Hoyvonot olamida psixik funksiyalar evolyutsiyasi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	2.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

54 Sotish

Hoyvonot olamida psixik funksiyalar evolyutsiyasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Abu Rayhon Beruniy Nomidagi
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Sport faoliyati,pedagogika va psixologiya fakulteti
“Amaliy psixologiya” ta’lim yo‘nalishi 3 – kurs 231-guruh talabasi
“Umumiy psixologiya” fanidan tayyorlagan
KURS ISHI
Mavzu: “Hoyvonot olamida psixik funksiyalar evolyutsiyasi”
Topshirdi: .
Qabul qildi: .
Urganch-2025

2 MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………….….………3
I BOB. PSIXIK FUNKSIYALARNING PAYDO BO‘LISHI VA
DASTLABKI SHAKLLARI
1.1. Psixikaning kelib chiqishi haqidagi ilmiy qarashlar …………………….…..6
1.2. Hayvonlarda sezgi va idrokning evolyutsion rivojlanishi …………….....…10
1.3. Oddiy reflekslar va instinktlarning psixik jarayonlardagi o‘rni …..…..……20
II BOB. HAYVONLARDA MURAKKAB PSIXIK FUNKSIYALARNING
RIVOJLANISHI
2.1. Xotira va o‘rganish jarayonlarining evolyutsiyasi ……………..……..……23
2.2. Hayvonlar xulq-atvorida emotsiya va motivatsiya ……………….…..……28
2.3. Yuqori hayvonlarda tafakkur elementlari va intellekt ………………..……30
XULOSA ……………………………………………………………………….36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………..……….…37

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Hoyvonot olamida psixik funksiyalar
evolyutsiyasi bugungi kunda biologiya va psixologiya fanlari uchun dolzarb
mavzulardan biridir. Hayvonlarning xatti-harakati, atrof-muhitga moslashuvi va
ijtimoiy munosabatlarini chuqur tushunish psixik jarayonlarning evolyutsion
rivojlanishini o‘rganishga bog‘liq. Psixik funksiyalarning shakllanishi
hayvonlarning omon qolish strategiyalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
ovqat topish, xavfli vaziyatlardan qochish, ko‘payish va hududni himoya qilish
kabi hayotiy xatti-harakatlar psixik jarayonlarning rivojlanganligiga bog‘liq. Shu
nuqtai nazardan, hayvonlarda idrok, xotira, o‘rganish va hissiy reaksiyalarni
o‘rganish ilmiy tadqiqotlar uchun muhim ahamiyatga ega.Bundan tashqari, psixik
funksiyalar evolyutsiyasi murakkab biologik tizimlarning rivojlanishi bilan
bog‘liq. Nerv tizimi va miya tuzilmalari rivojlangan sari hayvonlarning xulq-
atvori murakkablashadi. Masalan, sutemizuvchilar va qushlarda ijtimoiy xulq-
atvor va kommunikatsiya jarayonlari yuqori darajada rivojlangan. Bu esa
hayvonlar ekologik va ijtimoiy muhitga moslashish qobiliyatini oshiradi.
Shuningdek, psixik jarayonlarni o‘rganish insonning hayvonlar bilan muloqotini,
ularni parvarishlash va muhofaza qilish metodlarini rivojlantirishga yordam
beradi. Shu sababli, hayvonot olamida psixik funksiyalarning evolyutsiyasini
tadqiq etish nazariy va amaliy jihatdan juda dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasim Psixik funksiyalarning
hayvonlar olamidagi evolyutsiyasi masalasi ko‘plab olimlar tomonidan tadqiq
qilingan. Xususan, Charles Darwin hayvonlarning xatti-harakati va psixik
jarayonlarini tabiiy tanlanish kontekstida tahlil qilgan. Lorenz va Tinbergen kabi
etologlar esa hayvonlarning ijtimoiy xulq-atvori va o‘rganish jarayonlarini
eksperimental tadqiq etganlar. Zamonaviy neyropsixologiya va etologiya
sohalarida turli hayvon turlarida idrok, xotira, hissiyot va o‘rganish
jarayonlarining evolyutsion xususiyatlari chuqur o‘rganilgan.

4Biroq, psixik funksiyalarning murakkabligi va turlicha turlardagi ijtimoiy
moslashuvi bo‘yicha tadqiqotlar hali ham to‘liq emas. Ayniqsa, omurgasizlar va
sudraluvchilar psixik jarayonlari kam o‘rganilgan bo‘lib, ular bilan solishtirganda
sutemizuvchilar va qushlarda psixik funksiyalar ancha rivojlanganligi
ko‘rsatilgan. Shu bois, har bir hayvon turida psixik jarayonlarning xususiyatlarini
o‘rganish va ularni evolyutsion kontekstda solishtirish ilmiy jihatdan muhim
hisoblanadi. Shu tariqa, mavzu psixika evolyutsiyasini tadqiq etishning dolzarb
ilmiy masalalarini ochib beradi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining nazariy
ahamiyati hayvonot olamida psixik funksiyalarning evolyutsion rivojlanishini
ilmiy nuqtai nazardan tushunishga yordam beradi. Bu mavzu biologiya, etologiya
va psixologiya fanlari uchun psixik jarayonlarning shakllanishi va rivojlanishi
haqidagi bilimlarni boyitadi. Hayvonlarda idrok, xotira, o‘rganish va hissiy
jarayonlarning evolyutsion xususiyatlarini tadqiq etish turli fanlararo
tadqiqotlarga asos bo‘la oladi. Nazariy jihatdan ish hayvonlarning xatti-harakati,
murakkab xulq-atvori va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini izchil yoritishga imkon
beradi.
Amaliy ahamiyati esa kundalik hayot va ilmiy tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi.
Tadqiqot natijalari hayvonlarni parvarishlash, ularni ekologik muhitga
moslashtirish, biologik monitoring va hayvonlar bilan inson muloqotini
optimallashtirishda foydali bo‘ladi. Shuningdek, hayvonlarning psixik
funksiyalarini tushunish ekologik va etologik tadqiqotlarda, biologik xavfsizlik
va muhofaza qilish dasturlarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Murakkab psixik
jarayonlarning evolyutsion ahamiyatini aniqlash insonning tabiat bilan uyg‘un
muloqotini va hayvonot olamining barqarorligini ta’minlashga hissa qo‘shadi.
Shu tariqa, kurs ishi nazariy bilimlarni kengaytirish va amaliy tadbiq etishda
muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining obyekti — hayvonot olamida psixik funksiyalar va
ularning evolyutsion rivojlanishi.

5Kurs ishi mavzusining predmeti — turli hayvon turlarida psixik
jarayonlarning shakllanishi, evolyutsion darajasi va ekologik-ijtimoiy sharoitlar
bilan bog‘liqligi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — hayvonot olamida psixik funksiyalarning
evolyutsion rivojlanishini o‘rganish, ularning murakkabligi va adaptiv
ahamiyatini aniqlash.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Psixik funksiyalar tushunchasi va ularning xususiyatlarini aniqlash.
 Hayvonlar olamida psixik jarayonlarning evolyutsion rivojlanishini tadqiq
etish.
 Turli hayvon turlarida idrok, xotira, o‘rganish va ijtimoiy xulq-atvor
evolyutsiyasini tahlil qilish.
 Psixik funksiyalarni o‘rganishda qo‘llaniladigan metodlarni ko‘rib chiqish.
 Evolyutsion jarayonlarning ekologik va ijtimoiy omillar bilan bog‘liqligini
o‘rganish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, olti
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat

6I Bob. Psixik funksiyalarning paydo bo‘lishi va dastlabki shakllari
1.1. Psixikaning kelib chiqishi haqidagi ilmiy qarashlar
Psixika tushunchasi inson va hayvonlarning xatti-harakatini tushunish bilan
bog‘liq bo‘lib, uning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida ko‘plab ilmiy qarashlar
mavjud. Psixikaning evolyutsion kelib chiqishi masalasi XIX asrning o‘rtalarida
Charles Darwin (1809–1882) tomonidan ilgari surilgan nazariyalar bilan
boshlanadi. Darvinning 1859 yilda nashr etilgan “Turlarning kelib chiqishi”
asarida u hayvonlarning xatti-harakatlari va psixik jarayonlarini tabiiy tanlanish
jarayoni bilan bog‘lagan. Darwin psixik jarayonlarni hayvonlarning omon qolish
strategiyasi sifatida tushuntirgan va ular biologik adaptatsiyaning ajralmas qismi
ekanligini ta’kidlagan.Shuningdek, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Alfred
Russel Wallace (1823–1913) ham tabiiy tanlanish nuqtai nazaridan psixik
funksiyalarning evolyutsiyasini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan. Wallace
hayvonlar xatti-harakati va hissiy reaksiyalarini tabiatdagi hayotiy vaziyatlar
bilan bog‘lagan. U fikricha, psixik jarayonlar hayvonlarning muhitga moslashuvi
va omon qolishida muhim rol o‘ynaydi. Shu davrda psixikaning kelib chiqishi va
rivojlanishi masalasi biologik va etologik tadqiqotlarning markaziga aylangan. 1
XX asrda psixikaning kelib chiqishi bo‘yicha tadqiqotlar yanada chuqur
rivojlandi. Bu davrda psixikaning biologik asoslarini va hayvonlarning xatti-
harakatlarini ilmiy asosda tushuntirishga qaratilgan tadqiqotlar keng tarqaldi.
Psixikaning evolyutsion ildizlarini o‘rganishning muhim bosqichi sifatida Ivan
Pavlov (1849–1936)ning ilmiy ishlari ajralmas hisoblanadi. Pavlov psixikaning
dastlabki shakllarini, xususan, refleksiv jarayonlarni o‘rganish bilan
shug‘ullangan. Uning shartli reflekslar nazariyasi hayvonlarning o‘rganish
jarayonlarini ilmiy tahlil qilishda yangi ufqlarni ochdi. Pavlov itlar ustida olib
borgan eksperimentlari orqali oddiy reflekslardan murakkab shartli reflekslarning
paydo bo‘lish mexanizmini aniqladi.
1
Abdullayeva D. Hayvonlarning xulq-atvori va psixik jarayonlar. – Toshkent: 2015. – 248 b.

7Pavlovning tadqiqotlari psixikaning biologik va fiziologik asoslarini ochib
berdi. U xulq-atvorni faqatgina instinktiv jarayon sifatida emas, balki muhit bilan
o‘zaro ta’sir natijasida shakllanadigan murakkab fenomen sifatida ko‘rdi. Shu
bilan birga, Pavlovning ishlari psixologiya va etologiya fanlariga mustahkam
nazariy asos yaratdi. Shartli reflekslar orqali hayvonlarning o‘rganish va adaptiv
javob berish qobiliyati aniqlandi. Bu esa psixik jarayonlarning dastlabki
shakllarini tushunish va ularning evolyutsion rivojlanishini izchil tahlil qilish
imkonini berdi.
Shuningdek, XX asrda Konrad Lorenz (1903–1989) va Nikolaas Tinbergen
(1907–1988) etologik tadqiqotlarda psixikaning evolyutsion jihatlarini yoritishda
muhim rol o‘ynadi. Lorenz o‘zining 1935 yilda nashr etilgan ishida qushlarning
g‘avvoslash xatti-harakatini o‘rganib, tug‘ma va instinktiv psixik jarayonlarni
aniqladi. U qushlarning tug‘ma xulq-atvori va unga moslashish mexanizmlarini
ilmiy asosda tahlil qildi. Lorenzning nazariyasi shuni ko‘rsatdiki, psixik
jarayonlar hayvonlarning atrof-muhitga moslashuvi va omon qolishida markaziy
ahamiyatga ega.
Tinbergen esa hayvonlarning xulq-atvoridagi naqshlarni kuzatish va tajribalar
orqali psixik jarayonlarning adaptiv ahamiyatini o‘rganishga e’tibor qaratdi. U
hayvonlar xatti-harakati va psixik jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qilib,
psixikaning biologik va evolyutsion ildizlarini aniqladi. Tinbergenning ishlari
psixik funksiyalarni evolyutsion kontekstda o‘rganish imkonini yaratdi va ilmiy
etologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Shu tariqa, Pavlov, Lorenz va
Tinbergenning ilmiy ishlari psixikaning dastlabki shakllarini va evolyutsion
rivojlanishini chuqur tushunishga imkon berdi.
Lorenzning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, qushlarning instinktiv xatti-harakati
tug‘ma reflekslar va adaptiv javoblar orqali shakllanadi. Masalan, qushlarning
g‘avvoslash xatti-harakati ekologik muhit bilan bevosita bog‘liq bo‘lib,
hayvonlarning omon qolish strategiyasini belgilaydi. Lorenzning ishlari orqali
psixik jarayonlar faqat reflekslar bilan cheklanmaydi, balki hayvonlarning

8ijtimoiy va ekologik sharoitlariga moslashish jarayonida ham muhim rol o‘ynashi
aniqlangan.
Tinbergenning kuzatuv va tajribalari psixik jarayonlarning murakkabligini
ochib berdi. U hayvonlarning xulq-atvorini turli ekologik sharoitlarda tahlil qilib,
psixik funksiyalarning adaptiv ahamiyatini ko‘rsatdi. Shu bilan birga, u psixik
jarayonlarning biologik va ekologik determinantlarini aniqladi. Tinbergenning
ishlari hayvonlarning o‘rganish, idrok va xotira jarayonlarini evolyutsion
kontekstda tushunishga yordam berdi. 2
XX asr tadqiqotlarida psixikaning evolyutsion rivojlanishi ikki asosiy
yo‘nalishda o‘rganildi: biologik asoslar va etologik nazariya. Biologik
yo‘nalishda Pavlovning shartli reflekslar nazariyasi, nerv tizimi va fiziologik
mexanizmlar asosida psixik jarayonlarni tushuntirdi. Etologik yo‘nalishda esa
Lorenz va Tinbergenning kuzatuv va tajribalari psixik funksiyalarning murakkab
xatti-harakatlar bilan bog‘liqligini ochib berdi. Bu ikki yo‘nalish psixikaning
dastlabki shakllarini va evolyutsion ildizlarini chuqur tushunishga yordam berdi.
Psixikaning kelib chiqishi haqidagi ilmiy qarashlar orasida biologik yondashuv
ham muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuvga ko‘ra, psixik jarayonlar hayvonlarning
nerv tizimi va miya tuzilmalari bilan chambarchas bog‘liq. Neyropsixologlar,
xususan, Aleksandr Luria (1902–1977) va Donald Hebb (1904–1985), nerv tizimi
va psixik jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganib, hayvonlar va insonlarning
psixik funksiyalarini taqqoslab tahlil qilganlar. Ularning tadqiqotlari psixik
jarayonlarning biologik asoslarini aniqlashga yordam berdi.
Psixikaning kelib chiqishi bo‘yicha boshqa qarashlar esa antropologik va
ijtimoiy yondashuvni o‘z ichiga oladi. Frans Boas (1858–1942) va Bronislaw
Malinowski (1884–1942) antropologik tadqiqotlarda inson va hayvonlarning
ijtimoiy xulq-atvori va o‘rganish jarayonlarini tadqiq etib, psixik jarayonlarning
madaniy va ijtimoiy kontekstda shakllanishini ko‘rsatgan. Shu bilan birga,
2
Alimov A. Etologiya asoslari. – Toshkent: 2012. – 312 b.

9hayvonlarda psixik funksiyalar faqat biologik adaptatsiya emas, balki ijtimoiy va
ekologik sharoitlar bilan ham bog‘liq ekanligi aniqlangan.
Bugungi kunda psixikaning kelib chiqishi va dastlabki shakllarini o‘rganish
uchun molekulyar biologiya, genetika va neyroetologiya metodlaridan
foydalaniladi. Masalan, Eric Kandel (1929–2022) neyropsixologik tadqiqotlarda
xotira va o‘rganish jarayonlarining molekulyar mexanizmlarini aniqladi. Shu
bilan birga, hayvonlarda neyron tarmoqlar va sinaptik plastiklikni o‘rganish
psixik jarayonlarning evolyutsion ildizlarini tushunishga imkon yaratadi.
Psixik funksiyalarning dastlabki shakllari asosan refleksiv va instinktiv xatti-
harakatlar bilan ifodalanadi. Omurgasizlarda, masalan, qurtlar va chigirtkalarda
psixik jarayonlar oddiy reflekslar bilan cheklangan. Shunga qaramay, ular ham
atrof-muhitga moslashish va omon qolish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Shu
tariqa, psixika dastlabki evolyutsion bosqichlarda hayvonlarning hayotiy
ehtiyojlariga javob beradigan mexanizm sifatida shakllangan.
Omurgalilarda esa psixik jarayonlar yanada murakkablashadi. Baliq,
amfibiyalar va sudraluvchilarda idrok, xotira va o‘rganish jarayonlari mavjud
bo‘lib, ular muhit bilan moslashuvni ta’minlaydi. Sutemizuvchilar va qushlarda
esa psixik funksiyalar yuqori darajada rivojlangan bo‘lib, murakkab ijtimoiy
xulq-atvor va kommunikatsiyani boshqaradi. Shu bilan birga, hayvonlarning
psixik jarayonlari biologik, ekologik va ijtimoiy omillar bilan chambarchas
bog‘liqdir.
Shu tariqa, psixikaning kelib chiqishi bo‘yicha ilmiy qarashlar bir necha asosiy
yo‘nalishda rivojlangan: biologik adaptatsiya, instinkt va reflekslar, evolyutsion
tanlanish, ijtimoiy va ekologik omillar. Har bir yo‘nalish hayvonlarning psixik
jarayonlarini tushunish va ularning evolyutsion rivojlanishini tahlil qilish
imkonini beradi. Ilmiy tadqiqotlar ko‘rsatadiki, psixik funksiyalar hayvonlarning
omon qolish qobiliyati va murakkab xatti-harakatlarini shakllantirishda markaziy
rol o‘ynaydi.

10Bugungi kunda psixika evolyutsiyasi sohasida tadqiqotlar davom etmoqda.
Zamonaviy etologiya, neyropsixologiya va molekulyar biologiya metodlari psixik
jarayonlarning ildizlarini aniqlashga yordam beradi. Shu bilan birga,
hayvonlarning xulq-atvori va psixik funksiyalarini taqqoslash inson va hayvon
psixikasini chuqur tushunish imkonini yaratadi. Natijada, psixikaning kelib
chiqishi va dastlabki shakllarini o‘rganish biologiya, psixologiya, etologiya va
antropologiya fanlari uchun muhim ilmiy yo‘nalish bo‘lib qolmoqda.
1.2. Hayvonlarda sezgi va idrokning evolyutsion rivojlanishi
Hayvonlarda sezgi va idrokning evolyutsion rivojlanishi psixikaning eng
asosiy va dastlabki shakllarini tashkil qiladi. Sezgi organlari hayvonlarning atrof-
muhitni qabul qilish va unga moslashish qobiliyatini belgilaydi. Oddiy
organizmlardan tortib murakkab sutemizuvchilargacha sezgi tizimlari hayotiy
muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, evolyutsiya davomida moslashuvchanlik va
adaptiv xatti-harakatlarni shakllantirdi.
Omurgasizlar, masalan, qurtlar, chigirtkalar va hasharotlarda sezgi organlari
oddiy, lekin samarali. Ushbu hayvonlar atrof-muhitdagi yorug‘lik, harorat,
shamol va kimyoviy signallarni qabul qilish orqali xatti-harakatlarini
moslashtiradi. Charles Darwin (1809–1882) “Turlarning kelib chiqishi” asarida
bu jarayonlarni biologik adaptatsiyaning asosiy omili sifatida tasvirlagan.
Darwinning fikricha, sezgi tizimlarining rivojlanishi hayvonlarning omon qolish
qobiliyatini oshiradi.
Baliq va amfibiyalarda sezgi tizimlari murakkablashadi. Masalan, baliqlarda
suyuqlikdagi kimyoviy signalni qabul qiluvchi olfaktor tizimlar va suv oqimlarini
sezuvchi liniya organi mavjud. Bu organlar baliqlarga ovni aniqlash, xavfdan
qochish va guruh bilan koordinatsiyada harakat qilish imkonini beradi. Shu
davrda rus biologlari, xususan, I.P. Pavlov (1849–1936), tajribalarda hayvonlarda
sezgi va idrok jarayonlarini aniqlashga e’tibor qaratgan. Pavlovning shartli
reflekslar nazariyasi sezgi organlari orqali olingan signalning xatti-harakatlarni
shakllantirishdagi rolini ochib berdi.

111-2 -rasmIvan Pavlov va it tajribasi ko‘rinishi — psixika evolyutsiyasi va
hayvon xatti - harakatini o‘rganishda klassik ilmiy tajriba misoli.
Sudraluvchilar va qushlarda sezgi tizimlari yanada rivojlangan bo‘lib, ular
rang, shakl va harakatni aniq qabul qilishga qodir. Konrad Lorenz (1903–1989)
qushlarda vizual sezgi va tug‘ma instinktlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganib,
sezgi organlari evolyutsiyasining psixik jarayonlarga ta’sirini ko‘rsatdi.
Lorenzning tadqiqotlariga ko‘ra, qushlarda sezgi organlari orqali olingan

12ma’lumotlar g‘avvoslash, ozuqa topish va ijtimoiy muloqot jarayonlarini
boshqaradi.
Sutemizuvchilarda sezgi va idrokning rivojlanishi yanada murakkab va yuqori
darajada ifodalanadi. Masalan, primatlar rangni, shaklni, yuz ifodalarini aniqlash
orqali ijtimoiy vaziyatlarni tushunadi. Nikolaas Tinbergen (1907–1988)
hayvonlarning xulq-atvorini kuzatish orqali sezgi organlari va idrokning
evolyutsion ahamiyatini yoritdi. Tinbergen tadqiqotlarida hayvonlarning ovqat
topish, xavfdan qochish va guruh ichida kommunikatsiya jarayonlari sezgi va
idrok orqali boshqarilishi aniqlangan. 3
Hayvonlarning idroki ular yashaydigan ekologik muhitga moslashgan bo‘ladi.
Yirtqich hayvonlarda ko‘rish, hid bilish va eshitish juda rivojlangan bo‘lib, ular
o‘ljani aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘lja hayvonlarda esa aksincha, xavfni
tez sezish, tez harakatlanish va yashirinib qolish kabi idrok jarayonlari ustuvor
bo‘ladi. Bu moslashuvchanlik psixikaning biologik asosga tayanishini yana bir
bor tasdiqlaydi.Hayvon psixikasining yana bir muhim jihati – motivatsiya va
hissiy holatlar. Har bir hayvonning xatti-harakati ichki ehtiyojlar: ochlik,
chanqoqlik, himoyalanish zaruriyati, juftlashish instinkti kabi omillar bilan
boshqariladi. Bu ehtiyojlar hayvonni faoliyatga undaydi va uning psixik holatini
belgilaydi. Ba’zi hayvonlarda qo‘rquv, agressiya, quvonchga o‘xshash hissiy
reaktsiyalar kuzatilishi ilmiy jihatdan tasdiqlangan.
Psixikaning eng yuqori shakli elementar tafakkur bo‘lib, u asosan yuqori
darajada rivojlangan sutemizuvchilar – maymunlar, delfinlar, fillar va ayrim
qushlarda uchraydi. Elementar tafakkur hayvonning vositali vazifalarni bajarishi,
oddiy muammolarni hal qilishi, predmetlar o‘rtasidagi sabab-natija aloqalarini
sezish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Masalan, shimpanzelar tayoqchadan
foydalanib o‘lja olishlari, qarg‘alar halqalarni ketma-ket bo‘g‘inlab suv darajasini
ko‘tarish orqali ozuqa olishlari bunga misol bo‘la oladi.
3
Bobojonov Sh. Hayvonlar psixikasi va o‘rganish jarayonlari. – Samarqand: 2018. – 276 b.

131.1.1-rasm “Hayvonlarda psixik faoliyat va miyaning morfologik
asoslari”
Ontogenez jarayonida hayvon psixikasining shakllanishi bosqichma-bosqich
kechadi. Hayvon tug‘ilganidan boshlab sezgi organlari, harakat faoliyati, ijtimoiy
munosabatlari rivojlanadi. Masalan, ko‘plab sutemizuvchilar tug‘ilganda zaif
ko‘rish va eshitish qobiliyatiga ega bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan nerv tizimining
yetilishi ularni faol va muvozanatli xulqqa olib keladi. Ijtimoiy hayvonlarda
psixikaning rivojlanishi guruh ichidagi munosabatlar bilan chambarchas bog‘liq
bo‘ladi.
Hayvonlarning psixik faoliyati xususiyatlari

141. Biologik maqsadga yo‘naltirilganlik
Hayvonlarning psixik faoliyati avvalo ularning biologik ehtiyojlarini
ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Ya’ni har bir psixik jarayon – sezgi, idrok,
o‘rganish yoki instinkt – hayvonning yashab qolishi, oziq topishi, xavfdan
qochishi yoki ko‘payishiga xizmat qiladi. Hayvonning miyasi va nerv tizimi
tashqi muhitdagi signallarni qayta ishlaganida, bu signallarni faqat “ko‘rish” yoki
“eshitish” uchun emas, balki ular asosida maqsadga yo‘naltirilgan xatti-harakatni
bajarish uchun qabul qiladi. Masalan, och hayvon o‘lja izlashga undaladi, bu
jarayonda uning hid bilish, ko‘rish va eshitish tizimlari faol ishlaydi. Uchrashish
mavsumi boshlanganda esa instinktiv ravishda juft izlashga o‘tadi. Bu holat shuni
ko‘rsatadiki, hayvonning psixik faoliyati tasodifiy yoki tartibsiz emas, balki
hayotiy zaruratlar bilan boshqariladi. Tirik mavjudotning ichki ehtiyojlari psixik
jarayonlarni doimiy ravishda faollashtirib turadi.
2. Instinktlar asosida boshqarilishi
Hayvonlar psixikasining asosiy poydevorlaridan biri instinktdir – tug‘ma,
irsiy, oldindan “dasturlashtirilgan” xulq shakli. Instinktlar hayvonning tur sifatida
yashab qolishi uchun zarur bo‘lgan harakatlarni avtomatik tarzda tashkil qiladi.
Masalan, qushning uya qurishi, arining gul changini yig‘ishi, mushukningBiologik maqsadga yo‘naltirilgan.
Instinktlar asosida boshqariladi.
Reflektor tamoyilga tayanadi.
Sezgi organlari rivoji bilan bog‘liq.
Tashqi muhitga moslashuvchan.
O‘rganish va tajriba orttirish qobiliyatiga ega.
Idroki yashash muhitiga moslashgan.

15bolalarini himoya qilishi yoki chumolilarning murakkab uyasi – bularning
hammasi instinktiv xulqlardir. Instinktlar hayvon tug‘ilgandan so‘ng darhol yoki
ma’lum yoshga yetganda ishga tushadi. Instinktga asoslangan xulq atrofdagi
o‘zgaruvchan sharoitlarda ham ancha barqaror bo‘lib, hayvonning tajribasiga
bog‘liq bo‘lmaydi. Shu bois instinktlar psixikaning eng qadimgi va asosiy shakli
hisoblanadi. Instinktlar orqali hayvon har qanday murakkab sharoitda ham
biologik ehtiyojlarini bajarishga qodir bo‘ladi. 4
3. Reflektor tamoyilga tayanishi Hayvon psixikasining fiziologik asosini
reflekslar tashkil qiladi. Refleks – bu tashqi ta’sirga nerv tizimi orqali beriladigan
tezkor va aniq javobdir. Sechenov va Pavlovning tadqiqotlariga ko‘ra, har qanday
psixik jarayon reflekslar majmuasining murakkab shaklidir. Shartsiz reflekslar
tug‘ma bo‘lib, masalan, ko‘z qirrashishi yoki og‘riqqa javoblar shular jumlasidan.
Shartli reflekslar esa tajriba asosida shakllanadi, masalan, itning qo‘ng‘iroq
ovozini ovqat bilan bog‘lab o‘rganishi. Reflektor tamoyil hayvonning butun
psixik faoliyatini boshqaradi: sezish, xulq namoyon qilish, o‘rganish ham
reflekslar asosida amalga oshadi. Bu tamoyil tufayli hayvon tashqi muhitga tez,
mos va manfaatga yo‘naltirilgan tarzda javob bera oladi. Reflekslarning
takomillashuvi psixikaning murakkab shakllarining paydo bo‘lishiga olib keladi.
4. Sezgi organlari rivoji bilan bog‘liqligiHayvon psixikasining rivoji ularning
sezgi organlarining qanchalik takomillashganiga chambarchas bog‘liq. Tashqi
muhitdan kelayotgan signallar birinchi bo‘lib aynan sezgi organlari orqali qabul
qilinadi. Ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish va sezish organlarining
rivojlanish darajasi har bir tur uchun turlicha bo‘ladi. Yirtqichlarda ko‘rish juda
o'tkir bo‘lsa, itlarda hid bilish ajralib turadi. Qushlarda uzoq masofani ko‘rish
qobiliyati boshqalarga nisbatan kuchli. Sezgi organlarining rivojlanganligi
hayvonning atrof-muhitni qanchalik aniq qabul qilishini belgilaydi. Qabul qilish
4
Васильев А. Г. Основы зоопсихологии и сравнительной психологии. – Москва:
Академический проект, 2021.

16sifati oshgan sari psixik faoliyat ham murakkablashadi. Shunday qilib, sensor
tizim hayvonning psixik olamining asosiy eshigi hisoblanadi.
5. Tashqi muhitga moslashuvchanlik Hayvonlarning psixik faoliyati
moslashuvchan bo‘lib, ular turli sharoitlarda o‘z xulqlarini o‘zgartira oladilar.
Moslashuvchanlik – evolyutsiya davomida shakllangan muhim yutuqdir.
Masalan, quyon xavf sezsa, darhol yashirinadi, yirtqich bo‘lsa quvishga tushadi.
Asalarilar gul o‘zgarishiga qarab yo‘nalishini o‘zgartiradi. Ko‘plab hayvonlar
yangi joyga tushganda avval uni tadqiq qiladi, xavfsizligini tekshiradi, keyin
faoliyat boshlaydi. Bu jarayonning barchasi psixikaning moslashuvchanligidan
dalolat beradi. Agar psixika moslashuvchan bo‘lmaganida, hayvonlar
o‘zgaruvchan tabiatda yashab qololmagan bo‘lardi. Xulqning moslashuvchanligi
hayvonning ehtiyojlari va tashqi sharoit o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi.
6. O‘rganish va tajriba orttirish qobiliyati Hayvonlarning psixik faoliyatidagi
eng muhim xususiyatlardan biri – bu o‘rganishdir. Shartli reflekslar –
o‘rganishning eng sodda shaklidir. Hayvon muayyan harakat natijasida ijobiy
yoki salbiy oqibat bo‘lishini eslab qoladi va keyingi safar xatti-harakatini shu
asosda o‘zgartiradi. Masalan, mushuk labirintdan chiqish yo‘lini topishni takroriy
urinishlar orqali o‘rganadi, qushlar esa oziqa manzillarini eslab qoladi.
Qushchalar uchishni mashq qilib o‘rganadi, maymunlar esa murakkab
harakatlarni tajribadan kelib chiqib shakllantiradi. O‘rganish hayvonning
individual rivojlanishida (ontogenezda) muhim rol o‘ynaydi. Tajriba orttirish
psixik faoliyatni yanada boyitadi va xulqni moslashuvchan qiladi.
7. Idroki yashash muhitiga moslashganligi Har bir hayvonning idroki aynan
o‘sha tur yashaydigan ekologik muhitning talablariga moslashgan. Masalan, suv
jonzotlari suv ostidagi tovush tebranishlarini sezishga moslashgan; yirtqichlar
o‘ljani uzoq masofadan ko‘ra oladi; tun hayvonlari qorong‘ida ko‘rish
qobiliyatiga ega. O‘lja bo‘ladigan hayvonlarda xavfni sezish organlari yuqori
darajada rivojlangan. Qushlarda fazoni idrok qilish o‘ta mukammal, chunki ular
uchish jarayonida muvozanatni saqlash, yo‘nalishni aniqlash va masofani

17baholashga majbur. Demak, idrok universal emas — balki turga xos, moslashgan
va tabiiy tanlanish jarayonida shakllangan. Bu holat psixikaning biologik
mohiyatini yanada ochib beradi. 5
8. Motivatsiya va ehtiyojlarga bog‘liqligi Hayvonlarning har bir xatti-harakati
ularning ichki ehtiyojlari tomonidan boshqariladi. Och hayvon ozuqa izlaydi,
tashna hayvon suv izlaydi, qo‘rqayotgan hayvon qochadi yoki yashirinadi.
Ulardagi motivatsiya biologik ehtiyojlardan kelib chiqadi va psixik jarayonlarni
faollashtiradi. Masalan, kuchli qo‘rquv hayvonning idrokini o‘tkirlashtiradi,
reaktsiyalarini tezlashtiradi. Juftlashish mavsumida esa instinktiv xatti-harakatlar
kuchayadi. Motivatsiyaning mavjudligi hayvon psixikasining faol va dinamik
xarakterga egaligini ko‘rsatadi. Agar ehtiyoj bo‘lmasa, mos psixik jarayon ham
faollashmaydi. Shunday qilib, har qanday xulqning ortida muayyan ichki turtki
mavjud.
9. Emotsional javoblarning mavjudligi
Ko‘plab hayvonlarda emotsional reaktsiyalar kuzatiladi: qo‘rquv,
tajovuzkorlik, xursandlikka o‘xshash holatlar, qiziqish, xavotir – bular psixologik
reaksiyalarning haqiqiy shakllaridir. Masalan, it egasini ko‘rganda dumini
likillatadi, mushuk qo‘rqsa orqa qismidagi tuklarini tik qiladi, qushlar xavf
paytida signal tovushlarini chiqaradi. Emotsiyalar hayvonning ichki holatini
ifodalaydi va xulqni boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Emotsional tizimning
mavjudligi hayvonlar psixikasi juda sodda emasligini, balki murakkab fiziologik
jarayonlarga asoslanganini ko‘rsatadi. Emotsiyalar hayvonning ijtimoiy hayotida
ham muhim o‘rin tutadi — guruh bo‘lib yashaydigan hayvonlar bir-birining
emotsiyasini sezib, unga ko‘ra xulq qiladi.
10. Elementar tafakkur unsurlarining mavjudligi Yuqori darajada rivojlangan
hayvonlar – maymunlar, delfinlar, fillar, qarg‘alar – muammoli vaziyatlarni hal
qilish qobiliyatiga ega. Bu elementar tafakkur deb ataladi. Masalan, shimpanze
5
Griffin D. Animal Minds: Beyond Cognition to Consciousness. – University of Chicago
Press, 2020.

18tayoq yordamida o‘ljani oladi, qarg‘a suv darajasini ko‘tarish uchun tosh
tashlaydi, delfinlar murakkab belgili signallar tizimini tushunadi. Elementar
tafakkur hayvonning predmetlar o‘rtasidagi aloqa va sabab-natija bog‘lanishlarini
idrok eta olishidan dalolat beradi. Bu jarayonlar instinkt yoki refleks darajasidan
ancha yuqori bo‘lib, aqliy faoliyatning dastlabki shakllari hisoblanadi. Elementar
tafakkur hayvonlarga yangi vaziyatlarga moslashish, yangi yo‘llar bilan
maqsadga erishish imkonini beradi.
1.1.2-rasm “Sezgi, idrok va refleks: hayvonlarda psixik faoliyatning
biologik mexanizmi”
Hayvon psixikasining o‘ziga xos xususiyati – uning moslashuvchanligi va
biologik maqsadga yo‘naltirilganligidir. Inson psixikasidan farqli o‘laroq,
hayvonlarda ong, murakkab tafakkur va abstrakt fikrlash mavjud emas. Biroq ular
sezish, idrok etish, eslab qolish, tajriba orttirish orqali muayyan ekologik
vazifalarni hal qila oladilar. Bu esa hayvonlarning psixik faoliyati tabiiy tanlanish
orqali shakllangan optimal tizim ekanligini ko‘rsatadi.Shunday qilib,
hayvonlarning psixik faoliyati – evolyutsion jarayon davomida shakllangan
murakkab biologik hodisa bo‘lib, sezgi, idrok, xotira, o‘rganish, instinkt va
elementar tafakkur kabi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. U hayvonning hayotiy
ehtiyojlarini qondirishga, yashab qolishga, ko‘payishga va tashqi muhitga
moslashishga xizmat qiladi. Psixikaning shakllanishi esa ontogenez jarayonida

19nerv tizimining yetilishi, sensor organlarning rivojlanishi va hayvonning
individual tajribasi orqali yuzaga keladi. Hayvon psixikasining o‘rganilishi
biologiya, zoologiya, psixologiya va etologiya fanlari uchun muhim nazariy asos
bo‘lib, tirik mavjudotlarning xatti-harakat mexanizmlarini chuqur anglash
imkonini beradi.
1.1.3-rasm Hayvon xulqi: nerv sistemi, sensorlar va psixik reaktsiyalar i
Sezgi va idrokning evolyutsion rivojlanishida ekologik muhitning roli ham
katta. Hayvonlar yashaydigan hududning turli sharoitlari sezgi tizimlarining
rivojlanishiga ta’sir qiladi. Masalan, tun yovvoyi hayvonlarda ko‘zning
yorug‘likka sezgirligi rivojlangan bo‘lsa, baliqlarda suvdagi oqim va kimyoviy
signalni sezish qobiliyati oshgan. Shu tarzda, sezgi va idrok hayvonlarning
hayotiy ehtiyojlariga moslashgan. 6
XX asrda molekulyar biologiya va neyropsixologiya metodlari sezgi va
idrokning rivojlanishini chuqur tushunishga imkon berdi. Eric Kandel (1929–
2022) neyronlar va sinapslar orqali o‘rganish jarayonlarini tahlil qilib, sezgi
6
Mirzaqulov T. Psixik jarayonlarning evolyutsiyasi. – Toshkent: 2019. – 312 b.

20orqali olingan ma’lumotning xotira va idrok bilan bog‘liqligini ko‘rsatdi.
Kandelning ishlari hayvonlarda idrokning nerv tizimi asosida evolyutsion
ildizlarini ochib berdi.Shuningdek, hayvonlarning sezgi va idrok jarayonlari
ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog‘liq. Ijtimoiy hayvonlar, masalan, qushlar
va primatlar, guruh ichidagi xatti-harakatlarni idrok va sezgi orqali boshqaradi.
Lorenz va Tinbergenning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy muhit
hayvonlarda sezgi va idrokning murakkablashishiga yordam beradi.
Sezgi va idrok evolyutsiyasi refleksiv jarayonlardan murakkab psixik
funksiyalarga o‘tishni ta’minlaydi. Hayvonlar sezgi organlari orqali olgan
ma’lumotni tahlil qilib, xatti-harakatlarini moslashtiradi. Masalan, itlarda shartli
refleks orqali yangi vazifalarni o‘rganish, qushlarda hududiy va ijtimoiy xatti-
harakatlarni boshqarish, baliqlarda xavf va ovni aniqlash kabi jarayonlar sezgi va
idrokning adaptiv rivojlanishini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda etologiya va neyropsixologiya sohalarida hayvonlarda sezgi va
idrokning evolyutsion rivojlanishi tadqiqotlari davom etmoqda. Zamonaviy
tadqiqotlar sezgi tizimlarining genetik va molekulyar asoslarini aniqlashga,
hayvonlarning xatti-harakatini bashorat qilishga imkon beradi. Shu bilan birga, bu
tadqiqotlar inson psixikasi va xulq-atvorini tushunishda ham muhim ahamiyatga
ega.
1.3. Oddiy reflekslar va instinktlarning psixik jarayonlardagi o‘rni
Oddiy reflekslar va instinktlar hayvonlarning psixik jarayonlarining dastlabki
va asosiy shakllarini tashkil qiladi. Reflekslar organizmning atrof-muhitga tez va
avtomatik javob berishini ta’minlaydi. Oddiy reflekslar biologik adaptatsiyaning
eng sodda shakli sifatida evolyutsiya jarayonida paydo bo‘lgan. Charles
Sherrington (1857–1952) o‘zining “The Integrative Action of the Nervous
System” (1906) asarida reflekslarning asosiy mexanizmlarini, nerv tizimi orqali
signal uzatishni yoritib bergan. Sherringtonning tadqiqotlari reflekslarning
markaziy nerv tizimi bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatadi.

21Ivan Pavlov (1849–1936) oddiy reflekslar va shartli reflekslarning psixik
jarayonlardagi o‘rnini o‘rganish bo‘yicha asosiy ilmiy ishlarga hissa qo‘shgan.
Pavlovning tajribalari, xususan, itlar ustida o‘tkazilgan eksperimentlar,
reflekslarning o‘rganish va psixik jarayonlarga moslashishdagi rolini aniqlashga
imkon berdi. Pavlovning shartli refleks nazariyasi hayvonlarda oddiy
reflekslardan murakkab shartli reflekslar shakllanishini tushuntirdi. Shu tariqa,
oddiy reflekslar evolyutsion bosqichlarda psixik jarayonlarning asosiy qurilish
elementi bo‘lgan.Instinktlar esa murakkab xatti-harakatlar bo‘lib, ular odatda
tug‘ma va genetika tomonidan belgilanadi. Konrad Lorenz (1903–1989) o‘zining
1935 yilda nashr etilgan ishida qushlarda instinktiv g‘avvoslash xatti-harakatini
tahlil qilgan. Lorenzning kuzatuvlariga ko‘ra, instinktlar hayvonlarning omon
qolishi, ozuqa topishi va ko‘payish jarayonida markaziy rol o‘ynaydi. Instinktiv
xatti-harakatlar reflekslardan murakkabroq bo‘lib, turli sharoitlarda avtomatik
ravishda amalga oshadi.
Nikolaas Tinbergen (1907–1988) instinktiv xatti-harakatlarni evolyutsion
kontekstda o‘rganib, ularning adaptiv ahamiyatini aniqladi. Tinbergenning
tadqiqotlariga ko‘ra, instinktlar hayvonlarning atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirida
asosiy mexanizm sifatida xizmat qiladi. Masalan, qushlarning hududiy himoya
xatti-harakatlari, baliqlarning guruh ichidagi koordinatsiyasi va
sutemizuvchilarning ov topish strategiyalari instinktiv xatti-harakatlarga
asoslangan.Oddiy reflekslar va instinktlarning psixik jarayonlardagi o‘rni
shundaki, ular hayvonlarning adaptiv xatti-harakatlarini shakllantiradi. Reflekslar
atrof-muhitdan kelgan signalga tez va avtomatik javob berishni ta’minlasa,
instinktlar murakkab va tug‘ma xatti-harakatlar orqali hayvonlarning hayotiy
ehtiyojlarini qondiradi. Shu tariqa, reflekslar va instinktlar birgalikda psixik
funksiyalarning evolyutsion rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Shuningdek, reflekslar va instinktlar o‘rganish va idrok jarayonlari uchun
poydevor yaratadi. Pavlovning tajribalarida shartli reflekslar oddiy reflekslar
asosida shakllanadi, bu esa psixik jarayonlarning murakkablashuvini ko‘rsatadi.

22Lorenz va Tinbergenning etologik kuzatuvlari instinktlarning turli ekologik va
ijtimoiy sharoitlarga moslashishini namoyon etadi. Shu bilan birga, reflekslar va
instinktlar hayvonlarning murakkab xatti-harakatlarini boshqarish mexanizmi
sifatida xizmat qiladi.
Molekulyar biologiya va neyropsixologiya metodlari ham reflekslar va
instinktlarning psixik jarayonlardagi rolini chuqur tushunishga imkon berdi. Eric
Kandel (1929–2022) o‘z tadqiqotlarida nerv tizimi va sinaptik plastiklik orqali
o‘rganish jarayonlarini tahlil qilib, oddiy reflekslar va instinktlarning psixik
funksiyalar bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatdi. Kandelning ishlari hayvonlarda
xulq-atvor va psixik jarayonlarning evolyutsion ildizlarini ochib berdi.Oddiy
reflekslar va instinktlar psixikaning dastlabki evolyutsion bosqichlarini tashkil
qiladi. Ular hayvonlarning xavfdan qochishi, ov topishi, hududiy va ijtimoiy
xatti-harakatlarni boshqarishida markaziy ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ular
murakkab psixik jarayonlarning poydevori sifatida xizmat qiladi. Hayvonlarda
xatti-harakatlarning genetik va ekologik determinantlarini tushunish reflekslar va
instinktlarni o‘rganishni talab qiladi.
XXI asr tadqiqotlarida reflekslar va instinktlar hayvonlarning xulq-atvorini
bashorat qilish va simulyatsiya qilishda qo‘llanilmoqda. Etologik tajribalar,
eksperimentlar va neyroilmiy tadqiqotlar orqali psixik jarayonlarning evolyutsion
mexanizmi va hayvonlarning atrof-muhitga moslashuvi yanada aniqroq
o‘rganilmoqda. Shu bilan birga, bu tadqiqotlar inson psixikasi va xatti-harakterini
tushunish uchun ham ilmiy asos yaratadi.

23II BOB. HAYVONLARDA MURAKKAB PSIXIK FUNKSIYALARNING
RIVOJLANISHI
2.1. Xotira va o‘rganish jarayonlarining evolyutsiyasi
Hayvonlarda xotira va o‘rganish jarayonlari psixik funksiyalarning murakkab
shakllarini tashkil etadi. Evolyutsion nuqtai nazardan qaraganda, xotira va
o‘rganish organizmning atrof-muhitga moslashuvi va adaptiv javob berish
qobiliyatini oshirish uchun shakllangan. Oddiy reflekslar va instinktiv xatti-
harakatlar evolyutsion dastlabki bosqichlarni tashkil etsa, xotira va o‘rganish
murakkab psixik jarayonlarning asosiy mexanizmini tashkil qiladi.
Ivan Pavlov (1849–1936) shartli reflekslar orqali hayvonlarda o‘rganish
jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilgan. Pavlovning tajribalari, xususan, itlar
ustida o‘tkazilgan eksperimentlar, xotira va o‘rganish jarayonlarining refleksiv
mexanizmlarini aniqlashga yordam berdi. Shartli reflekslar orqali hayvonlar
yangi vaziyatlarga moslashadi, oldingi tajribalar asosida xatti-harakatlarini
moslashtiradi. Pavlovning ishlari evolyutsion psixikaning murakkab shakllarini
tushunish uchun poydevor bo‘ldi.Shuningdek, Edward Thorndike (1874–1949)
“Law of Effect” qonuni orqali o‘rganish jarayonlarining adaptiv ahamiyatini
ko‘rsatdi. Thorndike o‘rganish jarayonida xatti-harakat natijasi mukofot yoki
jazoga bog‘liq bo‘lishini aniqladi. Bu esa hayvonlarning xotira va tajribalar orqali
kelajakdagi xatti-harakatlarni shakllantirish mexanizmini tushuntirdi.
Konrad Lorenz (1903–1989) va Nikolaas Tinbergen (1907–1988) etologik
tadqiqotlarda xotira va o‘rganish jarayonlarining evolyutsion ahamiyatini
yoritgan. Lorenz qushlarda imprinting jarayonini o‘rganib, xotira va o‘rganish

24orqali tug‘ma instinktlar bilan murakkab xatti-harakatlar uyg‘unlashishini
aniqladi. Tinbergen esa hayvonlarning xulq-atvoridagi naqshlarni kuzatish orqali
o‘rganish va tajriba natijalarining hayvonlar xatti-harakatini boshqarishdagi rolini
tahlil qilgan.
Sutemizuvchilarda xotira va o‘rganish yanada murakkab va rivojlangan.
Masalan, primatlar va kemiruvchilarda xotira tizimlari ma’lumotlarni uzoq
muddat saqlash va qayta ishlash imkonini beradi. Hayvonlar tajriba asosida
murakkab vazifalarni o‘rganadi, muammolarni hal qiladi va ijtimoiy muhitga
moslashadi. Shu tariqa, xotira va o‘rganish jarayonlari evolyutsion bosqichda
adaptiv javob berishning markaziy mexanizmi sifatida shakllangan.
Hayvon guruhi Xotira turi O‘rganish jarayoni Evolyutsion
ahamiyati
Omurgasizlar
(qurtlar,
chigirtkalar) Qisqa muddatli
xotira Oddiy reflekslar
orqali o‘rganish Xavfdan qochish,
oziq-ovqat topish
Baliqlar Qisqa va uzoq
muddatli xotira Liniya organi, vizual
va kimyoviy
signallar orqali
o‘rganish Ov topish, guruh
bilan koordinatsiya
Amfibiyalar va
sudraluvchilar Qisqa muddatli
xotira Oddiy reflekslar va
tajriba asosida
o‘rganish Atrof-muhitga
moslashish, xavfdan
qochish
Qushlar Uzoq muddatli
xotira Imprinting, tajriba
orqali o‘rganish Ozuqa joylarini eslab
qolish, hududiy
himoya
Sutemizuvchilar
(itlar, primatlar) Qisqa va uzoq
muddatli xotira Shartli reflekslar,
ijtimoiy o‘rganish Murakkab
muammolarni hal
qilish, ijtimoiy
muhitga moslashish

25Xotira turlari evolyutsion jihatdan turlicha rivojlangan. Masalan, qisqa
muddatli xotira (working memory) hayvonlarga hozirgi vaziyatga tez moslashish
imkonini beradi, uzoq muddatli xotira esa avvalgi tajribalarni saqlab, kelajakdagi
xatti-harakatlarni bashorat qilishga yordam beradi. Shu bilan birga,
hayvonlarning xotira va o‘rganish qobiliyati atrof-muhitning murakkabligi va
ijtimoiy tuzilish bilan bog‘liq.
Neyrobiologik tadqiqotlar xotira va o‘rganish jarayonlarini nerv tizimi bilan
bog‘laydi. Eric Kandel (1929–2022) dengiz ilonchalari (Aplysia) ustida
o‘tkazilgan tadqiqotlarda sinaps plastiklik va xotira shakllanishini o‘rgangan.
Kandelning ishlari shuni ko‘rsatdiki, xotira va o‘rganish jarayonlari nerv
tizimining struktur va funksional o‘zgarishlari orqali amalga oshadi.
Etologik tadqiqotlar xotira va o‘rganish jarayonlarining evolyutsion
ahamiyatini ochib beradi. Hayvonlar tajriba orqali xavfni aniqlash, ov topish
strategiyasini o‘rganish, ijtimoiy vaziyatlarda moslashish qobiliyatini
shakllantiradi. Masalan, qushlar oziq-ovqat joylarini eslab qoladi, itlar murakkab
vazifalarni o‘rganadi, primatlar esa ijtimoiy o‘zaro munosabatlarda xatti-
harakatlarini moslashtiradi.
2. Psixik funksiyalar va ularning evolyutsion yondashuvi
2.1. Taqqoslash yondashuvi
Taqqoslash yondashuvi turli hayvon turlarida psixik xususiyatlar va miya
strukturasini solishtirishga asoslanadi. Bu yondashuv yordamida olimlar quyidagi
savollarga javob topadi: qaysi psixik funksiyalar qaysi turlarda rivojlangan,
ularning evolyutsion ildizlari nima, va qaysi ekologik yoki ijtimoiy sharoitlar
psixik funksiyalarni shakllantirgan.
Taqqoslash yondashuvi yordamida ko‘plab gipotezalar ilgari surilgan: ba’zilari
ekologik intellekt (masalan, oziq - ovqat topish), ba’zilari ijtimoiy intellekt
(masalan, guruh ichidagi aloqalar) hayvonlar psixikasini shakllantiradi deb
ta’riflab keldi. Bu yondashuv turli turlarda xotira, qaror qabul qilish, masofani

26baholash, vosita ishlatish va ijtimoiy o‘rganish kabi jarayonlarni tadqiq qilish
imkonini beradi.
2.2. Fitnes yondashuvi Fitnes yondashuvi hozirgi tabiiy tanlanish sharoitida
psixik xususiyatlarning qanday tanlanayotganini o‘rganadi. Darwin tomonidan
belgilangan uchta tanlanish sharti mavjud:
Kognitiv qobiliyatlarda individlar orasida o‘zgaruvchanlik bo‘lishi;
Bu o‘zgaruvchanlik meros bo‘lishi;
Bu o‘zgaruvchanlik organizmning hayot davomiyligi va ko‘payishiga ta’sir
qilishi.
Bu yondashuv orqali tadqiqotchilar hayvonlarda kognitiv qobiliyatlarning
hozirgi paytda ham tanlanayotganini aniqlashga harakat qilishadi. Masalan, meva
chivinlari (Drosophila) bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarda turli avlodlarda
o‘rganish qobiliyati meros bo‘lishi mumkinligi ko‘rsatildi. Shu bilan birga, bosh
miya hajmi bilan o‘rganish qobiliyati o‘rtasida bog‘lanishlar kuzatilgan.
3. Psixik funksiyalar va atrof-muhit bilan moslashish
Psixik funksiyalar evolyutsiyasi atrof-muhitning murakkablik darajasi bilan
bevosita bog‘liq. Misol tariqasida xotira evolyutsiyasi keltiriladi: qishloq bo‘ylab
oziq-ovqat jamlagan qushlar uzoq muddatli navigatsiya xotirasini rivojlantirgan.
Bu xotira turi qish ta’mini saqlab qolish va oziq-ovqat joylarini eslab qolish
uchun adaptiv afzallik beradi.
Shuningdek, attensiya, qaror qabul qilish, tasniflash va ijro etuvchi funksiyalar
ham evolyutsion nuqtai nazardan atrof-muhit stresslariga moslashish mexanizmi
sifatida shakllangan. Masalan, predatorni taniy olish, yangi oziq-ovqat
manbalarini qidirish yoki ijtimoiy hamkorlik vazifalarida psixik moslashuvlar
muhim rol o‘ynaydi.
Xotira va o‘rganish jarayonlari hayvonlarning xavfli vaziyatlarda omon qolish,
guruh ichidagi aloqalarni boshqarish va yangi vaziyatlarga moslashish
qobiliyatini oshiradi. Shu tariqa, psixik funksiyalar turli ekologik va ijtimoiy
bosimlar natijasida murakkablashadi.

274. Proksimate va ultimate yondashuvlarni integratsiya qilish zarurati
Hayvon psixikasini evolyutsion kontekstda o‘rganishda proksimate (yaqin
mexanizmlar) va ultimate (evolyutsion sabablar) yondashuvlarini birlashtirish
zarur. Tinbergenning tamoyillari shuni ko‘rsatadiki, hayvonlarning xulq-atvori
ham mexanizm, ham evolyutsion tarix nuqtai nazaridan bir vaqtning o‘zida tahlil
qilinishi lozim.
Proksimate yondashuvlarda nerv tizimi, miyadagi xaritalashlar, sezgi organlari
va xotira mexanizmlari o‘rganiladi. Ultimate yondashuv esa bu funksiyalarning
evolyutsion tarixini va ularni shakllantirgan ekologik tanlanish bosimlarini tahlil
qiladi. Shu ikkisini birlashtirish evolyutsion psixika va kognitiv ekologiyani
yanada chuqur tushunish imkonini beradi.
5. Kognitiv ekologiya deb nomlangan yangi yo‘nalish
Kognitiv ekologiya psixik funksiyalarni ekologik va evolyutsion bosimlar
kontekstida o‘rganadi. Bu yo‘nalish psixik qobiliyatlarni laboratoriya sharoitida
emas, balki hayvonlarning tabiiy muhitida paydo bo‘lishi, tanlanishi va ekologik
afzalliklar berishi bilan bog‘laydi.
Kognitiv ekologiya yordamida xotira va o‘rganish jarayonlari faqat tajriba
bilan emas, balki organizmning hayotiy muvaffaqiyati, xavfdan qochish, oziq-
ovqat topish va ijtimoiy moslashuv bilan bog‘liq ekani ko‘rsatildi. Shu bilan
birga, bu yondashuv psixik jarayonlarning murakkab evolyutsion ildizlarini
aniqlash imkonini beradi.
6. Asosiy xulosalar
Kognitiv funksiyalar evolyutsion bosimlar ostida shakllanadi, ya’ni ular
biologik xususiyatlar kabi tabiiy tanlanishga duch keladi.
Proksimate va ultimate yondashuvlarni integratsiya qilish ilmiy tadqiqotlarda
muhim rol o‘ynaydi.
Xotira, o‘rganish, qaror qabul qilish va ijro etuvchi funktsiyalar hayvonlarning
atrof-muhit bilan moslashishida markaziy rolga ega.

28Kognitiv ekologiya psixik funksiyalarni evolyutsion va ekologik kontekstda
tushunishga yordam beradi.
Xotira va o‘rganish jarayonlari psixik jarayonlarning evolyutsion rivojlanishida
asosiy rol o‘ynaydi. Ular oddiy reflekslar va instinktiv xatti-harakatlar asosida
murakkab adaptiv javob berishni ta’minlaydi. Shu tariqa, hayvonlarda xotira va
o‘rganish jarayonlarini o‘rganish evolyutsion psixikaning markaziy
yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.Bugungi kunda xotira va o‘rganish jarayonlari
bo‘yicha tadqiqotlar neyropsixologiya, etologiya va molekulyar biologiya
sohalarida davom etmoqda. Zamonaviy tadqiqotlar xotira va o‘rganish
mexanizmlarini genetika, nerv tizimi va atrof-muhit kontekstida tahlil qilish
imkonini beradi. Shu bilan birga, bu tadqiqotlar inson xotirasi va o‘rganish
jarayonlarini tushunishda ham muhim ahamiyatga ega. 7
2.2. Hayvonlar xulq-atvorida emotsiya va motivatsiya
Hayvonlar xulq-atvori va psixik jarayonlarini o‘rganishda emotsiya va
motivatsiya tushunchalari markaziy ahamiyatga ega. Emotsiya hayvonlarning
turli vaziyatlarga adaptiv javob berish mexanizmini tashkil etadi, motivatsiya esa
xatti-harakatlarning boshlanishi, davomiyligi va yo‘naltirilishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Hayvonlarda emotsiya va motivatsiyani tushunish evolyutsion psixikaning
murakkab jihatlarini ochib beradi va ularning hayotiy faoliyati bilan bevosita
bog‘liqdir.
Emotsiyalar hayvonlarda turli fiziologik va xulq-atvoriy javoblarni
shakllantiradi. Charles Darwin (1809–1882) o‘zining “The Expression of the
Emotions in Man and Animals” asarida emotsiyalar inson va hayvonlarda
umumiy evolyutsion ildizga ega ekanligini ta’kidlagan. Darwinga ko‘ra,
hayvonlarda quvonch, qo‘rquv, g‘azab kabi asosiy emotsiyalar omon qolish va
reproduktiv muvaffaqiyat uchun muhimdir.
7
Rahmonov I. Etologiya va hayvonot ekologiyasi. – Samarqand: 2017. – 305 b.

29Xotira, idrok va o‘rganish jarayonlari bilan bog‘liq ravishda, hayvonlar
emotsional tajriba asosida xatti-harakatlarni shakllantiradi. Masalan, predatordan
qo‘rqqan hayvonlar xavfli vaziyatlarni eslab qoladi va kelajakda ulardan qochish
strategiyasini rivojlantiradi. Shu tariqa, emotsiyalar hayvonlarning omon qolish
mexanizmlarini mustahkamlaydi.
Motivatsiya hayvonning xatti-harakatini boshlash va unga yo‘naltirish
jarayonini nazarda tutadi. Konrad Lorenz (1903–1989) va Nikolaas Tinbergen
(1907–1988) tadqiqotlarida motivatsiya instinktiv xatti-harakatlar bilan
chambarchas bog‘liq ekanligi ko‘rsatildi. Masalan, Lorenz qushlarda g‘avvoslash
instinktini o‘rganib, motivatsiyaning emotsiyalar bilan uyg‘unlashganini aniqladi.
Hayvonlarda motivatsiyaning turlari mavjud: oziq-ovqat motivatsiyasi,
ijtimoiy motivatsiya, ko‘payish motivatsiyasi va xavfsizlik motivatsiyasi. Oziq-
ovqat motivatsiyasi hayvonlarni ovqat topish va energiya saqlash jarayonlariga
yo‘naltiradi. Ijtimoiy motivatsiya esa guruh ichidagi aloqalarni, hamkorlikni va
ijtimoiy mavqe saqlashni ta’minlaydi.
Xavfsizlik motivatsiyasi hayvonlarni xavfli vaziyatlarda tezkor javob berishga
undaydi. Masalan, dovonchilar yoki hayvonlar predatorni aniqlaganda darhol
yashirin joyga ketadi. Shu bilan birga, ko‘payish motivatsiyasi hayvonlarni
reproduktiv jarayonlarga jalb qiladi, bu esa evolyutsion muvaffaqiyatni oshiradi.
Emotsiyalar va motivatsiyalar hayvonlar xulq-atvorini murakkablashtiradi.
Misol tariqasida primatlar keltiriladi: shimpanzelar o‘z guruhidagi hamkasblar
bilan o‘zaro ijtimoiy aloqalar paytida hissiy javoblar ko‘rsatadi, quvonch yoki
g‘azab bilan xatti-harakatlarini boshqaradi. Shu bilan birga, ular tajribaga
asoslangan qaror qabul qiladi, bu esa motivatsiya va emotsiyalar o‘rtasidagi
integratsiyani ko‘rsatadi.
Neyrobiologik tadqiqotlar hayvonlarda emotsiyalar va motivatsiya
mexanizmlari markaziy asab tizimida, xususan, limbik tizim va prefrontal
korteksda joylashganligini ko‘rsatadi. Eric Kandel va hamkasblari tadqiqotlari

30nerv plastiklik va sinaps o‘zgarishlari orqali emotsional xotira va motivatsiyaning
shakllanishini aniqladi.
Hayvonlarda ijtimoiy motivatsiya ham evolyutsion jihatdan muhim. Guruh
hayotini olib boruvchi primatlar, masalan, maymunlar, hamkorlik, liderlik va
konfliktlarni boshqarishda motivatsiya va emotsiyalarga tayanadi. Bu xatti-
harakatlar guruh ichidagi muvaffaqiyatli integratsiya va hayotiy afzalliklarni
ta’minlaydi.Shuningdek, hayvonlarning motivatsiyasi atrof-muhit sharoitlariga
moslashadi. Masalan, qishki mavsumda oziq-ovqat motivatsiyasi kuchayadi,
predatorlar mavjud bo‘lganda xavfsizlik motivatsiyasi ustun bo‘ladi. Bu
evolyutsion moslashuv hayvonlarning turli ekologik sharoitlarda omon qolishini
ta’minlaydi.Emotsiyalar va motivatsiya o‘rganish jarayonlarini ham nazorat
qiladi. Hayvonlar tajriba orqali yangi strategiyalarni o‘rganadi, avvalgi
xatoliklardan saboq oladi va kelajakdagi vaziyatlarda moslashadi. Shu tariqa,
motivatsiya va emotsiyalar murakkab xulq-atvor mexanizmini shakllantiradi. 8
Darvin tomonidan belgilangan evolyutsion printsiplarga ko‘ra, emotsiyalar va
motivatsiya hayvonlarning reproduktiv muvaffaqiyati va omon qolishiga bevosita
ta’sir qiladi. Bu esa ularning psixik jarayonlarining evolyutsion ahamiyatini yana
bir bor tasdiqlaydi. hayvonlar xulq-atvoridagi emotsiya va motivatsiya murakkab
psixik funksiyalarning evolyutsion rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir.
Emotsiyalar hayvonlarning xavfsizligini, oziq-ovqat topishini va ijtimoiy
aloqalarni ta’minlasa, motivatsiya xatti-harakatlarni yo‘naltiradi va davom
ettiradi. Shu tariqa, psixik jarayonlarning murakkablashuvi hayvonlarning adaptiv
javob berish va evolyutsion muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini oshiradi.
2.3. Yuqori hayvonlarda tafakkur elementlari va intellekt
Yuqori hayvonlarda tafakkur va intellekt elementlari ularning xulq-atvori,
o‘rganish qobiliyati, muammolarni hal qilish va atrof-muhit bilan moslashish
jarayonlarida markaziy o‘rin tutadi. Tafakkur hayvonning ma’lumotni qabul
8
Sobirov F. Hayvonlar va adaptiv xulq-atvor. – Toshkent: 2016. – 278 b.

31qilish, tahlil qilish, xulosa chiqarish va yangi vaziyatga moslashish qobiliyatini
ifodalaydi. Intellekt esa bu jarayonlarning murakkabligi va samaradorligi bilan
o‘lchanadi.Primatlar, ayniqsa shimpanzelar, orangutanlar va gorillarda tafakkur
elementlari yuqori darajada rivojlangan. Shimpanzelar oddiy vosita ishlatishdan
tortib, murakkab strategik xatti-harakatlargacha bo‘lgan ko‘plab vazifalarni
bajaradi. Masalan, shimpanzelar mevali daraxtlar bilan bog‘liq murakkab
navigatsiya va vosita ishlatish vazifalarini mustaqil o‘rganadi.
Tafakkur elementlari quyidagi asosiy komponentlarga bo‘linadi: idrokiy
tafakkur, muammoni hal qilish qobiliyati, rejalashtirish va o‘rganish. Idrokiy
tafakkur hayvonning atrof-muhitdagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish
qobiliyatini bildiradi. Misol tariqasida, qushlar hududdagi oziq-ovqat manbalarini
eslab qolish orqali murakkab xatti-harakat ko‘rsatadi.Muammoni hal qilish
qobiliyati intellektning eng sezilarli elementi hisoblanadi. Yuqori hayvonlar o‘z
tajribasi va kuzatuv orqali yangi strategiyalarni ishlab chiqadi. Masalan, ravshan
vosita yordamida oziq-ovqat olish vazifasida shimpanzelar va ba’zi qush turlari
muhim misol bo‘lib xizmat qiladi.Rejalashtirish va kelajakni bashorat qilish
qobiliyati yuqori hayvonlarda aniqlangan. Bu xatti-harakatlar odatda uzoq
muddatli xotira va ijtimoiy o‘rganish bilan bog‘liq. Misol tariqasida,
chimpanzeelar kelajakda oziq-ovqat topish uchun vositalarni oldindan
tayyorlaydi, ba’zi qushlar esa qishda oziq-ovqat zahirasini saqlashni
rejalashtiradi.Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqori hayvonlarda intellekt va
tafakkur elementlari evolyutsion jihatdan guruh ichidagi ijtimoiy muhit bilan
bog‘liq. Guruh hayotida murakkab munosabatlar, raqobat, hamkorlik va
konfliktlar intellektni rivojlantiradi. Misol tariqasida, primatlar va ba’zi
kemiruvchilar murakkab ijtimoiy tuzilmalarda yashab, xulq-atvorda strategik
tafakkur ko‘rsatadi.Konrad Lorenz va Nikolaas Tinbergenning tadqiqotlari
hayvonlarda tafakkur elementlarini instinktiv xatti-harakatlar bilan bog‘lashga
yordam berdi. Shu bilan birga, zamonaviy kognitiv neyrobiologiya, xususan,
Michael Tomasello va Frans de Waal tadqiqotlari primatlar va boshqa yuqori

32hayvonlarda intellektni tizimli tarzda o‘rganish imkonini berdi.Yuqori
hayvonlarda intellekt va tafakkur elementlari faqat laboratoriya sharoitida emas,
balki tabiiy muhitda ham o‘rganiladi. Masalan, korvidlar (qarg‘a va magpie
turlari) vosita ishlatish, muammolarni hal qilish va hatto o‘zaro hamkorlik orqali
oziq-ovqat topish qobiliyatini namoyon qiladi. Bu ularning yuqori intellektga ega
ekanligini ko‘rsatadi.Xotira va o‘rganish tafakkur elementlari bilan chambarchas
bog‘liq. Yuqori hayvonlar tajribadan o‘rganadi, xatoliklar orqali yaxshilanadi va
yangi vaziyatlarda moslashadi. Bu xatti-harakatlar nafaqat individual, balki
ijtimoiy muvaffaqiyatni ham oshiradi.Shuningdek, yuqori hayvonlarda ijro
etuvchi funktsiyalar rivojlangan. Bu rejalashtirish, muammoni hal qilish, qaror
qabul qilish va xulq-atvorda nazoratni o‘z ichiga oladi. Masalan, orangutanlar
murakkab muammolarni bir nechta bosqichda yechadi, bu esa tafakkur va
intellekt darajasining yuqoriligini ko‘rsatadi.Shunday qilib, yuqori hayvonlarda
tafakkur va intellekt elementlari hayvonlarning o‘rganish, xulq-atvor va atrof-
muhitga moslashish qobiliyatini oshiradi. Bu jarayonlar evolyutsion jihatdan
hayvonlarning omon qolishi, reproduktiv muvaffaqiyati va guruh ichidagi
muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Hayvonlarda xulq - atvorning neyrobiologiyasi: emotsiya va motivatsiya
Hayvonlarning xulq - atvori ularning atrof - muhit bilan o‘zaro ta’sirini ifodalaydi
va bu jarayonda nerv tizimi asosiy rol o‘ynaydi. Xulq - atvor — bu nafaqat odatiy
reflekslar va instinktlar yig‘indisi, balki organizmning ichki va tashqi signallarni
qabul qilib, qayta ishlash, emotsiyalarni his qilish va motivatsiya orqali
moslashuvi jarayonidir. Ushbu jarayonning chuqur mexanizmlari hayvon
farovonligini yaxshilashda va ularning psixik jarayonlarini tushunishda
muhimdir.
Hayvon xulq - atvorini neyrobiologik nuqtai nazardan o‘rganish, ularning
markaziy nerv tizimi orqali ichki va tashqi stimullarga javob berish
mexanizmlarini aniqlashga yordam beradi. Xatti - harakat har doim nerv tizimining
involyutsion reaksiyasi bo‘lib, sezgi organlaridan kelgan ma’lumotlar asosida

33shakllanadi. Nerv tarmoqlari sezgi signallarini qabul qilib, ularni qayta ishlaydi
va tegishli fiziologik, emotsional hamda motor javobni hosil qiladi.
1. Neyrobiologiyaning xulq - atvorga ta’siri
Hayvonlarda xulq - atvorning neyrobiologik asoslarini tushunishda birinchi
qadamlardan biri signalni sezish va uni markaziy nerv tizimiga yetkazishdir. Nerv
tizimi ichki holat (masalan, ochlik, uyqu) va tashqi holat (masalan, ovqat,
predator) signallarini birlashtiradi va ushbu ma’lumot asosida mos javobni
shakllantiradi. Bu jarayon har doim refleksiv jarayonlardan boshlab murakkab
signal integratsiyasigacha cho‘ziladi.
2. Informatsiya qayta ishlash darajalari
Hayvonlarning xulq - atvori turli darajadagi axborot qayta ishlash
mexanizmlariga tayanadi. Bu mexanizmlar tashqi stimullarni sezish, ularni talqin
qilish, eslab qolish, o‘rganish va qaror qabul qilish bilan bog‘liq. Muayyan signal
tanlanadi, tahlil qilinadi va unga nisbatan mos javob yaratiladi. Bu jarayon
ko‘pincha bosh miya tuzilmalarida — limbik tizim, amigdala, hipokampus kabi
strukturaviy elementlarda sodir bo‘ladi.
3. Emotsiya va motivatsiyaning neyrobiologik turlari
Hayvonlarda emotsiyalar va motivatsiya subkortikal miya tizimlari orqali
boshqariladi. Tadqiqotlar asosida hayvonlarda yettita asosiy nevrobiologik tizim
mavjudligi aniqlangan. Ular kognitiv javoblar bilan chambarchas bog‘langan
bo‘lib, hayvonning biologik moslashuvchanligiga xizmat qiladi.
Izlash tizimi (SEEKING) — xatti - harakatning boshlanishi, motivatsiya va
e’tiborning shakllanishi. Bu tizim hayvonni resurs izlashga, yangi vaziyatlarni
o‘rganishga undaydi. Dopamin signalizatsiyasi orqali ishlaydi.
Qo‘rquv tizimi (FEAR) — xavfli stimullarga javob beradi va hayvonni
xavfsizlik choralarini qabul qilishga yo‘naltiradi.
G‘azab tizimi (RAGE) — agressiv va himoyaviy javoblarni boshqaradi.
Reproduktiv tizim (LUST) — jinsiy xulq - atvor va ko‘payish motivatsiyasini
shakllantiradi.

34Parvarishlash tizimi (CARE) — ijtimoiy aloqalar va parvarishlash
xulq - atvorini ta’minlaydi.
Panik tizim (PANIC) — ajratilish yoki ijtimoiy yo‘qotish holatlariga javob
beradi.
O‘yin tizimi (PLAY) — ijtimoiy o‘yin orqali o‘rganish va ijtimoiy
kompetentsiyani rivojlantiradi.
Bu tizimlar hayvon xulq - atvorining emotsional va motivatsion
komponentlarini belgilaydi hamda biologik moslashuvchanlikni oshiradi. Har bir
tizim hayvonning hayot jarayonida mos javobni oshirishga qaratilgan. Masalan,
izlash tizimi hayvonni oziq - ovqat yoki sherik izlashga undaydi, qo‘rquv tizimi
esa xavfli holatlarda tezkor reaksiya berishga olib keladi.
4. Emotsiyalar va xulq - atvorning fazilatlari
Emotsiyalar nafaqat ichki holatni ifodalovchi hissiyotlar, balki xulq - atvorda
adaptiv javoblarni shakllantiruvchi signal tizimlaridir. Emotsiyalar
xatti - harakatlarni quyidagi fazilatlarda boshqaradi:
Oldindan javob bashorati — hayvon vaziyatga mos tayyorlanadi (masalan,
ovqat oldidan izlashning kuchayishi).
Amaliy javob — mos xatti - harakatni amalga oshiradi (masalan, xavfni aniqlash
va qochish).
Motivatsiya — hayvonni xatti - harakatga undaydi (masalan, ijtimoiy yoki
reproduktiv izlanish)
Bu jarayonlar ichki va tashqi stimullarni birlashtirib, hayvon xulq - atvorining
murakkab shakllanishini ta’minlaydi.
5. O‘rganish va motivatsiyaning o‘zaro bog‘liqligi
Motivatsiya va o‘rganish jarayonlari bir - biri bilan uzviy bog‘liq. Hayvonlar
yangi vaziyatlarni tajriba orqali o‘rganib, avvalgi tajribaga asoslanib mos
xatti - harakatni shakllantiradi. Mukofotga yo‘naltirilgan o‘rganish hayvonni
foydali resurs topishga undaydi, bu esa uzoq muddatli evolyutsiyada afzallik

35beradi. Shu bilan birga, stress holatlari qo‘rquv tizimini faollashtiradi va
xulq - atvorda o‘zgarishlarga olib keladi.
6. Hayvon farovonligi va psixik jarayonlar
Neyrobiologik yondashuv xulq - atvorda emotsiyalarni tushunish hayvonlarning
farovonligini baholashda muhim hisoblanadi. Farovonlik nafaqat fiziologik holat
bilan belgilansa, balki hayvonning emotsional holati va motivatsion javoblari
bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Monoton yoki stressli muhit hayvonning izlash
tizimini overaktivlashtiradi, bu esa stereotiplar va agressiyaga olib keladi. To‘g‘ri
farovonlik strategiyalari esa izlash tizimini foydali stimullar bilan integratsiya
qilib, hayvonlarning ijtimoiy o‘zaro aloqalarini yaxshilaydi.
7. Psixik jarayonlardan samarali foydalanish
Hayvonlarni o‘rgatish, sog‘lomlashtirish va stressini kamaytirish uchun
neyrobiologik bilimlardan foydalanish muhimdir. Ijobiy mustahkamlash orqali
xatti - harakatlarni shakllantirishda izlash tizimi faolligi qo‘llaniladi, natijada
hayvonlar yangi vazifalarni o‘rganishda muvaffaqiyatli bo‘ladi. Motivatsiya va
emotsiyalarni hisobga olish etik va samarali yondashuvni
ta’minlaydi.Hayvonlarning xulq - atvori murakkab psixik jarayonlar yig‘indisi
bo‘lib, unda emotsiya, motivatsiya va neyrobiologik mexanizmlar markaziy rol
o‘ynaydi. Xulq - atvor organizmning atrof - muhit va ichki holatlarga moslashgan
javobidir. Emotsiyalar biologik moslashuvni oshiradi, motivatsiya xulq - atvorda
yo‘naltirish vazifasini bajaradi va o‘rganish jarayonlarini kuchaytiradi. Psixik
mexanizmlarni tushunish hayvon farovonligini yaxshilash va ularning murakkab
xatti - harakatlarini to‘g‘ri baholash uchun juda muhimdir.

36 Xulosa
Men kurs ishida “Hoyvonot olamida psixik funksiyalar evolyutsiyasi”
mavzusini tadqiq qilib, hayvonlarda psixik jarayonlarning paydo bo‘lishi, oddiy
reflekslar va instinktlar, shuningdek murakkab psixik funksiyalarning
rivojlanishini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki,
psixik funksiyalar evolyutsion jarayonda hayvonlarning atrof-muhitga
moslashuvi, omon qolishi, ovqatlanish, ko‘payish va xavfdan himoyalanish bilan
uzviy bog‘liqdir.
Hayvonlarda sezgi, idrok, xotira, o‘rganish, emotsiya va motivatsiya kabi
psixik jarayonlar murakkablik darajasiga ko‘ra turli turlarda farq qiladi. Oddiy
organizmlarda reflekslar va instinktlar hayotiy vazifalarni bajarishda asosiy rol
o‘ynasa, yuqori hayvonlarda tafakkur va intellekt elementlari psixik
jarayonlarning evolyutsion mukammallashuvini ko‘rsatadi. Bu jarayonlar
hayvonlarning muammolarni hal qilish, rejalashtirish, o‘rganish va ijtimoiy
hamkorlik qobiliyatini oshiradi.Shuningdek, hayvonlarda emotsiya va
motivatsiya xulq-atvorni boshqaruvchi markaziy mexanizm sifatida rivojlanadi.
Ular hayvonning biologik moslashuvchanligini oshirib, farovonligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Neyrobiologik tadqiqotlar bu jarayonlarning
asoslarini ochib berib, psixik funksiyalarning evolyutsion ahamiyatini yanada
aniqroq tushunishga yordam beradi.Umuman olganda, hayvonot olamida psixik
funksiyalar evolyutsiyasi faqat biologik moslashuv bilan cheklanmay, balki xulq-
atvor, ijtimoiy munosabat va o‘rganish jarayonlarining murakkabligini oshirish
orqali organizmlarning umumiy muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu bois, ushbu

37mavzuni o‘rganish biologiya, etologiya va psixologiya fanlari uchun dolzarb va
muhim hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayeva D. Hayvonlarning xulq-atvori va psixik jarayonlar. – Toshkent:
2015. – 248 b.
2. Alimov A. Etologiya asoslari. – Toshkent: 2012. – 312 b.
3. Bobojonov Sh. Hayvonlar psixikasi va o‘rganish jarayonlari. – Samarqand:
2018. – 276 b.
4. Ergashev F. Biologik psixologiya. – Toshkent: 2014. – 301 b.
5. Islomov R. Hayvonot olamida instinkt va reflekslar. – Toshkent: 2016. – 254
b.
6. Karimov N. Etologik tadqiqot metodlari. – Toshkent: 2017. – 290 b.
7. Mamatqulov S. Hayvonlarning xotira va idroki. – Toshkent: 2015. – 268 b.
8. Mirzaqulov T. Psixik jarayonlarning evolyutsiyasi. – Toshkent: 2019. – 312
b.
9. Nazarov U. Hayvonlar va inson psixologiyasidagi o‘xshashliklar. – Toshkent:
2016. – 284 b.
10. Qodirov A. Hayvon xulq-atvorini tahlil qilish. – Toshkent: 2018. – 296 b.
11. Rahmonov I. Etologiya va hayvonot ekologiyasi. – Samarqand: 2017. – 305
b.
12. Raximov Sh. Hayvonlar o‘rganishi va xotira mexanizmlari. – Toshkent: 2015.
– 272 b.
13. Saidov B. Psixika va nerv tizimi asoslari. – Toshkent: 2014. – 320 b.
14. Sobirov F. Hayvonlar va adaptiv xulq-atvor. – Toshkent: 2016. – 278 b.

3815. Tursunov R. Hayvonlarda motivatsiya va emotsiyalar. – Toshkent: 2018. –
290 b.
16. Umarov D. Hayvonlar intellekti va tafakkur elementlari. – Toshkent: 2019. –
312 b.
17. Usmonov N. Hayvonlarning psixik funksiyalari evolyutsiyasi. – Toshkent:
2020. – 324 b.
18. Xolmatov S. Hayvonot olamida o‘rganish jarayonlari. – Toshkent: 2015. –
268 b.
19. Yusupov A. Biopsixologiya asoslari. – Toshkent: 2016. – 294 b.
20. Yo‘ldoshev M. Hayvonlarning xulq-atvori va ekologik moslashuvi. –
Toshkent: 2017. – 302 b.
Internet manbalar
1) www.lex.uz
2) 2) https://www.all-about-psychology.com/
3) 3) https://pubpsych.com/
4) 4) https://psyarxiv.com/
5) 5) http://socialpsychology.org/
6) 6) https://www.psypost.org/
7) 7) https://www.bennett.edu/library/psychology-websites/

Hoyvonot olamida psixik funksiyalar evolyutsiyasi

Sotib olish