Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	93.8KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	16 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Nima Gap

Ro'yxatga olish sanasi 02 Dekabr 2024

5 Sotish

Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asari

Sotib olish

1Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma”
asari
Mundarija
Kirish ................................................................................................................... 2
I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asarining
yaratilish tarixi va Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy
hayoti.
1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi
5
1.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy – vaziyat
10-14
II – BOB. “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning boshqa davlatlar bilan
olib borgan diplomatik aloqlarini yoritilishi.
2.1 Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar .............................. 15
2.2 Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari ............... 31
III. Xulosa ............................................................................................................. 33
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................ 36

2Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqiligimizga erishganimizdan so’ng biz
tariximizga doir har bir voqealarni asl holaticha o’rganish imkoniyatiga ega
bo’ldik. Chorizm davrida tariximizga haqqoniylik bilan yondashilmadi sovet
tizimiga mos qilib o’zbek fuqarolariga o’rgatilgan bo’lsada, ota – bobolarimiz
o’zligini, o’z tarixini unutmasdan bizgacha qoldirishga harakat qildilar. Zero tarix
bugun va kelajakning ko’zgusi. Mustaqil hayotimizda buyuk maqsadlar sari
intilishimiz uchun sharoyitlarning yaratilganligi hamda buyuk kelajak uchun
madaniy – ma’naviy merosga ega bo’lishimiz darkor. El – yurtimiz o’zining ko’p
asrlik tarixi davomida bunday mash’um xatarlarni necha bor ko’rgan, ularning
jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz, tariximiz va
ma’naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz.
Ana shunday fojiali o’tmish, bosib o’tgan mashaqqatli yo’limiz barchamizga saboq
bo’lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo
ogoh bo’lib yashashga da’vat etish lozim. Zero o’z tarixini bilmaydigan, kechagi
kunni unutadigan millatning kelajagi yo’q 1
.
Shuning uchun ham O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillaridanoq
tarixni o‘rganish borasida muhim qadamlar qo‘yildi. 1998 yil 26 iyunda Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimovning bir guruh tarixchi olimlar va ijodkor ziyolilar
vakillari bilan o‘tkazgan uchrashuvidan keyin tarixni o‘rganishga bo‘lgan e’tibor
yanada kuchaydi. Ushbu uchrashuvda davlat rahbari tarixni qayta tiklash
borasidagi eng dolzarb masalalarni ko‘rsatib berdi. Hech qaysi bir xalq o‘tmishini
o‘rganmay, o‘zining zamon va makondagi o‘rnini aniq belgilab olmasdan, nasl-
nasabini, kimligini bilmasdan turib rivojlanishi mumkin emasligini ta’kidlaydi.
Shuningdek,
I.A Karimov ushbu uchrashuvda davlatchilik tarixini o‘rganish va qayta tiklash
davlat siyosati darajasidagi muhim vazifalardan biri ekanligini quyidagicha bayon
etgan edi: «Davlatchilik bugungi kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. O‘zbek
tarixchilarining bugungi kundagi asosiy vazifasidir. Asosiy maqsad

31
Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Ma’naviyat nash. T. 2008. B.4.

4davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini yaratishdir».
Darhaqiqat tarixiy bir davrda ajdodlarimiz qoldirib ketgan tarix manbalarni biz
albatta mukammal darajada yoritib kelajakka yetkazib berishimiz lozim. Ana
shuningdek asarlardan biri bo’lgan “Abdullanoma” asari haqida mulohaza yuritar
ekanmiz, albatta o’rta asr davlatlarining qay darajada mustahkam va qudratliyligini
o’sha davlatning madaniyati hamda davlat tuzilish strukturasiga e’tibor qaratib uni
aniqlashimiz mumkin.
Shuningdek XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro xonligining qo‘shni davlatlar
bilan olib borgan diplomatik, savdo va madaniy aloqalarini o‘zbek davlatchiligi
tarixi tamoyillari nuqtai nazaridan chuqur tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb
masalalaridan biri deyish mumkin. Hamda bugungi kunda ham bu davlatlarning
ahamiyat qay darajda ekanligini bilishimizdir. Shayboniylar davlati haqida Hofiz
Tanish Buxoriy qimmatli manba bizga taqdim etganligi, bu albatta
o’tmishimizdagi voqealarning haqiqiyligiga ishonchni oshiradi. Ana ushningdek
asarlardan bu davlatlarning hayotimizda qay darajada dolzarbligini bilishimiz
mumkin. Albatta biz o’tmishimizni mukammal bilib, ularni kelajak avlodga
salmoqli darajada qoldirishimiz oldimizga qo’yilgan eng dolzarb masaladir.
Mavzuning o’rganilish darajasi: Buxoro xonligi tarixini bir qanchasi rus
va o’zbek olimlari o’rgangan. Buxoro xonligida XVI asr Shayboniylar
hukumronligi haqida bir qancha adabiyotlarda keltirib o’tilgan bo’lib B.
Ahmedovning “ Tarixdan saboqlar”, va “O’zbek ulusi”, Azamat Ziyoning “O’zbek
davlatchilik tarixi”, Barakaevning “ Buxoro tarixi eng qadimgi davrdan Ulug’
oktyabr inqilobigacha”, Alimovaning “O’rta Osiyoning chet el sharqi bilan
aloqalari XIV – XVII asrlar”, Ermatovning “O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston
xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi”, Muhammadjonovning “Buxoro va
Xivaning Rossiya bilan munosabatlariga doir manbalar”, Aminovning “XVI – XX
asrdagi O’rta Osiyo Rossiya bilan tarixiy iqtisodiy aloqalari”, A. Zamonovning
“Buxoro xonligi tarixi” 2
2
Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994., Б.389. // Б.Аҳмедов. “Ўзбек улуси”., Т.:1992. Б.261. // Азамат
Зиё. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”., Т.: 2001. Б.236. // Баракаэв “Бухоро тарихи энг қадимги даврдан

5Улуғ октябр инқилобигача”., Т.: 2003., Б. 73. // Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV
– ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 51. // Эрматов. “Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона

6kabi bir qancha olimlar va boshqa mualliflarning asarlarini qayd etish mumkin.
Shuningdek biz ham ushbu kurs ishda yuqoridagi asarlardan foydalandik.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Biz bu davlatni o’rganishdan maqsad,
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining tahlili jarayonida ichki va
tashqi diplomatik munosabatlarni yoritib berishdir. Darhaqiqat Shayboniylarning
davlatimiz hayotida tutgan ijobiy va salbiy darajalarini bilish asosiy
maqsadimizdir. Vazifalari esa quyidagicha etib bergilandi
- Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari yozilishi tarixini o’rganish;
- Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy –
siyosiy vaziyatni tahlil qilish;
- “Abdullanoma” asarida Abdullaxonning boshqa davlatlar bilan olib borgan
diplomatik aloqlarini yoritilishi;
- Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar;
- Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlaridir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Yurtimizda XVI asrda shayboniylar
hukumronligi o’rnatilishi, sulola tarixini yoritishda “Abdullanoma” asari
mavzuning ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa Hofiz Tanish Buxoriyning
asarlarida hukumdor Abdullaxon tarixini o’rganishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
алоқалар тарихи”. Ўзб ССР Дав Т. 1959. Б.63. // Муҳаммаджонов. “Бухоро ва Хиванинг Россия билан
муносабатларига доир манбалар”. Т:. 1957. Б. 229. // Аминов. “ХВИ – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан
тарихий иқтисодий алоқалари”. Т.: 1958., Б. 163. // A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.7.

7I – BOB. Hofiz Tanish Buxoriyning hayoti va “Abdullanoma” asarining
yaratilish tarixi va Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi ijtimoiy –siyosiy
hayoti.
1.1 Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarining yaratilish tarixi
“Abdullanoma” yoki “ Sharafnomayi shohiy” asarining muallifi XVI asrda yashab
ijod qilgan. U Buxorolik shoir va tarixchi olim Hofiz Tanish Buxoriydir. U 1549 –
yil mansabdor oilada tug’uladi va otasi Mir Muhammad al – Buxoriy xonlikning
nufuzli kishilaridan biri bo’lib, 1550 – yil Koshg’arga ketib o’sha yerda vafot
etadi. Hofiz Tanish Buxoriy esa o’z davrining ma’lumotli kishilaridan bo’lib, u
1584 – yil Abdullaxonning amaldorlaridan biri Qulbobo ko’kaldoshning tavsiyasi
bilan hukumdorning xizmatiga shaxsiy voqeanavis, tarixchi bo’lib o’tadi 3
.
Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” yoki “Sharafnomayi shohiy” asari
bilan tarixda qolgan shaxsdir. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek
Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan
bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi
bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar haqida ham
ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarini XVI asrning 80 yillarida
yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi. Shuningdek
Mutribiy bu asarning oxirgi qismini xonning buyrug’i bilan qozi Poyanda Zominiy
yozgan deb keltirib o’tadi. “Sharafnomayi shohiy” muallifning rejasiga ko’ra asar
muqaddima, ikki qism yoki maqola va xotimadan iborat qilib yozishni xoxlagan 4
.
Muqaddimada Allohning madhu va hamdu sanosi, homiy, hukumdor
Abdullaxoning shaniga aytiladigan tavsiflar, Abdullaxonning ota bobolari,
qadimda Markaziy Osiyoda hukumronlik qilgan turk – mo’g’ul qavmlari,
Chingizxon va uning avlodlari haqida ma’lumot keltirgan.
Birinchi maqolada Movoraunnahrda 1533 – 1583 - yillarda sodir bo’lgan
3
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи шохий) Биринчи нашр / I жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. -
Тошкент: Фан, 1966. Б. 216.
4
Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994., Б.389.

8voqealar keltirilgan. Ikkinchi maqolatda esa O’zbekiston, Qozag’iston va qo’shni
davlatlarda yuz berishi mumkin bo’lgan voqealar keltirib o’tilgan. Xotimada esa
Abdullaxonning ajoyib fazilatlari, u bilan bir davrda yashagan shayxlar, vazirlar,
amirlar, va shuningdek Abdullaxon zamonida qurilgan binolar haqida ma’lumot
keltirib o’tishni xoxlagan. Lekin asar yozilishi o’zgargan, ya’ni birinch va ikkinchi
reja qo’shilib yozilgan, xotima esa muallifning bevaqt o’limi tufayli yozilmay
qolgan.
Muallif asar muqadimasida keltirishicha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro”,
shayxulislom Sayfiuddin Abubakr Abdullo Balxiyning “Fazoili Balx”, Istaxriyning
“Kitobi masolik ul - mamolik”, Juvayniyning “Tarixi Jahonkushoyi”,
Rashiduddinning “Jome ut - tavorix”, Mirxondning “Ravzat us - safo”, Sharfiddin
Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Mirza Muhammad Haydarning “Tarixi Rashidiy”
kabi asarlardan foydalanib asarni yozadi. XVI asrda sodir bo’lgan voqealar sroyda
muntazam foydalanadigan kundalik daftar, sodir bo’lgan siyosiy ijtimoiy masalarni
o’zi guvohi bo’lib, 70 – 80 yillar oralig’idagi ma’lumotlarni o’zi ketirib o’tadi.
“Sharafnomayi shohiy” da Firdavsiy, Rudakiy, Sa’diy, Kamoliddin Binoiy,
Mushfiqiy, “Qur’oni karim” oyatlari va shunga o’xshagqan buyk shaxslarning
she’riy parchalari keltirilgan. Kitobda siyosiy voqealar bilan birga ijtimoiy –
iqtisodiy mavzularga doir ma’lumotlar ham keltirib o’tilgan. Shu jumladan soliq,
iqto, suyurg’ol, xiroj, ixrijot, tog’ar, kabi davlat tayanch birliklari ham keltirib
o’tilgan.
Ushbu asarning qo’lyozma nusxalari ko’p, asl matinning uchdan ikki qismi
Sank – Peturburglik olima M. Salohutdinova ruscha tarjimasi bilan chop etgan 5
.
Kitob 1942 – 1952 – yillari Sodiq Mirzayev va oxirgi qismi Yu. Hakimjanovlar
tomonidan 60 – yillar o’zbek tiliga tarjima qilindi. Biroq 1- 2 – jildlari zarur
tuzatishlar, tadqiqot izohlari bilan 1966 va 1969 – yillarda B. Ahmidov tomonidan
chop etilgan. 3 – 4 – jildlarini 1995 – 1997 – yillarda chop etadi. “Abdullanoma”
5
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси,
нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент:
Фан, 1969. Б.361.

9ning ikkinchi kitobida Movoraunnahr va Dashti Qipchoqda to’rt yil 1579 – 1583 –
yillarda bo’lib o’tgan siyosiy voqealar hamda Abdullaxonning Badaxshon, Ko’lob,
Hirotni buysundirishi bilan bog’liq voqealar haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Bizga ma’lumki, Abdullaxon 1567 – 1576 – yillari og’ir kurashlardan so’ng,
Movoraunnahrni batomom birlashtirishga muvofiq bo’ladi. Shu o’rinda mustaqil
markaziy davlat aparatini o’rnatishga muvofiq bo’ladi. Oradan ko’p vaqt o’tmay,
1579 – yil noyabr oyi o’rtalarida Sirdaryoning shimoliy tomonidagi yerlarni ya’ni,
Toshkent, Turkiston, Sabron, Sayram viloyatlarini ham Buxoro xonligining
tarkibiga kiritish uchun astoydila harakat qiladi. Jumladan bu urush to’rt yil davom
etadi, shu davr mobaynida Abdulaxon bu hududlarga olti martadan hujum qilgan
edi.
Shu o’rinda shayboniy sulolasining yana bir qancha vakillari bilan ham
kurash olib borib, ulardan Boboxon, Buzaxo’r sulton, darvish sulton va boshqalarni
Ulug’tog’ ( Ulutau) gacha taqib qilib boradi va oxiri qozoq xonlari Shig’oyxon va
Tavakkal bilan ittifoq tuzib, ular ustidan to’la g’alaba qozonishga muvoffiq
bo’ladi. Hofiz Tanish Buxoriy saroy tarixchisi bo’lgan edi. Shuning uchun ham
Abdullaxonning yurishlarini zo’r ko’tarinki ruhda tasverlagan. Shu o’rinda bu
yurishlarni kitobida saroyni osoyishtaligini ta’minlash uchun qilingan kurashlar
deb takidlaydi. Biroq asarda keltirilgan voqealarni diqqat bilan e’tibor bersak,
muallif oddiy xoalqning bu yurishlardan behisob aziyat chekkanligini guvohi
bo’lamiz. Asarda bo’ysunmagan shahar va qishloqlarning bo’ysunmaganlarini
qirib tashlanganligi va mol – mulklari talon taroj qilinganliklari haqida ko’pgina
ma’lumotlar uchraydi.
“Abdullanoma” ning Sodiq Mirzayev tarjimasiga asos bo’lgan nusxasi
(O’zbekiston Fanlar akadimiyasi Sharqshunoslik instituti, inv. №2207 ) to’liq
bo’lmay, 1583 yil voqealari bilan tugallangan, jumladan asarning sank – Peturburg,
Boku va Dushanbada saqlanadigan nusxalari 1584 – 1588 yillar voqealarini ham
o’z ichiga oladi. Asarning 1584 – 1588 - yillarda Badaxshon, Ko’lob va Hirotning
Buxoro xonligi qo’shib olinishi, movoraunnahr va Xorazmning ana shu yillar
ichidagi ijtimoiy – siyosiy ahvolinio’z ichiga olgan qismi Sank – Peturburg va Boku

10nusxalari asosida arab va fors tiliga yunisxoja Hakimjonov tarjima qilgan.
Asarning Mirziyayev qilgan tarjimasida ikkinchi bobning bir qismi bilan tugaydi.
Ana shu tarjima qismini nashrga A. Juvonmardiyev va ilmiy xodima M.
Xo’jayevlar ishtirok etadilar. “Abdullanoma” asari haqiqatdan bizga tarixda bo’lib
o’tgan voqealar haqida haqiqatni yoritib bergan asardir. Shu jumladan, bu kitobni
qancha ko’p o’qilmasin undagi voqaelardan yanada yangi tarixiy jarayonlarni
aniqlashga musharaf bo’lamiz. Darhaqiqat asar Abdullaxonning buyrug’i bilan
yozilganligini yoddan chiqarmasligimiz lozim, negaki bu asarda keltirib o’tilgan
voqealar albatta, Abdullaxonning olib borgan siyosatini qay darajada yuksakligi
hamda, tarixiy voqealarning ketma – ketligi aniq qilib berilgan. “Abdullanoma”
asari har jihatdan mukammal yozilgan tarixiy manbadir 6
.
Abdullaxoning tasnifi albatta asarda ajoyib qilib, yoritib berilgan.
Shuningdek asarda o’sha davr zamoni bilan qaraydigan bo’lsak, oddiy xalq albatta
qiynalganligini ham Hofiz Tanish Buxoriy o’z asarida keltirib o’tadi.
“Abdullanoma” asari haqida bir qancha olimlar ham tadqiqotlari jarayonida uning
mukammalligini va uning o’sha davr zamon ruhida yozilganini haqiqatni yoritilishi
boshqa asarlarga nisbatan salmoqli o’rinda turganligini ham ta’kidlab o’tadi.
Asarda Abdullaxonning taxtga kelishi jarayonida siyosiy vaziyat qay vdarajada
bo’lganligi haqida ko’p ma’lumot uchramaydi, biroq Abdullaxonning viloyat va
shaharlarga qilgan yurishlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Darhaqiqat tarixiy
voqealarning jarayoni hamda Dashti Qipchoqdagi elchilik aloqalari, Badaxshon
elchilik aloqalari haqida ham ko’pgina ma’lumotlar batafsil yoritib berilgan. Shuni
alohida ta’kidlab o’tish joizki tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon
saroyining tarixchisi bo’lgan va unig asarida Abdullaxonga tasnif berilganligi ham
biroz bo’lsada namoyon bo’ladi.
Hofizi Tanish Buxoriyning qachon vafot etgani ma’lum emas. Mashhur
adabiyotshunos olim va shoir Mutribiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida “Janobi
Hofizi Tanish ulamo jumlasidandir. Maleho Samarqandiyning ma’lumoticha Hofiz
Tanish

116
Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008. B.263.

12Buxoriyni 1589 – yil xotini tomonidan zaharlab o’ldirilgan. U Mahdumiy Hasan
hojaning tazkirasida tilga olinadi. Yuqorida zikr etilgan Hofizining og‘a-inilari
uning vafotidan keyin xotini qandaydir jinoyat qilganlikda ayblab unga da’vogar
bo‘lganlar va oliy farmonga ko‘ra uning Buxoro minorasidan tashlab yuborilishiga
erishganlar, degan mish-mishlar bor” deb yozgan. Lekin uning Abdullaxon vafoti
(1006/1598) dan so‘ng Ashtarxoniylar sulolasidan bo‘lgan Imomqulixon (1611 –
1642) saroyida yashaganligi va unga atab 7200 misradan ortiq she’r yozganligi
ham ma’lum. Marhum Ibodulla Odilov (1872-1944) Hofizi Tanish Buxoriyning
“Imomqulinoma” degan she’riy asar yozganligini aytadi. Ammo bu asar
“Suhayliy” taxallusi bilan mashhur bo‘lgan shoir tomonidan yozilgani ma’lum.
Xullas “Sharafnomayi shohiy” yirik shoh asar bo’lib, uni qancha ko’po’qisa ham
unda o’rganish lozim bo’lgan shuncha ko’p yangiliklar ochiladi deb V. V.
Velyaminov – Zernov aytib o’tadi.
Shuning uchun ham bu asar ko’p vaqtlardan beri sharqshunos olimlarning
diqqat – e’tiborini o’ziga tortib kelyapdi. Asar haqida V. V Velyaminov – Zernov,
akademik V. V. Bartoldning shogirdi L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A.
Salohiddinova, N. Sayfiyev, ingiliz olimi G. Yete. Ch. A. Storiylar o’z fikrlarini
aytib o’tishgan. V. V Velyaminov – Zernov, L. A. Zimin, Sodiq Mirzaev, M. A.
Salohiddinovalar asarning bir qismini rus va o’zbek yillariga tarjima qilishdi. V. V
Velyaminov – Zernov tarjimasi qisqa bo’ib uni nashrga tayyorlagan, biroq chop
etilmagan. L. A. Zimin ning tarjimasi esa Uminyakovning bso’zlariga qaraganda,
1918 – yili Toshkentda chop etilgan. Lekin olimlarning tezlikda O’zbekistonga
kelishi natijasida bu ish to’xtab qoldi., 1924 – yil Bartold Ziminning tarjimasini
matrealllarini toplab, nashr qilish kerakliginin aytadi. Sodiq Mirzaev, M. A.
Salohiddinovalar asarning tortdan bir qismini rus va o’zbek tillariga tarjima
qilganlar.

131.2 Abdullaxonning taxtga kelishi arafasida Buxoro amirligida ijtimoiy –
siyosiy vaziyat
XVI asrning boshlarida bir vaqtlar Volga daryosi bo‘yida tashkil topgan
Oltin Urda davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko’chmanchi
qabilalari Temuriylar davlatini tor-mor qilib, O’rta Osiyoda o‘ z hukumronliklarini
o‘rnatadi. Shayboniylar Jo‘ji sulolasidan to‘qqizinchi hukmdor bo‘lgan O’zbekxon
ismiga nisbat berib, o‘zlariga bir siyosiy qo‘shma nom — o‘zbek nomini qabul
qilib olganlar. Aslida ular Ko‘k Urdaning sharqida, Volga bilan Orol dengizi
orasida yashovchi turk-mo‘g‘ul qabilalari edilar. German Vamberining
hisoblashicha, o‘zbekning lug‘oviy ma’nosi «shaxsan o‘ziga mustaqil xo‘jayin»,
erkin demakdir. Demak shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish joizki, o‘zbek xalqining
shakllanish ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Shayboniylar bostirib
kirguncha bu o‘lkada yashovchi aholi turklar nomi bilai yuritilib, ularning xalq
sifatida shakllanishi IX— X asrlarga to‘g‘ri kelgan 7
. Buxoro viloyatida ham IX—X
asrlardayoq ular xalq sifatida shakllana boshlagan edilar.
XVI asrning boshlarida Volga daryosi bo‘yida tashkil topgan Oltin Urda
davlatidagi Shayboniyxon boshchiligidagi o‘zbek ko‘chmanchi qabilalari
Temuriylar davlatini tor-mor qilishda o‘zlarining e’tibor va ishonchlarini
Muhammad Shayboniyga qaratgan edilar, uni Shohbaxt deb atar edilar.
Shayboniyxon 1451 yilda tug‘ilgan edi. U yoshligidayoq istiqbol uchun porloq
umidlar tug‘dirgay edi. Shayboniyxon otasi Burdoq Sulton bilan onasi
Qo‘zibegimdan yoshligida yetim qolib, ukasi bilan birga otasining sodiq
xizmatkori Qorachabekning himoyasida yashagan. Qorachabek bu shahzodalarga
sadoqat bilan xizmat qilgan. Shayx Haydarning vafotidai so‘ng Qorachabek
ulg‘aygan bu yetim shahzodalarni olib Abulxayr (Shayboniyxonning bobosi,
o‘zbeklarning hokimlaridan biri) oilasining dushmanlaridan Sirdaryoning quyi
taraflariga qochib ketishga majbur bo‘ladi.
Shayboniy ulg‘ayib, ulug‘ bobosi Abulxayrxonning yo‘qotgan shonshavkatini
7
A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.24.

14qaytarmoq niyatida katta tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi. Xususan, Abulxayrxon ayni
paytda Sirdaryoning yuqori oqimida yashayotgan Bug’ra Sultondan qasos olishga
ahd qiladi va uning saroyiga hujum qiladi. Uning oila a’zolari va qarindoshlaridan
ko’p kishini qatl qiladi. Qochishga ulgurgan Bug’ra Sulton ham o‘limdan qutulib
keta olmaydi. Shayboniy uni toptirib, qatl ettiradi. Mazkur muvaffaqiyatli
hujumdan keyin yosh shahzoda kuchaygan o‘zbek suvoriylariga boshchilik qiladi.
u so‘ngra Temuriylarga qarshi kurashga otlanadi. Bu davrda Samarqand taxtida
Abusaidning o‘g‘li Sulton Ahmad hokimlik qilar edi. Mamlakat shimoliy
chegarasining noibi esa Qushliqxon o‘g‘li Majid Tarxon edi.
Turkistonning shimoliy viloyatlaridagi hokimlar (tobelar) isyon ko‘targan
paytda, Abdulxayrning vorislaridan isyonni bostirish uchun foydalaniladi. Lekin
o‘zbek shahzodalari bu yerni o‘zlarining ona Vatanlaridek his etganlari uchunmi
yoki to‘plagan kuchlari ta’siri bilanmi, xullas, har qanday qurolli xizmat uchun
to‘langan oddiy maoshga qanoat qilmaydilar. Shu bois O’tror, Sovron, Sig’noq
shaharlarini ularga berib, rozi qilishni lozim ko‘riladi. Keyinchalik g‘oyatda
kengayib ketgan Shayboniy mamlakati shu tarzda ta’sis etiladi. Shayboniyxon va
uning dastlabki vorislari davrida Samarqand poytaxtligicha qolavergan bo‘lsa. XVI
asrning ikkinchi yarmiga kelib Buxoroning siyosiy markaz sifatidagi roli osha
boshlaydi. Abdullaxon (to’liq ismi Abdulla ibn Iskandarxon ibn Jonibek sulton ibn
xoja Muhammad ibn Abdullaxon) 1534 – yil Miyonko’l shahrida tug’ulgan 1598 –
yil Ofarikent qishlog’ida vafot etgan va uni Buxoro yaqinidagi Bahovuddin
majmuasiga dafn etiladi. Uning hayoti va Buxoro amirligida tutgan siyosiy mavqei
haqida bir qancha fikrlar yuritamiz. O’zbek davlatchiligi tizimidagi Buxoro
xonligining shayboniylar sulolasidan chiqqan eng yirik hukumdori, davlat arbobi,
sarkarda, ilm – fan, ma’rifat, madaniyat homiysi.
Bobosi Jonibek sulton (vafoti 1528/29) Karmana va Miyonko’l
shaharlarining 1512 – 153 – yillar hokimi bo’lgan. Otasi Iskandar sulton o’g’li
tug’ulganda Ofarikentni boshqargan, keyinchalik aka – ukalaridan biri vafot etgach
Karmanani boshqargan. Abdullaxon II Shayboniyxon vafotigan so’ng
parchalanib
ketgan

15hududni qayta tiklagan, markaziy davlat hokimyatini mustahkamlash uchun yoshlik

16chog’idan qattiq kurash olib brogan. Toshkent hokimi Navro’z Ahmadxon
(Baraqxon) bilan Koson yonida 1548 – yil shayboniylar manfaatlari zid kelgan.
Mo’g’liston xoni Abdurashidxon va shayboniylardan Do’stum sultonlari
qo’shiniga qarshi Farob yonida 1554 – yilda jang bo’lib o’tadi.
Yosh Abdulla sulton o’zining hukumdor sifatida 1551 – yil Karmanada
bo’lgan jangda namoyon qilgan 8
. Shuningdik bu viloyatga Toshkentdan Navro’z
Ahmad va Samarqanddan Abdulatifxon hujum qilgan edi, biroq zafar
Abdullaxonga quchgan edi. Sababi Iskandar sulton Amudaryo ortiga qochgan
bo’lsa, Abdullaxon otasi vazifasini o’z zimmasiga olib muvofaqiyatli qarshilik
ko’rsata olgandi. Keyinchalik hududini Buxoro tomonga va janubiy sharqda Qarshi
va Shahrisabz tomonga kengaytirishga intilgan. Bu say – harakat dastlab
muvofaqiyatsiz chiqqan, hatto 1556 – yil ota mulkini tashlab Maymanaga
qochishga majbur bo’gan. U amakisi Balx hokimi Prmuhammaddan harbiy yordam
olib, piri jo’ybor xojalaridan Xoja Muhammad Islom ko’magida Navro’z
Ahmadxon, keyinchalik uning o’g’illari Drveshxon va Bobo sultonlarga qarshi
uzoq muddat kurash olib borgan21. Navro’z Ahmadxon 1556 –yil vafot etgach
darhol Karmana va Shahrisabzda o’z hukumronligini tiklaydi. 1557 yil mayida
Buxoroni qo’lga kiritadi va uni o’z poytaxtiga aylantiradi.
1561 – yil otasi Iskandarni davla boshlig’i – xon deb e’lon qilib, uning
nomidan davlatni Abdullaxon boshqara boshlaydi va mamlakatning hududini
kengaytirish uchun 1574 – yil Balxni, 1578 – yil Samarqandni, Toshkent, Sayram,
Turkistonni 1583 – yili, Farg’onani esa 1583 – yil egallaydi. Asta – sekin hujumini
kengaytirib 1582 – yil Dashtga yurish qilib Ulug’ tog’ga qadar borgan. 1583 – yil
Iskandar vafot etgach, mamlakatni o’z nomidan boshqara boshlaydi 9
. Markaziy
hokimyatga qarshi 1583 – yil ko’tarilgan Maymana va Garchiston, shuningdek
1585 – yil Badaxshondagi tartibsiz g’alayonlar bostirildi. Xorazmga esa ikki marta
yurish 1594, 1596 – yillarda bo’lib, u yerda markaziy hokimyat qayta tiklandi.
Abdullaxon
8
N.Oblomurodov, A.Hazratqulov, F.Tolipov, N. Tursunov. O’zbekiston tarixi., T.: 2011. B.172.

179
Maradjabova F. E. Bешняя политика Бухарсково хана Aбдуллахана II. Markaziy Osiyo tarixi manbashunoslik
va tarixnavislik izlanishlari. II ilmiy to’plam T. 2010. B.493.

18II mamlakatni yaxlit holda tiklash uchun qo’shni davlatlarga ham qarshi hujum
qilgan. Turkiya Movaraunnahrda o’z ta’sirini kuchaytirish maqsadida Abdullaxon
II ga qarshi Bobo sultonga yordam bergan. Shuningdek Bobo sulton turk askarlari
yordamida Abdullaxonga qarshi Nasaf yonida jang qilgan. Abdullaxon safaviylar
bilan Xuroson G’ilon shahri uchun kurashib o’z davlati tasarufiga qo’shib oladi.
Shu o’rinda Sharqiy Turkistonga qilingan yurishda Qashqar va Yorkent
viloyatlarini tasarufiga o’tkazgan.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki Boburiylar ham Badaxshon, Shimoliy
Afg’oniston va Xuroson uchun Abdullaxonga qarshi ilg’or kurashlar olib
borganlar. Ayni damda Abdullaxon ham ularga qarshi Sind va Kashmirni 1583 –
1586 – yillarda egallab, davlatning janubiy chegaralarini mustahkamlaydi.
Abdullaxon davrida mamlakat hududi Qashqardan Orol va Kaspiy dengizi
sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan xurosonning sharqiy qismgacha bo’lgan
yerlardan iborat edi. Abdullaxon hayotining so’ngi yillarida o’g’li Abdulmo’min
bilan chiqishmay qolishi tufayli Abdulmo’min 1582 – yilning kuzida Balxni otasi
nomidan boshqara boshlaydi. Iskandarxon davrida Abdullaxon haqiqiy amalda
hukumdor bo’lgani kabi, Abdulmo’min ham keksaygan otasiga nisbatan shunday
mavqeini egallamoqchi edi. Faqat ulomalarning aralashuvi tufayli ota – bola
o’rtasida ochiq kurash harakatlari boshlanmagan va Abdulmo’min otasiga bo’yin
egishga majbur bo’lgan. Ular o’rtasidagi munosabat keskinlashganidan xabar
topgan qozoq xonlaridan Tavakkalixon Toshkent viloyati va Toshkent –
Samarqand oralig’idagi yerlarga bostirib kirib, unga qarshi yuborilgan qo’shini
yenggan. Unga qarshi safarga otlangan Abdullaxon Samarqandga yetganda vafot
etgan Abdullaxon faol tashqi siyosat olib brogan.
Bu davrda shayboniylar Eron Hindiston, Turkiya, Xitoy, Rossiya va boshqa
mamlakatlar bilan keng diplomatik, iqtisodiy, savdo aloqalari olib brogan.
Abdullaxon (1557—1598 yillar) xon bo‘lib turgan davrda Buxoroni Shayboniylar
davlatining poytaxtiga aylantiradi. Mohir sarkarda va diplomat bo‘lgan Abdullaxon
mamlakatning tarqoqligini tugatishga va o‘z yerlarini kengaptirishga intiladi. U bir
qancha harbiy yurishlar qilib, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona, Sapram, Qarshi,

19Marv, Hisor, Dashtn Qipchoq va boshqa yerlarni egallaydi. 1573 yilda Balx,
so‘ngra Hirot, Mashhad hamda boshqa shaharlar va viloyatlarni zabt etadi. Xiva
xonligi ham o‘zining mustaqilligini yo‘qotib, Buxoro xonligiga bo‘ysundiriladi.
Abdullaxon o‘z ta’sirni Sibir xonligiga ham yoyishga urinadi, ammo bu urinishlari
zoe ketadi. Buxoro xonlik sifatida mustahkamlana boradi. Abdullaxon davrida
Buxoro haqiqatdan ham O’rta Osiyoning siyosiy va madaniy markaziga aylana
boradi.
Shuningdek, Shoh Mahmud Churosning «Tarix» asarini tarjima qilgan
O.F.Akimushkin asarga yozgan so‘zboshisida; «...bu yerda (Yorkend xonligida)
qo‘shni Movarounnahrdagichalik markazlashgan davlat yo‘q edi», deb fikr
bildirgan. Sharqshunos olim V.V.Bartold esa «Abdullaxon II boshqaruvi kamdan-
kam sodir bo‘ladigan voqea bo‘lib, garchi u o‘z hokimiyatini qattiqqo‘llik va
harbiy kuch asosida barpo etgan bo‘lsa-da, nafaqat butun Movarounnahrni, balki
Xuroson va Xorazmni birlashtirib, kuchli davlat tuzdi», deya ta’kidlagan 10
.
«Qasamiy ittifoq» shartnomasiga ko‘ra 1579 yillarning oxirlarida Haqnazarxonga
qarshi isyon ko‘targan qozoq qabilalari bilan til biriktirib, Toshkentni egallagan
Bobo sulton (Navro‘z Ahmad Baroqxonnning o‘g‘li, Shayboniy sulton)ga qarshi
jangda qozoq xoni Abdullaxon II ni qo‘llabquvvatlaganligi haqida ham
“Abdullanoma ” asarida to’xtalib o’tiladi. Biroq, Bobo sulton haqida yana Dashti
qipchoq bilan bo’lgan diplomatic munosabatlarida keltirib o’tamiz.

2010
A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021., B.31.

212.1 Abdullaxon va Akbarsoh o’rtasidagi diplomatik aloqalar
Buxoro taxtini Abdullaxon Hindiston taxtini esa Akbarshoh egallaganlaridan
keyin o’z davlatlarini mustahkamlashga, shu o’rinda mustaqil va yarim mustaqil
xon va knyazliklarni bo’ysundirishga, yangidan yangi o’lkalarni bosib olishga
kirishdi. Abdullaxon o’z davri ning qudratli hukumdori sifatida xalq ko’zida
gavdalandi. Shuningdik Abdullaxon davlatini mustahkamlash uchun bir qancha
o’lkalarga zafarli yurishlar olib bordi va o’lkan hududlarni qo’lga kiritdi. 1573 –
yil Balx va Hirotni, 1574 – yilShahrisabiz, Qarshi va Hisorni qo’lga kiritdi. Ayni
shu paytda Hindiston hukumdori AkbarMalva, Gondvan, Chitor, Gujaratni bosib
oldi. 1576 – yil Abdullaxon Samarqand va Toshkentni, Akbar esa Bengaliyani
bosib oldi 11
. 1581 – yilda Abdullaxon qipchoq xonlari qozoq Sigay (Shigay) va
uning o’g’li Tavakkulni avvalqurol kuchi bilan so’ng katta hadiya suyurg’ol berish
bilan o’ziga qaramqilb oldi.
Abdullaxon kuchli bilim sohibi va teran fikirlaydigan buyuk shaxs bo’lgan
deya olishimiz mumkin. Negaki u butun ilmiy salohiyati bilan davlatni qudratini
kengaytira olgan. Abdullaxon hududini kengaytirishga davom etayotgan bir paytda
u e’tiborini Qandahorda qaratadi. Lekin bu paytda Akbarning qudrati
Abdullaxonning rejalariga imkon bermaydi. Natijada Abdullaxon Akbarning
ittifoqiga suyanib safaviylarning yerlarini bosib olishga harakat qila boshlaydi 12
.
Natijada har ikkala davlat o’rtasida diplomatic munosabatlarning kuchayishiga olib
keladi. Hid tarixchisi Ramish Chandira Varma XVI asrning ikkinchi yarmida O’rta
Osiyo bilan Hindiston o’rtasidagi diplomatic munosabatlarni ikki davrga bo’lib
tushintiradi.
1) 1555 – 1589yilllar Abdullaxonning Hindistonga agresiv siyosat olib
borganligi;
2) 1588 – yildan boshlab Akbarning o’limiga qadar (1605 bo’lib,
Hindistoning O’rta Osiyoga hisbatan zo’ravonlik siyosatini butunlay yoritib
11
Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T. 1966. B.117.
12
M. Xayrullaev. O’zbek diplomatiyasi tarixi. “Sharq”. T.: B.373.

22berishga harakat qiladi. Abdullaxon Eron hukumdori Abbos I ga qarshi kurashish
uchun ittifoqi bo’lgan davlat Hindiston bilan diplomatik munosabatlari 1572 – yil
Dehliga Oltamishni elchi qilib yuborishidan boshlanadi.Elchi Abdullaxonning har
ikkala davlat o’rtasida davom etib kelayotgan do’stlik aloqalarining kuchaytirish
haqidagi maktubini topshiradi. Akbarshoh Oltamishni Gujaratni bosib olgandan
keyin qabul qilga tarixchi Varmaning ma’lumotiga ko’ra elchi Akbarshohga
safaviylarning yerlarini bo’lib olishni ham taklif qilgan va Akbarshoh buni sir
saqlagan deydi.
Biroq bu taklif bo’lmagan degan fikrlarni olimlarimiz quyidagi sabab orqali
aniqlik kiritadi:
1) Abdullaxon hali Movoraunnahr va Balxni o’ziga butkul
bo’ysundirmaganligini;
2) o’sha davrda Eronda Texmasp poddshohlik qilib turgan vaqtda (1524 –
1576) taxt uchun. o’zoro kurash kuchaymagan. Shuning uchun Oltamish elchiligi
hali safaviylarning yerlarini bo’lib olish yuzasidan taklif qilishi ehtimoldan uzoq
edi. Chunki elchi olib brogan maktubda Abdullaxon hind imperatorining
yordamiga suyanib, Turonda o’z dushmanlari ustidan g’alaba qozonishini aytgan
edi. Akbarshoh elchi orqali Abdullaxon nomiga yuborgan maktubidado’stlik
munosabatlarini o’rnatishga rozi ekanligini bildirdi. Abdullaxon elchisi
Hindistondan o’zyurtiga qytish arafasida Badaxshonda hokimyat uchun o’zoro
kurash boshlanganligining daragi keladi. Bunda Abdullaxoning qo’li borligini
Akbarshoh gumon qiladi. 1577 – yilda Abdullaxonning ikkinchi elchi Abdurahim
Hindistonga keladi. Elchi O’rta Osiyobilan Hindiston o’rtasida Eronni bo’lib
olishni taklif qiladi. Natijada Akbarshoh o’z elchisi Mirza Fulod boshchiligida
Abdullaxon saroyiga javob elchilarini jo’natadi.
Hind elchisi Eroning musulmon davlati ekanligini eslatib, Akbarshoh rozi
emasligini aytishi kerak edi. Shu jumladan elchi zimmasiga ikkinchi vazifa
Abdullaxonning Badaxshon davlatiga bo’lgan munosabatini aniqlash va uni qurolli
kuch bilan emas diplomatic munosabat orqali hal etish choralarini ko’rishni
topshirgan edi. Abdullaxon 1583 – 1584 – yillarda Badaxshonga hujum qilib bosib

23oldi va Badaxshon hokimi Mirza Sulaymon va uning nabirasi Shohruh Akbardan
yordam so’rab Dehliga boradi. Abdullaxon Mirquraysh boshchiligida elchini
Hindistonda Akbarshoh huzuriga jo’natadi va unda Badashoning bosib olinish
sabablarini tushuntiradi.Biroq nemis olimiG. Noer o’rganib chiqqan
hindmanbalarida Mirqurayish elchisi Hindistonga hind sarkardasi Todar Malning
Haybardagi afg’onqabilalari ustidan qilgan g’alabasidan so’ng hind qo’shinlarining
o’zbek yerlariga ham bostirib kelishlaridan xavfsiranib yuborgan elchiligidi aslida
maqsad Eronga qarshi kurash Akbarshoh bilan kelishish edi.
Mirqurayish elchiligi O’rta Osiyo bilan Hindiston o’rtaidagi
munosabatlarning uzoq muddat to’xtab qolishiga sabab – O’rta Osiyoda imperator
Akbarning islom dini qoidalaridan vozkechganligi haqida noto’g’ri
ma’lumotlarning tarqalishi va o’zbek xoning ichki kurashlar bilan shug’ullanib
qolganligi, deb ko’rsatadi. Abdullaxon tomonidan Badaxshonning bosib olinishi
guyo Shohruhning o’zboshimchalik harakatlaridan kelib chiqqan emish. “Tarixi
Akbarshoh” asarida esa Mirqurayishning elchiligi saroyga kelmasdan oldin,
Turondan Akbarni xursand qilish uchun eng yaxshi o’ynoqi kabutarlar bilan
kabutar o’ynatuvchi kabutarbozlar kelishgan. “Shu kuni – deb yozadi avtor, -
Nazarbiy va uning bolalari Qambarbiy, Shidibiy va boqibiylar qudsi (muqaddas)
ostonasiga sajda qilib, pishonalarini yorqin qildilar. Turon elchilari shu vaqt Sind
daryosida yotgan bo’lib,Zobuliston tuprog’ida edilar. Kutal, ot va tuyalar katta
qiyinchilik bilan daryodan o’tdilar”.
Mirqurayish – sayidlar urug’ining eng yaxshisi ot, tuya, yurg’a xachirlar,
yaxshi pustin, teri va boshqanafis molar bilan oily dargohga dilomuz do’stlik
haqidagi noma bilan yuborildi”. “Tarixi Akbarshoh” da keltirilishicha Akbarshoh
kasalligi sababli uzoq vaqt Mirqurayishelchisini qabul qilmagan, so’ngra bu hol
elchilarni tashvishga solgach, ular Akbarni Akbar yangisolgan 21 – devonxonada
qabul qilganligi haqida bayon qiladi. Shuningdik xisravon ziyofat berildi deb
aytagi. Haqiqatdan Mirqurayish elchiligi uzoq vaqt davom etgan sayohatdir 13
.
Tarixchi

2413
Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T.: 1959. B.63.

25Uminyakovning fikricha elchilarning uzoq muddat davomida qabul qilinmaganligi
bu albatta Akbarshoh qudratining qay darajada yuqoriligini ko’rsatish edi deb
keltirib o’tadi. Buning sababi o’sh paytda impperiyada Kashmirni egallash uchun
kurash bormoqda edi. Kashmir bo’ysundirilgandan keyin Mirqurayish elchisiga o’z
vataniga qaytishga ruxsat berilganligini aytib o’tadi. 1586 – yilning avgust oyida
Mirqurayish boshliq elchilarning Hindistondan o’z yurtlariga Akbar tomonidan
Abdullaxon huzuriga yuboril;gan HakimHamom va Sadr Jahon elchligi
bilanbirgalikda qaytib keladilar. Hakim Hamom davlat ishlari bilan kelgan elchi
bo’lsa, Sadr Jahon Abdullaxonning otasining o’limi munosabati bilan ta’ziya
uchun yuborilgan Akbarshoh elchisi edi.
1587 – yilning fevralida elchilar Kobuldan Hindiston elchilari bilan qaytib
kelayotganligi haqida xabar Abdullaxonga yetib keladi. Abdullaxon elchilarning
kelishi bilanoq ularni o’z mansablariga mos ravishda saroydan o’rinlar ajratishni
amaldorlariga buyuradi. Undan tashqari Kobul hokimiga elchilarni ko’p ushlab
turmasligi haqida maktub yuboradi. Mirqurayish bu buyruqni eshitgach u, 1587 –
yilning oyida darhol Balxga jo’naydi va u yerdan sentyabrda hind elchilari bilan
birga Abdullaxon saroyiga keladi. Elchilarni Hoji Muhammad, Haydar
Muhammad Munshiylar tantanali qabul qiladilar. Ertasi kuni esa elchilar sharafiga
Sulton Husayin Mirzo madrasasida katta bazm bo’ladi.Unda Abdullaxonning
amaldor va viloyat noiblari ham mansablariga qarab o’rin egallaydilar, shu
jumladan elchilar ham. Bazmda varaqi tun kiygan, qilichlari marvarid va boshqa
qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan maxsus xizmatchilarxizmat qildi. Abdullaxon
huzurida bo’lgan hind elchilari Hakim Hamom va Sadr Jahonlar o’z urf –
odatlariga mos hukumdorga iltifot ko’rsatadi. Ya’ni Hakim Hamom xon oldiga
kelib, kaftini yerga tekkizib,tepaga ko’taradi. Bu holatni yigirma yitti marta
takrorlaydi va Abdullaxon taxti yaqiniga tizza bilan yurib kelib uning qo’lidan
o’padi va Akbarshohdan keltirgan hadiya va tortiqlarini taqdim etadi.
Elchilar ertasi kuni Abdulmo’min huzurida bo’ladi. Abdullaxon buyrug’i
bilan elchilar har kuni noib va amirlar huzurida bolishni buyuradi o’zi esa Hirot
uhun kurashga jo’nadi. Elchilar Mirqurqyish boshchligida Buxoroga jo’naydi,

27Nuriddin Muhammad yaxshi kutib oladi. Chunki Abdullaxon elchilarga yaxshi
qarab turishni unga buyurgan edi. Hind elchisi o’zi bilan Akbarshohning
Abdullaxonga maxsus yo’llagan maktubni keltiradi. Maktubda Abdullaxonning o’z
mamlakatini idora qilishda boshqa mamlakatlar bilan o’rnatilgan do’stlik
munosabatlarida uning tutgan o’rni, Abdullaxonning Akbarshohni islom diniga
nisbatan tutgan pozisiyasini qoralash to’g’risida yozilgandi41. Akbarshoh
maktubida u chin musulmonligi, islom dini qoidalari buzulishiga urunmaganligi,
faqat ulomolar hal eta olmagan masalalarni haletishga urunganini ta’kidlaydi.
So’ngra Eron masalasiga to’xtalib, hozirda Eron shohiga faqatgina uning
amaldorlarigina bo’ysunmay qolmay, balki turk sultoni ham fursatdan foydalanib
ko’p eron yerlarini bosib olmoqda. Shuning uchun eron shohi mushkul holatga
tushgan bir paytda unga yordam qo’lini cho’zishni o’zining vazifasideb his qiladi.
Maktubda Badaxshonning bosib olinishi haqida so’z yuritilmagan. Demak
Hindiston hukumdori Abdullaxon bilan munosabatini yomon bo’lishini
xoxlamaydi. Undan tashqari maktubda Eronni bo’lib olish haqida aniq fikr
aytmagam bo’sa ham, lekin Eron davlatlarining bir qismini bosib olishni xoxlagan
va shuning uchun Abdullaxon bilan ittifoqchiligini davom ettirga. Bu bilan
Akbarshoh harbiy va savdo nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega bo’lgan
Qandahor shahrini o’z davlatiga qo’shib olmoqchi va Akbarshoh imperiyasining
sharqiy rayonlariga Abdullaxonning hujumini oldini olishni va Eronga qarshi
urushda guyo kofir – shiyalarga qarshi kurashda qatnashgan bo’lib, o’zini haqiqiy
islom taqvodori sifatida ko’rsatmoqchi edi.
Hind yozuvchisi Ramesh Varmaning fikricha Abdullaxon bilan Akbarshoh
o’rtasida Eronni bo’lib olish to’g’risiga o’zaroshartnomasi bo’lgan ammo uni sir
saqlashgan deydi. Bunday deyishiga sabab Abdulmo’minning Turkiya sultoniga
yozgan maktubida va Imomqulixonning imperator Jahongirga yozgan xati bilan
tasdiqlaydi.
1580 – yil Hakim Hamom O’rta Osiyodan Hindistonga qaytadi. U
Abdullaxonning xati bilan birga Akbarshoh saroyiga tayinlangan o’zbek elchlari
sifatida Ahmad Ali otaliq va Mirsadr Jahonlar boradilar. Abdullaxon Akbarshoh

28nomiga yo’llagan xatida unga minnatdorchilik bildiradi, go’yo Akbarning iltifoti
bilan Abdullaxon Hirot va Xurosonni zabt etishga muvofiq bo’lgan. Shuningdik
Abdullaxon keksayib qolganligi va unga jahongashtalik ishlardan charchab
qolganligi, buning ustiga uning o’g’li Abdulmo’minning o’zboshimcha harakatlari
uni cho’chitmoqda edi. Bundan tashqari eron shohi Abbos Xuroson va
Amudaryogacha bo’lgan yerlarni bosib olishga astoydil kirishgan edi. Shu
maqsadda Abbos Turkiya bilan 1590 – yil sulh tuzishga muvofiq bo’lgan edi. Shu
o’rinda Abbos Akbar bilan ham ittifoq tuzishga harakat qiladi. Bu holat albatta
Abdullaxonni tashvishga solishi tabiy, negaki Badaxshonda Muhammad Zamon
degan shaxs o’zini Shohruhning o’g’li deb e’lon qilgan edi 14
.
Undan tashqari u Akbarga ham ittifoq bo’lish to’g’risida maktub
yo’llagandi. Bir yil o’tgandan so’ng Muhammad Zamon Abdullaxonning o’g’li
Abdulmo’minni mag’lubiyatga uchratdi va Abdulmo’min ham Hindistonga elchi
jo’natdi, biroq elchi Jelumga kelganda bevaqt vafot etgandi. Abdulmo’minning
elchisi said Muhammad Sodiq Ali “Akbarnoma”asariga keltirilishicha Akbarning
buyrug’i bilan bo’g’ib o’dirilgan deyiladi. Lekin buni isbotlovchi fakt yo’q.
Abdullaxoning Mavloviy Husayin boshliq elchilari Akbar saroyiga keladi. Bu
vaqtda Akbarshohning uzoq vaqt Panjobda qolishi Abdullaxonni xavotirga solib
qo’ygan edi.Buning ustiga Abdulmo’minning qaltis hatti – harakatlari Hindiston
bilan munosabatining keskinlashiga olib kelmoqda edi. Shuning uchun Mavloviy
Husayin Abdulmo’minning nojo’ya hatti – harakatlari uchun uzr so’rab, Akbarni
Eron hukumdorining agressev hatti harakati uchun unga qarshi ittifoq bo’lishga
chaqirdi. Keyin esa Akbarshohning Panjobga ko’p muddat qolganidan o’zbekxoni
shubhalanayotgani haqida to’xtalib o’tdi.
Mavloviy Husayin 1592 – yil Lahor shahrida vafot etganligi tufayli
Abdullaxon 1594 – yil Mulk Saloh Buxoriy rahbarligida elchilarni Akbarning
saroyiga jo’natadi. O’zbek xonligining zaiflashib borayotganini sezgan hind davlati
hududidagi mo’g’ul imperiyasi Zamindovar va Garmsir yerlarini o’zbeklar
qo’lidan

2914
Ermatov. O’rta Osiyo Rossiya va Hindiston xalqlari o’rtasidagi do’stona aloqalar tarixi. T.: 1959. B.76.

30tortib oladi. Shu o’rinda Qandahor shahri ham boburiylar sulolasining mulki
tasrufiga o’tadi. Akbarning davlati endi Abdullaxon davlatida qarshi muvofaqiyatli
kutash olib borishi, Badaxshin, Balx va boshqa o’zbek yerlarini bosib olish
imkoniyati katta edi. Shu sababli Akbar o’z o’g’illari va saroy amaldorlari bilan bir
qancha maslahatlashdi, ammo ular biror ijobiy fikrga kelolmadi. O’rta Osiyoda
uzoq vaqt urush olib borgandan ko’ra Hindiston Dekanga qarshi kurash olib
borishni afzal ko’rardilar, natijada 1596 – yildan boshlab Dekan shahriga qarshi
hujum boshladilar. Hindiston bilan O’rta Osiyo davlatlari o’rtasidagi do’stlik
munosabati saqlanib qoldi. Abdullaxon 1597 – yilning 9 sentyabrida Akbarshoh
davlatidan kelgan elchilar xo’ja Ashraf va Sulton Husayinlarni tantanali qabul
qiladi. Elchilar o’zlari bilan birga Akbarshohning taxtini keltiradi, bu xatda:
1) akbarshoh davlatining o’zbek davlatiga hech qachon yomon niyatda
bo’lmaganligi;
2) Shoh Abbos I Akbarshoh saroyiga o’z elchilari Yodgor sulton Shamluni
Abdullaxon davlatiga qarshi kurash yo’lida Eron – Hindiston ittifoqini tuzish
uchun yuborganda, Akbarshoh davlatining bunga rozi bo’lmaganini,
Abdulmo’minni Akbarshoh o’z jiyani deb bilgani, uni avf etganligi haqida
xatda keltiriladi. Shu o’rinda Qandahorni o’zbeklar Eron shahri deb, unga
hujum qilishlarining oldini olish uchun imperiyasi hududiga qo’shib olganligi
haqida Akbarshoh keltirib o’tadi. Har ikkala davlat o’zaro do’stlik munosabatlarini
saqlab qolishdan manfaatdor edi. Akbarshoh imperiyasi Abdullaxon uchun Eron
bosqinchilariga qarshi kurashda betaraf pozisiyada turishi ahamiyatli bo’lsa,
mo’g’ul imperiyasi uchun o’zbek xonligi bilan do’st bo’lishi Hindistonning hali
tobe bo’lmagan o’lkalarni bosib olishni muvofaqiyatli tamomlashda
imperiyaning sharqiy o’kalarda osoyishtalik hukm surib turishi uchun zarur edi.
Hind elchilari Sulton Husayin va xo’ja Ashraflar hindistonga qaytishda ularni
abdullaxon buyrug’i bilan Mirqurayish kuzatib boradi. Abdullaxonning o’g’li
Abdulmo’min 1599 – yil o’lgandan keyin shayboniylar sulolasidan xon
taxtini egallovchi kishi qolmagan edi. Shu o’rinda xon
chingiziylardan bo’lishi shart edi. Buyuk Bobur sulolasidan bo‘lgan Hindistrn

31imperatori Akbar (1556— 1605 yillar) Buxoro xonligi bilan do‘stona munosabatni

32mustahkamlash maqsadida Buxoroga o‘z elchisnni yubordi. Elchi o‘zbek xoni
Abdullaxonga sovg‘a va xat olib kelda. Abdullaxon hind elchisini tantanali suratda
qabul qildi va 1572 yilda vataniga qaytib ketayotganda Hindistonga Buxoro
xonligining 35 elchisini qo‘shib yubordi. XVI asrning Ikkinchi yarmida Buxoro
xonligi bilan Hindiston davlati bir-birlariga tez-tez elchi yuborib turdi. Masalan,
1577, 1586, 1591 ypllarda Buxorodan Hindistonga elchi yuborildi. Ularni
yuborishdan maqsad ikki davlat o‘rtasidagi har qanday janjalli masalalarni bartaraf
qilish va do‘stona munosabatlar o‘rnatish, iqtisodiy va madaniy aloqalarni yanada
rivojlaptirish edi. Buxoro elchilari Hindistonga bir necha bor kelib ketgandan
keyin, Hipdiston imperatori Akbar 1577 yilda Buxoro xoni Abdullaxon huzuriga
Mirza Po‘lat va 1586 yylda Hakim Xumom boshchiligidagi o‘z elchilarini yubordi.
Bu voqeaning guvohi bo‘lgan Fransua Bernening xabar berishicha, 1658 yilda
Hindiston podshosi Avrnlgzebning taxtga chiqishi munosabati bilan uni tabriklash
uchun Buxoro xoni Hindistonga elchi yubordi.
Bu elchilar orasida Samarqand va Balx hokimlarining elchilari ham bor edi.
Elchilar hind davlati poytaxti Dehlida to‘rt oydan oshiqroq bo‘ldilar. «Elchilar, —
deydi Fransua Berne, — zangori toshlardan yasalgan, saralangan sandiqcha, juni
uzun tuya, juda ham ajoyib otlar, bir necha tuyada yuk, ho‘l va quruq meva olib
keldilar. Dehlidan Buxoro elchilarini katta izzat-ehtirom bilan kuzatadilar, podshoh
hamma amirlarning ishtirokida elchilarning har biriga qimmat baho •sarps tuhfa
qildi va ularning har biri uyiga sakkiz ming rupiyadan pul olib borishni topshirdi.
Bundan tashqari, podshoh elchilardan xonlarga atab chiroyli sarpo, mohirlik bilan
tikilgan juda ko‘p qimmat baho va nafis zarbob to‘nlar, tilla va kumush tasmali
juda nozik shoyi gazlamalar, bir nechta gilam hamda qimmat baho toshlar bilan
bezatilgan ikkita xanjar berib yubordi». Hindistok bilan O’rta Osiyo o‘rtasidagi
iqtisodiy Boburiylar imperiyasi davrida ayniqsa jonlanib ketdi. Hindiston
imperatori Aurangzeb 1680 yplda Buxoroga o‘z elchisini yubordi. Bu elchi Buxoro
xoni Subxonqulixonga Aurangzebdan maktub keltirdi. Subxonqulixon hind
elchisini tantanali suratda qabul «ildi va undan'imperator Aurangzeb nomiga javob
maktubi

33yozib yubordi. Usha vaqtlarda Hindistondan O’rta Osiyoga qimmat baho toshlar,

34dur, uqa bilan tikilgan kimxob va boshqa qimmatli materiallar, uqa, bo‘yoqlar,
atrupa, Kashmir ro‘moli, choy va hokazolar olib kelinar, Buxorodan esa
Hindistonga asosan ipakdan tikilgan dasturxonlar, ipak kashtalar, movut, ip
gazlama, gilam va mo‘yna olib borilardi.
XVII asriing ikkinchn yarmida Hindistonda bo‘lgan sayyoh Fraisua Berns
shunday deb yozgan edi: «Hindistonda juda katta meva bozori bor. Bozorda
do‘konlar ko‘p bo‘lib, yoz vaqtida, bu do‘konlarda Erondan, Balxdan, Buxoro va
Samarqanddan keltirilgan quruq mevalar ko‘p sotilardi. Hipdistonda otga ihtiyoj
katta edi. Ma’lumki, Hindiston Buxoro xonligidan har yili 25 mingdan oshiq ot
sotib olardi.
Hind savdogarlari Buxoroga bir oz vaqtgagina kelib qolmasdan, balki
Buxoro, Samarqand va Xivada uzoq vaqt ham yashab qolardilar. XVII—XVIII
asrlarda Buxoroda hindlar yashaydigan bir mahalla bo‘lib, o‘z oqsoqollari
tomonidan boshqarilgan 15
. O’rta Osiyo, shu jumladan Namangan, Andnjon,
Buxoro va Samarqandda yashaydigan hindlar soni XIX asrnnig birinchi yarmida
yana ham oshib ketdi. 1820 yillarda Buxoroda 250-taga yaqin hind yashardi.
Bularning 200 tasi Shikarpurda, 500 tasi Panjobning Sind, Multon va boshqa
oblastlarida edi 16
. Abdullaxonning Muhammad Nazarboy elchiligi yuzasidan
Hindiston hikumdoriga yuborgan maktubi quyidagicha: Quvonchlik davrimizning
saodat va iqboliga zebu ziynat muqarrar bo‘lsin! Shod-xurram ayyomimiz
yuksalish va shon-shavkatga muyassar bo‘lsin! Adolat va saodat bo‘stoni,
hashamat va baxtiyorlik gulshani, shohlik nurlarining matla’i, shahanshohlik
falakining yulduzi, sahovat va layoqat jamiyatining xulosasi, shon-shavkat
sahifasining unvoni, osmon qadrlik, yulduz, iqboli balandlikning porlar gavhari,
olamni srituvchi oftob, adolat va haqiqat osmoni, karam va raiyatparvarlikning
jahonni yorituvchi to‘lin oyi, birdamlik poyasini mustahkamlovchi, do‘stlik
darajasini balandlatuvchi, ko‘ragoniy (ya’ni Temur) xonadonining namunasi,
Chingizxon oilasining zubdasi (ya’ni Akbarshoh)
15
Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси,
нашрга тайёрловчилар тарих фанлари кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. Т.: “Фан”,

351969. Б.361.
16
Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 51.

36tangrining iltifotlari shu’lasidan, Ollohning xayru sahovat gulidan, xudoning
yaratuvchilik karomati nurlaridan bahramand bo‘lsin. Ulug‘lik va zafar
osmonining yorug‘ yulduziga saodat sharafi bilan jahongirlik yo‘ldosh bo‘lsin48 .
Vafodorlikka sabab bo‘luvchi muhabbat asos marosimlarni ado qilgandan so‘ng
haqqoniy, oliy janob fikrimiz o‘z mehr jilosini namoyon qiladiki, muattar islik
havoning mushkanbar taratishidan olam jannat rashk qiladigan holda bo‘lgan shu
qutlug oqibat kunlarda muvofiqlik-ni asos qilib olgan haqshunos xotir(imiz) «Bu
olloh fazli, xohlagan (kishim)ga beraman va tangri buyuk fazllar egasi» (oyati)ning
mufassal va haqqoniy mazmuni bilan xudoning buyuk saqlash uchun berilgan
buyum bo‘lmish xalofatning muhim ishlari berdi, chunki davlat bundan yaxshiroq
bo‘lsin. Tangri marhamatining yordami va marhum ulug‘lar pok ruxlari bilan zebu
ziynat va shoni shavkat bilan umr kechirganlarning behnsob sharafi (ularning)
noiblaridan holi bo‘lmasin, gullab –yashnayversin, uning mevasi merosxo‘r
bo‘lsin. Olam bezagi (podshoh) fikrida mahfiy yer pinxon qolmasin, yaramas shia
firqasi o‘zlarining yomon nomaqbul shiorini paydo qilib kundan-kun yolg‘onni
orttirish va safsatabozlikni kuchaytirishga intilmoqdalar.
O’tkir fikr va hozirjavoblik bilan ziynatlangan, avlod – ajdodlaridan tortib
qudratli shohlarga manzuri nazar bo‘lib kelgan Muhammad Nazarbiy dodxohni —
u ko‘pincha zarur xizmatlar va podshohlikning muhim ishlarini tartibga keltirishga
tayin etiladi — yo‘ldan ozgan, adashgan ul toifaga nasihat qilish jihatidan
yuborgan edikki, borib ularning xulq-atvorlarini yo‘q qilishda harakat ko‘rsatgan.
Mushorulilayh oliy ostonani o‘pish bilan baxtiyor bo‘lgandan so‘ng ma’lum
bo‘ldiki, (shialar) islomga tobelik qilmaganlar. Binobarin, shohlik ehsonidan
parvarish topgan Xorazm viloyatining voliysiga, nihoyatda farmondor bo‘lishlikni
taqozo etuvchi, o‘z jonini saqlash shukronasining tuhfasi sifatida (oliy) ostonaning
barcha bandalari bilan birgalikda u qavm ustiga (bostirib borishga) amr qildikki,
Mashhad, Astrobod va Nishopurgacha borib, ketma-ket hujum va talon-toroj qilib,
u tabiatan yomon xulqlilar egallaganligini Muhammad Nazarbiy dodhoh keltirib
o’tadi.
Abdullaxonning yuborgan elchisida javoban Akbarshoh ham noma jo’natadi.

37Ya’ni Samimiy do‘stlikning toza hamda ochiq ko‘ngillik va dilxohlikning muattar
bo‘yp yaratilgan bog’lar gulzoridan (ya’ni maktubdan) hamda mazmunlarida u
fayzlik hushbo‘y yangi ruh bilan tozalandi va jannatdek gullagan ko‘ngil beandoza
ravshanlik topdi. Muhabbat va qadimiy do‘stlik bog‘lari gullab-yashnab ketdi.
Samimiylik va hamjihatlnk asosi mustahkamlandi. Bu maqtovga sazovor xush odat
(ya ’ni o‘zaro maktublar yuborish) aslida ruhoniy uchrashuv va so‘zlashudan iborat
bo‘lib, faqat ugina mushtoq dillar shodligini orttira oladi va sof ko‘ngil
sevinchining ziynati bo‘la oladi. Bu xush odat yuzma-yuz o‘tirib qilingan majlislar
va ochiq- oshkora suhbatlarning mislsiz badali hisoblanishi mumkin. Sulh asosini
mustahkamlash va hamjihatlik chashmasini tozalash yo‘lida har ikki tomon
ahamiyat bersin deb, xushbo‘y homa bilan yozilgan va "Hind o‘rtamizda bo‘lsin"
(degan) so‘zlar "ma’qul nazarimizda.
Ma’lumki, (payg‘ambarlar) bu mavjud va fasad olamida muhabbat va
hamjihatlikka talluq bo‘lmagan bo‘lishini maqsadga muvofiq deb
ko‘rsatmadilarkim, koinot silsilasi shunga (hamjihatlikka) bog‘liq va aloqadordir.
Va har qanchonki, bu ma’ni qudratlik borgoh ustunlari bo‘lmish sultonlar tabaqasi
davrida zohir bo‘lsa, (bu holda) hamma vaqt molu – mulk barakali, samarali va
yaxshi natijali bo‘ladi hamda ming-minglab aholi va (turli) sinfdagi (inson)lar
sihat- salomatlik beshigida orom topadilar. Sulh marosimlarida izhor etishda va
do‘stlik lavozimlarini amalga oshirishda bizlarga peshqadam bo‘lmoqlik kerakkim,
o‘tgan hokimlarning ko‘pchiligiga qarama-qarshi o‘laroq, barcha haqtalab
himmatimiz sulhi saodatning ochilgan vaqtidan boshlab doimo hamma tabaqalar
bilan yaxshi munosabat va samimiy aloqada bo‘lish yo‘liga qaratilsin. Va har
qancha bu voqiyning (ya’ni do‘stlikning) shabbodasi (ya’ni tashabbuschisi) u ulug‘
zot bo‘lsalar, u vaqtda bu xil munosabat-larni saqlash va bu zayldagi aloqalarni
himoya qilishlik bizning himmat zimmamizga yanada ko‘proq lozimdir. Binobarin,
shu kunlari Eron hokimi qadimiy tanish-bilishlikni va sobiq oshnolikni nazarda
tutib, Yodgor Sulton Rumluni yuborib yordam berishni iltimos qilgan ekan, (bu
iltimos) qabul qilinmadi.
Va yana, Shohrux Mirzo viloyatlaridan birida Kobilda yoki Kashmir yo Savod

38Bujir va yoxud Tirohda jogirga ega bo‘lish orzusini qilgan edi, yaqin qo‘shnichilik
mulohazasini qilib, uning iltimosi ijobatga olinmadi, unga Malva viloyatida jogir
berdik. Shuningdek, Qandahor mirzalarini oliy dargohga chaqirib, qadimdan
imperiya(miz)ga kirgan bu viloyatni (Qandahorni) bobiriy mirzalarga tayin
qilindiki, mabodo Turon qo‘shinlari bu yerlarni Eronga tegishli deb o‘ylab, (unga)
g‘urbat biyobonida sarsonu sargardon bo‘ldi. Bu tomonga panoh tortib kelgan
vaqtda uning peshonasida afsuslanish alomatlari borligi ko‘rindi. Va Shohrux
Mirzo va Muhammad Hakim Mirza farzandlarining bu davlat ostonasida iltijo qilib
kelishlari u oliy va shavkatlik pok muhabbatning alomatidir, deb ishora qilinibdi 17
.
Bizga tegishlik, xos kishilarning bu tomonga kelishini qanday qilib shunday
tasavvur qilasiz? Muhabbat va hamjihatlikning taqozosi bilan fathlar vositasi bilan
yozilgan ekan, biz buni u oliy zot yaxshi niyatlarining natijasi deb hisoblab,
xursand bo‘ldik. Aziz farzand (Abdulmo‘min) yoshligi tufayli o‘ziga nomunosib
birmuncha ishlar qilibdi, bundan ko‘ngil qolib, do‘stlik etagiga chang o‘tirishi
mumkin deb va buning uchun uzr-ma’zur aytilib do‘stlik qalami bilan bitilgan (va)
Mavlono Husayniy keltirgan gaplarga kelsak, elchi kelishidan oldin yo‘lda suvga
cho‘kib ketganidan maktub mazmuni ma’lum bo‘lmagan edi. Haqiqatni tanlangan
xotirimiz bu voqeani eshitishdan afsuslandi.
Qadimiy do‘stona munosabatlar hech qachon shu xilda haqiqiy do‘stlik
qonun-qoidalari bilan tartib topmagan va intizomga kirmagan ediki, mabodo biror
bir narsa bo‘lsa hamki sadoqat etagiga malomat g‘ubori o‘tirmasin. Farzandlar o‘z
haqiqiy otalariga, xususan u oliy dastgohga erkalik qilgach, majozi padarga
nisbatan bu ma’ni va yuz bersa nima bo‘libdi, Farzandlik baxt shuki, ota rizosi
farzandning himmat burchi bo‘lib, buni asrashda u astoydil harakat qiladi.
Ishbilarmon elchilarning vositasi bilan bir qancha marta qaror topgan buyuk
ahdnomalar va sharaflik shartnomalar xotiramizda hamon jilolangan va
naqshlangandir. Musulmonlik rasmi va valine’matlar odatiga ko‘ra, do‘stlik va
hamjihatlik ustunlarini abadiylashtirish uchun haqiqatni ixtiyor etgan va
himmat xislatlik

3917
Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”., Т.; 2009., Б. 57.

40ommaga uning (bu xildagi say – harakatlarning) o‘ndan biri ham yetarlikdir.
(Yuqorida) ba’zi yurishlar Ahmad Ali Otaliqning kelishiga qadar kechiktiriladi,
deb yozilgan so‘zlar (ma’nosi) tushunildi. U jahongashtaga ruxsat berilish haqiqati
sharif quloqlariga yetib borsa, ruxsatdan so‘ng, oliy zot bilan uchrashishi haqidagi
zarur amr ham qilindi.
Agar muqaddas joyga yetib borib uning (Ahmad Ali Otaliqning) rostgo‘y
tilidan sadoqat sirlari va muvofiqlik nazokatlari ma’lum bo‘lsa, savob andish
ko‘ngillarida yashiringan har bir irodani pinhonlik ichidan (chiqarib) ishga
soladilar va do‘stlikni mustahkamlash lozimligi yo‘lida qanday yordam haqiqatni
ixtiyor qilgan xotirlariga kelsa aytsinlarki, bu munosib intilishda nur porlaydi.
Tangriga shukurlar (bo‘lsin)ki, farmonravolik taxtiga o‘ltirgan vaqtdan to hozirga
qadar ikkinchi asrning o‘ninchi yili sulhi iqbol ravnaqining avvali hamda buyuk
bahor gullashining ilk davridir, bu tangri dargohidan (iltifotlar) so‘rovchining
barcha haqiqat asos niyati shuki, o‘z g’araz maqsadlarini nazarda tutmay, doimo
jahon xalqlarining tartib va intizomi yo‘lida say – harakat qiladi. Bu saodat
samarasidan bir qancha yuqori darajalik hukmdorlar o‘rtasida (ilgari) bo‘lib
olingan keng Hindiston mamlakati tasar-rufimizga kirdi. Yana tog‘lar va
mustahkam qal’alar hamda mushkul joylarda hokimiyatga itoat qilmay,
dushmanchilik yo‘lidan borgan inson tabaqalari yaxshi niyat(imiz)ning taqozosi
bilan ketma-ket itoat yo‘liga kirdilar hamda turli inson guruhlari uchun ularning
bir-birlariga nisbatan qaramaqarshi kayfiyatda va muholiflik fe’l-atvorda
bo‘lishlariga qaramay, o‘zaro aloqada bo‘lish munosabatlari paydo bo‘ldi.
Niyat va rostgo‘ylik hamda yaxshi ishlarning natijalaridan bo‘lmish diloviz
so‘zlar to shungacha yetib kelgan ekan, nochor tangri ne’matlarining ba’zilari
haqida xudoga shukurlar va odil tangriga maqtovlar bo‘lsin , hamjihatlik bazmini
shodlik bilan bezatiladi. Muqaldas olam nuri bilan jilolangan ko‘ngil oynangizga
mahfiy va yashirin qolmasinki, shu kunlari buyuk qo‘shinning Panjob mamlakati
tomon kirib kelishi sodir bo‘ldi. Garchi (bu yurish) yuzaki qaralganda bu o‘lkaning
sayri va shikori bo‘lsa, ammo (aslida) mustahkam va ustivorlikda teng yo‘qdir.
Orombaxsh

41va latofatda uzoqni ko‘ruvchi donolarning Lavr sultonlarining poyi qadami

42yetmagan, ko‘ngil(ni) oluvchi Kashmir viloyatini bo‘ysindirish ham mahfiy fikrda
bor edi, (chunki) u mamlakat hokimlarining adolatsizligi qulog‘imizga yetgan edi.
Shukrni biz bajo keltirdik. Yana (Panjob mamlakatiga kirib kelishdan maqsad)
Kobilning sayru shikori va u xursandlik ishrat saroyning gashti edi.
Kashmir tog‘larining eng uzoq chekkalari va Tabatda sayr qilib va u ilohiy
san’at nigoristonining nodir (manzara)larini ko‘zimiz bilan ko‘rib, bir-biriga
tutashgan tog‘lar va turli-tuman baland-pastliklar hamda o‘nqir-cho‘nqirlar bilan
chegaralangan Pakli va Damtur viloyatlarining yo‘li orqali sayr qilish har bir fikr
va balandlikni o‘lchash yo‘llaridan o‘tishlikni mushkul deb biladi, qo‘shinimiz
dilga ma’qul tushgan Kobilga yetib keldi. Mahfiy fikrlardan biri shuki, mamlakat
(ya’ni Hindiston) g‘arbida Daryoyi Sho‘r sohilida joylashgan va o‘z qo‘l
ostidagilarga adolat yo‘lini tutmagan Tata hokimiga hushyorlikni oshiruvchi
birinchi nasihatlar qilinsa, toki u farmonbardorlikning asosiy yo‘liga rahnamo
bo‘lsin va agar baxtning madadsizligi natijasida farovon o‘lka bo‘lmish bu
viloyatni adolatlik farmonbardorlarning biriga topshirsin. Va aqli raso va uzoqni
ko‘ruvchi hamda (nasihatlarga) quloq beruvchi bo‘lmagach, o‘zboshimchalik
kayfiyati bilan ozginagina ajraldi. Munosib lashkarni u o‘lka tomon yubordik va
ixlosmand bahodirlar har xususda tayyorgarlik va taraddudga ahamiyat berib, ikki
yilga yaqin muhlat ichida xoh daryolarda (bo‘lmasin) va xoh sahrolarda
(bo‘lmasin) ayrim- ayrim jangu jadal qildilar.
Sulton Muzaffar Gujarotiyni xilofot ostonasiga keltirayotgan vaqtda u
o‘zo‘zini o‘ldirdi. Rahm-shafqatni ixtiyor etgan xotiramiz biror bir odamni
o‘ldirish va (yoki) tangri bunyod etgan (biror) narsani yo‘q qilishga atroflicha va
chuqur mulohaza qiladi. G‘olib chiqqan ediki, agar (uni) nazar peshgohimizga
keltirsalar u (albatta) salomat qoladi. Ulkan Dekan viloyatining ulug’i bo‘lgan
Nizomulmulkning birodari Burxonulmulk zamon hodisalaridan bu tomonga panoh
tortib kelgan edi. U o‘lkadagi haqqoniy ahvol haqiqatni eshituvchi qulog’imizga
yetib kelgach, Burxonulmulkka zo‘r iltifotlar ko‘rsatilib, Dekanni bo‘ysundirishni
unga topshirgan edik. Isyon va ra’iyatga shikas yetkazilayotganlik xatari kelgandan
so‘ng, Malva va

43Hondis viloyatlarining amirlari hukmi oliyga itoat qilib u viloyat (Dekan)

44hokimligini Burxonulmulkka topshirib qaytib keldilar. (Burxonulmulk esa) kam
hafsalali bo‘lganidan kishilar kayfi tobini sinamay turib, mustaqillikka intildi.
Ko‘rnamaklik yo‘liga kirishga oshiqish o‘z-o‘zini yo‘q qilishdan iborat
bo‘lganidan, andak vaqt ichida undan va farzandlaridan asar ham qolmadi va u
diyorning boshliqlari ul silsilaga mansub bo‘lgan kishilardan birini (hokimiyatga)
ko‘rsatib, mag‘rurlanib ketdilar.
Iqbol yulduzi, davlat va shon-shavkatning ravshan ko‘zi (bo‘lmish)
saodatmand farzandimiz sulton Murod boshchiligidagi zafarasar askarimizga
(Dekanga yurishga) farmon berdik, ular tangrining qo‘llab-quvvatlashi bilan o‘zi
bir boshqa Hindiston atalgan keng mamlakatning ko‘p qismini tasarrufimiz
kiritdilar. Haqiqatmand jangchilarimiz sharqiy mamlakatlar chekkasidagi Daryoyi
Sho‘rga tutashgan keng Udiysa (Orissa) viloyatini bo‘ysundirdilar va bir necha
mingsipohlari omonlik topib, mulozimlar qatori ostonasiga keldilar 18
. Mavlono
Husayniy mulozimat (ya’ni elchilik xizmati) bilan baxtiyor bo‘lganidan ko‘p
o‘tmay saltanat ishlarini bezatuvchi mutasaddilarga ishorat qilindiki, ular
(Mavlono Husayniyning Hindistonga kirishi uchun) tezda munosib ruxsat qilsinlar.
Shu vaqtda birmuncha baxti qarolar dilga ma’qul tutgan Kashmirda fitnayu fasod
boshlab, tangri ato qilgan davlatga ixtilof va nizo ko‘rsatdilar.
Iqbol qo‘shinimiz esa barcha yaqin kishilar bilan birlikda ayshu ishrat uchun
ovga ketgan bo‘lib, qudratining yordam kuchi bilan ko‘zimiz ochildi va u g‘alayon
haqida xabar topildi. (So‘ng) shamol va yomg‘irning haddan oshishiga qaramay,
(tezlik bilan) yo‘lga tushdik. G‘olib g‘oziylar mushkul yo‘llardan o‘tib, bu mulkga
kirishlaridan avval zaruriyat orqasida bu nopok to‘fonga tushib qolgan ba’zi
saodatlik haqiqatmandlar fursatni qulay bilib, ularning eng katta boshlig‘ini
boshini keltirdilar. Shavkatlik qo‘shinimiz yaqinlashib kelgan (ham) ediki, bu
bexazon bog‘istonga yana o‘tishga to‘g‘ri keldi va bu fayzbaxsh gulzaminda
shakliy va ma’naviy lazzatlar olindi. (Shuning uchun) elchi yuborishlik
kechiktirildi. Xisravona tug‘imiz (o‘sha viloyatdan) qaytayotganda yo‘lda
Mavlono Husayniy

4518
Maradjabova F. E. Bешняя политика Бухарсково хана Aбдуллахана II. Markaziy Osiyo tarixi manbashunoslik
va tarixnavislik izlanishlari. II ilmiy to’plam T. 2010. B.497.

46voqeasining xabari keldiki, u qorin shishish kasali bilan o‘ldi (deb). (Bu xabar)
afsuslanishimizning ortishiga sabab bo‘ldi. Binobarin, muhabbatni ortdiruvchi
ba’zi so‘zlarni buyuk avliyolar avlodi, sof zotlilar xulosasi, bu oliy xonadonning
ulug‘laridan bo‘lmish Xo‘ja Ashraf orqali aytib yuborildi, toki munavvar
ko‘ngillarini barcha haqiqiy ahvoldan ogoh qilsin va ham elchi va nomalar vositasi
bilan tahlil etilgan va mustahkamlangan ahdu paymon munosabatlari aniq bo‘lsin.
Muhabbat va birdamlik shon-shuhratining qudratidan umid shulki, quvonchni
orttiruvchi xushxabarlar bilan ko‘ngil bo‘stoniga tozalik bag‘ishlasinlar.

472.2 Abdullaxonning Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari
XVI asrda Buxoro ko‘plab mamlakatlar bilan uzviy savdo va diplomatik
munosabatlar o‘rnatgan edi. Xitoydan ko‘plab ipak gazlamalari (atlas va
boshqalar), chinni idishlar, dori-darmonlar, choy, Hindistondan qimmatbaho
toshlar, zumrad, doka, kimxob va boshqa qimmatbaho matolar keltirilardi.
Buxoroda hindlarning butun bir mahallasi bo‘lib, uni o‘zining oqsoqoli
boshqarardi. Xitoy va hind mollari Buxorodan Moskvaga borib, u orqali keyn
G‘arbiy Ovrupoga o‘tardi73. 1557 yilda 'Buxorodan Moskvaga elchilar yuborilib,
Rossiya bilan erkin savdo munosabatlari o‘rnatilishiga ruxsat so‘raladi. 1558 yilda
Buxoroga Rossiya podshosi Ivan IV ning elchisi sifatida ingliz Antoniy Jikinson
keladi. U Rossiya Buxoroga turli hayvonlarning tasvirlari, jundan to‘qilgan
matolar, oshlangan qo‘y terisi, yog‘och idishtovoqlar, egar-jabduqlar olib kelishi
hamda Buxorodan esa paxta va paxtadan tayyorlangan mahsulotlar, ipakning turli
xil navlarini va boshqa ko‘plab narsalarni olib ketirishlari mumkinligini bildiradi 19
.
XVI asrning ikkinchi yarmiga kelib, Buxoro bilan Moskva o‘rtasida savdo
va elchilik munosabatlari yanada rivojlanadi. 1583 yildan 1600 yilgacha
Moskvaga, Buxorodan besh marotaba elchilar yuboriladi. Ularning asosiy maqsadi
diplomatik munosabatlar o‘rnatish edi. Ivan IV tomonidan (1574 yilda chiqarilgan
yorliqda) rus savdogarlariga buxoroliklar bilan bojsiz savdo sotiq ishlari olib
borishga ruxsat berilgan edi. Buxoroda qimmatbaho qurol-yarog‘ ishlab chiqarish
katta o‘rin tutgan. Sovut, qalqon, oltin va kumushdan o‘yma qilib o‘rtasiga
qimmatbaho toshdan
«ko‘z» yasalgan dubilg‘a, shuningdek, Buxoro kamonlari (ba’zan bo’larga ham
tilla suvi berilib bezatilardi), bo‘yalgan va oltin suvi berilgan po‘lat va mis
tulunboslar
«iyakdan tikilgan va oltin qadalgan» sovutlar ishlab chiqarish bilan doing’i
taratgan edi. Rus xalqi va O’rta Osiyo xalqlarining hind xalqi bilan siyosiy, savdo,
iqtisodiy va madaniy aloqalari XVI asrning ikkinchi yarmi hamda XVIII asrda
muvaffaqiyatli rivojlana boshladi.

4819
Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy Osiyo tarixi: manbashunoslik va
tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009. B.353.

49Hind tovarlari Buxoro orqali Moskva shahriga olib borilardi. Buyuk
Mo‘g‘ullar imperiyasi paydo bo‘lgandan keyin O’rta Osiyo va Hindiston o‘rtasida
o‘rnatilgan mustahkam iqtisodiy, siyosiy hamda madanigg aloqalar keyingi
asrlarda ham uzulib qolmadi Abdullaxon elchilari 1583 – yil Moskvadan o’q, dori,
ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595 – yillarda ham
qaytarilgan. Shuningdek XVI – XVIII asrlardagi rus elchi va diplomatiyalarining
matreallari, asosan XIX asrlarda nashr qilinadi. Lekin O’rta Osiyo xonliklarining
qo’shni sharq davlatlari bilan savdo aloqalari haqidagi ma’lumotlar asosan, XVIII
asr oxirlari va XIX asr boshlarida chop etilgan.
V.V. Bartoldning yozishicha XVI asrdan Buxoro xonligining tashqi
aloqalariga doir ma’lumotlar Rossiyaga no’g’ay knyazlari orqali yetib kelgan ekan.
Shu bilan birgalikda, so’ngi o’rta asrlarda jahon savdo yo’llarining o’zgarishi
albatta sovdo aloqalariga jiddiy tasir ko’rsatadi. Yuqorida keltirib o’tgan elchimiz
Antoniy Jekinsonning sayohatdan maqsad va vazifalari tarixchilar tomonidan bir
qadar o’rganildi. Masalan Y. A. Sokolov, “Moskva kompaniya” sining asosiy
maqsadlaridan kelib chiqqan holda, Hindistonga Rossiya sharqi bilan savdo
aloqalari olib brogan yo’llari orqali kirib borish lozim bo’lgan, deb hisoblab:
“Inglizlarning Rossiya orqali Hindistonga kirib borish yo’lini qidirib topish ishiga
kompaniyaning eng faol vakillaridan biri A. Jekinson asos slogan edi”. Demak
asosiy maqsad Hindistonga boradigan savdo yo’lini toppish edi. U O’rta Osiyoga
savdoni yo’lga qo’yish niqobi ostida Buxoroga borishga ruxsat olgan Jekinson
Maskva Rusining Buxoroga yuborgan birinchi rasmiy elchisi edi. 1585 yil
Abdullaxon Muhammad Ali boshliq elchini Rossiya podshosi Fiyodar Ivanovichga
o’zining nomidan bir qancha savg’a salomlar va hadyalar tarkibida 40 pud nil
buyog’i bilan tortiq qilgan.

50Xulosa
Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari shayboniylar haqida to’liq
ma’lumot beradigan manbadir. Bu kitob ikki qisimdan iborat bo’lib “Sharafnomayi
shohiy” deb ham nomlangan. Kitobda O’zbekiston, Qozag’iston, shuningdek
Afg’oniston va Eronning XVI asrdagi ijtimoiy – siyosiy tarixi ham bayon qilingan
bo’lib, bu xalqlar o’rtasidagi madaniy, siyosiy, savdo, diplomatik munosabatlar
haqida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Undan tashqari, asarda Buxoro
xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg’ar va Rossiya o’rtasidagi munosabatlar
haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tadi. Hofiz Tanish Buxoriy asarni XVI asrning
80 yillarida yozib tugallaganligi haqida zamondoshlaridan Mutribiy aytib o’tadi.
Shuningdek Mutribiy bu asarning oxrgi qismini xonning buyrug’i bilan qozi
Poyanda Zominiy yozgan deb keltirib o’tilgan. Biz uchun uning yozilish tarixidan
ko’ra unda mamlakatimiz tarixida ro’y bergan voqealarni batafsil keltirilganligi va
uning tarixda tutgan ahamiyatli jihatlaridir. “Abdullanoma” asari haqiqatdan ham
noyob asarlar sarasiga kiradi va unda qamrab olingan davr jarayoni boshqa
asarlarga solishtirganda ham haqiqiyligini bilishimiz mumkin. XVI asr ikkinchi
yarmida Movarounnahr, Xorazm va Xurosonni o‘z ichiga olgan markazlashgan
davlatning barpo etilishi, Buxoro xonligi siyosiy hayotida ma’lum darajada
barqarorlikni ta’minladi. O‘sha davrda siyosiy boshboshdoqliklarga va o‘zaro taxt
uchun kurashlarga barham berib, o‘lkada osoyishtalikni o‘rnatish mamlakatdagi
yirik mulk egalari, hunarmand va savdogarlar ko‘pchilik qismining ham istagi edi.
Garchi Abdullaxon II bu maqsadga tinimsiz harbiy harakatlar natijasida
erishib, xonlik aholisi ijtimoiy hayotida notinchliklarni yuzaga keltirgan bo‘lsa
ham, o‘zaro ichki nizo va janglarga qisqa muddat bo‘lsada barham berdi.
Abdullaxon II tomonidan hokimiyat boshqaruvini yagona markaz ostiga
birlashtirgan. Mamlakatni markazlashtirish nafaqat hududiy birlik, balki, iqtisodiy
jihatdan markazlashtirishni ham talab qiladi. Jumladan, pul birligini joriy etish va
yagona pul siyosatini o‘tkazish davlat mustaqilligi va mustahkamligining asosiy
mezonlaridan biri hisoblanadi. XVI asr ikkinchi yarmiga kelib, har bir 58 58

51viloyat hokimlari tomonidan tangalar zarb

52qilinishi pulning qadrsizlanishiga olib kelgan va bu kayfiyatlar yanada
kuchayishiga sabab bo‘lgan; asosiysi esa ichki va tashqi savdoga salbiy ta’sir
ko‘rsatgan. Kumush tangalarning davlat va bozordagi qadri tushib ketishi
natijasida, ular muomaladan chiqqan. Dastlab Abdullaxon II kumush tangalar
chiqarishni markazlashtirish maqsadida ko‘pgina zarbxonalarni berkitgan. Faqat
ayrimlarigagina mis tangalar ishlab chiqarishga ruxsat bergan. Kumush tangalarni
zarb qilish Buxoroda yo‘lga qo‘yilgan. Buxoro zarbxonalari butun xonlikni
kumush tanga bilan ta’minlagan va ular mamlakatning har bir burchagiga yetib
borgan. Uning qiymati o‘ttiz mis tangaga teng bo‘lgan.
Shuningdek, 1581 yil 13 oktyabrda Abdullaxon II farmoniga binoan oltin
tangalarning zarb qilinishi markaziy hokimiyat mavqeini kuchaytirish bilan birga
davlatning ichki va xalqaro miqyosdagi savdo-sotiq ishlari yaxshilanishiga yordam
bergan. Shuningdek, Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida
Abdullaxon II davrida zarb qilingan tangalar halqaro bozorda yuqori mavqega ega
bo‘lganligi e’tirof etilgan. Xonlikda sug‘orish inshootlarining qurilishi qishloq
xo‘jaligi rivojlanishiga, buning natijasida esa ishlab chiqarishning
takomillashuviga sabab bo‘lib, xonlik markazlashuvini yanada mustahkamlagan.
Mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishi, yagona pul siyosatining o‘tkazilishi, yangi
savdo rastalari, karvonsaroylarning barpo etilishi, karvon yo‘llarining qayta
ta’mirlanishi albatta faqatgina ichki savdo-sotiqning emas, balki tashqi savdoning
ham yuksalishiga olib kelgan. Davlatning hududiy va iqtisodiy jihatdan
birlashtirilishi natijasida qo‘shni davlatlar oldidagi mavqei yanada o‘sgan va bu
Qozoq va Yorkend xonliklari tomonidan siyosiy, iqtisodiy jihatdan qudratli
markazlashgan davlat sifatida tan olinib, ular bilan munosabatlar yaxshilanishiga
olib kelgan.
XVI asr ikkinchi yarmida Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi harbiy
ittifoqchilik aloqalarining kuchayishi o‘zaro diplomatik aloqalarning avvalgiga
nisbatan yaxshilanishiga sabab bo‘lgan. Buxoro va Dashti qipchoq o‘rtasidagi
aloqalar o‘zaro elchilik almashinuvi orqali ham olib borilgan. 1579 yilning 59 59
o‘zida ikki marta Dashti qipchoqdan elchi kelganligi va unga javoban Abdullaxon

53II o‘z elchisi bilan birga xat jo‘natganligi fikrimizni tasdiqlaydi. Tadqiqot jarayonida

54aniqlangan ma’lumotlar, ular o‘rtasidagi elchilik aloqalari doimiy ravishda olib
borilgan deb xulosa qiladi. Yuqorida keltirilgan manba va adabiyotlardagi
ma’lumotlarga asoslanib shuni ta’kidlash lozimki, bu xalq o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqalarda Buxoro, Samarqand, Toshkent, Sirdaryobo‘yi viloyatlari markaz
vazifasini o‘tagan. Buxoro, Dashti qipchoq va Hindiston aholisi o‘rtasida siyosiy
va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi o‘z o‘rnida madaniy aloqalarga ham ta’sirini
o‘tkazmay qolmagan. Bu davltlar o’rtasidagi aloqalarning aksariyati abadiy
do’stlik bilan tugagan.

55Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” Ma’naviyat nash. T. 2008.
2. Азамат Зиё. “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи”., Т.: 2001.
3. Алимова “Ўрта Осиёнинг чет эл шарқи билан алоқалари ХIV – ХVII асрлар”.,
Т.; 2009.
4. Аминов. “ХВИ – ХХ асрдаги Ўрта Осиё Россия билан тарихий иқтисодий
алоқалари”. Т.: 1958.
5. Б. Аҳмедов. “Тарихдан сабоқлар”. Т.: 1994.
6. Б.Аҳмедов. “Ўзбек улуси”., Т.:1992.
7. Баракаэв “Бухоро тарихи энг қадимги даврдан Улуғ октябр инқилобигача”., Т.:
2003.
8. Эрматов. “Ўрта Осиё Россия ва Ҳиндистон халқлари ўртасидаги дўстона
алоқалар тарихи”. Ўзб ССР Дав Т. 1959.
9. Муҳаммаджонов. “Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатларига доир
манбалар”. Т:. 1957.
10. A.Zamonov. “Buxoro xonligi tarixi”., T.: 2021.
11. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномайи
шохий) Биринчи нашр / I жилд. Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга
тайёрловчи, сўз боши ва изоҳлар муаллифи Б.А. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1966.
12. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома. / II жилд.
Форсчадан С. Мирзаэв таржимаси, нашрга тайёрловчилар тарих фанлари
кандидатлари Р. Ғофурова, А. Жувонмардиэв, Б. Аҳмедов. - Тошкент: Фан,
1969.
13. Madraimov, G. Fuzailova. Manbashunosli. T.: 2008.
14. N.Oblomurodov, A.Hazratqulov, F.Tolipov, N. Tursunov. O’zbekiston tarixi., T.:
2011.
15. Maradjabova F. E. К историй Ташкентского Восстачния 1558 года. Markaziy
Osiyo tarixi: manbashunoslik va tarixshunoslik izlanishlar. I ilmiy to’plam T. 2009.

5616. Nizomiddinov XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyo Hindiston munosabatlari. T.: 1966.
17. M. M. Xayrullaaev O’zbek diplomatiyasi tarixi Sharq.. T. 1994.

kurs ishi

Sotib olish