga ko’ra elchi Akbarshohga safaviylarning yerlarini bo’lib olishni ham taklif qilgan va Akbarshoh buni sir saqlagan deydi. Biroq bu taklif bo’lmagan degan fikrlarni olimlarimiz quyidagi sabab orqali aniqlik kiritadi: 1) Abdullaxon hali Movoraunnahr va Balxni o’ziga butkul bo’ysundirmaganligini; 2) o’sha davrda Eronda Texmasp poddshohlik qilib turgan vaqtda (1524 – 1576) taxt uchun. o’zoro kurash kuchaymagan. Shuning uchun Oltamish elchiligi hali safaviylarning yerlarini bo’lib olish yuzasidan taklif qilishi ehtimoldan uzoq edi. Chunki elchi olib brogan maktubda Abdullaxon hind imperatorining yordamiga suyanib, Turonda o’z dushmanlari ustidan g’alaba qozonishini aytgan edi. Akbarshoh elchi orqali Abdullaxon nomiga yuborgan maktubidado’stlik munosabatlarini o’rnatishga rozi ekanligini bildirdi. Abdullaxon elchisi Hindistondan o’zyurtiga qytish arafasida Badaxshonda hokimyat uchun o’zoro kurash boshlanganligining daragi keladi. Bunda Abdullaxoning qo’li borligini Akbarshoh gumon qiladi. 1577 – yilda Abdullaxonning ikkinchi elchi Abdurahim Hindistonga keladi. Elchi O’rta Osiyobilan Hindiston o’rtasida Eronni bo’lib olishni taklif qiladi. Natijada Akbarshoh o’z elchisi Mirza Fulod boshchiligida Abdullaxon saroyiga javob elchilarini jo’natadi. Hind elchisi Eroning musulmon davlati ekanligini eslatib, Akbarshoh rozi emasligini aytishi kerak edi. Shu jumladan elchi zimmasiga ikkinchi vazifa Abdullaxonning Badaxshon davlatiga bo’lgan munosabatini aniqlash va uni qurolli kuch bilan emas diplomatic munosabat orqali hal etish choralarini ko’rishni topshirgan edi. Abdullaxon 1583 – 1584 – yillarda Badaxshonga hujum qilib bosib 49Hind tovarlari Buxoro orqali Moskva shahriga olib borilardi. Buyuk Mo‘g‘ullar imperiyasi paydo bo‘lgandan keyin O’rta Osiyo va Hindiston o‘rtasida o‘rnatilgan mustahkam iqtisodiy, siyosiy hamda madanigg aloqalar keyingi asrlarda ham uzulib qolmadi Abdullaxon elchilari 1583 – yil Moskvadan o’q, dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595 – yillarda ham qaytarilgan. Shuningdek XVI – XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatiyalarining matreallari, asosan XIX asrlarda nashr qilinadi. Lekin O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi ma’lumotlar asosan, XVIII asr oxirlari va XIX asr boshlarida chop etilgan. V.V. Bartoldning yozishicha XVI asrdan Buxoro xonligining tashqi aloqalariga doir ma’lumotlar Rossiyaga no’g’ay knyazlari orqali yetib kelgan ekan. Shu bilan birgalikda, so’ngi o’rta asrlarda jahon savdo yo’llarining o’zgarishi albatta sovdo aloqalariga jiddiy tasir ko’rsatadi. Yuqorida keltirib o’tgan elchimiz Antoniy Jekinsonning sayohatdan maqsad va vazifalari tarixchilar tomonidan bir qadar o’rganildi. Masalan Y. A. Sokolov, “Moskva kompaniya” sining asosiy maqsadlaridan kelib chiqqan holda, Hindistonga Rossiya sharqi bilan savdo aloqalari olib brogan yo’llari orqali kirib borish lozim bo’lgan, deb hisoblab: “Inglizlarning Rossiya orqali Hindistonga kirib borish yo’lini qidirib topish ishiga kompaniyaning eng faol vakillaridan biri A. Jekinson asos slogan edi”. Demak asosiy maqsad Hindistonga boradigan savdo yo’lini toppish edi. U O’rta Osiyoga savdoni yo’lga qo’yish niqobi ostida Buxoroga borishga ruxsat olgan Jekinson Maskva Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. 1585 yil Abdullaxon Muhammad Ali boshliq elchini Rossiya podshosi Fiyodar Ivanovichga o’zining nomidan bir qancha savg’a salomlar va hadyalar tarkibida 40 pud nil buyog’i bilan tortiq qilgan. 53II o‘z elchisi bilan birga xat jo‘natganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Tadqiqot jarayonida 50Xulosa Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to’liq ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo’lib “Sharafnomayi shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning 80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi. Shuningdek Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug’i bilan qozi Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tilgan. Biz uchun uning yozilish tarixidan ko’ra unda mamlakatimiz tarixida ro’y bergan voqealarni batafsil keltirilganligi va uning tarixda tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari haqiqatdan ham noyob asarlar sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr jarayoni boshqa asarlarga solishtirganda ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin. XVI asr ikkinchi yarmida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o‘z ichiga olgan markazlashgan davlatning barpo etilishi, Buxoro xonligi siyosiy hayotida ma’lum darajada barqarorlikni ta’minladi. O‘sha davrda siyosiy boshboshdoqliklarga va o‘zaro taxt uchun kurashlarga barham berib, o‘lkada osoyishtalikni o‘rnatish mamlakatdagi yirik mulk egalari, hunarmand va savdogarlar ko‘pchilik qismining ham istagi edi. Garchi Abdullaxon II bu maqsadga tinimsiz harbiy harakatlar natijasida erishib, xonlik aholisi ijtimoiy hayotida notinchliklarni yuzaga keltirgan bo‘lsa ham, o‘zaro ichki nizo va janglarga qisqa muddat bo‘lsada barham berdi. Abdullaxon II tomonidan hokimiyat boshqaruvini yagona markaz ostiga birlashtirgan. Mamlakatni markazlashtirish nafaqat hududiy birlik, balki, iqtisodiy jihatdan markazlashtirishni ham talab qiladi. Jumladan, pul birligini joriy etish va yagona pul siyosatini o‘tkazish davlat mustaqilligi va mustahkamligining asosiy mezonlaridan biri hisoblanadi. XVI asr ikkinchi yarmiga kelib, har bir 58 58 10nusxalari asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan. Asarning Mirziyayev qilgan tarjimasida ikkinchi bobning bir qismi bilan tugaydi. Ana shu tarjima qismini nashrga A. Juvonmardiyev va ilmiy xodima M. Xo’jayevlar ishtirok etadilar. “Abdullanoma” asari haqiqatdan bizga tarixda bo’lib o’tgan voqealar haqida haqiqatni yoritib bergan asardir. Shu jumladan, bu kitobni qancha ko’p o’qilmasin undagi voqaelardan yanada yangi tarixiy jarayonlarni aniqlashga musharaf bo’lamiz. Darhaqiqat asar Abdullaxonning buyrug’i bilan yozilganligini yoddan chiqarmasligimiz lozim, negaki bu asarda keltirib o’tilgan voqealar albatta, Abdullaxonning olib borgan siyosatini qay darajada yuksakligi hamda, tarixiy voqealarning ketma – ketligi aniq qilib berilgan. “Abdullanoma” asari har jihatdan mukammal yozilgan tarixiy manbadir 6 . Abdullaxoning tasnifi albatta asarda ajoyib qilib, yoritib berilgan. Shuningdek asarda o’sha davr zamoni bilan qaraydigan bo’lsak, oddiy xalq albatta qiynalganligini ham Hofiz Tanish Buxoriy o’z asarida keltirib o’tadi. “Abdullanoma” asari haqida bir qancha olimlar ham tadqiqotlari jarayonida uning mukammalligini va uning o’sha davr zamon ruhida yozilganini haqiqatni yoritilishi boshqa asarlarga nisbatan salmoqli o’rinda turganligini ham ta’kidlab o’tadi. Asarda Abdullaxonning taxtga kelishi jarayonida siyosiy vaziyat qay vdarajada bo’lganligi haqida ko’p ma’lumot uchramaydi, biroq Abdullaxonning viloyat va shaharlarga qilgan yurishlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Darhaqiqat tarixiy voqealarning jarayoni hamda Dashti Qipchoqdagi elchilik aloqalari, Badaxshon elchilik aloqalari haqida ham ko’pgina ma’lumotlar batafsil yoritib berilgan. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon saroyining tarixchisi bo’lgan va unig asarida Abdullaxonga tasnif berilganligi ham biroz bo’lsada namoyon bo’ladi. Hofizi Tanish Buxoriyning qachon vafot etgani ma’lum emas. Mashhur adabiyotshunos olim va shoir Mutribiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida “Janobi Hofizi Tanish ulamo jumlasidandir. Maleho Samarqandiyning ma’lumoticha Hofiz Tanish 3917 Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 57. 36tangrining iltifotlari shu’lasidan, Ollohning xayru sahovat gulidan, xudoning yaratuvchilik karomati nurlaridan bahramand bo‘lsin. Ulug‘lik va zafar osmonining yorug‘ yulduziga saodat sharafi bilan jahongirlik yo‘ldosh bo‘lsin48 . Vafodorlikka sabab bo‘luvchi muhabbat asos marosimlarni ado qilgandan so‘ng haqqoniy, oliy janob fikrimiz o‘z mehr jilosini namoyon qiladiki, muattar islik havoning mushkanbar taratishidan olam jannat rashk qiladigan holda bo‘lgan shu qutlug oqibat kunlarda muvofiqlik-ni asos qilib olgan haqshunos xotir(imiz) «Bu olloh fazli, xohlagan (kishim)ga beraman va tangri buyuk fazllar egasi» (oyati)ning mufassal va haqqoniy mazmuni bilan xudoning buyuk saqlash uchun berilgan buyum bo‘lmish xalofatning muhim ishlari berdi, chunki davlat bundan yaxshiroq bo‘lsin. Tangri marhamatining yordami va marhum ulug‘lar pok ruxlari bilan zebu ziynat va shoni shavkat bilan umr kechirganlarning behnsob sharafi (ularning) noiblaridan holi bo‘lmasin, gullab –yashnayversin, uning mevasi merosxo‘r bo‘lsin. Olam bezagi (podshoh) fikrida mahfiy yer pinxon qolmasin, yaramas shia firqasi o‘zlarining yomon nomaqbul shiorini paydo qilib kundan-kun yolg‘onni orttirish va safsatabozlikni kuchaytirishga intilmoqdalar. O’tkir fikr va hozirjavoblik bilan ziynatlangan, avlod – ajdodlaridan tortib qudratli shohlarga manzuri nazar bo‘lib kelgan Muhammad Nazarbiy dodxohni — u ko‘pincha zarur xizmatlar va podshohlikning muhim ishlarini tartibga keltirishga tayin etiladi — yo‘ldan ozgan, adashgan ul toifaga nasihat qilish jihatidan yuborgan edikki, borib ularning xulq-atvorlarini yo‘q qilishda harakat ko‘rsatgan. Mushorulilayh oliy ostonani o‘pish bilan baxtiyor bo‘lgandan so‘ng ma’lum bo‘ldiki, (shialar) islomga tobelik qilmaganlar. Binobarin, shohlik ehsonidan parvarish topgan Xorazm viloyatining voliysiga, nihoyatda farmondor bo‘lishlikni taqozo etuvchi, o‘z jonini saqlash shukronasining tuhfasi sifatida (oliy) ostonaning barcha bandalari bilan birgalikda u qavm ustiga (bostirib borishga) amr qildikki, Mashhad, Astrobod va Nishopurgacha borib, ketma-ket hujum va talon-toroj qilib, u tabiatan yomon xulqlilar egallaganligini Muhammad Nazarbiy dodhoh keltirib o’tadi. Abdullaxonning yuborgan elchisida javoban Akbarshoh ham noma jo’natadi. 51viloyat hokimlari tomonidan tangalar zarb 5Улуғ октябр инқилобигача”., Т.: 2003., Б. 73. // Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 51. // Эрматов. “Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона 27Nuriddin Muhammad yaxshi kutib oladi. Chunki Abdullaxon elchilarga yaxshi qarab turishni unga buyurgan edi. Hind elchisi o’zi bilan Akbarshohning Abdullaxonga maxsus yo’llagan maktubni keltiradi. Maktubda Abdullaxonning o’z mamlakatini idora qilishda boshqa mamlakatlar bilan o’rnatilgan do’stlik munosabatlarida uning tutgan o’rni, Abdullaxonning Akbarshohni islom diniga nisbatan tutgan pozisiyasini qoralash to’g’risida yozilgandi41. Akbarshoh maktubida u chin musulmonligi, islom dini qoidalari buzulishiga urunmaganligi, faqat ulomolar hal eta olmagan masalalarni haletishga urunganini ta’kidlaydi. So’ngra Eron masalasiga to’xtalib, hozirda Eron shohiga faqatgina uning amaldorlarigina bo’ysunmay qolmay, balki turk sultoni ham fursatdan foydalanib ko’p eron yerlarini bosib olmoqda. Shuning uchun eron shohi mushkul holatga tushgan bir paytda unga yordam qo’lini cho’zishni o’zining vazifasideb his qiladi. Maktubda Badaxshonning bosib olinishi haqida so’z yuritilmagan. Demak Hindiston hukumdori Abdullaxon bilan munosabatini yomon bo’lishini xoxlamaydi. Undan tashqari maktubda Eronni bo’lib olish haqida aniq fikr aytmagam bo’sa ham, lekin Eron davlatlarining bir qismini bosib olishni xoxlagan va shuning uchun Abdullaxon bilan ittifoqchiligini davom ettirga. Bu bilan Akbarshoh harbiy va savdo nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo’lgan Qandahor shahrini o’z davlatiga qo’shib olmoqchi va Akbarshoh imperiyasining sharqiy rayonlariga Abdullaxonning hujumini oldini olishni va Eronga qarshi urushda guyo kofir – shiyalarga qarshi kurashda qatnashgan bo’lib, o’zini haqiqiy islom taqvodori sifatida ko’rsatmoqchi edi. Hind yozuvchisi Ramesh Varmaning fikricha Abdullaxon bilan Akbarshoh o’rtasida Eronni bo’lib olish to’g’risiga o’zaroshartnomasi bo’lgan ammo uni sir saqlashgan deydi. Bunday deyishiga sabab Abdulmo’minning Turkiya sultoniga yozgan maktubida va Imomqulixonning imperator Jahongirga yozgan xati bilan tasdiqlaydi. 1580 – yil Hakim Hamom O’rta Osiyodan Hindistonga qaytadi. U Abdullaxonning xati bilan birga Akbarshoh saroyiga tayinlangan o’zbek elchlari sifatida Ahmad Ali otaliq va Mirsadr Jahonlar boradilar. Abdullaxon Akbarshoh

kurs ishi 

Купить