Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 277.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Hozirgi davr ta’lim-tarbiya jarayoni: muammolar, maqsadlar va qo‘lga kiritilgan natijalar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI MILLIY G‘OYA,MA’NAVIYAT ASOSLARI VA HUQUQ TA’LIMI YO‘NALISHI TARBIYA FANIDAN KURS ISH MAVZU: Hozirgi davr ta’lim-tarbiya jarayoni: muammolar, maqsadlar va qo‘lga kiritilgan natijalar BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 HOZIRGI DAVR TA’LIM-TARBIYA JARAYONI: MUAMMOLAR, MAQSADLAR VA QO‘LGA KIRITILGAN NATIJALAR MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................3-4 I bob TA’LIM VA TARBIYA-JAMIYATNI RIVOJLANTIRSHDA MUHIM OMIL 1.1.Ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi.....................................................................5-9 1.2.Ta’lim-tarbiya jarayonida yoshlarga qaratilgan e’tibor.................................9-13 1.3.Yoshlarga oid davlat siyosati va uning mohiyati.........................................13-16 II bob MAMLAKATNING RIVOJLANISH DARAJASI TA’LIM BILAN BELGILANISHI 2.1.O’zbekistonda ta’lim sohasidagi islohatlar..................................................17-20 2.2.Ta’lim sohasidagi muammolar va unga yechimlar......................................20-28 XULOSA ................................................................................................................29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ....................................30-31 2 KIRISH “Agar intilsak, astoydil harakat qilsak, har qanday baland marrani egallash qo‘limizdan keladi. Biz ma’rifat borasida, ta’bir joiz bo‘lsa, “iligi to‘q” xalqmiz. Ilm-fanga intilish bizning qonimizda, bugungi til bilan aytganda, genimizda bor”. 1 Sh. M. Mirziyoyev Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 1 oktabr O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimda hurmatli muallim va o‘qituvchi, qadrli tarbiyachi, jonkuyar ziyoli professor-o‘qituvchilarni kasb bayrami bilan qutlab, yo‘llagan murojaatida “millatni buyuk qiladigan kuch ham bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir”, - deb ta’kidladi. Shuningdek, “Biz keng ko‘lamli demokratik o‘zgarishlar, jumladan, ta’lim islohotlari orqali O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, ya’ni Uchinchi Renessans poydevorini yaratishni o‘zimizga asosiy maqsad qilib belgiladik. Bu haqda gapirar ekanmiz, avvalo, uchinchi Renessansning mazmun-mohiyatini har birimiz, butun jamiyatimiz chuqur anglab olishi kerak”, - degan murojaati har bir professor- o‘qituvchi, izlanuvchi va tadqiqotchi, bo‘lg‘usi yosh olimlarmagistr-talabalarning ijod qilishiga, innovatsion tadqiqotlar yaratishiga turtki bo‘ladi. Haqiqatdan ham, O‘rta Osiyo tarixiga nazar soladigan bo‘lsak, yurtimiz, Vatanimiz azaldan yuksak tadqiqotlar, sivilizatsiya va madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan. Ajdodlarimiz, Buyuk mutafakkirolimlarimiz Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Zamahshariy singari o‘nlab buyuk allomalarimizning jahonshumul ilmiy-ijodiy kashfiyotlari, Sohibqiron Amir Temur bobomiz, Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulug‘bek, G‘iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi singari benazir olimlar, Lutfiy, Sakkokiy, Hofiz Xorazmiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi mumtoz shoir va mutafakkirlar, Sharafiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar, Mahmud Muzahhib, Kamoliddin Behzod singari musavvirlar, ko‘plab xattot va sozandalar, musiqashunos va me’morlarning bebaho me’moriy obidalari, nodir qo‘lyozma va asarlari tariximizning uch ming yillik teran ildizi mavjudligidan hamda bizning tomirimizda ana shunday buyuk ajdodlarimizning qoni oqayotganidan dalolat beradi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi .30.09.2020 3 Kurs ishining asosiy maqsad va vazifalari. Kurs ishi mavzusi doirasida bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohatlar,yutuq va kamchiliklari, ma`naviy-ma`rifiy islohotlarning tarbiya jarayonlaridagi ta`sirini ilmiy-amaliy jihatdan o`rganish, hamda amalga oshirilishi zarur bo`lgan birlamchi vazifalar yuzasidan konkret taklif va tavsiyalar berishni o`z ichiga olgan. Kurs ishining obyekti. Ta’lim-tarbiya jarayonidagi maqsadlar,muammolar va erishilgan natijlarni tahlil qilish. Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishi mavzusini yoritishda, avvalo, O`zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari, hamda prezidentimiz ishtirokidagi Xalqaro va Respublika miqyosida o`tkazilgan anjumanlar va konferensiyalardagi nutqlari o`rganildi. Mavzu doirasida nashr etilgan ilmiy asarlar, monografiyalar, maqolalar tahlil etildi. Shundan kelib chiqqan holatda kurs ishi kirish, ikki bob, besh paragrof, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati qismlariga ajratilgan holda bayon etildi. 4 I-BOB TA’LIM VA TARBIYA-JAMIYATNI RIVOJLANTIRSHDA MUHIM OMIL 1.1.Ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi Bundan ming yil muqaddam buyuk mutafakkir Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida tarbiya, axloq masalalariga to‘xtalib, “Zamon butunlay ozdi. Ilm, hikmat, poklik kamaydi. Tuban, yomonlar ko‘paydi, fazilat egalari yo‘qolayotir”, deya yozgan ekan. Turli davrlarda yashagan donishmandlarning bu singari qarashlarini dunyodagi ko‘plab xalqlar tarixida kuzatish mumkin. Ammo zamon, jamiyat taraqqiyotiga ko‘ra yoshlar tarbiyasi masalasida yangi muammolar tug‘ilgan hamda tarbiyachilar, ustozlarning oldida vazifalar ko‘payib borgan. Odamlar yaxlit, bir butun holda yaxshi yoki yomonga bo‘linmaydi. Agar shunday bo‘lganda edi, tarbiya masalasi osonlikcha hal bo‘lardi. Yaxshi fazilatlar va yomon odatlarning, turli g‘oyalarning bir odamning qalbi va ongini egallash uchun kurashi —tarbiya masalasining naqadar murakkab ekanini anglatadi. “Tarbiya” so‘zining ma’nolari ko‘p bo‘lsa-da, milliy an’analardan kelib chiqsak, tasavvurda avvalo uning “axloqiy” sifati uyg‘onadi. Boisi, ota- bobolarimiz bola axloq-odobini tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan ustun qo‘yishgan. “Binobarin, bolaning aqliy va jismoniy tarbiyasi samarasiz qolmasligi uchun, — deb yozadi birinchi o‘zbek professori Abdurauf Fitrat “Oila” risolasida, — farzandning axloqiy tarbiyasi bilan jiddiy shug‘ullanib ko‘p harakat qilish lozim. Axloqiy tarbiya — odam axloqini kamolga yetkazish demakdir, ya’ni odamni shunday tarbiya qilish kerakki, fe’li va amali o‘ziga ham, boshqalarga ham foydali va manfaat keltiradigan bo‘lsin”. Fitrat ta’lim olishni ham tarbiya sirasiga qo‘shib, uni “aqliy tarbiya” deb ataydi. Shuningdek, farzandni sog‘lom voyaga yetkazish, ya’ni “jismoniy tarbiya”siga ham jiddiy e’tibor qaratib, tarbiyaning ushbu uch turiga xulosa berar ekan, zamonaviy til bilan aytganda, “shaxsning ijtimoiylashuvi”ni sodda ifodalaydi:“...bolalarning tarbiyasi bu farzandni jismonan, fikran va axloqan tarbiya qilib, kamolga yetishtirish demakdir. Ya’ni ularni urinish va tirishish sahrosiga, ya’ni hayot-mamot maydoniga kuchli badan, sog‘lom fikr va yaxshi axloq bilan qurollantirib yuborish demakdir”. Abdulla Avloniy ham “Turkiy guliston yoxud axloq” risolasida bola tarbiyasiga yondashganda, uni jismoniy, fikriy va axloqiy turlarga ajratib, axloqiy tarbiyaga alohida e’tibor qaratadi. 5 Ammo hozirgi zamon ta’lim tizimida “tarbiya” so‘zidan chekinish holatlari seziladi, hatto qonun ham “Ta’lim to‘g‘risida” deb atalgan. Bolalar bog‘chasini “Maktabgacha ta’lim muassasasi” (maktabgacha ta’lim tashkiloti) deyishga ham asta-sekin ko‘nikdik, ammo MTM desa, ko‘z oldimizga baribir bolalar bog‘chasi keladi. Masalaga chuqurroq qarasak, bolalar uchun ilk yoshdan boshlab tarbiyaning jismoniy va axloqiy turlari muhim hisoblanadi. Aqliy yoki fikriy tarbiya — ta’lim bolalar maktabga borishi arafasida amalga kiradi. Shu o‘rinda “ta’lim” va “tarbiya” so‘zlarining lug‘aviy ma’nosiga to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq. Milliy tarbiya tarixining atoqli namoyandalari Fitrat va Abdulla Avloniy qarashlarida “tarbiya” so‘zining ma’no qamrovi “ta’lim”ga qaraganda birmuncha kengligini ta’kidladik, hatto “ta’lim” mazmun-mohiyati jihatidan “fikr tarbiyasi” yoki “aql tarbiyasi” sifatida tarbiyaning tarkibiy qismi sanaladi. Umuman, tarbiya so‘zida yoshlarni (ham jismonan, ham axloqan, ham aqlan) barkamol avlod sifatida tarbiyalash tushuniladi. Ya’ni sodda qilib aytganda, “tarbiyali bola” barkamol avlod demakdir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida tarbiya so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, “rivojlantirish, parvarish qilish, o‘stirish; o‘rgatish; ilm berish” singari bir qator ma’nolarni anglatishi yozilgan. Izohli lug‘atni sinchiklab o‘rganganimizda “ta’lim” so‘zidan ko‘ra “tahsil” so‘zi ham kengroq ma’noni ifodalaydi. Aqliy va axloqiy tarbiya mushtarakligiga xalqimiz azaldan o‘ta zukkolik bilan yondashgan. Abu Nasr Forobiy “Baxt-saodatga erishuv” asarida bu masalani o‘ziga xos tarzda izohlaydi: “Ta’lim degan so‘z xalqlar va shaharliklar o‘rtasida nazariy fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o‘rtasidagi tug‘ma fazilat va amaliy kasb-hunar fazilatlarini birlashtirish degan so‘zdir”. Mutafakkir kasb-hunar egallashni ham, tarbiyani ham amaliy faoliyat orqali yuzaga chiqarishni nazarda tutadi, ta’lim esa faqat so‘z va nazariy tomondan o‘rganish bilan cheklanadi. “Aqlli deb shunday kishilarga aytiladiki, — deb yozadi Forobiy “Aql to‘g‘risida” risolasida, – ular fazilatli, o‘tkir muhokamali, yaxshi, foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste’dodga ega; yomon ishlardan o‘zini chetga olib yuradilar. Shunday kishilarni “oqil” deydilar. Yomon ishlarni o‘ylab topishda zehn-idrokka ega bo‘lganlarni “aqlli” deb bo‘lmaydi, ularni “ayyor”, “aldoqchi” degan nomlar bilan aytmoq lozim”. Anglashiladiki, Sharqda tarbiya ta’limdan bir qadar keng tushuncha ekan, uning zamirida shaxs fazilatlari, bilimliligi, kasb-hunar egallagani, odob-axloqi, umuman, jamiyatda odamlarga qay darajada foyda keltira olishi asosiy mezon hisoblangan. Tarbiyaviy ruhdagi (“Qobusnoma”, “Mahbub ul-qulub”, “Futuvvatnomayi sultoniy”, “Turkiy guliston yoxud axloq” singari) asarlarda shaxs fazilatlarining tasavvurimizdagi eng kichik, oddiy ko‘rinishlari ham batafsil tavsiflanganki, bu 6 shaxsning tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda o‘lchov bo‘lib xizmat qiladi. Shaxs fazilatlarini batafsil izohlash, dars jarayonida o‘rganishning yaqqol namunasi Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” asaridir. Asarda insonga xos bo‘lgan fazilatlar, yaxshi va yomon xulq va illatlarga birma-bir izoh berilgan. Turli tarixiy davrlarda tarbiya oldida turgan muammolarni bartaraf etish bo‘yicha o‘ziga xos usullar, an’analar shakllangan. Bitiktoshlardagi mardlik va ezgulikka da’vat, xalq og‘zaki ijodidagi donishmandlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik kabi fazilatlar, odil podshohlar, komil farzandlar, fozil odamlar; o‘rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari, “ustoz va shogird”, “pir va murid” an’analari; jadid tarbiyashunosligi singari boy tarixiy manbalar ko‘pligiga guvoh bo‘lamiz. Sho‘ro davridagi “kommunistik tarbiya” esa yuzaki va yolg‘onligi, milliy, tarixiy asosga qurilmagani bilan qisqa vaqt ichida unutildi. Hozirgi zamon jahon pedagogikasida tarbiyaga turlicha ta’rif berilayotgan bo‘lsa-da, biz uchun sharq mutafakkirlari qoldirgan meros o‘zining hayotiyligi va mazmunan keng qamrovliligi bilan qimmatlidir. Ayrim hollarda ta’lim muassasalarida ta’limni tarbiyadan ustun qo‘yish, tarbiyani e’tibordan chetda qoldirish holati yoki tarbiyani ta’lim orqali amalga oshirish haqidagi fikrlar ilgari surildi. Ammo jahon pedagogikasidagi bu tajribalar o‘zini oqlamaganligini hayot ko‘rsatib turibdi. Rus olimi G.K.Selevko e’tirof etganidek, “tarbiyalovchi ta’lim” rus ta’lim tizimiga katta zarar keltirdi — bu ta’limni tarbiyadan ustun qo‘ydi, jamoa tarbiyasini yetarli baholay olmadi, maktabni amaliy hayotdan ajratib qo‘ydi” Maktab amaliy hayotdan ajralib qolishining asosiy sabablaridan biri, shubhasiz (xuddi shuni sharq mutafakkirlari ta’kidlagan edilar), yosh avlod tarbiyasiga faqat nazariy (ta’limiy) tomondan yondashuv bo‘lib, axloqiy faoliyat e’tibordan chetda qoldirilganidir. Haqiqatan, ta’lim olish (o‘quv-biluv faoliyati) — aqliy tarbiyani amalga oshirishi, ya’ni mustaqil o‘qish, fikrlashni rivojlantirishi mumkin. Ammo ta’lim zamiridagi tarbiya nazariy bilimligicha qolaveradi, bu faoliyat emas. Rus pedagog olimi I.P.Podlasiy (axloqiy) tarbiyani umumiy falsafiy nuqtayi nazardan insonning hayotiy shart-sharoitlarga moslashuvi, ijtimoiy tomondan katta avlod hayotiy va axloqiy tajribalarini yosh avlodga o‘tkazishi, pedagogik jihatdan keng ma’noda insonga barcha ta’sirlar jarayoni va uning natijasi, tor ma’noda o‘quv-tarbiya muassasalarida amalga oshiriluvchi tarbiyachilar tomonidan maxsus tashkil etilgan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan va tarbiyalanuvchilarda belgilangan sifat-fazilatlarni shakllantiradigan boshqariluvchi jamoaviy o‘zaro harakat, amaliy nuqtayi nazardan aniq tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan tarbiyaviy faoliyat (tarbiyachilar, o‘qituvchilar, sinf rahbarlari, yetakchilar 7 hamkorligida) jarayoni va natijasi deb izohlaydi. Shuningdek, taniqli rus pedagogi G.M.Kodjasparova tarbiya kategoriyasiga ikki yo‘nalishda yondashadi. Birinchidan, tarbiya ijtimoiy hodisa sifatida “yangi avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlash maqsadida ularga ijtimoiy-tarixiy tajribalarni o‘tkazish jarayoni bo‘lsa, ikkinchidan, pedagogik hodisa sifatida insonga mavjud madaniyatni o‘zlashtirishi uchun aniq maqsadga yo‘naltirilgan va rejalashtirilgan (uzluksiz) sharoit yaratish”, deb izohlaydi. Bu tarbiya maxsus tarbiya muassasalarida, oila, maktab, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida, bolalar va o‘smirlar birlashmalarida, turar joylardagi klublar singari muassasalarda amalga oshiriladi. Tasavvur qiling, mana shu vazifalarni ta’lim zamirida amalga oshirish mumkinmi? Tarbiyaning maqsad-mohiyati davrlar o‘tishi bilan o‘zgarmaydi, barcha millat uchun ham bir darajada ahamiyatli. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar, an’analar tarbiya mazmun-mohiyatini belgilaydi. Bugun nemis, rus yoki ingliz maktabida ham, o‘zbek maktabida ham ta’lim muassasasining tarbiyaviy vazifalarini kuchaytirish, ta’limning “tarbiyalovchi” faoliyatidan qoniqmaslik holatlari olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Tarbiyaga asoslangan maktablar, o‘quvchini hayotga tayyorlashni, ijtimoiylashuvini asosiy maqsad bilayotgan ta’lim muassasalari tajribalarini o‘rganishga ehtiyoj tug‘ilayotganini ta’kidlash joiz. Ta’lim berish yuksak darajada tashkil qilingan yapon yoki koreys maktablari bitiruvchilari o‘z xalqining milliy qadriyatlari asosida tarbiya topganini bir qarashda, ularning oddiygina salomidan sezamiz. Demak, ta’lim sohasida dunyo mamlakatlarining ilm-fan yutuqlarini o‘qib o‘rganish mumkin, ammo tarbiyada milliy qadriyatlar, urf-odatlardan chekinish yoki ularni ikkinchi darajaga tushirib qo‘yish mumkin emas. Tarbiyaning ibratga, namunali amaliy faoliyatga asoslanganini ham unutmaslik joiz. Ya’ni aqliy tarbiya (ta’lim) aniq dastur va rejalar asosida oddiydan murakkabga tomon rivojlanib borsa, tarbiyada (axloqiy tarbiya) jamiyatda ro‘y berayotgan voqea-hodisalarga nisbatan yoshlarda o‘z vaqtida tegishli munosabat uyg‘otish, aniq maqsad va natijaga yo‘naltirilgan reja va dasturlar ijrosiga qo‘shimcha ravishda ijodiy yondashuv, ijtimoiy muhitni sinchiklab o‘rganish taqozo etiladi. Aqliy tarbiyaga nisbatan axloqiy tarbiyaning faoliyat qamrovi, oldiga qo‘yilgan vazifalar katta bo‘lib, buning samarali ijrosi uchun maktab imkoniyati torlik qiladi. Shunday bo‘lsa-da, ta’lim muassasasi tarbiya jarayonining tashkilotchisi, muvofiqlashtiruvchisi bo‘lishi maqsadga muvofiq. Chunki oilalar bolalarni nafaqat ta’limiy (fikriy), balki axloqiy va jismoniy tarbiyalash borasida turli darajada, hatto farzandiga odob qoidalarini o‘rgatishga qobil bo‘lmagan ota- onalar ham oz emas. 8 Pedagogik jarayonda axloqiy tarbiyani ham, ta’lim tizimidagidek (davlat ta’lim standartlari singari) uzluksizlik talablaridan kelib chiqib shakllantirish qanchalik katta va murakkab masala bo‘lsa-da, amalga oshirish lozim. Albatta, ma’naviy-axloqiy tarbiya tushunchalarini qolipga solib bo‘lmaydi, ammo talablar shaklida hayotdan ajralmagan holda ifodalash mumkin. Bu boradagi samarali vositalardan biri, shubhasiz, milliy adabiyot o‘qitishni yanada takomillashtirishdir. Chunki milliy adabiyotimiz azaldan odobga asoslanganligini yodda tutishimiz lozim. Tarbiya umr bo‘yi davom etadigan jarayon. Hayotdagi har bir kishi tarbiyaviy ta’sirga ega. U hayot maktabida tarbiyalanar ekan, tarbiyachi sifatida, tarbiya vositasi sifatida o‘zi ham ijtimoiy muhit yaratishga xizmat qiladi. Yana Abdulla Avloniyga murojaat qilamiz: ma’rifatparvar bobomiz “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida “o‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar” deya ota-onalardan, “usuli ta’lim” ko‘rmagan” deya muallimlardan noliydi. Demak, axloqiy tarbiyada oila, mahalla, jamoat, maktab hamkorligi hamda bu boradagi muammolar bugun paydo bo‘lgan emas. Bu hamkorlik asosida aniq maqsadga yo‘naltirilgan o‘nlab tarbiya konsepsiyalarini, texnologiyalarini yaratish kun tartibida turgan dolzarb vazifa bo‘lib qolaveradi. Davrimizning muammolari ham, tarbiyaviy imkoniyatlari ham barcha davrlardagiga qaraganda murakkab va ulkandir. 1.2.Ta’lim-tarbiya jarayonida yoshlarga qaratilgan e’tibor Har qanday davlatning tarixiy taraqqiyot yo‘lidan ma’lumki, yurtning jadal rivojlanishi, muayyan yutuqlarga erishishi, xalqning farovon bo‘lishi o‘sha davlatda yoshlar ta’lim-tarbiyasi va kelajagiga beriladigan e’tibor darajasiga bog‘liq. Shu ma’noda, O‘zbekistonda yoshlar masalasi davlat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatda yoshlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularga zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratib berish borasida mustahkam huquqiy baza yaratilgan va bu tizim zamon talablariga hamohang ravishda takomillashtirib borilmoqda. Hususan, bugungacha parlament tomonidan yoshlarga oid 40 dan ziyod qonun hujjatlari qabul qilingan bo‘lib, 30 dan ortiq xaqlaro huquqiy hujjatlar ratifikatsiya qilingan. Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan ayni davrda insoniyat tarixidagi eng ko‘p yoshlar qatlami bilan yashayotganimizni inobatga olgan holda BМТ minbarida Yoshlar huquqlari to‘g‘risidagi BМТ konvensiyasini qabul qilish taklifi ilgari surilgani ham xalqaro hamjamiyat tomonidan iliq qarshilandi. O‘zbekiston rahbari bunga asos qilib, bugun dunyo miqyosida yoshlarning soni ikki milliarddan 9 ortib ketgani, xaqlaro terrorizm va ekstremizm shiddat bilan o‘sib borayotgan bir paytda yoshlarga himoya zarurligini muhim omillar sifatida asoslab berdi. Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti sifatida birinchi imzolagan qonun hujjati – 2016-yil 14-sentabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi Qonun ekanida ham ramziy mazmunmohiyat mujassam. Binobarin, aholisining yarmidan ko‘prog‘i yoshlardan iborat bo‘lgan mamlakatda yoshlarga oid davlat siyosatini izchil amalga oshirish, yosh avlodni har tomonlama yetuk va barkamol, intellektual salohiyatli, o‘z qat’iy pozitsiyasiga ega, yurtda amalga oshirilayotgan islohotlarga befarq bo‘lmagan, yurtning ertangi munosib kelajagi uchun daxldorlikka tayyor, maqsadga intiluvchan, serg‘ayrat, vatanparvar, sadoqatli, komil shaxslar sifatida tarbiyalash O‘zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari safidan o‘rin olishining muhim omili ekanini mamlakat rahbari va hukumat yaxshi anglaydi. O‘zbekiston Prezidenti tomonidan imzolangan «Yoshlar – kelajagimiz» Davlat dasturi to‘g‘risida»gi Farmon bu boradagi ishlar samaradorligini oshirishga qaratilgan muhim hujjat bo‘ldi. Farmon bilan «Yoshlar – kelajagimiz» jamg‘armasi tashkil etildi va ushbu jamg‘arma yoshlarning bisnes tashabbuslari, startaplari, g‘oyalari va loyihalarini amalga oshirish uchun tijorat banklari orqali yillik 7 foiz stavka bilan imtiyozli kredit va mol-mulkni lizingga berishi belgilab qo‘yildi. Ushbu hujjatga e’tibor qaratilsa, yoshlar tadbirkorligi va tashabbuskorligini kompleks rivojlantirish vazifalari aniq va tizimli belgilanganligini ko‘rish mumkin. O‘z navbatida, O‘zbekistondagi barcha o‘zgarishlarning negizi hisoblangan ta’lim-tarbiya tizimida ham tub islohotlar olib borilmoqda. Ayni vaqtda ta’lim, shu jumladan, ijtimoiy soha uchun xarajatlar miqdori davlat byudjeti xarajatlar umumiy qiymatining yarmidan ko‘prog‘ini tashkil etmoqda. Tabiiyki, har qanday davlat ham bunday katta xarajatlarni ko‘tara olmaydi, ammo qanchalik og‘ir bo‘lmasin, buning uchun zarur mablag‘ va resusrlar izlab topilmoqda. O‘zbekiston rahbari mazkur xarajatlarni xarajat emas, balki kelajak uchun qo‘yilgan eng samarali sarmoya deb hisoblab, ta’lim darajasi va sifati har qanday davlatning istiqbolini belgilab beradigan muhim omil ekanini ta’kidlamoqda. Haqiqatan ham, islohotlarning taqdiri, natijasi, birinchi navbatda, kadrlar saviyasiga, ularning davr va taraqqiyot talablariga nechog‘li javob bera olishiga bog‘liq. Shu maqsadda, mamlakatda Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi, maktab ta’lim tizimi tubdan isloh qilinib, 11 yillik umumiy o‘rta ta’lim qayta joriy etildi. Viloyatlarda yangi oliy ta’lim muassasalari, ilmiy va ijodiy markazlar tashkil etilmoqda. Oliy o‘quv yurtlariga qabul kvotalari sezilarli darajada kengaytirildi. 10 Sirtqi va kechki oliy ta’lim shakllari tiklandi. Keying ikki yil ichida 15 dan ortiq rivojlangan davlatlarning nufuzli universitetlari filiallari ochildi. Muxtasar aytganda, O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosati aniq maqsadlarni ko‘zlagan holda, bosqichma-bosqich, kompleks chora-tadbirlarga asoslangan holda izchil davom ettirilmoqda. Bu borada Shavkat Mirziyoyev tomonidan ijtomoiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalardagi sa’y-harakatlarni tizimli asosda yo‘lga qo‘yish bo‘yicha 5 ta muhim tasabbusning ilgari surilishi O‘zbekiston tarixida yoshlar ta’lim-tarbiyasi bo‘yicha yana bir yangi bosqichni boshlab berdi. Birinchi tashabbus – yoshlarning musiqa, rassomlik, adabiyot, teatr va san’atning boshqa turlariga qiziqishlarini oshirishga, iste’dodini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Ikkinchi tashabbus – yoshlarni jismoniy chiniqtirish, ularning sport sohasida qobiliyatini namoyon qilishlari uchun zarur sharoitlar yaratishga yo‘naltirilgan. Uchinchi tashabbus – aholi va ва yoshlar o‘rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan samarali foydalanishni tashkil etishga qaratilgan. To‘rtinchi tashabbus – yoshlar ma’naviyatini yuksaltirish, ular o‘rtasida kitobxonlikni keng targ‘ib qilish bo‘yicha tizimli ishlarni tashkil etishga yo‘naltirilgan. Beshinchi tashabbus – xotin-qizlarni ish bilan ta‘minlash masalalarini nazarda tutadi. Davlat rahbarining bu ezgu g‘oyasi O‘zbekiston xalqi, ayniqsa, yoshlari tomonidan katta qiziqish bilan qarshi olinib, qisqa vaqt ichida mamlakat bo‘ylab keng quloch yozdi. Kelgusida real hayotga keng joriy etiladigan ushbu besh tashabbusga ko‘ra, hududlardagi madaniyat markazlari, musiqa va san’at maktablarining moddiy- texnik bazasi va ulardan foydalanish holati keskin yaxshilandi, yoshlarning qiziqishidan kelib chiqib, qo‘shimcha yana 1,5 mingta to‘garak tashkil etiladi. Hatto eng chekka qishloqlardagi madaniyat markazlarida ham badiiy-havaskorlik jamoalari, yoshlar teatr-studiyalari va «Yoshlar klublari» faoliyati yo‘lga qo‘yiladi. Shuningdek, mamlakat miqyosidagi 12 mingdan ziyod sport inshootiga yoshlarni maksimal darajada qamrab olish choralari ko‘rilib, barcha umumta’lim maktablari sport anjomlari bilan to‘liq jihozlanadi. Shu bilan birga, olis va chekka hududlarda yengil konstruksiyali sendvich panellardan kichik sport zallari va sun’iy qoplamali maydonlar quriladi. Bolalar va o‘smirlar sport maktablari soni yanada ko‘paytiriladi. Yoshlarni internetdagi zararli xurujlardan asrash, ularni axborot texnologiyalaridan unumli foydalanishga o‘rgatish masalalari bo‘yicha ilg‘or xalqaro tajribalar asosida barcha hududlarda Raqamli texnologiyalar o‘quv 11 markazlari tashkil etiladi. Bu maskanlarda elektron tijorat va dasturlash bepul o‘rgatiladi, axborot texnologiyalari sohasida bisnes bo‘yicha innovatsion ko‘nikmalar shakllantiriladi, «startap» loyihalarga yordam ko‘rsatiladi. Shuningdek, 2021-yilgacha barcha maktablardagi kompyuter sinflarini zamonaviy texnologiyalar va yuqori tezlikdagi internet tarmog‘i bilan ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilib, bosqichama-bosqich amalga osiriladi. Yangi tashkil etiladigan kompyuter o‘yinlari markazlari yosh avlodning bilim va dunyoqarashini kengaytirishga qaratilgan test, viktorina, rivojlanish strategiyalari va boshqa foydali dasturlar bilan ta’minlanadi. Yoshlarda kitobxonlik ko‘nikmalarini mustahkamlash maqsadida, yangi tashabbus doirasida Qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarga 1 million nusxadan kam bo‘magan miqdorda kitoblar yetkazib berildi. Shuning barobarida, har bir shahar va tuman markazida bittadan namunali kitob do‘koni tashkil etiladi, ko‘chma kitob pavilyonlari joylashtirilib, «Bibliobus»lar orqali qishloq va ovullar aholisiga kutubxona xizmatlari ko‘rsatib boriladi. Umuman, yoshlarning ta’lim olishi, kasb-hunar egallashi, yetuk insonlar bo‘lib ulg‘ayishi yo‘lida zamonaviy, ilg‘or-innovatsion shart-sharoitlarni yaratib berish uchun O‘zbekiston bor kuch va imkoniyatlarini ishga solmoqda. Chunki yosh avlodni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ma’naviy yetuk, jismonan sog‘lom, vatanparvar va fidoyi etib tarbiyalash, huquq hamda manfaatlarini himoya qilishga e’tibor qancha kuchaytirilsa, unung samarasi ham shuncha yuqori bo‘ladi. Shu bois O‘zbekiston jamiyatning faol qatlami sifatida e’tirof etiluvchi yoshlar qatlamiga «muammo» deb emas, balki yurt ravnaqini ta’minlovchi katta kuch, davlatning strategik resursi sifatida qaramoqda. Natijada bugun yuksak bilimli, zamonaviy fikrlaydigan, qat’iy pozitsiyaga ega yoshlar mamlakatning ertangi taraqqiyotida tobora hal qiluvchi kuchga aylanib boryapti. Ta’lim inson rivojlanishining muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanib, jamiyatning muhim muammolarini hal etishda ham u asosiy o‘rin egallaydi. Ta’lim inson rivojlanishining muhim tarkibiy qismi sifatida qator ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va gumanitar muammolarni bartaraf etishga mislsiz ta’sir ko‘rsatadi. Ta’limga nisbatan inson hayotining ajralmas bir bo‘lagi va unga o‘zining jamiyat hayotida muhim o‘rin tutishini anglab yetishida muhim vosita sifatida qarash asrlar davomida o‘zgarib bordi. Biroq ta’limning bu borada tutgan o‘rni ko‘pincha ma’naviy-intellektual nuqtai nazardan ko‘rib chiqilgan. So‘nggi yillarda ta’limning jadal sur’atlarda rivojlanishi uni inson va jamiyatni rivojlantirishning muhim omillaridan biriga aylantirdi. Ta’limning insonning ma’naviy va aqliy ehtiyojlarini qondirish, qobiliyatini shakllantirishga ta’sirini aniqlashda uning muhim jihatlarini bir-biri bilan bog‘liq holda davlat, jamiyat va shaxs nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mezoni qabul qilingan. Shaxsiy darajada — 12 bu shaxsning o‘z qobiliyat va iste’dodlarini to‘liq namoyon etish. Ayni paytda, bu insonga mehnat faoliyatida o‘zini namoyon etish imkonini beradigan umumiy va kasbiy bilimni egallashdir. O‘qimishli kishining ma’naviy olami nisbatan boy, hayoti faqat moddiy farovonlik bilan cheklanib qolmaydi. Ta’lim insonga o‘zining ma’naviy ehtiyojlarini amalga oshirish, hayotini to‘laqonli va mukammal qilish imkonini beradi. Davlat darajasida — davlat mamlakat aholisining aqliy salohiyatini rivojlantirishdan manfaatdor bo‘lishi darkor. «Iqtisodiy fanlar»ni keng joriy etishda zarur bilimga ega bo‘lish mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish va uning milliy boyligini to‘plashning muhim tarkibiy qismiga aylanadi. Aholining ma’naviy boyligi mamlakatda huquqiy madaniyatni, shuningdek, xalqning ozod, demokratik, huquqiy davlatda yashash va mehnat qilish, o‘z huquq va erkinliklarini anglash, ulardan shaxs, davlat hamda jamiyat manfaati yo‘lida foydalanish qobiliyatini uzviy hamda oson shakllantiradi. Jamiyat darajasida – ta’lim jamiyatni rivojlantirishga qaratilgan alohida global ma’naviy qadriyatlar, o‘ziga xos ijtimoiy mentalitet va inson dunyoqarashini shakllantirishga yo‘naltirilishi lozim. Chunki faqat o‘qimishli va ma’nan boy odamlargina muammolarni urushlar yordamida hal qilishni mutlaqo rad etishga qodir jamiyatni shakllantirishi mumkin. Tarixan qisqa davr ichida ta’lim sohasini tubdan yangilash va isloh qilish borasida salmoqli natijalarga erishildi. Yurtimizda yoshlarning umumta’lim va kasb tayyorgarligini ta’minlashning zamonaviy modeli amalga oshirilib, pirovardida har tomonlama barkamol va mustaqil fikrlovchi, mehnat bozorida talab katta bo‘lgan kasblarni egallagan, qat’iy fuqarolik pozitsiyasiga ega yoshlar tarbiyalanmoqda. Bugun yoshlarimiz mamlakatimizni demokratlashtirish va modernizatsiya qilish, uni yangilash va ravnaq toptirishning hal qiluvchi harakatlantiruvchi kuchiga aylanib bormoqda. Ta’lim tizimini boshqarishni xalqaro tajribani hisobga olib, ta’lim tizimini markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan holda boshqarishni muvozanatli muvofiqlashtirish orqali yanada takomillashtirish mumkin. 1.3.Yoshlarga oid davlat siyosati vaa uning mohiyati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev BMTning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida “Sayyoramizning ertangi kuni, farovonligi farzandlarimiz qanday inson bo‘lib kamolga yetishi bilan bog‘liq. Bizning asosiy vazifamiz – yoshlarning o‘z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratishdan iborat” 2 , deb ta’kidlagan edi. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev BMTning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqi 13 Ta’kidlash joizki, Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti sifatida birinchi imzolagan qonun hujjati ham aynan yoshlar masalasi bilan bog‘liqbo‘lgan, 2016 yil 14 sentyabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi Qonun [1] edi. Yoshlarning huquqiy madaniyatini yuksaltirish, demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonlarida ularning faolligini oshirish; yuksak ma’naviyatli, mustaqil fikrlovchi, qat’iy hayotiy pozitsiya, keng dunyoqarash va chuqur bilimlarga ega bo‘lgan vatanparvar yoshlarni tarbiyalash, ularda turli mafkuraviy tahdidlarga qarshi immunitetni shakllantirish; yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, zamonaviy kasb-hunarlarni puxta egallashlari uchun munosib sharoitlar yaratish, ularni ish bilan ta’minlash va tadbirkorlikka jalb qilish; iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ijodiy va intelektual salohiyatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan ishlarni tizimli yo‘lga qo‘yish; yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanishga keng jalb etish, yoshlar orasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish; voyaga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik va jinoyatlar sodir etilishini oldini olish; barkamol avlodni tarbiyalashda ommaviy axborot vositalari va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foydalanish yoshlar siyosatining asosiy yo‘nalishlari hisoblanadi. Iste’dodli yoshlarni aniqlash, ularni tarbiyalash masalasining davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganligi yurtimizda o‘rnak olsa arzigulik tajriba to‘planishiga imkon berdi. Shu o‘rinda ta’idlash joizki, iste’dodli yoshlarni izlash va ularni qo‘llabquvvatlashga qaratilgan ishlarni amalga oshirishda davlat tashkilotlari bilan bir qatorda yurtimizda faoliyat yuritayotgan nodavlat tashkilotlari ham faol ishtirok etmoqdalar. Masalan, yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri yoshlarning iste’dod va qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilganligi ayniqsa, ahamiyatga molikdir. Ta’kidlash joizki, ta’lim, fan, texnika, axborot texnologiyalari, madaniyat, san’at, sport, tadbirkorli sohalaridagi iste’dodli va iqtidorli yoshlarni rahbatlantirib borish, ularning turli sog‘lom tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash vazifalari bu tashkilotning mazkur yo‘nalishdagi dolzarb vazifalaridan biri qilib belgilangan. gilangan. Yoshlarning bilim darajasi, kasbiy malakasi, ma’naviy va ruhiy barkamollik kabi fazilatlari va ijtimoiy sifatlari butun jamiyatning rivojlanish darajasiga salmoqli ta’sir ko‘rsatmoqda. Aholining turmush sharoitini yaxshilash, hayotdan rozi bo‘lib yashashga erishish bugungi zamonaviy davlatchilik taraqqiyotidagi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Alloma Abdulla Avloniy “Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilur? degan savolga “Birinchi - uy tarbiyasi. Bu vazifa ona zimmasidadir. Ikkinchi – maktab va madrasatarbiyasi. Ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur” deb javob 14 berganlar. Bu so‘zlar zamirida barchaning farzand tarbiyasiga mas’ulligi ko‘rinib turibdi. . Shuni ta’kidlash joizki, keyingi yillarda ayrim yoshlarda millatga, Vatanga foyda keltirishni o‘ylash, mustaqillikni mustahkamlashda foydali inson bo‘lib yetishish hissi maxsus, ilmiy asosda shakllantirilmaganligi tufayli shaxsiy manfaatni o‘ylash, yengil yo‘llar bilan to‘la-to‘kis hayotga intilish hissi namoyon bo‘lmoqda. Shu bilan birga, ayrim fuqarolar orasida ma’naviy cheklanganlik, dunyoqarashningtorligi, milliy odob me’yorlariga rioya qilmaslik, so‘z va ish orasidagi tafovut, milliy g‘ururning sustligi, shu kabi “ommaviy madaniyat”ning boshqa noxush ko‘rinishlari uchrab turadiki, ularni birgalashib bartaraf qilish lozim Bugungi kunda aksariyat rivojlangan davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadriyatlar va demokratik tamoyillarga asoslanadi. Ularda tinchlik va taraqqiyot, inson haq-huquqlari va erkinligi, milliy va diniy totuvlik g‘oyalari ustivordir. Bu tamoyillarga asoslangan ezgu g‘oyalar umuminsoniy manfaatlar, bashariyatning asriy orzusi bo‘lgan yorug‘ kelajak uchun xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston yoshlari forumida ta’kidlab o‘tganidek, “Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga, sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz. Barchangiz yaxshi bilasiz, bugun o‘z oldimizga ulkan marralar qo‘yganmiz. Ona Vatanimizda Uchinchi Renessans poydevorini yaratishga kirishdik. Biz oila, maktabgacha ta’lim, maktab va oliy ta’limni hamda ilmiy-madaniy dargohlarni bo‘lg‘usi Renessansning eng muhim bo‘g‘inlari deb hisoblaymiz. Shu sababli ayni ushbu sohalarda tub islohotlarni amalga oshirmoqdamiz. Ishonamanki, mamlakatimiz taraqqiyotining yangi poydevorini yaratishda sizlar singari fidoyi va vatanparvar yoshlarimiz faol ishtirok etib, munosib hissa qo‘shadilar” 3 . Ma’lumki, “milliy o‘z-o‘zini anglash – har bir millat (elat)ning o‘z-o‘zini real sub’ekt, muayyan moddiy va ma’naviy boyliklarning egasi, yagona til, urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar va davlatga mansubligini, manfaatlar hamda ehtiyojlar umumiyligini tushunib yetishga milliy o‘z-o‘zini anglash deyiladi” 4 . Mafkuraviy immunitet – bu, sodda qilib aytganda, insonning o‘z istak-orzu, maqsad-intilishlariga mutlaqo zid, yot, zararli, begona mafkuraviy tahdidlarga qarshilik ko‘rsata olish salohiyati. “Mafkuraviy immunitet – falsafa: qomusiy lug‘atida –ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‘unchi xarakterdagi g‘oyaviy tashabbuslarga bardosh bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo‘l keladi” deyiladi. Bolaga ilk yoshidan boshlab nima yaxshi, nima yomon, ularga qanday munosabat 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning O‘zbekiston yoshlari forumidagi ma’ruzasi // https://uza.uz/uz/posts/ozbekiston- respublikasi-prezidentishavkat-mirziyoevning-ozbekiston-yoshlari-forumida-sozlagan-nutqi_197662 4 Falsafa: qomusiy lug‘at: (Tuzuvchi va mas’ul muharrir Q.Nazarov). –T.: “Sharq” nashriyot-matbuot aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2004, 160-bet. 15 bildirish kerak, degan savollarga asoslangan bog‘cha, maktab tarbiyasi, undan keyin ijtimoiy tarbiya yo‘lga qo‘yilsagina har bir millat sog‘lom, ishonchli, mustahkam immunitetga ega bo‘ladi. Immunitet esa, o‘z navbatida, odamni to‘g‘ri yo‘ldan “ozish”dan, turli yo‘llarga adashib, keyin pushaymon bo‘lishlardan, baxtsizlikdan, millatni esa– parokandaliklardan, parchalanishlardan, sinfiy, mahalliy yoki boshqa bo‘linishlardan asrab turadi. Demak, mafkuraviy immunitet –davlat va millatning ma’naviy birligi, ma’naviy sog‘lomligini himoya qiluvchi g‘oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. Al Forobiyning fikricha, “...fozil jamiyatning har bir fuqarosi mansabi, tutgan o‘rni, ya’ni kim bo‘lishidan qat’iy nazar «fozil kishi», «fozil inson» o‘z davlatining barcha qonun- qoidalarini yaxshi biladi, unga amal qiladi, fikrlaydi, o‘z kasbining ustasi, lozim bo‘lganda Vatan uchun jon fido qiladi. Fozillar shahri aholisi bir biriga hurmatda bo‘ladi. Ota-ona va farzand, ustozu- shogird o‘rtasida Sharqona nazokat, mehr va ehtirom bo‘ladi. Avvalo bunday fikr yuritishning o‘zi bobolarning ma’naviy darajasi naqadar yuksak bo‘lganligini va albatta bunday fikr aytish bu borada ko‘p asrlik me’roslarni o‘rganish natijasida vujudga kelishini ta’kidlash joiz. 16 II BOB MAMLAKATNING RIVOJLANISH DARAJASI TA’LIM BILAN BELGILANISHI 2.1.O’zbekistonda ta’lim sohasidagi islohatlar O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi xalq ta’limi tizimi taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Milliy pedagogik tafakkur ta’sirichan ta’limning sog‘lomlashtirish jarayoni boshlandi. Uzoq vaqt mobaynida tashqi dunyodan uzib qo‘yilgan, o‘zga mamlakatlar tarixiy tajribasidan ham, milliy ma’rifiy merosdan ham bahramand bo‘lmagan milliy pedagogika jahon maydoniga chiqdi. Erishilgan natijalarni o‘zgalarniki bilan qiyoslash, boshqalardan ijobiy jihatlarni o‘zlashtirish imkoniyati paydo bo‘ldi. Respublikamizda ta’limning yangi tizimini amalga oshirishda O‘zbekiston xukumati tariximizdagi ta’lim jarayonlarini o‘rganib chiqib, ta’limni isloh qilish dasturini tayyorladi. Barcha e’tibor ta’lim tizimlarini demokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida takomillashtirilib, uning moddiy-texnik bazasini zamon va davr talablari darajasiga ko‘tarish va O‘zbekiston ma’rifiy salohiyatini kuchaytirishga qaratildi. O‘zbekiston Respublikasida 1992-yil 2-iyulda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risidagi” qonun ilgari erishilgan muvaffaqiyatlarni saqlab qolishga xizmat qildi. Ushbu qonun o‘z vaqtida muhim bo‘lgan bo‘lsa-da, ammo ta’lim tizimini isloh qilishning amaliy choratadbirlari, ta’lim tarbiya va o‘quv jarayonlarining tarkibini, bosqislarini bir-biri bilan uzviy bog‘lash, ya’ni uzluksizlikni ta’minlash muammolarini echa olmadi. Ta’lim tizimidagi yig‘ilib qolgan muammolar 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi yangi qonunni va kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishiga sabab bo‘ldi. Milliy dastur muammolar va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish omillari, milliy dasturning maqsadi, vazifalari va uni ro‘yobga chiqarish bosqichlari, kadrlar tayyorlashning ilmiy modeli, kadarlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari kabi bo‘limlarni qamrab olgan. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risidagi” Qonunning mohiyatini o‘zida aks ettirgan bu dastur respublika ta’lim tizimining istiqbolli kelajagiga mo‘ljallangan bo‘lib, uni kompleks rivojlantirishga qaratilgan. Milliy Dastur va dasturlarning xayotga tatbiq etilishi natijasida mazkur soha tubdan isloh qilindi, zamonaviy uzluksiz ta’lim va tarbiya tizimi yaratildi. 17 Mamlakatimizda yangicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda shakllanayotgan maktabgacha ta’lim tizimi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Maktabgacha ta’lim muassasalarining yangi tarmog‘i paydo bo‘lmoqda. Misol tariqasida “Xonadon bog‘chasi”, “Fermer xo‘jaligi bog‘chasi”, “Bolalar bog‘chasi – boshlang‘ich maktab” majmualari vujudga kelmoqda. So‘nggi uch yilda yangi ijobiy yutuqlardan biri maktabgacha ta’lim muassasalari xususiy sektorning ulushi oshib bormoqda. MDH davlatlari doirasida noyob tajribalardan biri maktabgacha ta’lim xalq ta’limidan mustaqil Vazirlik tasarrufida boshqarilmoqda. Zero bu soha ulkan xajmga ega. 2006-yilda 6565 ta maktabgacha ta’lim muassasasi bo‘lib, 571157 bola ta’lim tarbiya olgan. 59595 nafar pedagog xodim shu sohaga jalb etilgan. Ammo bu raqam shuni ham ko‘rsatadiki, 21,4 %gina maktabgacha bolalarni qamrab olgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Miziyoevning 2017-yil 30-sentyabrdagi Qaroriga muvofiq yurtimizda birinchi marta Maktabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. Bu sohada faoliyat tubdan yangiga negizga qurildi. O‘tgan qisqa davrda 980 dan ortiq bog‘chalar ishga tushirildi. So‘nggi 2 yil ichida esa bolalar bog‘chalari soni 1 ming 400 taga ortib, 6 ming 367 taga etdi. Ularda ta’lim va tarbiya ishlari mazmun va sifat jihatidan eng ilg‘or usul va vositalar yordamida olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Miziyoev Oliy majlisga Murojaatida O‘zbekistonda ta’lim tizimi taraqqiyoti davlat siyosatining ajralmas qismi ekanligini ta’kidlab shunday dedi: “Uchinchidan, ilm-fan, zamonaviy va uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish zarur. Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan bir xikmatli so‘z bor. Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga etaklaydi. Shu sababli, ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim”. Ta’lim tizimi aholining katta qismini jalb qiladi. Umumiy o‘rta ta’lim uzluksiz ta’lim tizimidagi asosiy bo‘g‘in bo‘lib, u bilimlarni zarur xajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko‘rikmalarini rivojlantiradi. 1997-yilda O‘zbekistonda 59 ta oliy o‘quv yurti, 258 ta o‘rta maxsus o‘quv yurti, 75 ta kollej faoliyat yuritdi. 1998-2000 yillarda mamlakatda 160 ming o‘quvchiga mo‘ljallangan 47 ta akademik litsey va 260 ta kasb-xunar kollejlari qurilib foydalanishga topshirildi. Shu maqsadlar uchun 135 mlr.so‘m sarflandi. 2000-yil boshiga kelib, mamlakatimizda 61 ta oliy, 25 ta o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, shu jumladan, 75 ta kollejlarda 360 mingdan oshiq talaba tahsil oldi. O‘zbekistonda 2006-yilda 9748 ta maktab bo‘lib, ularda 5 mln 926860 ta o‘quvchilar ta’lim oladi. Ular uchun 451567 ta o‘qituvchilar faoliyat yuritib 463 nomda 16,8 mln nusxa darslik nashr etiladi. 18 Umumiy o`rta ta’lim 1-11 sinflarni o`z ichiga oladi. O`rta maxsus ta’lim akademik litsiylarda to`qqiz yillik tayanch o`rta ta’lim asosida ikki yil mobaynida amalga oshiriladi. Professional ta’lim boshlang`ich, o`rta va o`rta maxsus professional ta’lim darajalariga ajratiladi. Boshlang`ich professional ta’lim kasb- hunar maktablarida 9-sinf bitiruvchilari negizida kunduzgi ta’lim shaklida 2 yillik integiratsiyalashgan asosida bepul amalga oshiriladi. O`rta professional ta’lim kollejlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov-shartnoma asosida davomiyligi 2 yilga- cha bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo`yicha amalga oshiriladi. Orta maxsus professional ta’lim texnikumlarda davlat buyurtmasi yoki to`lov shartnoma asosida davomiyligi kamida 2 yil bo`lgan kunduzgi, kechki va sirtqi ta’lim shakllari bo`yicha amalga oshiriladi. Qonunga ko`ra davlat oliy ta’lim,o`rta maxsus, professional ta’lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki hukumat qarorlari bilan tashkil etiladi. Nodavlat ta’lim tashkilotlariga litsenziya Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inespeksiyasi tomonidan beriladi. Nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish ularning ta’sischilari tomonidan amalga oshirila- di. Ushbu qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga kiradi. Eng samarali investetsiya bu ta’limga qilingan invistetsiyadir. Chunki jamiyat taraqqiyotini, uning ertangi kunini yituk malakali kadirlar belgilab beradi. Ta’lim tizimini takomillashtirish, ularning bilimini oshirish, sifat darajasini ko`tarishdir. Ta’lim tizimining eng mas’uliyatli bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan oliy ta’limni tubdan o‘zgartirilishi mustaqil O‘zbekistonda islohatlarning tarkibiy qismi bo‘ldi. Mamlakat kelajagi va taraqqiyoti bevosita yoshlarning milliy istiqlol g‘oyasi ruhida tarbiyalanganligi bilan belgilanadi. Bu murakkab vazifa esa zamonaviy ta’lim va tarbiya tizimini vujudga keltirish orqali amalga oshiriladi. Shu bois ta’lim tizimida ma’naviy-ma’rifiy ishlarni zamon talablari darajasida rivojlantirish ustivor vazifa sifatida belgilangan. Yoshlarning tegishli mutaxassislik, hunar va kasblarini chuqur egallashlari Vatan va millat manfaatlari yo‘lida fidoyilik ko‘rsata oladigan barkamol shaxsni tarbiyalash ham oliy ta’lim zimmasidagi asosiy vazifa ekanligi belgilangan. Oliy ta’lim uzluksiz ta’lim tizimini bosh bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Bu soha jamiyatning iqtisodiyoti, fani, madaniyati va texnologik jarayoni bilan yaxlit xolda chasbarchas bog‘liqdir. Shuning uchun uning taraqqiyoti umummilliy rivojlanish strategiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. XXI asr globalizatsiya bilan bog‘liq holda oliy ta’limga yangi an’analar va yangi muammolarni etkazib berdi. Bu jarayon dunyoning barcha universitetlariga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Bugungi kunda barcha universitetlar uchun dunyo ta’lim kengliklarida o‘z mavqeini saqlab qolish, teng huquqli hamkor sifatida bo‘lish muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Xulosa qilib aytganda o`qish, o`rganish, bilim olish uchun barcha sharoitlar yaratilmoqda ana endi biz yoshlar Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan bu tashabbuslarga javoban har 19 qachongidan ko`proq o`qib-o`rganib o`z ustimizda yanada ko`proq ishlab, Xalqimiz, vatanimizga tayanch bo`ladigan nafaqat tayanch balki ertangi kuniga ishonch bo`ladigan va kelajagini belgilab beradigan farzand, kadr, mutaxasis inson bo`lib yetishishimiz har qachongidan zarur ekanligi mana bugungi kun taqozosi. Yana shuni qo`shimcha qilmoqchimanki vatanimiz mustaqilligidan keying yillarda oliy ta’lim tizimida bo`layotgan o`zgarishlar, aniq- rog`i abiturentlar uchun oliy o`quv yurtlariga kirish imkonyati oldingi yillarda bitta oliygohga imkoniyat bo`lgan bo`lsa 2019-yildan uchta oliygohga 2020-yildan esa bu imkonyat beshtaga yetganligi abiturentlar uchun katta yangilik bo`ldi. 2.2.Ta’lim sohasidagi muammolar va unga yechimlar Fan va texnika jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan bugungi kunda ko‘plab ilmiy bilim, tushuncha va tasavvurlar hajmi keskin ortib boradi. Bu, bir tomondan, fantexnikaning yangi sohalari rivojlanishi tufayli uning differensiallashuvini ta’minlayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, fanlar orasida integratsiya jarayoni vujudga keladi. Bunday sharoitda malakali pedagoglarga bo‘lgan talab ortib, fanning fundamental asoslari, pedagogika va psixologiya metodlarini mukammal egallagan, kasbiy tayyorgarligi yuqori bo‘lgan hamda zamonaviy innovasion pedagogik va axborot texnologiyalarini amaliyotda qo‘llay oladigan ijodkor pedagoglarni tayyorlash talab etiladi. Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida pedagogik innovatsiyalardan foydalanish jahon taraqqiyotining global tendensiyasi hisoblanadi. Bu o‘z navbatida, mamlakatda modernizatsiya jarayonining tez sur’atlarda rivojlanayotganligi sababli ayni davrda ta’lim sohasiga yangiliklarni tizimli ravishda kiritishga alohida e’tibor qaratishni taqozo etadi. Ammo, bu sohaga o‘qitishning yangi mazmun, shakl, metod va vositalarini joriy etish bo‘yicha pedagogik ilmiy-tadqiqotlarning joriy etish darajasini hozircha yetarli deb bo‘lmaydi. Darhaqiqat, yangilangan ta’lim tizimini joriy etishda har bir pedagog ta’limga oid yangiliklarni muntazam o‘rganib, ularni o‘z mehnat faoliyatida izchil qo‘llay bilish mahoratiga ega bo‘lishi muhim. Bugun fan va texnika sohasidagi yangiliklarni o‘quv dasturi mazmuniga tez kiritish talab etiladi va bu orqali zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. Bundan tashqari zamonaviy o‘qitish texnologiyalari, ular bilan bog‘liq metodik yondashuvlar bo‘lajak pedagoglarda zaruriy bilim, muhim qonuniyat va ko‘plab fundamental tushunchalarni chuqur va mustahkam shakllantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Ta’limning sifatini oshirishda pedagoglar bilim va kasbiy mahoratining davr talablariga mosligi, o‘qitishda innovasion ta’lim texnologiyalaridan oqilona foydalanishi, tashkil etilayotgan darslarning samaradorligi, ta’lim oluvchi yaxshi 20 o‘zlashtirishi uchun har bir mavzuning pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llagan holda o‘tilishini ta’minlash talab etiladi. O‘qitishda kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan ta’limni amaliyotga joriy etish, ta’lim oluvchilarda egallagan bilimlarini hayotda qo‘llay olish, kasb tanlash, mustaqil ta’lim olish, o‘quvbilish kompetensiyalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan biridir. Bugungi kunda respublikamizda ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, o‘qitishning innovatsion texnologiyalarini joriy etish, mustaqillik, ijodkorlik, tashabbuskorlik, tadbirkorlik kabi kasbiy sifatlarga ega yoshlarni tayyorlash hamda pedagoglarni rag‘batlantirish maqsadida katta ahamiyatga ega, sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. Lekin, tahlil va o‘rganish natijalari hozirgacha ta’lim tizimimizda saqlanib kelayotgan muammolar borligini ko‘rsatmoqda. Jumladan: - ta’lim muassasalarida malakali pedagoglarning yetishmasligi, ularni tayyorlashda amaliyotga joriy etilgan o‘quv reja va dasturlarining yaratilishida sohadagi islohotlar to‘liq inobatga olinmasligi hamda ular mazmunan eskirganligi; - ta’lim oluvchilarning nazariy va amaliy bilimlarini mustahkamlashda hamda iqtidorli yoshlarning kreativ g‘oyalarni amaliyotga tatbiq etilishida tizimli va innovasioln faoliyat to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi; - pedagoglar tomonidan ta’lim oluvchilarning intellektual qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etilmaganligi; - pedagoglar tomonidan innovasion pedagogik texnologiya va metodlarini amaliyotga keng joriy etilmasligi; - ta’lim muassasalari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik to‘liq yo‘lga qo‘yilmaganligi; - o‘quv mashg‘ulotida ta’lim oluvchilarga bahslashish, o‘zining fikrini bayon etishga imkon juda kam berilishi; ayrim mashg‘ulotlarda pedagoglar eski ma’lumotlarni takrorlash bilan cheklanib qolayotganligi, ularning talab darajasida tayyorgarlik ko‘rmaganligi, bilim va kasb saviyasining pastligi jiddiy muammo bo‘lib qolmoqda, kompetentliklari esa yetarli darajada emasligi sezilmoqda. Bu muammolarni bartaraf etish pedagoglarning malakasini muntazam oshirishni, bunda alternativ usullarni qo‘llash hamda tinimsiz izlanishlarini yo‘lga qo‘yish kabi vazifalarni amalga oshirishni taqozo etadi. Bu o‘z navbatida pedagoga katta mas’uliyat yuklaydi. Hozirda o‘quv dasturi mazmuni va strukturasini qayta ko‘rib chiqish juda muhim. U pedagog uchun “ko‘zgu” vazifasini bajarishi lozim. Chunki, inson ko‘zgu (oyna)ga qarab o‘zining butun bir vujudini ko‘radi. Shuning uchun ham pedagog o‘z fani bo‘yicha o‘quv dasturiga qarab, butun bir faoliyatini, o‘quv mashg‘ulotida ta’lim oluvchilarga yetkazishi lozim bo‘lgan jarayon borishini, unda amalga oshirishi lozim bo‘lgan vazifalarni eslaydi. Lekin, amaldagi fan dasturlarida o‘ziga yarasha kamchiliklar mavjud: jumladan: 21 - kirish qismida fanning dolzarbligi va ahamiyati to‘liq ochib berilmasligi; - fanni o‘qitishda maqsad va vazifalarning chuqur, aniq yoritib berilmasligi yoki haddan tashqari ko‘pligi; - ta’lim oluvchilarga qo‘yilayotgan malaka talablarining bugungi kun talablari asosida shakllantirilmaganligi, bu borada ishlab chiqaruvchilar bilan o‘zaro hamkorlikning yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi; - kursdan kursga o‘tishda yoki bitiruvchilarda malaka talablarini egallaganlik darajasini aniqlovchi mezonlar va ko‘rsatkichlarning ishlab chiqilmaganligi; - malaka talablarini ishlab chiqishda ta’lim oluvchilarning kasbiy sifatlari (mustaqillik, ijodkorlik, tadbirkorlik, tashabbuskorlik) hamda mantiqiy fikrlash operatsiyalari (tahlil qila olish, klassifikatsiyalash, solishtirish, taqqoslash, umumllashtirish, xulosa chiqarish, amaliyotga joriy etish kabi) kabi omillarga deyarli e’tibor berilmasligi; - o‘quv dasturlari strukturasini yangilash va o‘zgartirish zaruriyati; - o‘quv jarayonini loyihalash mexanizmlarini kiritish zaruriyati; - pedagogik va axborot texnologiyalarining hamda mustaqil ta’limning to‘g‘ri talqin etilmaganligi; - foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatiga yillar bo‘yicha chegara qo‘yilganligi va boshqalar. Yuqoridagi kabi kamchiliklarni barataraf etish bilan biz zamonaviy o‘quv dasturlarning yaratilishiga erishamiz. Buning uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish lozim deb hisoblayman- birinchidan, fan dasturining kirish qismida o‘qitiladigan fanning dolzarbligi va ahamiyati, uning maqsad va vazifalari, uning kelajakda nima kerakligini ochib berishga alohida e’tiborni qaratish lozim. Buni fanga tegishli hayotiy misollar, fan va texnologiyalar, ishlab chiqarish sohalarida erishilayotgan yutuqlarni inobatga olib yoritib berilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Bu albatta ta’lim oluvchilarda fanga bo‘lgan boshlang‘ich motivatsiyani uyg‘otishga, kelajakka bo‘lgan ishonch kurtaklarining yuzaga kelishiga yordam beradi; - ikkinchidan, bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda katta o‘zgarishlar bo‘lmoqda. Respublikamizga xorijdan ko‘plab yangi texnika va texnologiyalar, investisiyalar kirib kelmoqda, qolaversa o‘zimizda ham ishlab chiqarilmoqda, yangiyangi korxona hamda ishlab chiqarish tashkilotlari barpo etilmoqda. Albatta ertaga ularda mustaqil ishlay oladigan, ularni boshqara oladigan mutaxassis zarur. Shuning uchun bugungi kunda biz kelajak uchun tayyorlayapgan mutaxassislarimizga ular tomonidan qo‘yilayotgan zamonaviy malaka talablarini aniq, to‘g‘ri, pala-partish qilmasdan, “bizdan ketdi - egasiga yetdi” tarzida ish qilmasdan o‘rganib, kerak bo‘lsa ushbu korxona va tashkilotlarga borib, ko‘z bilan ko‘rib, ularning yetakchi, tajribali mutaxassislari bilan hamkorlikda shakllantirish 22 lozim. So‘ngra ushbu tayyor malaka talablari o‘quv dasturida o‘z aksini topishi lozim; - uchinchidan, amaldagi o‘quv dasturlarida soatlar taqsimotini jadval shaklida berish. O‘quv rejadagi fan mavzusi soatlari taqsimoti o‘quv dasturida o‘z aksini topishi maqsadga muvofiq. Chunki, pedagog dasturni ochganda soatlarni izlab yurmaydi, o‘quv rejasiga murojaat qilmaydi. Bu ishni osonlashtiradi va vaqtni tejaydi; - to‘rtinchidan, o‘quv dasturida fanni o‘qitishda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish deb: aqliy hujum, bumerang, sinkveyn, konseptual jadval kabi interfaol usullar yozilganini kuzatamiz. Axir ular pedagogik texnologiyalar emas-ku, ular pedagogik texnologiyalar asosida yaratilgan interfaol usullardir. Axborot texnologiyalari bo‘yicha esa biron bir texnologiya nomi yozilmagan. Demak, bu noto‘g‘ri yondashuv va talqin. Shuning uchun bunday kamchiliklarni bartaraf etish uchun quyidagilarga e’tiborni qaratish lozim: fanni o‘qitishda foydalaniladigan zamonaviy pedagogik texnologiyalar deb: - ta’lim oluvchining ijtimoiy va bilish faolligini ta’minlashga yo‘naltirilgan - shaxsiy-insonparvarlik; - o‘quv jarayonining texnologik darajasini to‘liq ifodalash, amalda joriy etishga yo‘naltirilgan – loyihalash; - mustaqillik, tashabbuskorlik, tadbirkorlik, hamkorlik, ijodkorlik kompetentligini shakllantirishga yo‘naltirilgan - muammoli o‘qitish; - ta’lim oluvchida ijodkorlik, yangilik yaratish qobiliyatini rivojlantirishga yo‘naltirilgan - evristik o‘qitishni e’tiborga olish. Pedagogik texnologiyalar asosida yaratilan interfaol usullar deb, bunda ta’lim oluvchining: - mustaqil va ijodiy ishiga yo‘naltirilgan - kichik guruhlarda ijodiy izlanish; - bilim doirasini, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ilmiy maqola, risola va kitoblar bilan tanishtirish orqali, bilim olish va fanga bo‘lgan qiziqishini orttirish, avval o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakasini yangi vaziyatlarda qo‘llash orqali yangi bilimlarni egallashiga yo‘naltirilgan - erkin fikrlash; - tinglash va muloqot qilish ko‘nikmasini, turli nuqtai nazardan tushunish malakasini rivojlantirish, bahsli masalalarni hal qilish, tahliliy mushohada yuritish va fikrlash layoqatini oshirish, o‘z fikrini shakllantirish mahoratini mustahkamlashga yo‘naltirilgan - tanqidiy tafakkur; - faoliyat, muloqat, hamkorlik, turli hayotiy hodisalarni boshdan kechirishga yo‘naltirilgan – diskussiya; - fikrini hamda mavzuga bo‘lgan munosabatini aniqlash, mustaqil holda umumiy bir fikrga kelishiga va to‘g‘ri xulosa chiqarishiga yordam berish, erkin holda bahslashishga yo‘naltirilgan – muloqot; 23 - shaxsiy funksiyasini dolzarblashtirishga, uning muhim tanlashni amalga oshirish tajribasini to‘plashga, tanqidiy qabul qilishga, hayojonli muammolarni ijodiy yechishga refleksiyaga maxsus yo‘naltirilgan – dialog; - mustaqil ishlash ko‘nikmasi, ijodiy fikrlash qobiliyati va jamoani boshqarish, yechim qabul qilish hamda uni bajarishni tashkil etish malakasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan – o‘yinni e’tiborga olish. Axborot texnologiyalari deb: dasturlashtirilgan, avtomatlashtirilgan, chiziqli texnologiyalarga e’tiborni qaratish; - beshinchidan, loyihalashni o‘quv dasturlariga kiritish. Bu juda muhim. Ma’lumki, pedagogik texnologiyalarning asosiy vazifalardan biri bu, faoliyatni, jarayonni loyihalash hisoblanadi. Shuning uchun ham bu fan dasturida o‘z aksini topishi kerak. Jarayonni loyihalashda: - mavjud ma’lumotlarni tahlil qilish hamda o‘quv maqsadlari (ta’limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi)ni aniqlashtirishni; - o‘qitishning texnologik usullari variantlarini tuzishni; - har bir variantni baholash va optimalini tanlash ya’ni, loyihalanayotgan jarayonning umumiy modelini yaratish va modellashtirishni; - tanlangan texnologik usulni amalga oshirish yo‘llarini, ya’ni pedagogning ta’lim oluvchilar o‘quv-bilish faoliyatini boshqarish bo‘yicha didaktik faoliyati tizimlarini ishlab chiqishni; - jarayonni moddiy-texnik ta’minlashni tanlash kabilarga alohida e’tibor qaratish lozim; - oltinchidan, mustaqil ta’lim, mustaqil ishni to‘g‘ri talqin etish. Ko‘pchilik o‘quv dasturida laboratoriya ishlari, mustaqil ishlar, seminar mashg‘ulotlari alohidaalohida yoritilgan. Axir, bularning barchasi mustaqil ta’lim shakllariga kiradi-ku. Shuning uchun ham ularni fan dasturida “mustaqil ta’lim” nomi bilan alohida paragraf qilib yoritish lozim. Shu bilan bir qatorda, ayrim fan dasturlarida barcha mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarish shakli sifatida faqat “referat yozish” berilganligini kuzatish mumkin. Bu hozir modadan qoldi-ku. Bugungi kunda t’lim oluvchilarga referat yozish kerak desangiz, ular ARMdagi yoki Internetdagi tayyor ma’lumotlarni ko‘chirib yozib kelishadi. Shuning uchun ham hozirda ularga kasbiy sifatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan muammoli vaziyatlarni yaratishga oid, shuningdek, muammoli savol va topshiriqlarga javob topishga qaratilgan vazifalarni ko‘proq berishimiz maqsadga muvofiq. Bu o‘z navbatida ularning o‘z ustlarida mustaqil ishlashlariga, ARM va Internet tarmoqlarida izlanishlariga, tajribali pedagoglar bilan hamkorlik qilishlariga, ularning u yoki bu manbalardan ma’lumotlarning ko‘chirib olishlari oldini olishga yordam beradi; 24 - yettinchidan, oxirgi 10-15 yil ichida foydalangan adabiyotlar bo‘lishi kerak deyilgan. Bu ayniqsa, pedagogika yo‘nalishida mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Chunki, bugungi kunda ajdodlarimiz, avlodlarimiz, bobolarimiz tuzuklaridan foydalanmaslikning iloji yo‘q. Shuning uchun foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatiga yillar bo‘yicha chegara qo‘ymaslik kerak. Ta’lim sifati, uning maqsad va vazifalarini, mazmunini, shakl, metod, texnologiya va vositalarini to‘g‘ri tanlash muhim. Har bir mashg‘uloti ta’lim oluvchilarda o‘quv-bilish kompetensiyalarini shakllantirishga, o‘quv adabiyotlaridan kerakli axborotlarni mustaqil topishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Mashg‘ulot sifati o‘qilayotgan, tahlil qilinayotgan mavzuga pedagogning mas’uliyat bilan yondashishi, uning mazmunini ta’lim oluvchilarga yetkazishga qaratilgan mahorati, mashg‘ulotni bugungi kun talabi asosida tashkil etish va boshqarish uslubiy faoliyati bilan belgilanadi. Pedagog mavzuni yoritish uchun uning muhim bo‘lgan nazariya bilan asoslanganligi, fikrlarni mantiqan bog‘langanligini tushuntira olsa, ma’lum maqsadga erishgan bo‘ladi. Buning uchun zamonaviy o‘qitish texnologiyalari imkoniyatlari va usullaridan foydalanish zarur. Jumladan, mashg‘ulotda muammoli, modulli, loyihalash, evristik hamda hamkorlikda o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish ta’lim oluvchilarni ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o‘rgatish, mustaqilligini oshirish, ularda o‘z qobiliyatiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, mas’uliyat hissini shakllantirishni ko‘zda tutadi. Bu texnologiyalar ularning berilgan topshiriqlarni sifatli bajarishga, o‘quv materiallarini puxta o‘zlashtirishga zamin tayyorlaydi. Bugungi kunda o‘quv mashg‘ulotlari sifatini oshirish masalasiga yangicha yondashish, bajarilgan ishlar bilan cheklanmasdan, uni muntazam ravishda takomillashtirish, yangi uslub va shakllarini ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish muhim hisoblanadi. Har bir ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha: - o‘quv mashg‘ulotining mantiqiy-tuzilish shaklini (o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishda ketma-ketlik) aniqlash, ularni bevosita hayot talablariga moslashtirish; - muammoli topshiriqlarni tuzish, ular asosida uslubiy tavsiyalar va ko‘rsatmalarni tayyorlash; - pedagogik texnologiyalarning zamonaviy turlarini qo‘llash, tajribadan o‘tkazish, natijalariga qarab, o‘quv jarayoniga joriy etish; - shu tariqa ta’lim oluvchilarda kasbiy kompetensiyalarni shakllantirish hamda rivojlantirishga erishish; - pedagoglar faoliyatini rag‘batlantirishda barchaga bir xil yondashish tamoyillaridan voz kechish, uning o‘rniga faolligiga hamda mashg‘ulotlar sifatini 25 oshirishga taalluqli bo‘lgan muayyan ishining sifati, hajmiga qarab rag‘batlantirish lozim. O‘quv mashg‘ulotining asosiy maqsad va vazifalarini amlga oshirishda - asosiy e’tiborni maqsad va vazifalarni aniqlashga qaratish, pedagog va ta’lim oluvchilarning samarali hamkorligini yo‘lga qo‘yish, ilg‘or pedagogik texnologiya va ular asosida yaratilgan interfaol usullardan foydalanish, natijalarini baholash tizimini takomillashtirish, uning barcha shakllarini yangi texnika va texnologiya yutuqlarini hisobga olgan holda tashkil etish va amalga oshirish, ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy qobiliyat hamda kasbiy mahoratlarini zamon talablari darajasida shakllantirish, o‘quv mashg‘ulotini noan’anaviy o‘qish va ilmiy-tadqiqot ishlari bilan uzluksiz aloqasini yaratish, kasbiy, iqtisodiy qiziqishlarni uyg‘otish, mustaqil tarzda kerakli ma’lumotlarni yig‘ish, muammoni aniqlash, yechimlarini topish, olingan bilim, malaka va ko‘nikmalarni tanqidiy tahlil etish va ularni yangi vazifalarni hal etishda qo‘llashga tizimli va ijodiy yondashishga qaratish lozim Ushbu muammolarni bartaraf etishda quyidagilarga ko‘proq e’tiborni qaratish lozim: - o‘quv dasturlarini ilg‘or xalqaro tajribalar asosida tajribali pedagog hamda mutaxassislar bilan kelishgan holda tubdan takomillashtirish, kerak bo‘lsa ularning variativ variantlarini ishlab chiqish; - ta’lim oluvchilarda tanqidiy, kreativ fikrlashni, yangicha yondashuv uslublarida qobiliyatlarini shakllantirish; - nazariy va amaliy bilimlarni yaxlitligini ta’minlashga yo‘naltirilgan ilg‘or tajribalarni tatbiq etgan holda yangi avlod o‘quv adabiyotlarini yaratish; - o‘quv mashg‘ulotida ta’lim oluvchilar faolligini oshirishni nazarda tutuvchi muammoli savol va topshiriqlarni ishlab chiqish hamda debatlarni yo‘lga qo‘yish; - o‘quv-bilish kompetensiyalarini rivojlantirish maqsadida ta’lim oluvchilar uchun tajribalar o‘tkazish, modellar yasash, loyihalash, modellashtirish, muammoli vaziyatlarni yaratish va ularni bartaraf etish, o‘z g‘oyalarini hayotga joriy qilishga yo‘naltirilgan rag‘batlantirish tizimini yaratish; - respublika va xorijdagi yetakchi mutaxassis-olimlar ma’ruzalarini hamda vebinar mashg‘ulotlarini onlayn audio-, videotranslyatsiyalar ko‘rinishida tashkil qilish; - o‘quv qo‘llanmalarini sohalardan kelib chiqib yaratish. Masalan, fizika darsligi bo‘yicha: tibbiyot-fizikasi, transport fizikasi, yengil sanoat-fizikasi va b.q.; - har bir fan bo‘yicha o‘quv yili uchun “Fan yo‘l xaritasi”ni ishlab chiqish; - pedagoglarning “Tahlil – muammo – yechim - natija” klasteri asosida o‘quv mashg‘ulotini tashkil etishini yo‘lga qo‘yish. Ma’ruzalarning ushbu klaster asosida o‘tkazilishiga erishish; 26 - ta’lim oluvchilarning referat yozishlaridan voz kechib, “Tahlil – muammo – yechim - natija” klasteri yo‘nalishidagi bitiruv malakaviy ishlarini yo‘lga qo‘yish; - ta’lim oluvchilarning bilimlarini baholashda barcha baholash tizimlaridan voz kechib “yaxshi o‘zlashtirgan, o‘rtacha o‘zlashtirgan, past o‘zlashtirgan” tizimni kiritish (Izoh: a’lo bu ideal tushuncha. O‘zlashtirmadi deb hisoblash noto‘g‘ri, chunki biz maktabgacha ta’limda, umumiy o‘rta ta’limda, profta’limda, qolaversa oliy ta’limda bolani shuncha yillar nimaga o‘qitdik); - ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirishda quyidagi punktlarga e’tiborni qaratish: tadqiqot ishining tahlili, tahlil asosida aniqlangan muammolar, muammoni yechishga qaratilan maqsad va vazifalar, ularni amalga oshirishga yo‘naltirilgan metod, texnologiya va vositalar, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati, olingan natijalar va ularning amaliyotga tadbig‘i, xulosar va takliflar.Shu bilan bir qatorda: - pedagoglar o‘z kasbiy faoliyati bo‘shliqlarni to‘ldirish ustida izlansin, o‘z ustida muntazam ishlasin; - ta’lim oluvchilar bilan Internet tarmoqlari yoki telegramm orqali bog‘lanib tursin, o‘z fani yuzasidan ularga muammoli vazifalarni taklif etib borsin hamda ularning bajarilishini nazorat qilsin; - hayotiy, turmush, fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog‘liq muammolarni hal etishga bag‘ishlangan ma’lumotlardan ularni ko‘proq xabardor qilsin; - bugungi kunda televidenie orqali efirga uzatilayotgan darslarni kuzatib borsin, ulardan tajriba olsin, ularni ko‘rishni ta’lim oluvchilariga ham taklif etsin; - ma’ruzalar slaydini yaratsin, ularda loyihalash va modellashtirishga e’tiborni qaratsin, bu o‘z navbatida ta’lim oluvchilarning bilimlarni puxta egallashlariga, yaxshi tushunishlariga, kelajakda kerakli ekanligini tasavuur etishlariga xizmat qiladi; - bugungi kunda o‘qitish shakllari, metodlari, vositalari va texnologiyalarini qanday takomillashtirish kerakligi haqida o‘ylasin, bu o‘z navbatida ta’lim oluvchilarning fanga bo‘lgan qiziqishlarini yanada oshirada, pedagogga bo‘lgan hurmat kuchayadi, o‘zaro ijobiy munosabat va hamkorlik vujudga keladi; - zamonaviy pedagogik texnologiyalar va ular asosida yaratilgan interfaol usullarni yaxshilab o‘rgansing, chunki ayrim pedagoglarimiz pedagogik texnologiyalarning maqsad va vazifalarini, uning tamoyillarini, qonuniyatlarini, darsga kiritish mexanizmlarini hanuzgacha bilishmaydi yoki ulardan pala-partish foydalanishadi, bu esa o‘z navbatida ta’lim oluvchilar bilimining susayishiga olib keladi; -bugungi kunda ta’lim oluvchilarning kasbiy sifatlarini shakllantirish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan – muammoli o‘qitish, loyihalash, evristik, modellashtirish, modulli o‘qitish texnologiyalaridan ko‘proq foydalanishga hamda o‘z faoliyatiga joriy etishga harakat qilsin, ularni yaxshilab tushunib olsin; 27 - ta’lim oluvchilarga kelajakda yaxshi mutaxassis bo‘lib yetishishlarida mavjud tajriba va mahoratini ayamasin, xo‘ja ko‘rsinga dars o‘tishdan voz kechsin, chunki yoshlarimizni kelajak kutyapti, Prezidentimiz ularga katta ishonch bildiryapti, qolaversa bu pedagogning obro‘si; -men zo‘rman deyishdan o‘zini asrasin, tajriba almashsin, bilmaganlarini boshqalardan so‘rasin, bilganlarini boshqalarga o‘rgatsin, aytishadi-ku so‘rab o‘rgangan olim, so‘ramagan o‘ziga zolim deb. Demak, ilg‘or xorij tajribalaridan foydalangan holda o‘zimizning tizimlashtirilgan ta’lim sifati borasidagi amalga oshiriladigan ishlarni umumlashtirish va hayotda qo‘llash bugungi kunda juda dolzarb Shu maqsadda, keyingi paytlarda o‘quv jarayoniga xalqaro ta’lim standartlariga asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalar, ta’lim dasturlari va o‘quv-metodik materiallarni keng joriy etish muhim vazifalar etib belgilandi. Bu o‘z navbatida ta’lim muassasalarida o‘qitiladigan barcha fanlardan o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish va ular asosida ta’lim oluvchilarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishda zamonaviy talablarga, pedagogik va axborot texnologiyalariga alohida e’tibor qaratish lozimligini taqozo etadi hamda ta’lim oluvchilarning hayotiy tajribasi, ehtiyoji, qiziqishi hamda imkoniyatlariga tayaniladi. 28 XULOSA Davlatning qudratini belgilaydigan qator omillardan biri, shubhasiz, ma’nan yetuk, jismonan sog‘lom, har tomonlama barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Shu ma’noda, bugungi kunda mamlakatimizda sog‘lom avlodni tarbiyalash naqadar muhim, mas’uliyatli vazifa ekani barchamizga ayon. Yoshlarga, bolalarga e’tibor, darhaqiqat, kelajakka qo‘yilgan sarmoyadir. Vaholanki, kuchli fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy-demokratik davlat qurish farzandlarimizning faol ishtiroki, qo‘llab-quvvatlashi orqaligina to‘laqonli amalga oshar ekan, ma’naviyati yuksak, chuqur bilimli, zamonaviy fikrlaydigan, intellektual rivojlangan va professional tayyorgarlikka ega bo‘lgan o‘g‘il-qizlarni tarbiyalash buyuk kelajagimizni ham ta’minlashiga shubha yo‘q. Biz ajdodlarimiz Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar bo‘lganligi, shuningdek, ularning asarlari jahon fani va madaniyatida munosib o‘rin egallaganligi bilan cheksiz faxrlanishga haqlimiz. Shu bilan birga bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz insoniyat tomonidan to‘plangan eng ilg‘or bilim va tajribalar bilan hamohanglikda rivojlanishini xohlaymiz. Aynan shunday qarash va yondashuv bizni doimo oldinga harakat qilishimiz uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi. O’zbekistonda ta’lim siyosatida malakali mutaxassislarni tayyorlashda xorij tajribalaridan samarali foydalanish, uning asosida o‘quv mashg‘ulotini tashkil etishga ta’lim muassasalarida yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish zarur. Chunki, o‘quv mashg‘uloti jarayoni pedagogik ijodkorlikning asosiy maydoni bo‘lib, uni tashkil qilish va boshqarishga to‘g‘ri, innovasion yondashuv ta’lim oluvchilarni bilim olishga, mustaqillikka, ijodkorlikka, tashabbuskorlikka, hamkorlikda ishlashga, kasbiy kompetensiyalarni chuqurlashtirish orqali ta’lim sifatiga e’tibor berishga jalb qiladi. . Ta’lim sifatini oshirishdagi mavjud kamchilik va muammolarni bartaraf etish, bu yo‘ldagi maqsad va vazifalarni aniq belgilash, buning uchun jahonda tan olingan tajribalardan foydalanish, axborot texnologiyalarini pedagogik texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda qo‘llash bo‘lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, bu jarayon samaradorligini oshiradi. Ta’lim maqsadlarini oydinlashtirish, o‘qitish va o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan turli texnologiya va usullardan foydalanish, 29 mazmunga e’tiborni qaratish ta’lim muassasalari faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirishga olib keladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi hujjatlari: 1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi “ O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-son Farmoni. (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 09.10.2019 y., 06/19/5847/3887-son). 2. . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “Ta’limtarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4884-son Qarori. (Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 07.11.2020 y., 07/20/4884/1484-son). 3. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 23 sentyabrdagi“Ta limʼ ʼ to g risida”gi Qonun”. O RQ-637-son. (Qonun hujjatlari ma lumotlari milliy ʼ ʼ ʼ ʼ bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313-son). 4. . 2016 yil 14 sentyabrdagi «Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida»gi Qonun II. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatinibirgalikda barpo etamiz”. Toshkent, “O`zbekiston”. NMIU, 2017. 2.Karimov I.A. “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” – T.: “Ma`naviyat”. 2008- yil 3.Sh.M.Mirziyoyev “Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng oliy baxtdir”, Toshkent – “O`zbekiston” – 2018 4.Karimov I.A. “Avlodlarning barkamol rivoji” — O`zbekiston taraqqiyotining asosi. T.: - 1997. 5.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017-yil 19-sentyabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi. – T.: 2017-yil III. Ilmiy asarlar, monografiyalar va risolalar: 1. Nishonova S. “Milliy qadriyatlar va barkamol inson tarbiyasi”. – T.: “Xalq ta`limi”. 1999, №3. 30 2. “Mamlakatimizda demokratik islohlotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatinirivojlantirish konsepsiyasi”. Xalq so`zi, 2010-yil 13-noyabr. 3. Odilqoriyev X., Yakubov Sh. “Milliy huquq tizimi va huquqiy qadriyatlar”. Monografiya. – T.: “SMI-ASIA”, 2010 4.Mavlyanov A. va boshqalar.O’quv mashg’ulotlarini tashkil etishda ta’lim texnologiyalari.O’quv qo’llanma.Tafakkur bo’stoni nashriyoti.Toshkent 2013.142 b 5. Mavlyanov A. va boshqalar.Pedagogik texnologiya tamoyillari.O’quv-uslubiy qo’llanma.Toshkent .Voris 2010.117 B. INTERNET SAYTLARI 1. //https://uza.uz/uz/posts/ozbekiston-respublikasiprezidentishavkatmirziyoevning- ozbekiston-yoshlari-forumida-sozlagan-nutqi_197662. 2.Lex.uz/uz/ 3. // https://uza.uz/uz/p 31

HOZIRGI DAVR TA’LIM-TARBIYA JARAYONI: MUAMMOLAR, MAQSADLAR VA QO‘LGA KIRITILGAN NATIJALAR

MUNDARIJA

KIRISH.................................................................................................................3-4

I bob TA’LIM VA TARBIYA-JAMIYATNI RIVOJLANTIRSHDA MUHIM OMIL

1.1.Ta’lim va tarbiyaning uyg’unligi.....................................................................5-9

1.2.Ta’lim-tarbiya jarayonida yoshlarga qaratilgan e’tibor.................................9-13

1.3.Yoshlarga oid davlat siyosati va uning mohiyati.........................................13-16

II bob MAMLAKATNING RIVOJLANISH DARAJASI TA’LIM BILAN BELGILANISHI

2.1.O’zbekistonda ta’lim sohasidagi islohatlar..................................................17-20

2.2.Ta’lim sohasidagi muammolar va unga yechimlar......................................20-28

XULOSA................................................................................................................29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI....................................30-31

Sotib olish