Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 347.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Hujjatlar saqlash tizimi taraqqiyoti va tavsifi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI ARXIV ISHI NAZARIYASI VA AMALIYOTI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI VA TAVSIFI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI . . 5-31 I.1. Turkiston general-gubernatorligi davrida hujjatlarni saqlash ahvoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 I.2. Sovet davrida hujjatlarni saqlash tizimi . . . . . . . . . . . . . . . 24 II.BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI VA TAVSIFI . . 32-42 II.1. O’zbekistondagi arxiv materiallarining saqlanish tavsifi. . . 32 II.2. Arxivlardagi saqlovxonalar holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO’YXATI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Kirish 2 Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, avvalo inson paydo bo‘lishi bilan arxivlar ham paydo bo‘lgan. Ikki shaxs o‘rtasida o‘zaro aloqalar mavjud bo‘la boshlagandan so‘ng arxiv hujjatlari paydo bo‘ladi va u hujjatlar ko‘paya boshlaydi. O‘zbekiston ham mustaqil bo‘lganidan keyin mamlakatimiz hududida arxivlar tashkil qilina boshlaydi. Xalqimizning tarixiy o‘tmishi, o‘zligi, ma’naviyati masalalari yoritilayotganda chuqur ilmiy asos va aniq dalillar zarur. Haqqoniy tarixni yaratishda dalil bo‘ladigan muhim omillar orasida arxiv hujjatlari diqqatga sazovordir. O‘zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks etgan noyob arxiv hujjatlari tarix fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimizda barcha jabhalarda izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod ma’naviyatni yanada yuksaltirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada ezgu ishlar milliy an’ana va qadriyatlarimizni asrab-avaylash, ular xotirasiga hurmat va ehtirom ko‘rsatishda yana bir karra namoyon bo‘lmoqda. 2012-yil 15-iyunda boshlab kuchga kirgan “Arxiv ishi to‘g‘risida”gi yangi qonun arxivlar faoliyatini yanada takomillashtirishga qaratilgan. Mustaqillik yillarida mamlakatimizning tarixiy, ilmiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’daniy-ma’rifiy hayotiga oid muhim ahamiyatga ega arxiv hujjatlarini saqlash, hisobga olish, ularning ekspertizasini o‘tkazish hamda ulardan turli sohalarda foydalanishni tashkil etishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.Hujjatlarni saqlash tizimi davlatning bugungi va ertangi kelajagi muhim hisoblanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Hujjatlar saqlash tizimi bo‘yicha ko‘plab shaxslar o‘rganib, tatbiq etishgan. Bular:I.Alimov, F.Ergashev, A.Bo‘tayev, B.Boboqulov, U.Jumayev, M.Isakova, V.Bartold, S.Gorshenina, A.Nazarov, B.Abbosov, X.Buriyeva va boshqalar. Kurs ishining obyekti: Hujjatlar saqlash tizimi taraqqiyoti, ya‘ni qaysi davrda hujjatlar qanday saqlanganligi, va qanday rivojlanib kelganligini o‘rganish. 3 Kurs ishining predmeti: Turkiston general-gubernatorligi, SSSR davrida hamda O‘zbekiston mustaqilikka erishgandan keyingi davrdagi hujjatlar saqlash tizimi, ya ‘֫ ni hujjatlar qanday, qay tartibda saqlanganligi, saqlash sharoiti, hujjatlarga bo‘lgan e‘tibor, arxivning zamonaviy texnik baza bilan ta’minlanganligi qolaversa xodimlarning faoliyati shu bilan bir qatorda arxivdagi ish yuritishning qay darajada tashkil qilinganligi. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Mamlakatimiz hududdida joylashgan markaziy arxivlarda arxiv ishining yuritilishi, u yerda mavjud bo‘lgan hujjatlarning saqlanishi, xalqaro tashkilotlar va arxivlar bilan aloqalari qay darajada yo‘lga qo‘yilganligi, hujjatlarga bo‘lgan e‘tibor, xodimlarning ish faoliyatini o‘rganish.Arxivdagi fondlarni saqlashning bir qancha vazifalari mavjud: 1.Ijtimoiy vazifalar. -Kutubxonachi va kitobxonlarda kutubxona fondining saqlanishi uchun javobgarlik hissini tarbiyalash; -Asrashning to‘g‘ri, mikromuhit rejimini yaratish; -Adabiyotlarni qabul qilish, ularni berish va nazorat qilish; -Injenerlik-texnikaviy uskunalar (elektr qurilmalar, shamollatgich, suv, quvur, kanalizatsiya tizimlari va boshqalar) ning to‘g‘ri ishlatilishini hamda yong‘in xavfsizligi ustidan doimiy nazorat; -Fondni hasharotlar, kemiruvchilar va boshqa kitob zararkunandalaridan biologik himoya qilish. Kurs ishining ahamiyati: Turli davrlardagi arxivlarni o‘rganish mobaynida arxiv va arxiv ishining rivojlanishiga qay darajada e’tibor qaratilayotgani, Vatanimiz tarixiga oid boy tarixni arxiv hujjatlari orqali jonlantirib, keyingi yosh avlodga ham yetkazish. Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 4 ta rejani o‘z ichiga olgan 2 ta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I BOB. HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI. I.1.Turkiston general-gubernatorligi davrida hujjatlarni saqlash ahvoli. O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida vatanimiz arxiv tarixi chuqur ildizlarga ega ekanligi ayon bo’ldi. Ma’lumki, arxiv tashkilotlarining vujudga kelishida yozuvning paydo bo’lishi va jamiyatning axborot saqlanishiga bo’lgan ehtiyoji muhim omillardan bo’lib, jamiyat va davlat axborotdan o’zining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy-maorif sohasidagi vazifalarni hal etishda foydalanar edi. Hujjat yuritish va saqlash tahlili shuni ko’rsatdiki, O’rta Osiyo xonliklarida arxiv vazifasini hukmdorlaming xazinasi yoki kutubxonalari bajarib, ularda quyidagi turli xil hujjatlar to’plangan: yozishmalar, farmonlar, faxriy yorliqlar, guvohnomalar, nikoh ahdnomalari, sud qarorlari va h.k. o’z-o’zidan bu hujjatlaming saqlanishiga u yoki bu idoradagi mas’ul shaxslar javobgar bo’lishgan. O’rta Osiyoda maxsus alohida arxivlami va arxiv tashkilotlarini tashkil qilish g’oyasi faqat XIX asr oxirlarida shakllana boshladi. Bu Rossiya imperiyasining o’z mustamlakalarida amalga oshirayotgan ma’muriy islohotlari bilan bog’liq edi. Ma’lumki, Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoda o’z hukmronligini o’matgach, Toshkent shahri - Turkiston general-gubernatorligining ma’muriy va siyosiy markazi sifatida tanlandi. Yuqoridagi omillar bilan bogTiq holda Toshkentda bir qator davlat va harbiy muassasalar tuzilib, ularda oTka tarixini o’rganishga oid muhim ish-yuritish hujjatlari to’planib bordi. Shu boisdan hujjatlami idoraviy arxivlarda saqlashni tashkillashtirishga ehtiyoj sezildi. Turkiston o’lkasi tarixini o’rganish va strategik maqsadlar imperiya hukumatini idoralarda hujjatlami saqlovi holatiga e’tibor berishga majbur qilar edi. Bu holat haqida 1873-yilning 30 noyabrida Turkiston general-gubematori vazifasini vaqtincha bajarib turuvchi general-leytenant G.Kolpakovskiy Sirdaryo viloyati harbiy gubematoriga quyidagilami ma’lum qiladi: “Toshkent shahrida joylashgan Turkiston o’lkasi markaziy boshqarmasi ish yuritish hujjatlari o’lka tarixi va statistikasi bo’yicha muhim manbalar hisoblanib, o’lkani tadqiq etishda qimmatli ma’lumotlar beradi. Biroq, bu hujjatlar о ‘ziga tegishli har bir idorada saqlanib, о’lkani tadqiq etishda tadqiqotchilarning diqqat markazidan chetda qolib 5 ketmoqda. Yuqoridagi hujjatlar to’g’risida ko’pchilik tadqiqotchilar hattoki axborotga ham ega emas. Qachonki, bu hujjatlar bir joyga markazlashtirilsa hamda ular ustidan nazorat ishlari yo’lga qo’yilsa, maqsadga muvofiq bo’lar edi. Bu hujjatli materiallar guruhlarga tizimlashtirilib, u yoki bu muammoga qaratilgan taqdirdagina hujjatlardan unumli foydalanish mumkin. Ish yuritishni shu holatga keltirish maqsadida o’lkaning Bosh boshlig’i tomonidan Toshkentda o’lka Bosh boshqarmasi qoshida Markaziy arxiv tashkil qilish va unda barcha yuqori boshqaruv idoralarining hujjatlarini to’plash to’g’risida qaror qilindi”. 1 O’sha vaqtda metropoliyaning poytaxtdagi va viloyatlarda faoliyat olib borayotgan juda ko’p sonli professorlari, ilmiy va ommaviy jamiyatlar xodimlari, Turkiston tarixiga qiziquvchi tarixshunoslar hukumat va jamiyatning diqqat e’tiborini arxivlarga qaratishga chorlashdi. Bu holatga hamma jamoatchilikni diqqatini tortishda, arxivlami tashkil qilish masalalarida - Moskva arxeologlar jamiyati va ular tomonidan tashkil qilingan arxeologik syezdlar alohida ahamiyat kasb etdi. Masalan, mashhur olim - arxivshunos N.V.Kalachovningtashabbusi bilan 1869-yildagi arxeologlarning I syezdi majlisining kun tartibiga arxiv hujjatlari bilan bog’liq masalalar,bo’lish, hujjatlarni saralash, qabul qilish va yo’qotish qoidalari, hujjatlar klassifikatsiyasi, ular saqlovini ta’minlash, ro’yxat shakli va tadqiqot uchun saralash kabi muammolar kiritildi. o’z o’rnida N.V.Kalachov joriy va tashkil etilishi kerak bo’lgan arxivlarga bu yo’nalishda arxiv ishini qanday tashkillashtirish to’g’risidagi loyihalarini taqdim etdi. Arxiv ishini markazlashtirish g’oyasidan kelib chiqqan holda Bosh arxiv komissiyasi tuzilib, u Rossiya imperiyasi Markaziy arxiv boshqarmasi sifatida barcha tarixiy arxivlar faoliyatini markazlashtirish yuzasidan ish olib bordi. Biroq, o’z navbatida ko’plab hujjatlar poytaxtdagi ya’ni vazirliklar qoshidagi idoraviy hujjatlar tarixiy arxivlarda saqlab qolindi. Shuningdek, 12 ta yirik guberniya shaharlarida o’lka arxiv komissiyasi boshchiligida arxivlar tashkil qilish rejalashtirildi. 1 Химина Н.И Отчественное архивное строительство: идея централизации на рубеже XIX-XX веков/ Отечественые архивы. - Москва, 1998 -№ 4. 6 Rossiya imperiyasining Turkistonda idoraviy arxivlarni tashkil etish borasida amalga oshirgan siyosati. 1873-yilda Adliya vazirligi arxivshunos N.V.Kalachov raisligida turli xil idoralar vakillaridan arxivlami qurish va tashkil etish bo ‘ yicha maxsus komissiya tuzildi. Komissiya quyidagi ikkita loyihani ishlab chiqdi: 1) Markaziy Arxiv Boshqarmasi idorasi sifatida Bosh Arxiv komissiyasining nizomi to’g’risida; 2) Arxeologiya institutini yuridik va gumanitar sohadagi ma’lumotga ega bo’lgan shaxslardan arxivshunoslar tayyorlaydigan Oliy o’quv yurtiga aylantirish to’g’risidagi kabi loyihalar taqdim etildi. Birinchi loyiha amalga oshmasdan, mahalliy joylarda ya’ni guberniyalarda maxsus arxiv komissiyalari tuzilib, bu komissiya hujjatlami to’plash, ularni saralash va saqlash hamda alohida guruhlarga ajratish, shuningdek, yo’qotish bo’yicha instruksiyalar ishlab chiqdi. Masalan, 1884-yilning 13 aprelida Rossiya olimlari tomonidan“Arxiv komissiyasini tashkil qilish to’g’risida” nizom qabul qilindi. 2 Nizomga ko’ra, tarixiy ahamiyatga molik va ish yuritishda yakunlangan yig’ma jildlar va hujjatlami to’plash, saqlash bo’yicha guberniyalarda mahalliy tarixiy arxivlar tashkil qilindi. Yuqoridagi ishlar va hujjatlami to’plash, saqlash hamda tartibga keltirish vazifasi guberniyalarda tashkil qilingan arxiv komissiyalari zimmasiga yuklandi. Komissiya tarkibi Sankt-Peterburgdagi Arxeologiya instituti direktori bilan mahalliy gubematoming roziligi asosida guberniya boshqamvi xizmatidagi yoki xizmatda bo’lmagan va o’z bilimi mahorati bilan arxiv ishida yordam bera oladigan xodimlardan tuzilgan. Gubernator to’g’ridan to’g’ri komissiya ta’sischisi hisoblanar edi. Komissiyaning birinchi majlisida uning a’zolari orasidan - rais saylangan.Arxiv komissiyasi olimlariga tashkilotlar tomonidan yo’qotishga ajratilgan yig’majildlami saralash, hujjatlami tarixiy arxivlarga qabul qilish bilan birga ulami tartibga keltirish ishlari hamda arxiv hujjatlaridan foydalanishni tashkil qilish, ulami ro’yxatini va yo’lko’rsatkichlarini tuzish kabi vazifalar belgilab berilgan. Bir vaqtning o’zida komissiya arxeologik tadqiqotlar bilan shug’ullanish huquqiga ham ega edi. Arxiv komissiyasi faoliyati to’g’risidagi har yilgi hisobot 2 Оронюк.Б.К. Истории архивов в до революционном Туркестане. // Научно- методический бюллетень Архивного управления МВД УзССР - Ташкент, 1959. - №4. 7 Arxeologiya instituti direktoriga berilib, u tomonidan Imperatorlik fanlar Akademiyasi uchun yakuniy hisobotga qo’shilgan. Umuman olganda, arxiv komissiyasining asosiy vazifasiga hujjatlarni to’plash va arxiv ishini tartibga keltirish, hujjatli materiallarni o’g’irlanishini va yo’qolishini oldini olish, arxiv tashkilotlari hujjatlarini ro’yxatini tuzishdan oldin bu hujjatlami kerak va keraksizlarga ajratish, tarixiy, ilmiy, amaliy ahamiyati borlari doimiy saqlash, bunday qimmatga ega bo’lmaganlarini yo’q qilish kirgan. Biroq, ulaming faoliyati huquqiy jihatdan cheklanib, ularda o’z oldilariga qo’yilgan vazifani to’laqonli amalga oshirish imkoniyati (iheklangari edi. Masalan, ularga idoraviy arxivlarda saqlanayotgan’Hujjatlar bilan ishlashga ruxsat berilmagan. Va faqatgina arxiv komissiyasi arxivlardagi yo’qotilgan, ajratilgan hujjatlari orasidan o’zlariga kerakli hujjatlarhi saralab, ajratib olishlari mumkin edi, xolos. O‘sha vaqtlarda huiddi shunday arxiv tashkiloti Turkistonda hali-hanuz tashkil etilitiagan edi. Yuqoridagi omillarga bog’liq holdaTurkiston o’lkasidagi arxiv tashkilotlari 1884-yilning 6-mayida tashkil qilingan. Orenburg arxiv komissiyasi rahbarligida o’z faoliyatlarini olib borishgan. Bu komissiya Rossiya Imperiyasi Ichki ishlar vazirligiga bo’ysunar edi. 1887- yilning sentyabrida Orenburg general-gubernatori Maslakovich Orenburg ilmiy okrugi Jamiyatiga, diniy seminariya yepiskopi va rektoriga ulami qo’l ostidagi xodimlari - arxiv komissiyasi faoliyatini tashkil qilishda ishtirok etishlarini iltimos qildi. Ushbu iltimosga Orenburg shahridagi turli xil 25 ta tashkilot vakillari ijobiy javob berishdi. 1887-yilning 9 dekabrida komissiyaning birinchi majlisi bo’lib o’tdi. 1904-yilda Turkistondan komissiya tarkibiga V.A.Vyatkin kiritildi. Arxivlami markazlashtirsh Rossiya ziyolilari o’rtasida bahsmunozaralarga sabab bo’ldi. Masalan, Kiyevda bo’lib o’tgan 1899-yildagi arxeologlaming XI seyzdida mashhur tarixchi olim, professor D.Ya.Samokvasov tomonidan tuzilgan arxiv islohotlari Ioyihasi muhokama qilindi. Olim tomonidan islohotni - Bosh arxiv boshqarmasi tuzishdan boshlash taklif qilinib, barcha tashkilotlardagi arxiv ishi bilan bog’liq masalalar uning roziligi asosida amaiga oshirilishi shart edi. 8 Markaziy arxiv ishi boshqarmasini zarurligi nafaqat arxivlami tashkiliy jihatdan qayta tashkil qilish ehtiyojidan, balki vazirliklarda faoliyat ko’rsatayotgan arxivlarda hujjatlami saqlash va yo’qotish tartib-qoidalarining turlicha bo’lganligi bilan ham bog’liq edi. Shunday qilib, D.Ya.Samokvasov loyihasi N.V Kalachov g’oyalaridan farq qilib, tarqoq idoraviy arxivlar o’miga keng tarmoqli davlat arxivlarini tuzishni taqozo etar edi. Biroq, u tomondan arxiv ishini markazlashtirishga urinish va boshqa loyihalami metropoliyaning yuqori hukumat vakillari tomonidan qo’llab- quvvatlanmadi. Turkistonda arxiv tashkilotining yo’qligi munosabati bilan yuqoridagi masalalami o’zida mujassamlashtirgan xat Toshkentdagi Turkiston havaskor arxeologlari to’garagiga yo’llandi. Bu to’garakning vitse-raisi mashhur o’lkashunos va sharqshunos N.P.Ostroumovning ta’kidlashicha, javob berish uchun juda qisqa vaqt qolganligi sababli yuqoridagi xatga javob yo’llanmagan. Bu omillar shundan dalolat beradiki, nafaqat amaldorlar, balki o’lkani o’rganayotgan shaxslar arxiv ishiga bog’liq masalalarga doimo ham jiddiy e’tibor qaratishavermagan. Arxiv hujjatlarini saqloviga tashkilot rahbarining shaxsiy buyruqlari asosida katta zarar yetkazilib, tarixiy materiallar yo’q qilib yuborilgan. 3 Bu fikrimizni, 1914-yildagi guberniyalardagi arxiv komissiyalari vakillarining I - seyzdida Orenburg arxiv komissiyasi vakili A.V.Popov tomonidan “Harbiy idoralar arxivlari to’g’risida”gi ma’ruzasi tasdiqlandi. Uning fikricha, 12 yil mobaynida harbiy tashkilotlar tomonidan yuz minglab yig’majild ajratilgan ularning ko’pchilik qismi O’rta Osiyoni mustamlaka qilinish masalalarjga, Xiva va Buxorodagi harbiy ekspeditsiyalarga taalluqli bo’lgan bujjatlar yo’qotib yuborilgan. 1916-yilning yozida Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi M.L.Yudin arxiv hujjatlari ishi bo’yicha maxsus komissiyani tashkil qilishyo’llarini akademik V.VBartold bilan muhokama qiladi. Turkiston o’lkasi ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish va ilmiy aloqalarni tiklash maqsadida tashrif buyurgan V.V.Bartold tomonidan M.L.Yudmning 3 Иофе.В .Г Архивы в Туркестанском крае (вторая половина XIX начало XX) // Отечественное архивы- Москва, 2009. - № 6. 9 Turkistonda arxiv komissiyasini tuzish taklifi qo’llab-quvvatlandi. 1917-yilning 2 martida yuqorida ta’kidlangan masala asosiy muammolardan biri sifatida - majlis kun tartibida muhokama qilindi.M.L.Yudinning “Turkiston havaskor arxeologlari to’garagini arxiv komissiyasiga aylatxtirish to’g’risida”gi ma’mzasida Turkiston o’lkasidagi qadimiy yodgorliklarini o’rganishni o’z maqsadlari qilib olgan arxeologlar to’garagi tomonidan arxiv hujjatlarini to’plash va saqlashga e’tibor berilmaganligi ta’kidlandi. Bunday holat, ma’ruza muallifining fikricha, o’n yillardan so’ng tarixiy hujjatlami umuman yo’qolib ketishiga va o’lka tarixini yoritish tadqiqotlarida katta muammolarga sabab bo’ladi. M.L.Yudin o’lkadagi arxiv ishi ahvolini bayon qila turib, yong’inlardan, yog’ingarchihk va suv toshqmlaridan, binolardagi zax va namlikdan - №1 komendantlik forti yig’majildlari, Raim va Orol qal’asi yig’majildlari, Sirdaryo liniyasi qo’mondonlik boshqarmasi hujjatlari, shuningdek, Orol flotiliyasi yig’majildlari yo’q qilib yuborilganligini ta’kidlaydi. O’lkadagi arxivlar ahvoliga tanqidiy baho berib, M.L.Yudin o’lkadagi havaskor arxeologlari to’garagini - o’lka yoki viloyat arxiv komissiyasi deb, qayta tashkil qilish taklifini kiritadi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, Turkistonda arxiv ishini yaxshilash masalasini va “arxiv komissiyasi bilan bog’liq muammolar”ni a’zolari biroz orqaga surishni ma’qul deb, topadilar. 4 Bu voqealar shundan guvohlik beradiki, nafaqat o’lka amaldorlari, shuningdek, Turkiston ilmiy-tadqiqot bilan shug’ullangan ziyolilar qatlami Turkiston tarixi bo’yicha faol tadqiqotlar olib borishga qaramasdan arxiv ishiga o’z e’tiborlarini qaratishmagan. O’z-o’zidan Turkiston o’lkasi ma’muriyati tomonidan o’lkada maxsus aixivni tashkil qilish ishlari olib borilmagan, deyish noto’g’ri bo’ladi. Rossiya imperiyasining o’lkadagi hukmronligi o’matilishi zahotiyoq Turkiston ma’muriyatining arxivini tuzish rejalashtirilgan. 1867-yilda qabul qilingan “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizom” ga muvofiq harbiy va xalq boshqaruviga oid barcha hujjatlar ikkita amaldordan iborat - Turkiston 4 В.В.Бартольд Положение науки в Туркестанском крае/ сочинения. Т. 9. Работы по истории востоковедения. - М: Наука, 1977. 10 general gubernatori mahkamasiga topshirilishi shart edi. Harbiy gubernatorlar tomonidan boshqariladigan viloyat boshqaruvida hujjatlar uchun alohida - devonxona bo’lishi inobatga olinmagan. Arxivlarni tuzish ehtiyojidan kelib chiqqan holda 1873-yilning oktabrida general gubernator K.RKaufman Turkiston general gubematorlik devonxonasi boshlig’iga o’lkadagi arxiv ishini o’rganib, “Toshkent shahrida Markaziy arxivni tashkil qilish loyihasi”ni ishlab chiqish to’g’risida topshiriq beradi. Ishlab chiqilgan loyihaga ko’ra, Toshkentdagi o’lka Bosh Boshqarma huzurida Markaziy arxivni tashkil qilib, Toshkent ommaviy kutubxonasini ham arxivga qo’shish rejalashtirilgan. Markaziy arxiv strukturasi to’rtta bo’limdan iborat bo’lishi kerak edi. Birinchi bo’lim Turkiston general-gubematori devonxonasi yig’majildlarini saqlash uchun mo’ljallangan edi. Ikkinchi bo’limda viloyatlar boshqarmasi, shahar boshqarmalari, uyezd sudlari va Toshkent yarmarka qo’mitasi hujjatlarini to’plash nazarda tutilgan. Uchinchi bo’limda Turkiston harbiy okragi shtabi, harbiy okrug kengashi, topografik va boshqa harbiy okrug bo’limlari hujjatli materiallarini to’plash rejalashtirilgan.To’rtinchi bo’limda Sirdaryo viloyati shtabi, komendantlik boshqarmasi, o’qchi brigada boshqaruvi, gospitallar va boshqa hujjatlar to’planishi shart edi. Yuqorida ta’kidlanganidek, ushbu loyiha bir tomonlama xususiyatga ega bo’lib,mazmun mohiyatiga ko’ra, faqat alohida imperiya idoralarining materiallarini to’plashga qaratilgan edi, xolos. Loyiha ishlab chiqish bilan bir vaqtda arxiv va kutubxona qurilishi xarajatlariga 15 ming rubl miqdoridagi smeta ham tuzilgan. Shunga qaramasdan, 1873-yilda bino loyihasini tayyorlash ishlari yakunlanmaganligi sababli qurilish ishlari boshlanmagan. Shu bois o’lka ma’muriyati tomonidan barcha harbiy gubematorlarga va uyezd sudyalariga maxsus xat jo‘natiladi. Unda har yili tashkilotlardan saqlash uchun qabul qilinadigan hujjatlar yig’majildi haqida ma’lumot berishlari haqida so‘raladi. Chunki hujjatli yig’majildlarning hisobidan kelib chiqib, bino maydoni va xonalar sonini aniqlab olish mumkin edi. Bu ma’lumot asosida qurilish yo’l 11 komissiyasi Markaziy arxivning aniq loyihasi va uning qurilishiga ketadigan xarajatlar smetasini tuzishi lozim edi. Yuqorida so’ralgan hisobotlarni berishga tegishli idoralar turlicha yondashdilar. Birinchilardan bo’lib Turkiston harbiy okrugi shtabi hisobbt berdi. 1873-yilning 12 dekabridagi hisobotda shtab boshlig’i ularning lichinchi bo’limiga 3 ta xona ajratishlarini so’rab, murojaat qiladi.Sirdaryo viloyati harbiy gubematori N.N.Golovachyov hisoboti 1876-yilning apreliga kelibgina beriladi. 5 Unda gubernator hujjatlarning o’ta rauhim hujjatlar emasligini ta’kidlab, quyidagilami ma’lum qiladi: “Menga tegishli viloyat va uyezd boshliqlarining hozirdagi tashkilotlar arxivlarida saqlanayotgan hujjatlaming bir qismi u yoki bu mazmunda bo’lsa, qolgan yarim qismi qog’ozlardan iborat bo’lib, hech qanday qiziqish uyg’otmaydi va faqat ma’lumotnoma xususiyatiga ega, xolos. Arxivlarda saqlanayotgan oxirgi yillardagi yig’majildlar hattoki ma’lumotnoma xususiyatini yo’qotib, ma’lum vaqt o’tgach ma’lumotnomalar ham o’z kuchini yuqotib, nafaqat o’lkani tadqiq etayotgan tadqiqotchilar, balki devonxona uchun ham keraksiz hujjatga aylanib, yo’qotishga ajratilishi mumkin. Viloyat mahkamalariga tegishli hujjatlar to’g’risida ham yuqoridagilarni ta’kidlab, ularda saqlanayotgan hujjatlarning yarim qismini o’lka boshlig’ining ko’rsatmasiga binoan - Markaziy arxivga topshirilishi mumkin. Qolgan barcha hujjatlar boshqarmalar arxivida saqlanib, 5-6 yildan so’ng yo’qotilishi mumkin edi”. General-leytenant N.N.Golovachyov tomonidan o’z qo’l ostidagi idoralar boshqarmalarining ma’lumotlariga tayanilib, Markaziy arxivga saqlash uchun topshiriladigan yig’ma jildlaming soni to’g’risida quyidagicha ma’lumot beriladi: 1. Sirdaryo viloyat boshqarmasi bo’yicha - 8000 yig’majild. 2. Toshkent shahar boshqarmasi, sudyalar va Qurama uyezdi bo’yicha- 7600 yig’majild. 3. Uyezd boshqarmasi boshliqlari va sudyalari bo’yicha: A. Quramadan - 400 yig’majild; 5 Горшенина С. Крупнейшие проекты колониальных архивов России: утопичность тотальной Туркестанской генерал - губернатора Константина Петровича фон Кауфмана. Ab Impyerio,-№3. - СПб., 1890. 12 B. Avliyo-otadan - 1000 yig’majild; C. Chimkentdan - 2000 yig’majild; D. Turkistondan - 200 yig’majild; E. Perovskiydan - 3000 yig’majild; F. Xo’ja n d d a n -1500 yig’majild; G. Toshkent yarmarka qo’mitasidan - 500 yig’majild; H. Shahar va jandarma boshqarmasidan - 4000 yig’majild. Sirdaryo viloyati ma’muriy boshqarmasidan jami 31200 yig’majildni saqiash uchun topshirish rejalashtirilgan. Kelgusidanhar yili arxivga 5000 tadan yig’majild topshirish mo’ljallangan. Ushbu yuqoridagi hisobotlardan kelib chiqib, viloyat gubematori harbiy arxiv idoralarining ikkinchi bo’limi uchun bo’lajak arxivdan uchta uncha ham katta bo’lmagan xonalar ajratilishini so’raydi. 6 Shuningdek, viloyat gubernatori joylarda ekspert tekshiruv kommissiyalarini tuzib, u yerda to’plangan hujjatlarning ro’yxatini ко’rib chiqish, xujjatlami tartiblash, ajratish va yo’qotish bo’yicha metodik ko’rsatmalar ishlab chiqish taklifini kiritadi. Tadqiqotchi S. Gorsheninani ta’kidlashicha, Toshkentda Markaziy arxivni tashkillashtirilishidan kutubxonani tuzishdan farqli ravishda boshqa maqsadlar ko’zlangan edi. Kutubxona - Turkiston ma’muriyati uchun o’lkani boshqaruvida asqotib, bu maqsadlar - o’lkada madaniyatni targ’ib qilish niqobi ostida olib borilar edi. Arxiv tuzilgan taqdirda hujjatli materiallar bir joyga to’planib, bu ma’lumotlar asosida tadqiqotchilar Turkiston o’lkasi o’tmishini mustamlakachilik nuqtai nazaridan “tarixiy va statistik” tomondan tahlil qilishi mumkin edi. Afsuski, yuqorida keltirilgan takliflarning aqalli bittasi yoki Toshkentda Markaziy arxivni tashkil qilish loyihasi amalda hayotga tadbiq etilmadi. O’lkada arxiv hujjatlari bo’yicha ish yuritish va hujjatlar saqlovi yo’lga qo’yilgan yagona idora - 1867-yilda tuzilgan Turkiston general-gubematorining kanselyariyasi edi. U ijroiya organi hisoblanib, shtat va inspektorlik, yer hamda soliq majburiyatlari, yo’l qurilishi va tog’-kon ishlari masalalari, Rossiyaning Xiva va Buxoro ustidan 6 Гире Ф .К. Отчет по ревизии Туркестанского края. - СПб, 1888. 13 protektorati, qo’shni Sharq mamlakatlari bilan aloqa qilishga doir masalalami hal qilish bilan shug’ullanardi. Ushbu munosabat bilan Kanselyariya quyi idoralariga ko’plab ko’rsatmalar va so’rovlar yuborib, ularga javoban ko’plab hisobot va ma’lumotlar olardi,barcha vakillik hamda ma’lum idoraga qarashli muassasa hamda oliy hukumat organlari bilan aloqalami amalga oshirar edi. Uning bo’linmalarida gullab-yashnagan byurokratik qog’ozbozlik asosida katta kolamda ish yuritilgan. N.A.Abduraximovani ta’kidlashrcha o’lkani boshqarish borasidagi turli me’yoriy hujjatlami tayyorlash va joriy qilishda Turkiston general-gubematori Kanselyariyasining roli ayniqsa katta edi. Kanselyariya maxsus tuzilgan hukumat komissiyalari bilan hamkorlikda Rossiya vazirliklari va Davlat kengashi e’tiboriga havola qilinuvchi Turkistondagi barcha qonunlarning loyihalarini ishlab chiqishda qatnashar edi. Kanselyariya faoliyatida “vazifasini bajarish huquqi berilgan lavozimlarga tayinlash; qo’l ostidagi joylar va shaxslami nazorat qilish; ishlami hal qilish va qonunlarning bajarilishi yuzasidan choralar ko’rish; yuqori boshliqlarga taqdim qilish” bilan shug’ullangan farmoyish bo’linmasi muhim o’rin tutardi. U kadrlar masalalari bilan faol shug’ullangan. Umuman olganda, o’lka boshlig’iga harbiy, siyosiy va ma’muriy sohalarda cheksiz vakolatlar berilgan edi. Xufiya maslahatchi F.Girs boshchiligidagi taftish komissiyasi ham buni alohida qayd etib, quyidagilarni ta’kidlagan: “Kanselyariya o’ziga xos bo’lmagan va qonunga xilof hal qiluvchi bosh mahkama cho’qqisini egallagan” edi. Markazda uning faoliyati faqat Rossiya harbiy vaziri tomonidan nazorat qilingan. Yuqorida ta’kidlanganlarga qaramasdan, kanselyariy ada hujj atlami saqlash va tartibga keltirish ishlari bilan hech kim shug’ullanmagan. Va faqat 1870-yilda idoraviy arxivni tashkillashtirish va boshqarish jurnalist lavozimi (u ham arxivarius va ekzekutor hisoblangan) joriy qilinadi. O’sha yilda 1867- 1869 yillarga taalluqli hujjatlarning bir qismini saqlash uchun arxivga topshirish masalasi ko’rilgan. Biroq, hujjatli yig’majildlarni saqlash uchun maxsus arxiv binosining yo’qligi sababli hujjatlarni topshirish amalga oshmaydi.Barcha hujjatli yig’majildlar yetti yil mobaynida bosmaxona binosida ilmiy-texnik tomondan 14 ishlanmasdan, tartibsiz holda saqlangan va ulardan ilmiy tadqiqotda foydalanishning iloji yo’q edi. 1877-yilda yangi bino qurilishi munosabati bilan arxiv kanselyariyasi uchun ikkita xona ajratiladi. 1882-yilda bu arxiv kanselyariyasiga birinchi yig’majildlar qabul qilinadi. Hujjatlarni arxivga topshirish uchun kanselyariya ishchilari orasidan maxsus komissiya tuzilib,bo’limlardan arxivga 1867-1882-yillarga taalluqli 9968 ta yig’majild qabul qilinadi. Hujjatlarni Kanselyariya ekzekutori, birinchi arxivarius Nikolayev qabul qilib, keyinchalik u bu lavozimda bir necha yillar davomida ishlagan. Biroq, 1903-yilning noyabrida Turkiston general-gubematori devonxonasi 4-bo’limi yig’majildlari ro’yxati(opisi)ni tekshirish jarayonida 4 ta bo’limga tegishli arxiv yig’majildlarining ko’pchilik qismi har bir bo’limlar bo’yicha tizimlashtirilmaganligi, shuningdek, yillar bo’yicha ham ajratilmaganligi ma’lum bo’ldi. Ma’lum bir axborotni topish uchun barcha aralash yig’majildlarni tartibga keltirish maqsadida jumalist Alekseyev boshchiligida kollej asessori Guxin, Mixaylov, gubemiya kotibi Balabonov, kollej registratorlari Vedeneyev va Kosteskiylardan iborat maxsus komissiya tuziladi. 7 Komissiya yig’majildlarni ro’yxatlar (opislar) bo’yicha tekshirib, har bir bo’limlarga tegishli hujjatlami ajratib ulami xronologik davrlar bo’yicha tizimlashtirishi kerak edi. 1904-yilning 14 yanvarida maxsus komissiya yuqoridagi masalalarni ko’rib chiqib, 189 ta yig’majild yo’qolganligini ma’lum qildi. Komissiya a’zolarining fikricha, bunday holat arxivga topshirilayotgan yig’majildlar u yoki bu bo’limdagi ish yurituvchining yordamchilari o’zlarigaqandayqulaybo’lsashundayyig’majildlamitopshirganliklari tufayli yuz bergan. Birndan tashqari, har yili bo’limlardan arxiv hujjatlarini topshirilishida alohida-alohida qog’ozlarga arxiv bujjailarini ro’yxati (opisi) tuzilishi natijasida yig’majildlaming soni va sifatini nazorat qilishning iloj i bo’lmagan va bu holat hujjatli materiallami topishni o’z-o’zidan qiyinlashtirgan. Oxirgi yig’majildlarni raqamlarini ro’yxatlanishi arxiv ro’yxat (opis)lari bilan bir-biriga mos kelmagan. 7 Оронюк Б.О К истории архивов в до революционном Туркестане. Научно-методическийбюллетень Архивного управления МВД УзССР-T ашкент, 1959.- №4. 15 Avvalgi yillarda arxiv yig’majildlarini qo4shimcha topshirilishi natijasida bo’limlarda qolgan yig’majildlarga ham ro’yxat(opis) tuzilgan. Natijada, bir yilning o’zida bir xil raqamlar ostida turli xil bo’g’imlarning turli davrlarga oid yig’majildlari arxivga doimiy saqlash uchun topshirilgan. Yuqorida keltirilgan kamchiliklami bartaraf etish maqsadida komissiya quyidagi takliflarni ishlab chiqdi: 1. Ikki nusxada yig’majildlar ro’yxati(opisi) kitobini tuzib, ulardaii biri arxivga berilishi, ikkinchisi esa bo’limlarda saqlanishi kerak edi. Yangi yig’majildlarni arxivga topshirish vaqtida eng avvalo ularning ro’yxatini bo’limning ro’yxat(opis’) kitobiga, so’ngra arxivdagi kitobga kiritish. 2. Har yilda berilgan ro’yxatga, qachon va qaysi yilda tuzilishidan qat’iy nazar qo’shimcha ro’yxatlami kiritishni bekor qilish. 3. Barcha ish yurituvchining yordamchilariga yig’majildlarni raqamlarini arxiv ro’yxati bilan mos holda tuzishni uqtirish. Arxivariusga yuqoridagi talablarga javob bermaydigan yig’majildlami qabul qilmaslik va h.k. shuningdek, yomon saqlovdagi hujjatlarga qo’shimcha ta’mirlash-restavratsiya ishlarini bajarish ta’kidlangan. Ikki haftadan so’ng yuqorida ta’kidlangan takliflar komissiyaning qarori bilan kanselyariya boshqaravchisi Fyodorov tomonidan amaliyotda tatbiq qilina boshladi.Biroq, arxiv hujjatlarini saqlash ishlari hali ham yomon ahvolda edi. 8 Masalan, 1916-yilning yozida Turkiston safarida bo’lgan akademik V.V.Bartold o’zining hisobotida quyidagilami ta’kidlaydi: “Toshkentdagi arxivlardan men tomonimdan Turkiston generalgubematori kanselyariyasi va Turkiston harbiy okrugi shtabi arxivlari ko’rib chiqildi; ikkinchi arxiv alohida binoda joylashgan edi. Yig’majildlar tartibli ravishda, ammo juda tor binolarda, ba’zida yog’ochdan qurilgan va yong’indan holi bo’lmagan xonalarda saqlanadi”. Arxiv materiallarining guvohlik berishicha, 1870-yildan viloyat va uyezd boshqarmalari qoshida maxsus arxiv idoralari tashkil qilingan. Biroq, Turkistonda ko’plab ma’muriy va boshqa turdagi yirik tashkilotlaming arxivlari nochor 8 Архивы Ташкента в царской колониальных период . // Вестник НУУз . -Ташкент, 2009. 16 ahvolda qolavergan. 1907-yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasining arxiv binosi yaroqsiz deb topilib,uni boshqa joyga ko’chirish kerakligi ta’kidlangan. Graf K.K.Palenning ta’kidlashicha: “Ko’pchilik uyezdlarda yong’in xavfsizligi talablariga va arxiv ish yuritishining umumiy qoidalariga javob beradigan arxiv binolari yo’q bo’lib, ularda saqlanayotgan hujjatlarning ahvoli ham qoniqarsiz bo’lgan”. 9 Pishpek (hozirgi Bishkek - muallif) uyezdi boshqarmasi taftish qilinganda undagi arxiv hujjatlari qorong’u va yarmi yog’och - yarmi metalldan yasalgan omborxonada yaroqsiz holda saqlanayotganligini guvohi bo’lingan.Andijon uyezdi boshqarmasining arxiv hujjatlari esa, juda past va usti loy bilan yopilgan zax omborda saqlangan. Natijada, 1902- yilning dekabrida omborxonaning tomi qulab tushadi va undagi Andijon uyezdi boshqarmasining barcha arxiv hujjatlari loy bilan aralashib, yaroqsiz ahvolga keladi hamda yoqib yuboriladi. O’sha davrlardagi davriy matbuotda yuqoridagi ahvol Avliyo-ota uyezdi boshqarmasida ham yuz berganligi xabar qilinadi. Arxiv uchun ajratilgan bino yuqorida ta’kidlangan talablarga saqlanish jihatidan ham yoki shaklan ham javob bermagan. Taftish o’tkazilishi natijasida, uyezd boshliqlari kanselyariyasidagi ish yuritishda yakunlangan yig’majildlarga ro’yxat(opis)lar tuzilmasdan, ko’p hollarda bu hujjatli materiallar yo’qotib yuborilganligi aniqlangan. Ayrim mahkamalardagi yig’majildlaming yaroqsizligidan, ulardan u yoki bu sohadagi uyezd boshqaraviga tegishli ahvolni baholashning iloji ham bo’lmagan. Hisobotda barcha uyezdlardagi mahkamalarda hujjatlaming yo’qotib yuborilganligi holatlariga ko’p bor duch kelganligi ta’kidlangan. Hisobotning “Mustamlaka boshqarmasi kanselyariyasi qismi”da taftish komissiyasi tomonidan Samarqand, Farg’ona va boshqa viloyatlardagi bo’limlar boshqarmasi kotiblari-kanselyariya ish yuritish qoidalari haqida hattoki, tasawurga ega emasligi ta’kidlanadi. Mahkamalarda hujjatlaming kirish va chiqish hisobi olib borilmagan, mavjud “Kanselyariya kitobi”dan bo’limning alohida biron-bir ishlab chiqarish masalasi bo’yicha ma’lumot to’plashning iloji bo’lmagan. Qozilik 9 Бартольд В.В .Отчёт о командировки в Туркестанский край летом 1916г. Сочинения. Т. 8. Работы, по источниковедению. -М : Наука, 1973 17 va beklik sudlari, oqsoqollar idorasi hisoblanmish-mahalliy idoralar faoliyati natijasida to’plangan hujjatli materiallar ishchi hukumatining, shuningdek, mahalliy tashkilotlarda ham arxiv hujjatlarini ro’yxatga olish yoki qayta ishlash ishlari amalga oshirilmagan, Hujjatlami ahvoli ish yuritishdagi mas’ul shaxsning malakasi va faoliyati bilan bog’liq bo’lgan, xolos. Arxivlar uchun alohida maxsus binolar ajratilmagan. Hujjatlar tartibsiz holda shkaflarda yoki yog’och sandiqlarda saqlangan. 1896-yil 25 noyabrdagi Rossiya imperiyasi hukumat Senatida guberniyalardagi arxiv ishini o’rganish, arxiv hujjatlarini ajratish va yo’qotish bo’yicha maxsus komissiya tashkil qilishga qaror qilinadi.Qabul qilingan qarorga ko’ra gubernatoming tavsiyasiga binoan quyidagi shaxslar lozim edi: gubemiya boshqarmasi maslahatchisi lavozimidagi gubemiya ma’muriyatining vakili, hujjatlari ajratiladigan yoki yo’qotiladigan tashkilot rahbari (yoki uning o’rinbosari).Bundan tashqari, komissiya tarkibiga bittadan sud idorasi va xalq ta’limi tashkiloti vakillari, shuningdek, о‘sha shaharlardagi ilmiy jamiyat va arxiv komissiyalari vakillari kiritilgan. Yuqorida ta’kidlangan lkkita tashkilot vakillari harbiy gubernatoming, ilmiy jamiyat va okrug sudi raisining tavsiyalariga binoan komissiya farkibiga kiritilgan. Turkiston general-gubernatori va viloyat boshqaruv tizimining bir-biriga mos kelmasligi holatlari hisobga olinib, quyidagicha taklif qilinadi: viloyatlarda maslahatchi lavozimlari bo’lmaganligi sababli, uning o’rniga uyezd boshlig’ining o’rinbosarini kiritish, uyezdlarda okrug sudi raisining rozihgi asosida, prokuror o’miga xalq sudyasini kiritish va uyezd komissyalariga viloyat boshqamvi maslahatchisi o’rniga uyezd boshqarmasi ish yurituvchisini kiritish va h.k. Ish yuritishda tugallangan yig’majildlarni tartibga kiritish va yo’qotish ishlari bo’yicha 1909 yilning 19 iyunida Rossiya imperiyasi Ichki ishlar vazirligi, “Ichki ishlar vazirligi, uning qaramog’idagi tashkilotlar, guberniya boshqarmalarining yakunlangan yig’majildlarini saralash, ajratish va yo’qotish qoidalari to’g’risida” Qaror qabul qiladi. Bu qarorga ko’ra, guberniya arxivlaridagi arxivariuslar yoki 18 tashkilot arxivlaridagi mas’ul shaxslar saqlanish muddati tugagan har bir hujjatga qisqa mazmunda alohida qog’ozga ro’yxat(opis) tuzishi shart edi. Tashkilotlar va idoralar tomonidan tuzilgan ro’yxat (opis)lar ko’rib chiqish uchun gubemiya hukumatiga yuborilishi lozim bo’lgan. o’z navbatida gubemiya hukumati bu ro’yxatlami guberniya arxiv komissiyasiga topshirgan va arxiv komissiyasi yo’qotilishi mumkin bo’lgan hujjatlar bo’yicha o’z xulosasini berishi shart edi. Agar yig’majildga bir xil mazmundagi hujjatlar to’plangan bo’lsa, har bir yig’majild uchun tuzilgan ro’yxat (opis) o’rniga qisqa mazmundagi yig’majildning xulosasi jo’natilgan. Arxiv komissiyasi mavjud bo’lmagan joylardagi yig’majildlar ro’yxatini qo’shni joylardagi arxiv komissiyalariga yuborgan. Turkiston general-gubernatori idoralarining yo’qotilgan yig’majildlari ro’yxat(opis)lari Orenburg arxiv komissiyasiga jo’natilishi shart bo’lgan. Hujjatlar ro’yxat(opis) tuzilgandan boshlab olti oy mobaynida komissiyaga topshirilmasa, unda komissiya - topshirilmagan hujjatlami keraksiz deb topib, ulami yo’qotishga rozilik bildirgan. Hududlarda arxiv komissiyasi faoliyat olib borayotgan guberniya boshqarmalari bir yil mobaynida arxiv komissiyasining xulosalarini kuzatishi shart edi. Ayrim hollarda komissiya hujjatlami asl nusxalari bilan tanishishni lozim deb topsa, ularga faqat - gubernator roziligi bilan hujjatli yig’majildlami ko’rishga ruxsat berilgan. Arxiv komissiyasi a’zolarining turli joylarda arxiv hujjatlarini tekshiruvi bilan bog’liq safar xarajatlari davlat g’aznachiligi tomonidan mablag’ bilan ta’minlangan. Agarda hujjatlami ajratish va yo’qotish bo’yicha gubemiya boshqarmasi va arxiv komissiyasi o’rtasida o’zaro kelishmovchilik vujudga kelgan taqdirda, bu muammo Ichki ishlar vazirligi tomonidan hal etilar edi. Shuningdek, u yoki bu hujjat va yig’majildlarni boshqa fan sohalari uchun ahamiyatli deb topsa yoki kutubxonaga topshirishni tavsiya qiladigan bo’lsa, bunga ham rozilik va ruxsat - Ichki ishlar vazirligi tomonidan berilgan. O’z o’rnida yuqorida ta’kidlangan muhim hujjatlarga arxiv ro’yxatlari tuzilishi yoki hujjatlarning saqlanish muddatlari aytilganligi ko’rsatilishi lozim edi.Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlari Xalq sudlari raislari Rossiya Adliya vazirligiga 19 1894-yilning 26-avgustida murojaatnoma jo’natishib, xalq sudyalarida sudida masalasi ko’rib chiqilishi yuridik hujjat to’planib qolishi natijasida ularni saqlash bilan bog’liq muammolar vujudga kelayotganligini ta’kidlashgan. Mahalliy aholi uchun muhim ahamiyat kasb etuvchi yig’majildlarni saqlovini ta’minlash maqsadida viloyat sudlari qoshida maxsus arxivlar tashkil qilishni va 600-700 rubl miqdorida arxivariuslar uchun maosh tayinlanishini, shuningdek, har yilda ulaming kanselyariya xarajatlari uchun 300-350 mbl miqdorida mablag’ ajratishlarini - Adliya vazirligidan so’rashgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, bir necha o’n yillar mobaynida o’lkadagi ilmiy jamiyatlar K.P. Kaufman tomonidan taklif qilingan arxiv loyihasi masalasini ko’tarib chiqishgan. Biroq, har safar o’lka ma’muriyati yetarlicha mablag’ .yo’qligini bahona qilib, bu masalani orqaga suravergan. Amalda esa o’sha vaqtdagi mansabdor shaxslar arxiv ishini muhimligini anglab yetmagan. XX asr boshlarida mahalliy gazetalardan birida arxiv ishini tashkil qilish masalasi bo’yicha noma’lum muallifning maqolasi e’lon qilinib, undа quyidagilar ta’kidlangan: “Yillar o’tadi, Turkistondagi tirik eski yodgorliklar nuraydi va bu o’lka tarixini tadqiq qiluvchiga turli xil arxivlarda saqlanayotgan rasmiy hujjatlargina qoladi, xolos... Ularni bir joyga to’plab, bir tizimga turkumlashtirilsa, ular nafaqat kelajak avlodlar uchun, shuningdek, hozirda o’lkada yashayotganlar uchun ham qiziqarli bo’ladi. Ming afsuski, biz bu hujjatlar to’g’risida ma’lumotga ega emasmiz, ya’ni, dangasa va qiziquvchan emasmiz”. Turkiston o’lkasi tarixiga befarq bo’lmagan kishilardan arxiv komissiyasi tuzilib, komissiya a’zolari tomonidan о’lka tarixini yorituvchi hujjatli materiallar bir joyga to’plansa maqsadga muvofiq bo’lar edi”.Umuman olganda, Turkiston o’lkasi mustamlakachilik davri arxiv tizimlari uchun idoraviy tarqoqlik va arxiv hujjatlari saqlovini ta’minlashda maxsus binolaming yo’qligi, shuningdek, malakali kadrlami yetishmasligi xarakterlidir. Shu bilan bir qatorda arxiv hujjatlariga ilmiy-texnik metodikani ishlab chiqilmaganligi arxiv ishini qiyinlashtirgan. 20 Bunga qaramasdan, Toshkentda fan va amaliyotga qiziqarli bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy muammolarga taalluqli bo’lgan tarixiy hujjatlar va manbalar uchun maxsus Markaziy arxiv zarurligi davlat hukumati vakillari va ilmiy jamiyatlar tomonidan ijobiy hal qilinmagan. 1918-yilning aprelida RSFSR tarkibida Turkiston ASSRning tashkil qilinishi munosabati bilan yangi sovet davlat tashkilotlari arxivlari shakllana boshladi. Shunday qilib, O’rta Osiyoda davlat arxivlari va maxsus idoraviy arxivlar XIX asming oxirlarida shakllana boshlaydi. Bu omillar Rossiya imperiyasi tomonidan o’lkani mustamlakaga aylantirish natijasida amalga oshirgan o’lkadagi ma’muriy islohotlar bilan bog’liqdir. Strategik maqsadlar va Turkiston o’lkasi tarixi ga qiziqishni ortib borishi imperiya ma’muriyatini o’lkadagi idoralarda hujjatlar saqlovini ta’minlashiga e’tibor qaratishga majbur etgan. Biroq, imperiya hukumati tomonidan arxiv materiallarini to’plash va saqlash to’g’risida bir qator qarorlaming qabul qilinishiga qaramasdan, o’lkada alohida hujjatli manbalar saqlovini ta’minlaydigan - Arxiv tashkilotini tuzish bo’yicha maqsadli va davomli ishlar amalga oshirilmagan.Turkiston general- gubernatori huzuridagi kanselyariya general-gubernatorlik rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash maqsadida 1967-yilning noyabr oyida o’lkaga tashrif buyurgan fon K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan. Unda o’lkaning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi, Turkistonda rus harbiyma’muriy boshqaruv tizimining o’rnatilishi, o’lkada ma’muriy-hududiy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, savdo-madaniy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda qabul qilingan huquqiy hujjatlar va ularning amalga oshirilishi borasidagi chora-tadbirlarga oid rasmiy hujjatlar, o’lka aholisi va ularning etnik tarkibiga oid statistik ma’lumotlar, mahalliy aholini ruslashtirish masallariga oid, o’sha davrda tashkil etilgan davlat muassasalari tarixiga oid va boshqa rasmiy hujjatlari to’plangan. Bunda shuningdek, general-gubernatorlikning Rossiya imperiyasi imperatori, Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari bilan olib borgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalariga oid hujjatlar ham o’rin olgan. Ushbu kanselyariya 21 dastlab to’rtta bo’limdan iborat bo’lib, ularning biri ya’ni sud ishlari bo’limi bir necha yilgina faoliyat yuritgan. Shuningdek, kanselyariya tarkibida vaziyat taqozosi bilan vaqtincha tog’-kon bo’limi, harbiy yurishlar bo’limi, qochoqlar stoli kabi bo’limlar tashkil etilgan. Ushbu muhim masalalar kannselyariyaning doimiy mavjud bo’lgan va qimmatli hujjatlarga boy 1-3 bo’limlarida jamlangan. Birinchi bo’lim-ma’muriy boshqaruv va inspektorlik xizmati masalalari bilan shug’ullangan bo’lib, bunda jami hujjatlar to’rtta stolda taqsimlangan. Ushbu to’rtta stolning uchtasi asosan shaxsiy tarkib hujjatlarini, to’rtinchi stol esa “sud ishlari va chet elliklar haqida”gi hujjatlarni yuritish va jamlash bilan shug’ullangan. Ikkinchi bo’lim-o’lkaga hamda majburiyatlarga oid savollar masalasi bilan shug’ullangan bo’lib, hujjatlari beshta alohida stolda taqsimlangan. Ushbu bo’linmada shuningdek, moliya va xo’jalik bo’linmasi faoliyat yuritgan. Bunda yuqorida keltirilgan alohida yo’nalishlar bo’yicha hujjatlar yuritilgan va jamlagan. Uchinchi bo’lim-yer mulk va soliq ishlari bo’yicha hujjatlarni yuritish bilan shug’ullangan. Bunda shaharlar qurilishi va ularning hisob-kitob ishlarini yuritish alohida uchta stolda taqsimlangan. Keltirib o’tilgan bo’limlardan general-gubernatorlik kanselyariyasida nazorat palatasi bo’limi ham faoliyat ko’rsatgan. Bunda Turkiston general- gubernatorligi hududida moliyaviy ishlarni nazorat qilish uchun tashkil etilgan komissiya a’zolarining ishlari to’g’risida ma’lumot beruvchi hujjatlar majmui jamlangan. Ushbu bo’lim gubernatorlikda o’lkaning moliya va soliq masalalari bilan shug’ullanuvchi amaldorlari ishlarini nazorat qiluvchi taftishchilarning imperatorga bergan xabarnomalari, ma’ruzalari, hisobotlari, o’rnatilgan tartib qoidalarni buzgan rus va mahalliy amaldorlarni javobgarlikka tortish bilan shug’ullangan. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasining eng muhim bo’limlaridan biri bu diplomatik aloqalar bo’limi bo’lib, unda gubernatorlikning qo’shni davlatlar, xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg’oniston, Qashg’ar va boshqa davlatlar bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug’ullangan. 22 Kanselyariyaning ushbu bo’limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar, xususan, Turkiston general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldor faoliyatiga oid rasmiy hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Shuningdek, general- gubernatorlik kanselyariyasi huzurida Turkiston ommaviy bibliotekasi, muzeyi, “Turkestanskiye vedomosti” gazetasi va uning bosmaxonasi (1872-1881 yy.) faoliyat yuritgan. Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi so’nggi general-gubernator Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan o’lkada yangi tashkil etilgan Turkiston Muvaqqat hukumati kanselyariyasiga aylantirilgan (1917 yil aprel oyida) Shunday qilib, Turkistonning birinchi general-gubernatori fon Kaufman tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida tashkil etilgan, O’zbekiston tarixini yoritishda muhim ahamiyatga ega qimmatli manbalarni o’zida jamlagan hujjatlar majmui – Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi hisoblanadi. Ushbu kanselyariya hujjatlari hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi I-1 Turkiston general-gubernatorligi kanselyariyasi fondida saqlanmoqda. O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan eng katta hajmli fondlardan biri hisoblangan ushbu jamg’arma 35 ta ro’yxat (opis)ga kiritilgan hujjatlardan iborat. I.2.Sovet davrida hujjatlarni saqlash tizimi. O’rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish o’tkazilishi natijasida O’zbekiston SSR va boshqa respublikalar vujudga kela boshlagan. 1924-yil 23 5-dekabrda O’zSSRning Inqilobiy Komiteti O’zbekiston SSR tashkil topganini e’lon qilgan. Buning natijasida O’zbekiston SSRning o’z arxiv tashkilotlari vujudga keldi. Mavjud bo’lgan arxiv hujjatlari yangi tuzilgan respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda bo’linadigan boidi. O’rta Osiyo va ittifoq ahamiyatiga ega bo’lgan arxiv jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy arxivda - Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikaga oid arxiv jamg’armalari shu respublikalarga beriladigan bo’ldi.1924-yil 28-dekabrda maxsus qaror bilan O’zSSR MIK huzurida O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O’zbekiston hududida tashkil boigan barcha arxivlar, masalan, Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarda vujudga kelgan arxiv jamg’armalari ham O’rta Osiyo markaziy arxivi tuzilmaganligi uchun O’zbekiston arxiv boshqarmasiga topshirildi. Chunki bu O’rta Osiyo arxiv jamg’armalari Toshkentda vujudga kelgan edi. Shunday qilib, O’zSSR arxivida faqat respublika tarixiga oid hujjatlargina emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana boshladi.O’zSSR MIK va XKSning 1925-yil 22-iyul qarori bilan “O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi to’g’risida”gi nizom tasdiqlandi. 10 Bu nizomga ko’ra respublikada Yagona davlat arxiv jamg’armasi (YADAJ) tashkil qilindi. Bu jamg’armaga hukumat, savdo, sanoat, kooperativ, kasaba uyushmalari tashkilotlari arxivlari, shuningdek, diniy va shaxsiy arxivlar kiritiladi, deb ko’rsatildi.1925-1930-yillarda arxivlarda ishlaydigan xodimlar soni qisqartirildi. Chunki, bu yillarda SSSRda, shuningdek, O’zSSRda ham industrlashtirish siyosati o’tkaziIib, butun mablag’ qat’iy tejalgan holda industrlashtirishga sarflangan edi. Shu sababli arxiv boshqarmasida 1924-yildagi 46 nafar xodim o’rniga 1925-1930-yillari bor-yo’g’i 17 kishi ishladi. Bu hol arxiv tashkilotlari faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Arxiv hujjatlarini tartibga solish ishlari, ulardan foydalanishni tashkil etish sur’ati ancha pasaydi. Qiyinchiliklarga qaramay arxiv tashkilotlari xodimlari hujjatlarni saqlab qolishni o’zlarining muhim vazifalari deb bildilar. 10 А ntonina Burton . Archive Stories . (facts, fictions and the writing of history). – London.2005. 24 Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining tugatilishi munosabati bilan bu respublikalar davlat idoralari arxiv materiallarini qabul qilish, ularni respublika poytaxti Samarqandga tashib borish ishlarini amalga oshirdilar. Faqat 1925-yil yanvar oyining o’zida Markaziy arxivga 50 mingga yaqin saqlov birligidagi arxiv materiallari qabul qilindi. Arxiv hujjatlarini Markaziy arxivga yig’ish ishlari keyingi yillarda ham davom etdi. 1925-1929-yillarda 134 arxiv jamg’armasi qabul qilindi. 1929-yili Markaziy 863 arxiv jamg’armasi va 764 ming hujjat jamlangani edi. Viloyatlar arxivlarida 924 arxiv jamg’armasi va 994 ming hujjat saqlanardi. Shuni ta’kidlash kerakki, arxiv xodimlari kam bo’lganligi sababli davlat arxivlaridagi hujjatlarning yarmidan ko’pi tartibga solinmagan, bayon qilinmagan edi. Tabiiyki, bunday holda ulardan foydalanishning ham imkoni bo’lmagan. Shuning uchun davlat tashkilotlarining o’z arxivlarini tartibga solib, ro’yxat tuzib ularni davlat arxivlariga (Markaziy va viloyat arxivlariga) topshirish talabi qo’yildi.1929-yil may oyida O’zSSR MIK Prezidumi O’zSSR arxiv ishlari Markaziy boshqarmasi ma’ruzasini eshitdi. Qabul qilingan qarorda shu uqtirildiki, Markaziy arxiv tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar uning oldiga ilmiy tashkilot sifatida qo’yilgan talablarga javob bermaydi. Ma’ruzada Markaziy arxiv o’z faoliyatiga ilmiy-tadqiqot ishlariga, hujjatlarni e’lon qilishga, maxsus hujjatlar to’plamlari tayyorlashga alohida e’tibor berishi kerak, deb ko’rsatib o’tildi.1930-yil 9-aprelda 0 ‘zSSR MIK Prezidumi qarori bilan O’zSSR arxiv ishlari boshqarmasi O’zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi deb o’zgartirildi. Sovet davri arxivlarining ko’payib borishi bilan SSSR MIK va XKS qarori bilan 1929-aprelda Davlat arxiv jamg’armasi kelib chiqishi bo’yicha inqilobgacha va sovet davri arxiv jamg’armalariga hamda ahamiyati bo’yicha markaziy, mahalliy arxiv jamg’armalariga bo’lindi. 1931-yil 20-mayda O’zbekiston SSR MIK, O’zSSR Markaziy arxiv boshqarmasi va uning mahalliy idoralari to’g’risidagi nizom haqida qaror qabul qilindi. Shu bilan birga O’zbekiston SSR Markaziy arxiv boshqarmasi huzurida O’zSSR Oktyabr inqilobi Markaziy davlat arxivi va O’zSSR Markaziy tarix arxivi tashkil qilindi. Farg’ona 25 va Samarqand shaharlarida ularning bo’limlari tashkil etildi. Shahar va tumanlarda zarur hollarda tuman va shahar davlat arxivlari tashkil qilishga qaror qilindi. 11 1934-yil iyulda SSSR MIK qarori bilan O’zbekiston Markaziy Davlat arxiv boshqarmasi tarkibida 0 ‘zbekiston harbiy arxivi tashkil qilindi. 1945-yil oxirlarida bu arxiv tugatildi va barcha arxiv jamg’armalari Moskvadagi SSSR Qizil Armiya Markaziy davlat arxiviga topshirildi. O‘zSSR tarkibida Qoraqalpog’iston ASSRning tashkil bo’lishi munosabati bilan 1934-yil 11-martda Qoraqalpog’iston ASSR Markaziy arxiv boshqarmasi tuzildi. XX asming 30-yillarida respublika arxiv tashkilotlari kadrlar bilan ham ancha mustahkamlandi. 1929-yili arxiv tashkilotlarida hammasi boiib 34 ta xodim ishlagan bo’lsa, 1941-yilga kelib ularning soni 111 taga yetdi. Shuningdek, arxiv xodimlarining malakasini oshirishga ham e’tibor berildi. 1932-1941-yillarda Moskva davlat tarix-arxiv instituti qoshidagi malaka oshirish kursiga 18 kishi yuborildi. Toshkentda Markaziy arxiv boshqarmasi qoshidagi malaka oshirish kursida shahar, tuman, viloyat arxivlari xodimlari muttasil malakasini oshirib bordilar. Arxiv xodimlarining asosiy vazifalaridan biri tashkilotlarda hujjatlarni davlat arxivlariga qabul qilish, ularni tartibga solish va ilm-fan uchun ulardan foydalanishni tashkil qilish edi. 1936-yili respublika arxivlarida 1534 ta arxiv fondlari va 1 mln 1 ming 680 saqlov birligida hujjatlar saqlanardi.1941-yilga kelib fondlar soni 4116 taga etdi, hujjatlar esa, 1 mln 580 ming 450 saqlov birligidan oshib ketdi. Bu hujjatlaming yarmidan ko’pi tartibga solingan bo’lib, ulardan foydalanish mushkul edi.Arxiv tashkilotlari XX asr 30-yillarida arxiv hujjatlaridan ilmiy maqsadda foydalanishga alohida e’tibor berdilar. 1935-1936-yillarda 200 dan ortiq maqola matbuotda e’lon qilindi. 1932-yili « O’rta Osiyoda 1916-yil qo’zg’oloni» deb nomlangan hujjatlar to’plami e’lon qilindi. 1933-1934-yillari «Toshkent Sovetining 1917-yilgi protokollari», « O’rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi» nomli hujjatlar to’plamlari tayyorlandi. Suningdek, har yili arxiv hujjatlarining ko’rgazmalari tashkil qilinib, namoyish 11 Алимов И ., Эргашев Ф ., Бўтаев А . Архившунослик . / Ўқув қўлланма . – Тошкент : Шарқ , 1997. 26 etildi. Markaziy arxiv o’qish xonasida har yili yuzlab olimlar ilmiy ishlari uchun hujjatlardan keng foydalandilar. XX asr 30-yillari ikkinchi yarmida SSSRda arxivlar Ichki ishlar xalq komissarligi tasarrufiga o’tkazildi. Shu bilan birga arxivlarni “xalq dushmanlarini” fosh etishda faol ishtirok etishi boshlandi. 1938- yil aprelda SSSR Oliy Soveti qarori asosida Markaziy arxiv boshqarmasining nomi SSSR NKVD Bosh arxiv boshqarmasi deb o’zgartirildi. Xuddi shunaqa o’zgarishlar hamma milliy respublikalarda amalga oshirildi. Masalan, O’zbekiston SSR Oliy Sovet Prezidumming 30-dekabr 1938-yilgi qarori va O‘zSSR NKVD 17- yanvar 1939- yilgi buyrug’i bilan butun respublika arxiv tizimi 1-iyun 1939-yildan boshlab O’zSSR NKVD tasarrufiga o’tdi. Bu jarayon o’z o’rnida mamlakatda keyinchalik ma’muriybuyruqbozlikning kuchayishiga olib keldi. Respublika arxiv tashkilotlarining O’zSSR NKVD tizimiga muvofiqlashtirish keyinchalik ularning mavqeini tushirish vamustaqilligini yo’qolishi bilan birgalikda olib borildi. Shuningdek, 1940-yil 21-iyulda O’zSSR XKS qaroriga asosan, respublika arxivi O’zSSR NKVD Arxiv bo’limi, mahalliy arxiv qilindi. Xorijlik arxivshunos olim A.Burton XX asr 30-yillarida O’zbekisonda qatag’on qilingan insonlar haqidagi arxiv hujjatlari haqida to’xta!ib quyidagilarni keltirib o’tgan: “2002-yil 31 avgustda tashkil etilgan Qatag’on qurbonlari memorial muzeyi arxiv materiallarini joylashtirilishi, sovet davrining qatag’onligini ko’rsatuvchi ko’rgazma bo’ldi. Toshkent shahri markazida shahidlar yodgorligi majmuiga qo’shimcha tarzda qurilgan muzeyni prezident I. Karimovning rasmiy tashrifi ochib berdi. I. Karimov XIX asrning o’rtalaridan beri to’plangan Rossiya va sovet hukmronligidagi ko’rgazma ashyolarini ko’zdan kechirdi. Markaziy Osiyodagi ko’plab qo’zg’olonlarning chor hukumati tomonidan bostirilishi arxiv hujjatlari hamda rasmlarda yorqin aks ettirilgan. 1930-yillarda yuz minglab O’rta Osiyoliklarning o’limiga sabab bo’lgan Stalin ta’qiblari asosan hujjatlarda ifodalangan. Davlat Xavfsizligi Komitetining arxividan olingan diagramalar quloq qilingan o’zbek dehqonlaridan olinggan ot ulov va boshqa buyumlaming sonini batafsil aks ettiradi. 1930-yillar oxiridagi “tozalashlar” (chistka) davridagi hibsga 27 olingan oila a’zolarining zid hukmiga noroziliklari, ijro farmonlari imzolangan tilxatlar ko’rgazmaning yana bir qismi hisoblanadi. Mustaqillikka o’tishni ko’rsatish uchun olib borilgan sa’y-harakatlarga soxta qamoqxonada tinka madori qurigan o’zbek yigitini so’roq qilayotgan rus ofitserining maketlari ham ko’rgazmaga kiritilgan. Ko’rgazmani ko’zdan kechirib chiqqan I.Karimov so’zga chiqdi: “Mustamlaka siyosati xo’rlik va azob uqubat olib keldi. Bizning xo’rligimiz ko’plab yillar davomida og’ir qiyinchiliklarni boshidan kechirdi. Xalqimiz o’z millati tarixini hurmat qilib kelgan. Bu davrda xalqimizning minglab aybsiz o’g’lonlari qurbon bo’ldilar. Bu esa xalq o’zligini tan olishdagi asosiy sabablardan biridir”. 12 1999-yil 2-martdagi O’zbekiston Respulikasi prezidenti qaroriga asosan tashkil etilgan “shahidlar yodgorligi majmuasi” va uning Islom Karimov tomonidan qo’llab quwatlanishi nafaqat mahalliy balki g’arblik kuzatuvchilarni ham hayratga soldi. Mustaqillikkacha bo’lgan bir necha yil mobaynida o’zbek qaxramonlarida Rossiya afsonalariga (cho’pchaklari) nisbatan shubha paydo bo’ldi. I.Karimov Kommunistik Partiya a’zosidan 1986-yilda O’zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining 1-sekretari lavozimiga ko’tarildi.1991-yil avgust oyida Sovet Ittifoqi qulagandan so’ng mustaqillikni e’lon qilgan liderlardan hisoblandi va Kommunistik partiyani Xalq Demokratik partiyasi deya qayta nomlab, millatparvar siyosatida hokimiyatni boshqarishni davom etdi. Shunga qaramasdan 1993-yilda u oldingi tuzumni ozgina bo’lsada eslab shunday degan edi:“Sovet tarixining yetmish to’rt yili izsiz yo’q bo’lib ketdi deyuvchilar xato qiladilar. Bu vaqt davomida qadriyatlar shakllandi Ikkinchi jahon urushi (1941-1945) yillarida O’zbekistonda arxiv ishi. 1941- yili yozidan boshlab SSSR qatorida O’zbekiston SSR ham ikkinchi jahon urushi girdobiga tortildi. Urush tufayli O’zbekistonga frontga yaqin hududlardan zavod- fabrikalar bilan bir qatorda oliy o’quv yurtlari ham evakuatsiya qilindi. Ikkinchi jahon urushi munosabati bilan Toshkentga juda ko’p olimlar, sharqshunoslar, tarixchi, tilshunoslar va boshqalar kelishdi. Natijada Sovet Ittifoqi va O’zbekiston 12 Алимов И . А . Архившунослик . / Ўқув қўлланма . – Андижон : Андижон , 2005 28 SSR olimlari o’rtasida juda yaxshi ilmiy aloqa o’matildi. 1940-yil yanvar oyida sobiq SSSR Fanlar Akademiyasining O‘zbekistondagi filiali ochildi. Uning tarkibida Tilshunoslik instituti, adabiyot, tarix va ijtimoiy yo’nalishlami yorituvchi sohalar shu jumladan, arxivshunoslik sohasi ham yo’lga qo’yildi. Ikkinchi jahon urushi yillari O’zbekiston SSRda arxiv ishi tarixida eng og’ir davrlardan biri bo’ldi. Adolatsiz urushning boshlanishi respublikamiz mehnatkashlarining dushmanga nafratini va Vatanga mehrini, vatanparvarligini kuchaytirdi. Bir necha arxivchilar ixtiyoriy ravishda frontga jo ‘nab ketdilar. Arxiv tashkilotlari xodimlari dushmanm tezda tor-mor etishga, g’alabaga erishishga qaratilgan ijtimoiy tadbirlarda faol ishtirok etdilar. Toshkent shahar arxiv tashkilotlari jamoalari mudofaa jamg’armasiga har oy o’z maoshlarining 2 foizini o’tkazib turdilar. Arxivchilar evakuatsiya qilingan gospital, bolalar uylarini otaliqqa oldilar. Ularga moddiy va ma’naviy yordam ko’rsatib bordilar. Bayramlarda sovg’alar tashkil qilib, jangchilarga jo ‘natib turdilar.1941-yilda arxiv idoralarida 98 ta tashkilotning arxivlari tartibga keltirildi. Shu yili 0 ‘zSSR Markaziy arxiv va Markaziy harbiy davlat arxivi 35 ming saqlov birligidagi hujjatlarni qabul qildi. 1942-yilda yuqorida tilga olingan arxiv va Toshkent viloyati davlat arxivlari tomonidan 65 mingga yaqin saqlov birligidagi hujjatlar qabul qilindi. O’sha yillardagi arxiv sohasida olib borilgan ishlarning umumiy ma’lumoti quyidagicha edi. Ya’ni, 1940-yil respublika arxivlarida 1263786, 1942-yilda esa 1710177 saqlov birligiga oshdi. Boshqacha qilib aytganda ikki yilda arxiv saqlanmalari 0,5 mlnga yaqin hujjatlar bilan to’ldirilgan. Lekin keyingi yillarda hujjatlarni davlat arxiviga qabul qilish kamaydi.Arxivlarda hujjatlarni qabul qilish va saqlashga joy yetishmas edi.1944-1945-yillarda davlat arxivlariga bor-yo’g’i 48 ming saqlov birligi qabul qilindi. 1942-yil noyabrda Toshkent shahrida O’rta Osiyo va Qozog’iston respublikalari arxiv xodimlarining kengashi bo’lib o’tdi. Qabul qilingan qarorda bu respublikalar arxiv idoralarining hujjatlarni ehtiyot qilishni ta’minlash, tartibga solish va ulardan urush manfaatlari yo’lida foydalanishda katta yutuqlarga erishgani e’tirof etildi. 29 Shu bilan birga O ‘zbekiston SSR arxiv idoralari ishida ayrim kamchiliklar mavjudligi ko’rsatib o’tildi. Shuningdek, tuman davlat arxivlari inqirozga uchraganligi, zaiflashganligi, markaziy arxivlarda ishchilarning, arxivchilaming etishmasligi, O’zSSRda kino-foto-fonohujjatlar davlat arxivi tashkil etilmaganligi ko’rsatib o’tildi. Kengash arxiv hujjatlarini ehtiyot qilish choralarini ko’rish, ilmiy va tashviqot maqsadlariga hujjatlardan keng foydalanishni tashkil etish zarurligi ta’kidlandi. 1941-yili O’zSSR tarkibida Andijon, Namangan, Surxandaryo va keyinroq, 1943-yili Qashqadaryo viloyatlari tashkil etilishi munosabati bilan viloyat Ichki Ishlar Xalq Komissarligi (IIXK) boshqarmasida arxiv bo’linmalari va viloyat davlat arxivlari tashkil qilindi.Urush davrining qiyinchiliklariga qaramay, respublika hukumati arxiv ishini yaxshilash sohasida ancha ishlarni amalga oshirdi.O’zbekiston SSR XKSning 1943- yil 18-fevral qarori bilan O’zSSR kino- foto-fonohujjatlar Markaziy arxivi tashkil qilindi. Yangi tashkil qilingan kino-foto-fonohujjatlar Markaziy davlat arxivi 1944-1945-yillarda 15 mingdan ortiq fotohujjatlami qabul qildi. Urush sharoitida davlat arxivlari tartibga solinmagan arxivlarni,asosan frontga jo ‘natilgan harbiy qismlar arxivlarini qabul qilishga majbur bo’ldilar. Davlat arxivlarining asosiy vazifalaridan biri tartibga solinmagan arxiv jamg’armalarini tartibga solish edi.Respublika davlat arxivlarida 1941-yili 100 ming, 1944-1945-yillarda esa 136 ming saqlov birligidagi hujjat tartibga solindi.Arxiv hujjatlaridan foydalanish sohasida ham bir qator ishlar qilindi. Xalq xo’jaligi maqsadida foydalanish uchun ko’p hujjatlar topilib, tegishli tashkilotlarga yuborildi. Bu hujjatlardan foydalanish tashkilotlarga ancha iqtisodiy samara keltirdi. Arxiv tashkilotlari “Frontga xatlar” va boshqa bir necha hujjatlar to’plamlarini tayyorlashga kirishdilar. Arxivchilar tomonidan arxiv hujjatlari asosida yozilgan maqolalar gazeta va jumallarda e’lon qilinib turildi. Arxiv o’qish xonalarida bir necha yuzlab tadqiqotchiiar ilmish ishlari uchun arxiv hujjatlaridan foydalandilar.Shunday qilib, arxivchilar urush davrida ham faol mehnat qilishdi. Arxiv hujjatlarini ehtiyot qilib saqlash, 30 hujjatlarni qabul qilish, tartibga solish, ulardan foydalanishni tashkil etish sohasida samarali ish olib borildi. II.BOB.O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI VA TAVSIFI. II.1.O’zbekistondagi arxiv materiallarining saqlanish tavsifi. Arxiv kolleksiyalari qimmatbaho manba hisoblanib, ulardan kelgusida foydalanish uchun, ulami to’g’ri boshqarish va saqlash talab qilinadi. Ular maxsus 31 tashkilotlarda saqlanib, ular ham arxiv deb ataladi. Milliy, mahalliy va ofislarni hujjatlarini bularga misol qilib ko’rsatish mumkin. Shuningdek, arxivlar boshqa tashkilotlarda, muzey va kutubxonalarda ham saqlanadi. Barcha arxiv kolleksiyalari diniy tashkilotlarda, universitetlar, maktablar, tashkilotlar, xayriya tashkilotlari, sanoat ko’rgazmalarida ham saqlanadi.Arxivlar mamlakat, tashkilot, jamiyat va alohida odamlar uchun muhim ahamiyatga ega. Ular tarixiy voqelik to’g’risida dalillarni o’zida saqlaydi va tarixiy tadqiqotlar uchun qimmatli manba bo’iib hisoblanadi. Ular bizning xotiramiz hisoblanib bizni jamiyatimizni madaniy, rasmiy va norasmiy tarixini o’zida aks ettiradi. Arxivlar uchun asosiy xavflar bu - yong’in, suv toshqini, o’g’irlik, va ruxsatsiz arxiv binolariga kirish hisoblanadi. Arxiv binolari mustahkam va yong’indan ishonchli himoyalangan bo’lishi kerak. Omborlar yong’indan himoyalangan, eshiklar, devor, shift, pol va derazalar yonginga bardoshii boiishi lozim.Yong’inni oldini olish uchun nima qilish kerak? Ochiq kamin, pech, gaz, elektr pechlari va isitish asboblaridan arxiv binosida foydalanmaslik. Hujjat saqlanadigan joyni eshiklari, devor, shift, pol va derazalari Yong’inga bardoshli bo’lishi, 4 soatga chidamli yong’inga qarshi eshiklar bo’lishi. Elektr siralar metall quvurlar orqali o’tgan bo’lishi. Elektr zanjirini ishga solish qurilmasi ombor tashqarisida bo’lishi. Tutun detektori ombomi ichki va tashqi tomonga o’rnatilgan bo’lishi kerak. Suv arxivlarni jiddiy shikastlantirishi mumkin. Arxivni suv bosish, suv toshish holatlari binoning tashqi tomonidagi hodisalar yoki quvurning yorilishi natijasida bo’lishi mumkin.Buni oldini olish uchun nima qilish kerak? Agar bino suv bosish xavfi boigan hududda joylashgan boisa, u holda arxiv hujjatlari poldan yuqori joylashtirilgan bo’lishi kerak. Imkoniyat bo’lsa hujjatlarni boshqa binoga ko’chirish kerak. Stellajlar pol sathidan yuqorida joylashgan bo’lishi lozim. Suv oquvchi qurilmalar mustahkam o’matilishi kerak. Bino ichidagi suv o’tkazish quvurlari yaxshi holatda boiishi va ular doimo nazorat qilinishi lozim. Quvurlar, santexnika va isitish quvurlari hujjat 32 saqlanadigan omborlar orqali o’tkazilmasligi kerak. Hujjatlar saqlash hududida suv saqlash ryezervlari yoki quvurlar bo’lmasligi kerak. Hujjatlarni yer ostida joylashgan binoda saqlash tavsiya qilinmaydi. Agar saqlanadigan bo’lsa, hujjatlami suv bosishini oldini olish choralari ko’rilishi kerak. Arxivlardagi o’g’irlik holatlari va ruxsat etilmagan kirishlarni oldini olish muhimdir. Saqlovxona binolari, jovonlar qulflanadigan boiishi, ularga faqat arxivlarni saqlanishiga javobgar shaxslarga kirishga ruxsat berilishi kerak. Arxivlar va joriy yozuvlar ulardan ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilingan boiishi, bu ruxsati bo’lmagan shaxslarni hujjatlardan noqonuniy tarzda foydalanishni oldini oladi. Arxiv hujjatlarini saqlash xavfsizligi barcha turdagi yozuvlar va hujjatlarga taalluqli boiib, u “axborot xavfsizligi” deyiladi. Buning uchun nima qilish kerak? Arxiv hujjatlarini saqlaydigan joy, undan foydalanmaydigan vaqtda doimo yopiq holda boiishi, saqlash hududiga odamlami kirishi doimo nazoratda turishi, agar saqlash zonasi alohida xonalarda joylashgan boisa, ularga javobgar shaxslami biriktirilishi, ularni ruxsatisiz biror-bir arxiv elementi o’rnidan boshqa joyga olinmasligi, agar arxiv elementi olinsa u to’g’rida batafsil ma’lumot qoldirilishi, hujjatlami olish va topshirish ryestrlari saqlanishi va barcha arxiv hududlari nazorat qismi talab qilinadiO’rash arxivlarini qo’shimcha qatlam bilan o’rashni bildiradi. Ular arxiv hujjatlarini quyosh nuri va ifloslanishidan himoya qiladi. Shuningdek u hujjatlami shikastlanishidan, zararli hashorot va namlikdan himoya qiladi. Buning uchun arxiv qutilari va boshqa materiallar ishlatiladi. Tarkibida oz miqdorda kislota boigan arxiv qutilari va o’ram materiallari arxivlami professional me’yorlarda himoya qilish uchun moijaliangan. Agar siz maxsus korobkalardan foydalanmagan bo’lsangiz, u holda toza karton korobkasidan foydalanishingiz mumkin. Bu korobkalar arxivlar va fayllami qisqa vaqt mobaynida saqlash uchun xizmat qiladi. Korobkalarni hech qachon hujjatlar bilan toidirmaslik lozim, hujjatlarni shikastlanishi va xodimlarni sog’ligi va xavfsizligiga xavf tug’diradi. Agar arxivlarni saqlash uchun maxsus qutilar boimasa, u holda ulami fotonusxa qog’ozlarida ham vaqtinchalik saqlash mumkin, ular hujjatlami 33 shikastlanish, chang va yorugiikdan himoya qiladi.Ovqat solingan korobkadan foydalanish tavsiya qilinmaydi, chunki u hasharotlarni o’ziga jalb qilishi mumkin. Fotosuratlar va sinuvchi hujjatlar arxiv poliefir cho’ntaklarida saqlanishi kerak.Kumush qog’oz fotoalbomlardagi suratlami himoya qilish uchun ularni varoqlari orasiga qo’yiladi. Vaqtinchalik o’ram iloji boricha tezroq arxiv o’ramlari bilan almashtirilishi lozim. 13 Xavfsiz kirishni ta’minlash.Shaxsiy va konfedensial ma’lumotlarga xavfsiz kirish. Hamma arxivlar ham darhol ulardagi hujjatlardan foydalanish uchun ruxsat beradilar, deyish xatodir. Agar ularda shaxsiy va konfedensial ma’lumotlar boisa u holda arxivga kirishga cheklash joriy qilish lozim.Agar bunda aniqlik boimasa, bu masalani mutaxassis bilan hal qilinguncha hujjatlardan foydalanishda cheklov yoki uni konfedensial qilmaslik lozim. Hujjatlar bilan ishlash va ulardan foydalanish to’g’ri tashkillashtirilishi lozim. Noto’g’ri foydalanish hujjatning xavfsizligi uchun eng asosiy xavf hisoblanadi. Shuning uchun hujjatdan foydalanuvchi shaxslar doimo nazoratda turishi kerak. Siz arxivga kirishi ruxsat berilgan odamlar to’g’risida tasawurga ega bo’lishingiz kerak. Arxivdan foydalanuvchilar arxiv hujjatlari bilan extiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishi, o’quv zalidan o’quvchilar u yerdagi qoidalarga qat’iy rioya qilishi, o’quv zaliga oziq-ovqat va ichimliklami olib kirilishiga yo’l qo’yilmasligi kerak. Saqlash sharoiti va konservatsiyalash Materiallami qoniqarsiz sharoitda saqlash ham arxivlarga xavf solishi mumkin. Arxivlar salqin, quruq, tabiiy va sun’iy yorugiikni minimal ta’sirida mo’tadil sharoitda saqlanishi lozim. Shuningdek hujjatlar tegishli tartibda joylashgan boiishi kerak. Yaxshi sharoitda saqlanadigan hujjatlar chang, mog’or va hasharotdan zararlanishdan muhofaza qilingan boiadi. Atrofdagi yomon sharoit, notog’ri o’ram va arxiv hujjatlarini vaqti o’tishi bilan buzilishiga olib keladi.Yuqori harorat va havo namligi arxiv materiallarini kimyoviy o’zgarishini kuchaytirib, ularning yemirilishiga olib keladi. Harorat va namlik mo’tadil boiishi kerak, chunki xavo namligi 65% dan yuqori boiganda mog’or kolleksiyalarga tarqalib, ularga sezilarli zarar yetkazishi 13 Buriyeva.A.X, Nazarov.A.Yo, Abbasov.B.B,-Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti, Toshkent,”Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”,2020. 82-bet 34 mumkin. Qog’oz va pergament 40 % dan kam bo’lgan namlikda saqlanmasligi kerak, chunki ular vaqt o’tishi bilan qurib, sinuvchan holga kelishi mumkin. Fotosuratlar va plyonkalar 30-35 % havo namligida saqlanishi lozim. Ular yorug’lik tushishidan saqlanishi kerak. Arxiv o’ramlari yordamida materiallarni uzoq vaqt saqlash mumkin. Saqlash xonalarini me’yorlar talablariga javob berishi uchun xonalarda havoni aylanishini yaxshilash, hasharotlami paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik, oddiy qurilmalar ham hasharotlami, harorat va nisbiy namlikni nazorat qilishi mumkin. Qo’riqlovchi tizim signalizatsiyasi arxivda o’g’irlikni sodir bo’lishini oldini oladi. 14 II.2.Arxivlardagi saqlovxonalar holati. Arxiv joylashgan bino, arxiv saqlovxonalaridagi yong’inga qarshi rejim O’zbekiston Respublikasining yong’in xavfsizligiga oid tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlari bilan tartibga solinadi. Arxivni qo’riqlash tartibi muhandis-texnik mustahkamligini ta’minlash, arxiv binosini (xonasini) signalizatsiya vositalari bilan jihozlash, xonalarni muhrlash, xizmat xonalarining kalitlarini saqlashni ta’minlash bo’yicha kompleks choralar orqali ta’minlanadi.Arxiv saqlovxonalari 14 Buriyeva.A.X, Nazarov.A.Yo, Abbasov.B.B,-Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti, Toshkent,”Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”,2020. 85-bet 35 va arxiv hujjatlari doimiy yoki vaqtincha saqlanadigan xonalar, shuningdek moddiy boyliklar, binodan avariya va zaxira chiqish yo’llari, kunu-tun qo’riqlash posti bo’lmagan hollarda esa-asosiy kirish yo’li qo’riqlash signalizatsiyalari bilan albatta jihozlanishi va muhrlanishi lozim.Arxiv saqlovxonalaridan vaqtincha berilgan arxiv hujjatlari, hisob hujjatlari, ilmiy-ma’lumot apparati saqlanadigan xonalar muhrlanmaydigan bo’lsa-shu hujjatlar saqlanadigan metall shkaflar, seyflar muhrlanishi lozim. Arxiv hujjatlari doimiy yoki vaqtincha saqlanadigan arxiv saqlovxonalari va boshqa xonalar buzib ochilishga qarshi, texnik jihatdan mustahkam, yuqori maxfiylikka ega qulflar o’rnatilgan eshiklar bilan jihozlanadi.Kalitlarning hamma nusxalari (maxsus maxfiylik tartibi o’rnatilgan xonalardan tashqari) arxiv xonalari qulflariga mo’ljallangan kalitlarni hisobga olish jurnalida hisobga olinadi, uni yuritish arxiv rahbarining buyrug’i bilan mas’ul mansabdor shaxsga yuklanadi. Mazkur jurnalda xonalarning har biriga mansub kalitlar qaysi xodimda borligi o’sha xodimning mazkur kalit nusxasini olganligi to’g’risidagi tilxati bilan belgilanadi.Arxivning barcha xonalari kalitlari ikki komplekt bo’lgan qulflar bilan ta’minlanishi, kalitlarning bittasi arxivning qo’riqlash xizmatida doimo bo’lishi kerak.Ish vaqtida va ishdan tashqari vaqtda kalitlarning saqlanish tartibi, qo’riqlash xizmatidan kalitlarni olish, qo’riqlash xizmatiga kalitlar va xonalarni topshirish belgilangan tartibda tasdiqlangan arxivni qo’riqlash tartibi haqidagi yo’riqnomada belgilanadi.Ish vaqtida xodimlar arxiv saqlovxonasida ishlamayotgan bo’lsa saqlovxonalar qulflangan bo’lishi kerak. Ish vaqtida arxiv saqlovxonalarining kaliti saqlovxona mudiri yoki uning o’rnidagi shaxsda bo’ladi.Arxiv saqlovxonasiga ushbu arxiv saqlovxonasi mudiri va xodimlari, shuningdek arxiv rahbari va uning o’rinbosarlari, fondlarning bosh saqlovchisi kirish huquqiga ega. Kerak bo’lganda yangilanadigan, arxiv saqlovxonasiga kirish huquqiga ega shaxslar ro’yxati qo’riqlash postida bo’lishi kerak. Arxivning boshqa xodimlari arxiv saqlovxonasiga faqat bo’lim mudiri yoki uning o’rnidagi shaxs kuzatuvida kiritiladi. Boshqa shaxslar, istisno hollarda, faqat arxiv rahbarining yozma ruxsati 36 va bo’lim mudiri yoki uning o’rnidagi shaxs kuzatuvida kiritiladi.Arxiv hujjatlarini, qimmatli materiallar, ilmiy-ma’lumotnoma kutubxonasi kitoblari, shuningdek ilmiy-ma’lumotnoma apparatini arxivdan olib chiqishga faqat belgilangan tartibda beriladigan maxsus ruxsatnoma bilan ruxsat etiladi.Havo almashinish tizimlari bilan jihozlangan qog’oz asosidagi arxiv hujjatlari saqlanadigan arxiv saqlovxonalarida me’yordagi harorat va namlik ta’minlanadi: harorat 17-19 °C, havoning nisbiy namligi 50-55%. Iqlimni boshqarib bo’lmaydigan arxiv saqlovxonasida harorat-namlik rejimini maqbullashtirish chora-tadbirlari maqbul isitish va xonani shamollatish, shuningdek havoni namlash va quritishning mexanik usullarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Harorat (+/- 5S) va havo nisbiy namligining (+/- 10%) keskin o’zgarishiga yo’l qo’yilmaydi. Havo nisbiy namligi 70-90% gacha oshib boradigan harorat-namlik rejimining uzoq muddat (3 kun va undan ortiq) buzilishi kuzatilganda uni me’yorlashtirish (intensiv shamollatish, arxiv saqlovxonasini quritish) choralari ko’riladi. Arxiv hujjatlarini texnik jihatdan qayta ishlash jarayonida ularni vaqtinchalik saqlash (2 oygacha) harorati 20 +/-5 S, havoning namligi 50 +/-20 % bo’lgan, harorat-namlik rejimini muvofiqlashtirib bo’lmaydigan xonalarda saqlashga ruxsat etiladi. Harorat-namlik rejimi xona va tashqaridagi harorat konditsionerlar o’rnatilgan xonalarda -1 haftada 1-martadan kam bo’lmagan, muvofiqlashtirilmagan harorat mavjud bo’lgan arxiv saqlovxonalarida – 1 haftada 2 marta, tartib buzilganda esa 1 kunda 1-marta harorat-namlik holatini tizimli o’lchash orqali nazorat qilinadi.Nazorat-o’lchash asboblarining ko’rsatkichi, shuningdek asboblar ko’rsatkichlarining to’g’riligini tekshirish va ularning buzilishi holati aniqlanganda harorat-namlik rejimini me’yorlashtirish bo’yicha ko’rilgan choralar ham maxsus ro’yxatga olish jurnallarida qayd etiladi.Nazorat- o’lchash vositalari nomenklaturasi, shuningdek xona va tashqaridagi havo 37 parametrlarini o’lchash va ro’yxatga olish tartibi amaldagi me’yoriy va uslubiy hujjatlar bilan belgilanadi. Arxiv hujjatlarini saqlash qorong’i xonalarda amalga oshiriladi. Bu arxiv hujjatlarini muqovalar, papkalar, qutilar, yopiq turdagi shkaflar, stellajlarda, shuningdek belgilangan yorug’lik shartlariga rioya etgan holda ta’minlanadi.Arxiv saqlovxonasini yoritish tabiiy va sun’iy bo’lishi mumkin; arxiv hujjatlari derazali va derazasiz xonalarda joylashtirilishi mumkin. Derazasiz xonalarda arxiv saqlovxonasini joylashtirishga belgilangan tartibda havo almashishi uchun sun’iy yoki tabiiy havo ventilatsiyasi mavjud bo’lganda ruxsat etiladi.Arxiv saqlovxonasida tabiiy yoritishdan foydalanishga derazada yorug’likni tarqatuvchi oynalar yorug’likni avtomatik ravishda boshqaruvchi vositalar, himoya filtrlari, jalyuzlar, pardalar va shu kabilar o’rnatilgan taqdirda yo’l qo’yiladi. Arxiv hujjatlarini tabiiy yoki sun’iy yorug’likning salbiy ta’siridan himoya qilish arxivning barcha xonalarida arxiv hujjatlari bilan ishlashning barcha turlarida amalga oshiriladi.Saqlovxonalardagi sanitariya-gigiyenik sharoit tozalik va tartibga rioya etish, hasharot, kemiruvchilar va mog’or, chang paydo bo’lishining oldini olish yo’li bilan amalga oshiriladi.Arxiv saqlovxonalarida nam vositalar bilan tozalash, har yili chang yutgich vositasi yordamida stellajlar, shkaflar, saqlash vositalari (quti, bog’lam, papkalar)dagi changlarni tozalash ishlari muntazam ravishda olib borilishi shart. Bunda devorning pastki qalin qismiga yaqin joylashgan stellajlar, pol, plintuslar, deraza tokchalari suvli antiseptik moddalar bilan artib tozalanadi. Arxiv saqlovxonalariga ustki kiyim-boshlarda, toza bo’lmagan oyoq qiyimlarda kirish, u erda keraksiz narsalarni, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash, shuningdek chekish taqiqlanadi.Arxiv saqlovxonalarida barqaror mikroiqlimning shamollatilmaydigan zonalari paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaydigan erkin havo sirkulatsiyasi ta’minlanadi. Arxiv hujjatlarini erda, deraza tokchalarida va tartibsiz holda saqlash taqiqlanadi.Issiq kunlarda arxiv xonalarining ochiluvchi derazalari 38 ko’pi bilan 0,5 mm diametrli to’rlar bilan qoplanadi, shuningdek tashqi devor, shift va pollardagi ventilatsiya teshikchalari ham himoya to’rlari bilan qoplanadi.Arxiv hujjatlarida bo’lishi mumkin bo’lgan mog’or va hasharotlarni aniqlash maqsadida har yili ikki marta (isitish davri boshlanishi va tugallanishida) arxiv hujjatlari majburiy ravishda entomologik va mikologik tekshirishdan o’tkaziladi. Tabiiy yoritiluvchi arxiv saqlovxonalarida ochiq turdagi stellaj va shkaflar devorning deraza tomoniga perpendikulyar ravishda o’rnatiladi. Derazasiz arxiv saqlovxonalarida stellajlar va shkaflar xonaning xususiyati, jihoz konstruksiyasi va uni joylashtirish me’yorlarini hisobga olgan holda o’rnatiladi. Binoning tashqi devorlari va isitish manbalariga yaqin holatda stellajlar, shkaflar va boshqa qurilmalarni o’rnatish mumkin emas. Turg’un stellajlar va shkaflar arxiv saqlovxonalarida quyidagi me’yorlarga amal qilgan holda o’rnatiladi: — stellajlarning qatorlari orasidagi masofa (asosiy o’tish yo’li kengligi) — 120 sm; — stellajlar oralig’idagi masofa (o’tish yo’li) — 75 sm; — binoning tashqi devori va devorga parallel joylashgan stellajlarning o’rtasidagi masofa — 75sm; — tashqi devor bilan stellaj yoki shkafning yon tomoni oralig’idagi masofa — 45 sm; — pol bilan stellajning pastki tokchasi (shkaf) oralig’idagi masofa — kamida 15 sm, — yon pastki qavatda — kamida 30 sm. Tortib chiqariladigan qutilardan iborat bo’lgan jihozlar uchun, o’tish masofalari ularning turi va hajmini hisobga olgan holda mo’ljallanadi.Qog’ozli manbalardagi arxiv hujjatlari temir stellajlar va shkaflarda gorizontal yoki vertikal shaklda, qutilarda va boshqa turdagi saqlash vositalarida (papka, futlyarlar va shu kabilarda)saqlanadi. 39 Audiovizual yoki elektron saqlov birliklari germetizatsiyalanmagan individual qutilarga joylashtiriladi. Bunda quti ichida arxiv hujjatining erkin holatda bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi. Arxiv saqlovxonasida arxiv hujjatlari saqlovini tashkil etish hujjatlarni oqilona joylashtirish, ularning harakati va fizik holatini nazorat qilish, sug’urta fondini va hujjatlardan foydalanish fondini tashkil etish maqsadida hujjatlardan nusxa ko’chirish, zararlangan yoki o’chgan hujjatlarning birlamchi va birlamchi holatga yaqin fizik holatini tiklash (ta’mirlash) tadbirlari tizimini o’z ichiga oladi.Arxiv hujjatlari saqlovxonasida arxiv hujjatlari ularni saqlash, shuningdek tezkor qidiruvini va kompleks hisobini yuritish ishlarini ta’minlashni nazarda tutgan holda joylashtiriladi.Arxiv fondlarini joylashtirish arxiv rahbari tomonidan tasdiqlanadigan reja (sxema) asosida amalga oshiriladi. Zarur hollarda reja (sxema) arxiv fondlarini har bir stellaj bo’yicha raqami ko’rsatilgan holda taqsimlashni nazarda tutadi. Reja (sxema) arxiv hujjatlarining hisobini yuritadigan bo’limda yoki hisob uchun mas’ul bo’lgan xodimda, uning tegishli bo’limlari esa - arxiv saqlovxonasida saqlanadi. Arxiv hujjatlari alohida saqlash tartibi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi: maxfiy; noyob va alohida qimmatli; o’zida yoki ilovalarida qimmatbaho metallga va toshlarga ega bo’lgan; nitroasosda bo’lgan; biologik zararkunandalar shikast yetkazgan; arxivga depozitar saqlash uchun shartnoma asosida berilgan va MAF tarkibiga kiritilmagan.Arxiv hujjatlarini alohida saqlashga mo’ljallangan joy va maydon arxivni arxiv hujjatlari bilan jamlashning real imkoniyat va istiqbollaridan kelib chiqqan holda arxiv tomonidan belgilanadi. Maxfiy hujjatlarni joylashtirish O’zbekiston Respublikasida maxfiylikni ta’minlash bo’yicha normativ hujjatlar talablariga muvofiq amalga oshiriladi.Maxfiy va maxfiyligi oshkor etilgan arxiv hujjatlarining vaqtincha birgalikda saqloviga maxfiyligi oshkor etilgan hujjatlarni saqlash uchun joy yetmagan istisno hollarda yo’l qo’yiladi.O’zida yoki ilovalarida mavjud bo’lgan metall va toshlardan iborat noyob arxiv hujjatlari arxiv fondlari tarkibidan chiqarib olinadi va seyflarda saqlanadi. Ajratib olingan hujjat o’rniga karta – o’rinbosar va 40 zarur bo’lganda, arxiv hujjatlarining nusxasi qo’yiladi.Audio va elektron hujjatlar ularning manbalari uchun normativ saqlash rejimlariga ko’ra alohida xonalarda saqlanadi.Bitta saqlovxonada har xil turdagi, lekin bir xil saqlanish tartibiga ega bo’lgan hujjatlar joylanishi mumkin (masalan, magnit tasmasidagi va magnit bilan o’ralgan disk manbaidagi arxiv hujjatlari; kinoplyonkadagi, mikroformadagi va boshqa arxiv hujjatlari).Foydalanish fondi nusxalar manbai turiga qarab joylashtiriladi.Qog’ozli foydalanish fondining nusxalari (shu jumladan fotonusxalar), odatda, qog’ozdagi hujjatlarning aslidan alohida, stellajlarda yoki shkaflarda arxiv fondlari va yig’majildlari tartibida saqlanadi.Plyonka manbali foydalanish fondi nusxalari belgilangan rejimlar asosida joylashtiriladi. 15 Har bir byuksga bir yig’majild yoki uning bir qismi tushirilgan plyonkaning bo’lagi solib qo’yiladi. Istisno tartibida, hujjat kichik hajmga ega bo’lgan taqdirda plyonkaning bir qismida uchtadan ko’p bo’lmagan yig’majildning nusxasi bo’lishi mumkin. Arxivning asosiy va qo’shimcha hisob hujjatlari ajratilgan xonada yoki hisob uchun mas’ul bo’lgan xodimning xonasida saqlanadi.Arxiv saqlovxonasining asosiy va qo’shimcha hisob hujjatlari saqlovxonada yoki saqlovxona xodimlari xonasida saqlanadi.Hisob hujjatlarining saqlovini ta’minlash va foydalanish uchun javobgarlik tegishli bo’linmada va umuman arxiv bo’yicha mazkur ishlarni amalga oshiradigan xodimlar zimmasiga yuklanadi.Yig’majildlar (hujjatlar) ro’yxatining birinchi nusxalari ajratilgan xonada yoki arxiv hujjatlari hisobi uchun mas’ul bo’lgan xodimning ish xonasida, qog’ozli manbadagi asl nusxa hujjatlarini saqlash rejimiga majburiy rioya qilgan holda saqlanadi.Yig’majildlar (hujjatlar) ro’yxatining ikkinchi nusxalari ajratilgan saqlovxonaning stellajiga yoki shkafiga joylashtiriladi.Yig’majildlar (hujjatlar) ro’yxatining uchinchi nusxalari o’quv zaliga joylashtiriladi. 15 https://lex.uz/docs/-1993490 murojaat qilingan sana 17-may 41 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, hujjatlar saqlash tizimi bugungi kungacha bosqichma-bosqich rivojlanib kelmoqda.Turkiston general-gubernatorligi davrida, SSSr davrida hujjatlar saqlash tizimiga yetarli darajada e‘tibor berilmagan.Mustamlakachilik davrida davlat hayotida muhim o‘rin tutgan hujjatlar asosan mustamlakachi davlatga olib ketilgan. Olib ketilish natijasida, ba‘zi bir hujjatlar yo‘q bo‘lib ketgan. 42 Yoki mustaqillikka erishganimizdan so‘ng, davlat hayotiga oid muhim hujjatlar bizga qaytarib berilmagan. Berilgan taqdirda ham nusxasi berilgan. O‘zbekiston ham mustaqil bo‘lganidan keyin mamlakatimiz hududida arxivlar tashkil qilina boshlaydi. Xalqimizning tarixiy o‘tmishi, o‘zligi, ma’naviyati masalalari yoritilayotganda chuqur ilmiy asos va aniq dalillar zarur. Haqqoniy tarixni yaratishda dalil bo‘ladigan muhim omillar orasida arxiv hujjatlari diqqatga sazovordir. O‘zbekistonning moddiy va ma’naviy hayoti aks etgan noyob arxiv hujjatlari tarix fani uchun boy manba sifatida xizmat qiladi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahnamoligida mamlakatimizda barcha jabhalarda izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod ma’naviyatni yanada yuksaltirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada ezgu ishlar milliy an’ana va qadriyatlarimizni asrab-avaylash, ular xotirasiga hurmat va ehtirom ko‘rsatishda yana bir karra namoyon bo‘lmoqda. Mustaqillik yillarida mamlakatimizning tarixiy, ilmiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’daniy-ma’rifiy hayotiga oid muhim ahamiyatga ega arxiv hujjatlarini saqlash, hisobga olish, ularning ekspertizasini o‘tkazish hamda ulardan turli sohalarda foydalanishni tashkil etishga qaratilgan bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi.Hujjatlarni saqlash tizimi davlatning bugungi va ertangi kelajagi muhim hisoblanadi. Hozirgi kunda mustaqil O‘zbekistonda arxiv ishini yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.Hujjatlar saqlash tizimi, ularni saqlash sharoiti, xodimlarning hujjatlar bilan ishlashi, xona harorati, sanitar- gigiyena qoidalariga amal qilish, hujjatlarga bo‘lgan e‘tibor, ularning yaxshi saqlanish- bularning hammasi davlat nazoratiga olingan va qonuniylashtirilgan. 43 Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yxati 1. Химина Н.И Отчественное архивное строительство: идея централизации на рубеже XIX - XX веков/ Отечественые архивы. - Москва, 1998 2. Оронюк.Б.К. Истории архивов в до революционном Туркестане. // Научно- методический бюллетень Архивного управления МВД УзССР - Ташкент, 1959. 3. Иофе.В .Г Архивы в Туркестанском крае (вторая половина XIX начало XX ) // Отечественное архивы- Москва, 2009. 44 4. В.В.Бартольд Положение науки в Туркестанском крае/сочинения. Т. 9. Работы по истории востоковедения. - М:Наука, 1977. 5. Горшенина С. Крупнейшие проекты колониальных архивов России: утопичность тотальной Туркестанской генерал - губернатора Константина Петровича фон Кауфмана. Ab Impyerio,-№3. - СПб., 1890. 6. Оронюк Б.О К истории архивов в до революционном Туркестане. Научно- методическийбюллетень Архивного управления МВД УзССР-T ашкент, 1959. 7. А ntonina Burton. Archive Stories. (facts, fictions and the writing of history). – London.2005. 8. Алимов И ., Эргашев Ф ., Бўтаев А . Архившунослик . / Ўқув қўлланма . – Тошкент : Шарқ , 1997. 9. Buriyeva.A.X, Nazarov.A.Yo, Abbasov.B.B,-Arxiv ishi nazariyasi va amaliyoti, Toshkent,”Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”,2020. 284 bet Internet saytlari: 1. https://lex.uz/docs/-1993490 45

Hujjatlar saqlash tizimi taraqqiyoti va tavsifi

 

KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

 

3
I BOB.

HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI . .

 

5-31
I.1.

Turkiston general-gubernatorligi davrida hujjatlarni saqlash ahvoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

 

 

5

I.2.

Sovet davrida hujjatlarni saqlash tizimi . . . . . . . . . . . . . . . 

 

24
II.BOB.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA HUJJATLAR SAQLASH TIZIMI TARAQQIYOTI VA TAVSIFI . .

 

 

32-42

II.1.

O’zbekistondagi arxiv materiallarining saqlanish tavsifi. . . 

 

32
II.2.

Arxivlardagi saqlovxonalar holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

 

36
 

XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

  

43
 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR RO’YXATI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 

 

45

Sotib olish