Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 61.4KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 14 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

246 Sotish

Huquq darslarida manbalar va boshqa adabiyotlardan foydalanish

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Huquq darslarida manbalar va boshqa adabiyotlardan foydalanish 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………..….3 I.BOB. HUQUQ DARSLARIDA MANBALARIDAN FOYDALANISH 1.1. Huquq   fani darslarida  darslik  va  qo’shimcha  manbalardan  foydalanish …. 5-11 1.2.Huquq   fanini   o’qitishda   ilmiy   adabiyotlardan   foydalanishning samaradorligi…………………………………………………………………..12-15 II.BOB. HUQUQ FANI DARSLARIDA O’QUVCHILAR IJOKORLIGINI RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 2.1.  Qo’shimcha  adabiyotlar  bilan  ishlashda  o’quvchilarni  ijodkorligini rivojlantirish  …………..………………………………………………. ………..16-24 2.2.Huquq   darslarida   o'quvchilarning   mustaqil   fikrlash   qobiliyatini rivojlantirish…………………………………………………………………24  28 XULOSA   ………………………...…………………………………………28-29 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….30-31       2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi  : Mustaqillik  yillarida  mamlakatimizda  ijtimoiy yo’naltirilgan  barqaror  bozor  iqtisodiyotiga,  ochiq  tashqi  siyosatga  ega  bo’lgan kuchli  demokratik  huquqiy  davlat  va  fuqarolik  jamiyatini  barpo  etish  maqsadida jamiyat  hayotining  barcha  sohalarida  bosqichma-bosqich  islohotlar  amalga oshirilib  kelinmoqda.  Mustaqil  taraqqiyot  mobaynida  demokratik  yangilanish  va siyosiy  islohotlarning  huquqiy  asoslarini  yaratishda  muhim  yutuqlarga  erishildi.     Mavzuning o’rganilganlik darajasi : Bu  borada  Birinchi  Prezidentimiz I.A.Karimov  ta‘kidlab  otganidek,  ―Biz,  eng  avvalo,  huquqiy  asosni  tayyorladik, jamiyatimizning  asosiy  aqidalari,  uning  siyosiy  iqtisodiy  va  ma‘naviy  yo’nalishlari belgilab  berilgan  konstitutsiyamiz  ham  ana  shu  asosga  qurilgan.  Biz  qonunchilik bazasini  barpo  etib,  butun  davlat  tuzilmasini  o’zgartirdik.  U  hozir  bozor maqsadlariga  javob  beradi .  Davlatimiz  rahbari  Sh.Mirziyoyev  Ozbekiston ‖ Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining  29  yilligiga  bagishlangan tantanali  marosimdagi  ma‘ruzasida  ta‘kidlaganidek,  otgan  davr  mobaynida Konstitutsiyamizda  muhrlab  qoyilgan  tamoyil  va  qoidalar  negizida  yurtimizda milliy  qonunchilik  tizimi  barpo  etildi.  Mamlakatimiz  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va harbiy  salohiyati  yuksalishiga,  hayotimizning  barcha  sohalarida  amalga  oshirilgan samarali  islohotlarga  asos  boldi.  Otgan  davrda  qabul  qilingan  400  ga  yaqin  yaxlit qonunlar  hayotimizning  barcha  sohalarini  huquqiy  tartibga  solish  bilan  birga, fuqarolarning  huquq  va  manfaatlarini  ta‘minlashga  xizmat  qilmoqda.     Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Ushbu  kurs  ishimni  ko’zlangan  maqsad Shu  bilan  birga,  davlatimiz  rahbari  Sh.Mirziyoyev  haqli  ravishda  e‘tirof  etganidek, qonunlarning   toliqligi,   hayotiyligi   va   togridan-togri   amalga   oshirish mexanizmlariga  ega  ekani  haqida  soz  yuritganda,  bu  borada  hali  kop  ish  qilishimiz kerakligini,  afsuski,  hozirgi  kunda  qonunlarning  islohotlar  samarasiga  ta‘siri yetarlicha  sezilmayapti.  Ularning  ijtimoiy  munosabatlarni  bevosita  tartibga solishdagi  roli  pastligicha  qolmoqda  . Yurtimizda  amalga  oshirilgan  islohotlar 3 tufayli barcha,  jumladan,  ijtimoiy  - iqtisodiy  sohalarda,  shuningdek,  ta'lim  tizimida ham  keskin  o'zgarishlar  yuz  bermoqda.  Ozbekistonda  ilm-fan.  texnika  va texnologiyasining  so'nggi  yutuqlariga  asoslangan  mukammal  ta'lim  tizimini  barpo etish  dolzarb  ahamiyatga  ega.  Yurtimizda  amalga  oshirilgan  islohotlar  tufayli barcha,  jumladan,  ijtimoiy  - iqtisodiy  sohalarda,  shuningdek,  ta'lim  tizimida  ham keskin  o'zgarishlar  yuz  bermoqda.  Ozbekistonda  ilm-fan.  texnika  va texnologiyasining  so'nggi  yutuqlariga  asoslangan  mukammal  ta'lim  tizimini  barpo etish  dolzarb  ahamiyatga  ega.  2023/2024  o‘quv  yilida  bitiruvchilarda  O‘zbekiston Respublikasi  Oliy  va  o‘rta  maxsus  ta’lim  vazirligining  2020-yil  14-avgustda  418- son  buyrug‘i  bilan  tasdiqlangan  o‘quv  rejasidagi  umumkasbiy  va  ixtisoslik fanlaridan  o‘tkaziladi. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu  kurs  ishi  kirish,asosiy  qism,xulosa  va foydalanilgan  adabiyotlar  qismlaridan  iborat.  Asosiy  qismda  2 ta  bob  va  4 ta  reja orqali   mavzu  yoritib  berilgan 4 I.BOB. HUQUQ DARSLARIDA MANBALARIDAN FOYDALANISH 1.1 Huquq fani darslarida darslik va qo’shimcha manbalardan Foydalanish O‘zbekiston Respublikasi  Prezidenti  Shavkat  Mirziyoyevning  2019  yil  9 yanvarda  “Jamiyatda  huquqiy  ong  va  huquqiy  madaniyatni  yuksaltirishning  chora tadbirlari”  to‘g‘risidagi  qaroriga  ko‘ra,  bugungi  kunda  ta  lim  tizimida  huquq  fanini tegishli  darajada  tashkil  qilinishi,  ilmiy  adabiyotlardan  foydalangan  holda, mashgulotlar  zamonaviy  ta'lim  texnologiyalariga  tayangan  holda,  o‘t  kazilishi lozimligi,  zamonaviy  axborot-kommunikatsiya  texnologiyalari  bilan  ta'minlanishi zarurligidan  kelib  chiqib,  huquq  fanlarini  maqsadli,  samarali  va  kafolatlangan natijali  oqitish  davr  talabidir.  Sharqda  taraqqiy  etgan  qarashlar  to‘g‘risidagi huquqiy  ilmiy  ta’limotlarni  o‘rganishda  falsafa,  huquqshunoslik,  sharqshunoslik, tarix,  filologiya,  pedagogika  sohasida  ish  olib  borgan  H.Boboev,  A.Jo‘zjoniy, V.Zohidov,  A.Zunnunov,  M.Inomova,  Z.Muqimov,  S.Nishonova,  A.Saidov, H.Samatova,  M.Xayrullaev,  O.Eshonov,  SH.O‘razaev,  K.Hoshimov  kabi  olimlar alohida  o‘rin  egallaydilar..  Birinchi  davr  – huquqiy  ta’limning  qadimgi  davri  – davlat  va  huquq  paydo  bo‘lishidan  to  islom  huquqi  o‘rnatilguniga  qadar  (mil.av. VI-V  asrdan  milodning  VII  asrigacha)  bo‘lgan  davrni  o‘z  ichiga  oladi.   Ushbu  davrda  zardushtiylikning  muqaddas  kitobi  – “Avesto”,  shuningdek, odat  huquqi  So‘g‘d  huquqi  kabi  manbalarda  bayon  etilgan  ta’lim-tarbiyada qo‘llanilgan  usul  va  vositalar  natijasida  bolalar  ona  zamin  va  uning  tabiati,  tabiat hodisalari,  odamlarning  kundalik  hayot  tarzi,  hayvonot  va  jonsiz  olam  haqida tasavvurga  ega  bo‘lgan.  Ularning  nazarida  tashqi  dunyo  kengayib  borayotgandek bo‘lib,  fikrlash  qobiliyati  va  tafakkurlari  rivojlanib  bordi.  Masalan,  zardushtiylik ta’limotining  “Avesto”  kitobida  inson  hayoti  va  odamlarning  ijtimoiyhuquqiy munosabatlari  ma’lum  qonun-qoidalarga  asoslangani  haqida  ma’lumotlar  mavjud. Unda  yer,  suv,  havo  muqaddas  deb  e’lon  qilinib,  ularni  asrash  barcha  narsadan ustun  bo‘lgan.   5  Atrof  muhitni  iflos  qilgan  va  uni  asrash  qoidalarini  buzganlar  jazolanib,  huquqiy ta’lim-tarbiyaga  asos  solingan.  Oila  va  jamoada  berilgan  so‘zdan  yoki  qasamdan voz  kechish,  odamlar  o‘rtasida  tuzilgan  ahdnomani  buzish  katta  gunoh hisoblangan.  “Avesto”da  ko‘p  bolali  oilalarga  davlat  hisobidan  nafaqa  tayinlash lozimligi  qayd  etilgan.  Shuningdek,  “Avesto”da  “yaxshilik  ta’limini  va  sadoqatni amalga  oshirib...,  yaxshi  hokimlar  hukm  yuritaversinlar.  Odamlarga  va  ularning avlodlariga  baxt-saodat  keltiradigan  ta’limni  amalga  oshirsinlar”,  deb  ta’kidlangan.   Zardushtlik  ta’limotida  15  yosh  balog‘at  yoshi  sanalgan.  15  yoshga  yetganlarga Zardusht  qonunlari,  axloqiy  va  ezgu  fikr,  ezgu  so‘z,  ezgu  amal  yo‘riqlari  o‘rgatilib, ular  adolatlilik,  halollik  ruhida  tarbiyalanganlar.  Ikkinchi  davr  – islom  huquqi o‘rnatilganidan  to  Markaziy  Osiyoning  Rossiya  imperiyasi  tomonidan  bosib olinguniga  qadar  (milodning  VII  asridan  XIX  oxirlarigacha  ) bo‘lgan  davrni  o‘z ichiga  oladi.  Markaziy  Osiyoga  islom  kirib  kelishi  bilan  bu  an’anaviy  sifatlar mustahkamlanib,  boyitilgan.  Islomning  asosiy  manbai  bo‘lmish  “Qur’oni  Karim” da  axloq-odob,  kishilarning  tengligi,  birodarligi,  jamiyatga  xizmat  qilish,  ota-onaga hurmat  kabi  masalalar  ravshan  aks  ettirilgan.  Islomning  ikkinchi  muqaddas manbai-“Sunna”  (payg‘ambarning  so‘zlari,  amallari  va  tasdiqlari)da  insonning ma’naviy  kamolot  mezoni,  dunyoqarashining  kengligi,  bilimlarni  qay  darajada egallanganligi  ko‘rsatilgan.  Shaxs  bo‘lib  yetishishda  muhim  omil  – bilim  egallash, deb  qayd  etilgan.  Islom  ta’limotida  birovning  haqiga  hiyonat  qilish,  halol  mehnat bilan  topgan  molini,  mablag‘ini  zo‘rlik  va  aldov  yo‘li  bilan  olish,  o‘g‘rilik  qilish  – og‘ir  gunoh,  qabih  odat,  deb  ta’kidlangan.   1 SHuning  uchun  ham  huquqiy  ta’lim berishda  Qur’oni  Karim,  hadis  va  boshqa  manbalardagi  ko‘rsatmalardan foydalanish,  ularni  hozirgi  zamon  talablariga  bog‘lash  zarur.     Masalan,  “Moida”  surasidagi  3-oyatda:  “Ey  mo‘minlar,  Ollohning  o‘zi  uchun  haq yo‘lni  tutuvchi,  adolat  bilan  shahodat  - guvohlik  berguvchi  bo‘lingiz.  Biron 1 O‘zbekiston  Respublikasining  “Yoshlarga  oid  davlat  siyosati  to‘g‘risida”gi  Qonuni  (yangi  tahriri).  «Xalq  so‘zi»  gazetasining   2016-yil  15-sentyabrdagi  182  (6617)-soni 6 qavmni yomon  ko‘rishingiz  sizlarni  adolat  qilmaslikka  tortmasin!...”  – deb, buyuriladi.     Demak,  shaxsiy  adovat  orqali  adolatsizlikka  yo‘l  qo‘ymaslik  ta’kidlangan. Shuningdek,  “Niso”  surasida  mulk  huquqi,  meros  huquqi,  omonat,  to‘g‘ri  guvohlik berish  xususida,  “Baqara”  surasida  esa  ayollik  huquqlari,  qarz  berish  to‘g‘risida huquqiy  ta’limotlar  berilgan.  Hadislarda  ham  ilm  haqida,  bilim  olish  haqida hikmatlar  mavjud.   Huquq manbalari   —  huquqiy  nor-malarning  ifoda  etilish shakllari.  Huquqning  birlamchi  manbai  xalqaro  huquqning  umume tirof  etilgan ʼ normalari  va  qoidalari  hisoblanadi.   Bularga   BMT  Ustavi ,   Inson  huquqlari umumjahon  deklaratsiyasi   (1948-yil  10-dekabr)  va  boshqa  kiradi.   Normativ-huquqiy   hujjatlar   huquqning   asosiy   manbalari   qatoriga kiradi.   O zbekiston  Respublikasi ʻ da  nor-mativ-huquqiy  hujjatlarning  quyidagi turlarini  ko rsatish  mumkin:  O zbekiston  Respublikasining  Konstitutsi-yasi; ʻ ʻ O zbekiston   Respublikasining   kon-stitutsiyaviy   qonunlari;   O zbekiston ʻ ʻ Respublikasining  qonunlari;  O zbekiston  Respublikasi ʻ   Oliy  Majlisi   Qonunchilik palatasi  va  Senatining  qarorlari;   O zbekiston  Respublikasi  Prezidenti ʻ ning  farmon va  qarorlari;   O zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi ʻ ning  qarorlari; vazirliklar,  davlat  qo mitalari  va  idoralarning  huquqiy  hujjatlari;  mahalliy  davlat ʻ hokimiyati  organlarining  qarorlari.   Huquqning  eng  qad.  manbalaridan  biri  huquqiy  odatdir.  Huquqiy  odat  uzoq  davr mobaynida  amalda  bo lishi  natijasida  shakllangan,  jamiyatda  ijtimoiy ʻ munosabatlarni  tartibga  solishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo lgan  va  davlat ʻ tomonidan  umummajburiy  qoida  sifatida  tan  olingan  xulq-atvor  qoidasi.   Huquqiy  pretsedent  ham  huquq  manbai  hisoblanadi.  Huquqiy  pretsedent  sud  yoki ma muriy  organning  yozma  yoxud  og zaki  qarori  bo lib,  bu  qaror  kelgusida  barcha ʼ ʻ ʻ shunga  o xshash  ishlarni  qo rib  chiqish  va  hal  qilish  uchun  asos  bo ladigan ʻ ʻ ʻ namuna  normadir.  Huquqiy  pretsedentning  sud  va  ma muriy  pre-sedent  shakllari ʼ mavjud.  Sud  pretse-denti   AQSH ,   Avstraliya ,   Buyuk  Britaniya ,   Kanada   va   Yangi 7 Zelandiya   kabi umumiy  h uquq  amalda  bo lgan  davlatlarda  huquqning  manbai ʻ sifatida  keng  qo llanadi. ʻ   Normativ  shartnomalar  ham  huquq  manbai  hisoblanadi.  Ikki  yoki  undan  ortiq mustaqil  huquq  sub yektlari  o rtasida  tuziladigan  hamda  ularning  huquq  va ʼ ʻ majburiyatlarini  o rnatadigan,  o zgartiradigan  yoki  bekor  qiladigan  bitimlarga ʻ ʻ normativ  shartno-malar  deyiladi.  Normativ  shartnomalar  ayniqsa  xalqaro  huquqda katta  ahamiyatga  ega.  Normativ  shartnomalar  qatoriga  kiruvchi  xalqaro shartnomalar  sub yektlariga  ko ra  —  ikki  tomonlama  va  ko p  tomonlama, ʼ ʻ ʻ xususiyatiga  ko ra  —  norma  o rnatuvchi  va  ta sis  etuvchi  shartnomalarga ʻ ʻ ʼ bo linadi.  Huquqning  tarixiy  rivojlanish  davrida  huquqiy  aqida  va  g oyalar ʻ ʻ huquqningmanbaihisoblangan.   Qur on ʼ ,   sunna ,   ijmo   va   qiyos   Musulmon   huquqlarni ng  asosiy  manbaini  tashkil  etadi.   O’zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  Shavkat  Mirziyoyevning  2019  yil  9 yanvarda “Jamiyatda  huquqiy  ong  va  huquqiy  madaniyatni  yuksaltirishning  chora  tadbirlari” to’g’risidagi  qaroriga  ko  ra,  bugungi  kunda  ta  lim  tizimida  huquq  fanini  tegishli darajada  tashkil  qilinishi,  ilmiy  adabiyotlardan  foydalangan  holda  , mashgulotlar zamonaviy  ta'lim  texnologiyalariga  tayangan  holda,  o’t  kazilishi  lozimligi, zamonaviy   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalari   bilan   ta'minlanishi zarurligidan  kelib  chiqib,  huquq  fanlarini  maqsadli,  samarali  va  kafolatlangan natijali  oqitish  davr  talabidir.  Sharqda  taraqqiy  etgan  qarashlar  to’g’risidagi huquqiy  ilmiy  ta’limotlarni  o’rganishda  falsafa,  huquqshunoslik,  sharqshunoslik, tarix,  filologiya,  pedagogika  sohasida  ish  olib  borgan  H.Boboev,  A.Jo’zjoniy, V.Zohidov,  A.Zunnunov,  M.Inomova,  Z.Muqimov,  S.Nishonova,  A.Saidov, H.Samatova,  M.Xayrullaev,  O.Eshonov,  SH.O’razaev,  K.Hoshimov  kabi  olimlar alohida  o’rin  egallaydilar..  Birinchi  davr  – huquqiy  ta’limning  qadimgi  davri  – davlat  va  huquq  paydo  bo’lishidan  to  islom  huquqi  o’rnatilguniga  qadar  (mil.av. VI-V  asrdan  milodning  VII  asrigacha)  bo’lgan  davrni  o’z  ichiga  oladi.     Ushbu  davrda  zardushtiylikning  muqaddas  kitobi  – “Avesto”,  shuningdek,  odat huquqi,  So’g’d  huquqi  kabi  manbalarda  bayon  etilgan  ta’lim-tarbiyada  qo’llanilgan 8 usul va  vositalar  natijasida  bolalar  ona  zamin  va  uning  tabiati,  tabiat  hodisalari, odamlarning  kundalik  hayot  tarzi,  hayvonot  va  jonsiz  olam  haqida  tasavvurga  ega bo’lgan.  Ularning  nazarida  tashqi  dunyo  kengayib  borayotgandek  bo’lib,  fikrlash qobiliyati  va  tafakkurlari  rivojlanib  bordi.  Masalan,  zardushtiylik  ta’limotining “Avesto”  kitobida  inson  hayoti  va  odamlarning  ijtimoiyhuquqiy  munosabatlari ma’lum  qonun-qoidalarga  asoslangani  haqida  ma’lumotlar  mavjud  .    Unda  yer,  suv,  havo  muqaddas  deb  e’lon  qilinib,  ularni  asrash  barcha  narsadan ustun  bo’lgan.  Atrof  muhitni  iflos  qilgan  va  uni  asrash  qoidalarini  buzganlar jazolanib,  huquqiy  ta’lim-tarbiyaga  asos  solingan.  Oila  va  jamoada  berilgan so’zdan  yoki  qasamdan  voz  kechish,  odamlar  o’rtasida  tuzilgan  ahdnomani  buzish katta  gunoh  hisoblangan.  “Avesto”da  ko’p  bolali  oilalarga  davlat  hisobidan  nafaqa tayinlash  lozimligi  qayd  etilgan.  SHuningdek,  “Avesto”da  “yaxshilik  ta’limini  va sadoqatni  amalga  oshirib...,  yaxshi  hokimlar  hukm  yuritaversinlar.  Odamlarga  va ularning  avlodlariga  baxt-saodat  keltiradigan  ta’limni  amalga  oshirsinlar”,  deb ta’kidlangan.  Zardushtlik  ta’limotida  15  yosh  balog’at  yoshi  sanalgan.  15  yoshga yetganlarga  Zardusht  qonunlari,  axloqiy  va  ezgu  fikr,  ezgu  so’z,  ezgu  amal yo’riqlari  o’rgatilib,  ular  adolatlilik,  halollik  ruhida  tarbiyalanganlar.  Ikkinchi  davr –  islom  huquqi  o’rnatilganidan  to  Markaziy  Osiyoning  Rossiya  imperiyasi tomonidan  bosib  olinguniga  qadar  (milodning  VII  asridan  XIX  oxirlarigacha  ) bo’lgan  davrni  o’z  ichiga  oladi.  Markaziy  Osiyoga  islom  kirib  kelishi  bilan  bu an’anaviy  sifatlar  mustahkamlanib,  boyitilgan.     Islomning  asosiy  manbai  bo’lmish  “Qur’oni  Karim”  da  axloq-odob,  kishilarning tengligi,  birodarligi,  jamiyatga  xizmat  qilish,  ota-onaga  hurmat  kabi  masalalar ravshan  aks  ettirilgan.  Islomning  ikkinchi  muqaddas  manbai-“Sunna” (payg’ambarning  so’zlari,  amallari  va  tasdiqlari)da  insonning  ma’naviy  kamolot mezoni,  dunyoqarashining  kengligi,  bilimlarni  qay  darajada  egallanganligi ko’rsatilgan.  Shaxs  bo’lib  yetishishda  muhim  omil  – bilim  egallash,  deb  qayd etilgan.  Islom  ta’limotida  birovning  haqiga  hiyonat  qilish,  halol  mehnat  bilan topgan  molini,  mablag’ini  zo’rlik  va  aldov  yo’li  bilan  olish,  o’g’rilik  qilish  – og’ir 9 gunoh, qabih  odat,  deb  ta’kidlangan.  SHuning  uchun  ham  huquqiy  ta’lim  berishda Qur’oni  Karim,  hadis  va  boshqa  manbalardagi  etilgan  ta’lim-tarbiyada  qo’llanilgan usul  va  vositalar  natijasida  bolalar  ona  zamin  va  uning  tabiati,  tabiat  hodisalari, odamlarning  kundalik  hayot  tarzi,  hayvonot  va  jonsiz  olam  haqida  tasavvurga  ega bo’lgan.  Ularning  nazarida  tashqi  dunyo  kengayib  borayotgandek  bo’lib,  fikrlash qobiliyati  va  tafakkurlari  rivojlanib  bordi.  Masalan,  zardushtiylik  ta’limotining “Avesto”  kitobida  inson  hayoti  va  odamlarning  ijtimoiyhuquqiy  munosabatlari ma’lum  qonun-qoidalarga  asoslangani  haqida  ma’lumotlar  mavjud  .  Unda  yer,  suv,  havo  muqaddas  deb  e’lon  qilinib,  ularni  asrash  barcha narsadan  ustun  bo’lgan.  Atrof  muhitni  iflos  qilgan  va  uni  asrash  qoidalarini buzganlar  jazolanib,  huquqiy  ta’lim-tarbiyaga  asos  solingan.  Oila  va  jamoada berilgan  so’zdan  yoki  qasamdan  voz  kechish,  odamlar  o’rtasida  tuzilgan ahdnomani  buzish  katta  gunoh  hisoblangan.  “Avesto”da  ko’p  bolali  oilalarga davlat  hisobidan  nafaqa  tayinlash  lozimligi  qayd  etilgan.  SHuningdek,  “Avesto”da “yaxshilik  ta’limini  va  sadoqatni  amalga  oshirib...,  yaxshi  hokimlar  hukm yuritaversinlar.  Odamlarga  va  ularning  avlodlariga  baxt-saodat  keltiradigan ta’limni  amalga  oshirsinlar”,  deb  ta’kidlangan.  Zardushtlik  ta’limotida  15  yosh balog’at  yoshi  sanalgan.  15  yoshga  yetganlarga  Zardusht  qonunlari,  axloqiy  va ezgu  fikr,  ezgu  so’z,  ezgu  amal  yo’riqlari  o’rgatilib,  ular  adolatlilik,  halollik  ruhida tarbiyalanganlar.  Ikkinchi  davr  – islom  huquqi  o’rnatilganidan  to  Markaziy Osiyoning  Rossiya  imperiyasi  tomonidan  bosib  olinguniga  qadar  (milodning  VII asridan  XIX  oxirlarigacha  ) bo’lgan  davrni  o’z  ichiga  oladi.  Markaziy  Osiyoga islom  kirib  kelishi  bilan  bu  an’anaviy  sifatlar  mustahkamlanib,  boyitilgan. Islomning  asosiy  manbai  bo’lmish  “Qur’oni  Karim”  da  axloq-odob,  kishilarning tengligi,  birodarligi,  jamiyatga  xizmat  qilish,  ota-onaga  hurmat  kabi  masalalar ravshan  aks  ettirilgan.   2 Islomning  ikkinchi  muqaddas  manbai-“Sunna” (payg’ambarning  so’zlari,  amallari  va  tasdiqlari)da  insonning  ma’naviy  kamolot mezoni,  dunyoqarashining  kengligi,  bilimlarni  qay  darajada  egallanganligi 2 Mirziyoyev  Sh.M.  ―Erkin  va farovon,  demokratik  O‘zbekiston  davlatini  mard  va olijanob  xalqimiz  bilan  birga  quramiz  mavzusidagi   O‘zbekiston  “Talqin  va tadqiqotlar”  Respublika  ilmiy-uslubiy  jurnali  №8 10 ko’rsatilgan. Shaxs  bo’lib  yetishishda  muhim  omil  – bilim  egallash,  deb  qayd etilgan.     1.2.Huquq fanini o’qitishda ilmiy adabiyotlardan foydalanishning samaradorligi Islom  ta’limotida  birovning  haqiga  hiyonat  qilish,  halol  mehnat  bilan  topgan molini,  mablag’ini  zo’rlik  va  aldov  yo’li  bilan  olish,  o’g’rilik  qilish  – og’ir  gunoh, qabih  odat,  deb  ta’kidlangan.  SHuning  uchun  ham  huquqiy  ta’lim  berishda  Qur’oni Karim,  hadis  va  boshqa  manbalardagi   Mutaxassislik  fanlarni  o‘qitish  metodikasi  fanining  obyekti,  predmeti,  maqsad  va vazifalari.  O‘zbekiston  Respublikasi  «Ta’lim  to‘g‘risidagi  qonun»ga  binoan tarbiya  fanini  o‘qitishda  o‘tkazilayotgan  islohotlar.  Milliy  go‘yani  o‘qitish metodikasining  tarkibiy  qismlari  va  boshqa  fanlar  bilan  aloqadorligi  Milliy  go‘yani o‘qitish  metodikasi  fanining  obyekti,  predmeti,  maqsad  va  vazifalari.  Milliy go‘yani  o‘qitish  metodikasining  tarkibiy  qismlari  va  boshqa  fanlar  bilan aloqadorligi  Mazkur  kursning  umumiy  o‘rta,  orta  maxsus  ta’lim  tizimida o‘qitilishi.  DTS,  o‘quv  reja,  o‘quv  dasturlarining  tahlili.  Milliy  g‘oya  fanlari mazmuniga  qo‘yiladigan  talablar.  Mantiqiy  ketma-ketlik,  uzluksizlik  va  uzviylik tamoyillari.  Umumiy  o‘rta,  orta  maxsus  ta’lim  tizimida  milliy  g‘oya  fani  bo‘yicha ta’lim  jarayonini  tashkil  etish.  Dars  - o‘quv  va  tarbiyaviy  ishlarning  asosiy tashkiliy  shakli.  Zamonaviy  dars,  unga  qo‘yiladigan  talablar  Zamonaviy  darslarga qo‘iladigan  didaktik  talablar:  ongli  ta’lim,  ilmiylik,  ko‘rsatmalilik,  o‘quvchilarni bilish  imkoniyati  va  yosh  psixologik  xususiyatlari,  uzviylik  va  uzliksizlik,  mavzuni zamon  bilan  bog‘lash.  Ta’lim  tarbiya  maqsadi.  Ta’lim  tarbiya  mazmuni. Fan  darsligi  bilim  manbai  va  ta’lim  vositasi  sifatida.  Darslikning  vazifalari ta’lim  vositasi  asosi  muvofiqlashtirish  vazifasi;  axborot  manbai,  fan  bo‘yicha bilimlar  tizimi,  o‘quvchilar  bilim  va  malakalarini  integrasilash,  majburiy  o‘quv materiali  yig‘indilari,  nazorat  vazifasi,  tarixni  mustaqil  o‘rganish  vositasi,  o‘z- 11 o‘ziga ta’lim  vazifasi,  shaxs  shakllanishiga  ta’sir  vositasi,  tarbiyalovchilik  vazifasi. Ma’ruza  darslarida  Prezident  asarlari  va  ma’ruzalaridan  foydalanishda  hikoya bayon,  analiz,  sintez,  umumlashtirish,  ko‘rgazmalilik  va  boshqa  usullardan foydalanish.  Metod  haqidagi  tushunchalar.  Metodlar  klassifikatsiyasi:  og‘zaki bayon,  amaliy,  ko‘rgazmalilik  metodlari.  Usul  va  ularning  turlari.  Vositalar  va ularning  klassifikatsiyasi.  Darsni  tashkil  etishda  metod,  usul  va  vositalardan foydalanish  yo‘llari.  Texnologiya  tushunchasi.  Hozirgi  kunda  pedagogik texnologiyalarga  berilayotgan  ta’riflar.  Innovasion  texnologiyalar  va  ularning klassifikatsiyasi.  Dars  4 turlariga  qarab  texnologiyalarni  qo‘llash  usullari.  Inter  faol usullar  va  ularni  qo‘llash  metodlari.  Komponentlari.  Kasb  hunar  tizimida  o‘quv metodik  majmuaning  metodik  komponentlari.  O‘quv  metodik  majmualar komponentlarini   mazmun-mohiyati.   O‘qituvchining   darsga   tayyorgarligi funksiyalari  va  bosqichlari.  Dars  mazmuni  va  turini  aniqlash,  adabiyotlar  ko‘lami, darsni  metodik  jihozlash  Ma’naviyat  asoslarini  o‘qitish  metodikasining  ob’ekti, predmeti,  maqsad  va  vazifalari.  Ma’naviyat  asoslarni  o‘qitish  metodikasining fanlar  tizimidagi  o‘rni.  Ma’naviyat  asoslari  fanining  umumiy  o‘rta,  o‘rta  maxsus ta’limi  tizimidagi  mazmuni.  Ma’naviyat  asoslari  fanining  ta’lim  jarayonida  tutgan o‘rni  va  vazifalari.  O‘quv  me’yoriy  hujjatlar:  Ma’naviyat  asoslarini  o‘qitish metodikasining  obyekti,  predmeti,  maqsad  va  vazifalari.  Ma’naviyat  asoslarni o‘qitish  metodikasining  fanlar  tizimidagi  o‘rni.  Ma’naviyat  asoslari  fanining umumiy  o‘rta,  o‘rta  maxsus  ta’limi  tizimidagi  mazmuni.     Ma’naviyat  asoslari  fanining  ta’lim  jarayonida  tutgan  o‘rni  va  vazifalari.  O‘quv me’yoriy  hujjatlar  Ta’lim  metodlari,  usullari  va  vositalari.  Metodlar klassifikatsiyasi:  og‘zaki,  yozma  matn,  ko‘rgazmali,  amaliy,  produktiv  va reproduktiv.  Metodning  usul  va  vositalar  bilan  uyg‘unligini  ta’minlash.  Kasb  hunar tizimida  o‘quv  metodik  majmuaning  metodik  komponentlari.  O‘quv  metodik majmualar   komponentlarinihg   mazmun-mohiyati.   O‘qituvchining   darsga tayyorgarligi  funksiyalari  va  bosqichlari.  Dars  o‘quv  va  tarbiyaviy  ishlarning tashkiliy  shakli  ekanligi.  mashg‘ulotlarning  xususiyatidan  kelib  chiqqan  holda 12 darsni loyihalashtirish  va  rejalashtirish.  Texnologiya  tushunchasi.  Hozirgi  kunda pedagogik  texnologiyalarga  berilayotgan  ta’riflar.  Innovasion  texnologiyalar  va ularning  klassifikatsiyasi.  Dars  turlariga  qarab  texnologiyalarni  qo‘llash  usullari. Inter  faol  usullar  va  ularni  qo‘llash  metodlari.  Dars  o‘quv  va  tarbiyaviy  ishlarning tashkiliy  shakli  ekanligi.  mashg‘ulotlarning  xususiyatidan  kelib  chiqqan  holda darsni  loyihalashtirish  va  rejalashtirish.  Dars  jarayonini  amalga  oshirishda ko‘rgazmali  qurollar  va  qo‘shimcha  adabiyotlardan  foydalanish  metodlari.  Dars samaradorligini  oshirida  o‘qituvchining  innavasion  faoliyati  va  mahorati.  Milliy g‘oya  fani:  falsafa,  tarix,  siyosatshunoslik,  ma’naviyat  asoslari,  pedagogika, psixologiya  singari  ijtimoiy-gumanitar  fanlar  bilan  bevosita  aloqador  Mazkur  fan doirasida  «Milliy  g‘oya»  va  «Milliy  mafkura»  tushunchalari,  ularning  mazmun- mohiyati,  namoyon  bo‘lish  xususiyatlari,  xalqlar  va  davlatlar  taqdiriga  ta’siri, hozirgi  zamondagi  mafkuraviy  jarayonlar,  yoshlar  qalbi  va  ongida  buzg‘unchi  va vayronkor  g‘oyalarga  nisbatan  ogohlik  va  hushyorlik  xususiyatlari  shakllanishi bilan  bog‘liq  masalalar  o‘rganiladi.  Milliy  g‘oyalar  va  mafkuralar  tizimi, ”g‘oyaviylik”,  “g‘oyasizlik”,  “mafkuraviy  faoliyat”,  “mafkuraviy  jarayonlar”, “mafkuraviy  ta’sir”,  “mafkuraviy  maydon  va  poligonlar”,  “mafkuraviy  inqiroz”, “g‘oyaviy  bo‘shliq”,  “mafkuraviy  profilaktika”,  “mafkuraviy  immunitet  kabi tushuncha  va  atamalarning  mazmun-mohiyatini  ochib  berish  bilan  bog‘liq masalalar  majmui  ham  ushbu  fanning  asosiy  mavzulari  doirasiga  kiradi.  O‘quv mashg‘ulotlarini  olib  borishda  talabalarning  yoshi,  tafakkuri,  dunyoqarashi  va qiziqishlarini  hisobga  olish,  ta’lim-tarbiyanining  ilg‘or,  ta’sirchan  vositalaridan, zamonaviy  o‘qitish  texnologiyasi  imkoniyatlaridan  keng  foydalanish;  - ayrim tushunchalarni  haddan  ziyod  soddalashtirish,  ta’limning  eskicha  uslub  va tamoyillarni  qo‘llash  natijasida  fanning  qadrsizlanishiga  yo‘l  qo‘ymaslik;  - ta’lim jarayonida  tazyiq  o‘tkazmasdan  ma’rifiy  asosda  ish  tutish,  yoshlarning  mustaqil  va erkin  fikrlash,  bahs-munozara  yuritish  ko‘nikmalarini  oshirishga  e’tibor  qaratish.     Milliy  g‘oya  fanini  o‘qitish  jarayonida  mantiqiylik,  tarixiylik,  obektivlik tamoyillariga  amal  qilingani  holda  ta’limni  zamonaviy  pedagogik  texnologiyalar 13 asosida tashkil  etish,  o‘quv  jarayoniga  axborot  texnologiyalarni  joriy  etishning noan’anaviy  usullaridan  foydalanish,  ayniqsa,  “Aqliy  hujum”,  “FSMU”, “Keysstadis”,  “Bumerang”,  “Klaster”,  “Matbuot  konferensiyasi”  kabi  metodlardan foydalanish  maqsadga  muvofiq.  G oyalarning  mazmun-mohiyatini  tushuntirishda ʻ talabalar,  o‘zaro  hamfikrlik  va  hamkorlik  muhitini  shakllantirish,  mavzuning tushuncha  va  tamoyillarini  sharhlashda  hayotiy  misollar,  bugungi  dunyoda  ro‘y berayotgan  voqealar  tahlilidan,  matbuot  materiallaridan  keng  foydalanish  ham muhim  ahamiyat  kasb  etadi  talabalarda  milliy  g‘oya  va  mafkuraning  mazmun- mohiyatini  tushungan  holda  ijtimoiy  voqelikka  mustaqil  munosabatini shakllantirish,  Sh.Mirziyoyev  asarlari  orqali  Fanning  ishlab  chiqarishdagi  o‘rni  – fanni  o‘rganish  orqali  egallangan  bilimlar  yoshlarning  mafkuraviy  immunitetini, siyosiy  madaniyati,  ogohligini  oshirishda,  ularning  ijtimoiy  jarayonlarni  tahlil qilishga  o‘rgatadi.  Fanni  o‘qitishda  qo‘yidagi  zamonaviy  axborot  va  pedagogik texnologiyalardan  foydalanish  tavsiya  etiladi:  xalq  orasida  milliy  g‘oyani  targ‘ib- tashviq  qilish  malakasini;g‘oyaviy  mafkuraviy  jarayonlarni  tahlil  qilish,  baholash va  ularga  mustaqil  yondashuvni  shakllantirishdan  iboratdir  milliy  g‘oya  va mafkuraning  mazmunmohiyatini  bilish  va  ulardan  amaliyotda  foydalanish;  milliy g‘oyaning  tarixiy  negizlarini,  falsafiy  asoslarini  o‘rganish  va  ularning  rivojlanish qonuniyatlarini  bilish;  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlar  haqidagi  muqobil  g‘oyalarni qiyosiy  tahlil  qilish  va  ularga  mustaqil  munosabat  bildirish;  -g‘oyaviy-mafkuraviy jarayonlarga  doir  nazariy  bilimlarni  amaliy  hayotda  qo‘llash  Prezident  asarlari  va ma’ruzalaridan  foydalanishda  hikoya  bayon,  analiz,  sintez,  umumlashtirish, ko‘rgazmalilik  va  boshqa  usullardan  foydalanish  fikr,  g‘oya,  jaholat  marifat, mafkuraviy  immunitet:  Texnologiya  tushunchasi.  Hozirgi  kunda  pedagogik texnologiyalarga  berilayotgan  ta’riflar.  Innovasion  texnologiyalar  va  ularning klassifikatsiyasi.  Dars  turlariga  qarab  texnologiyalarni  qo‘llash  usullari.  Inter  faol usullar  va  ularni  qo‘llash  metodlari  Das  jarayonini  amalga  oshirishda  ko‘rgazmali qurollar  va  qo‘shimcha  adabiyotlardan  foydalanish  metodlari.   14  Dars  samaradorligini  oshirida  o‘qituvchining  6 innavasion  faoliyati  va  mahorati, millatlararo  totuvlik,  diniy  bag‘rikenglik,  ijtimoiy  hamkorlk,  ozod  va  obod  vatan tushunchasi,  uyishtirish,  safarbar  etish,  harakat  dasturi,  asosiy  g‘oyalar  Huquq darsligi  bilim  manbai  va  ta’lim  vositasi  sifatida.     Huquq  darsligining  vazifalari  ta’lim  vositasi  asosi  muvofiqlashtirish  vazifasi; axborot  manbai,  Huquq  darsligining  asosiy  tarkibiy  qismlari.  Huquq  fanlarini o‘qitish  metodikasining  ob’ekti,  predmeti,  maqsad  va  vazifalari.  Huquqiy  fanlari tizimi  va  huquq  fanlarini  o‘qitish  metodikasi.  Huquq  fanlarini  o‘qitish metodikasining  boshqa  fanlari  bilan  bog‘liqligi.  Texnologiya  tushunchasi.  Hozirgi kunda  pedagogik  texnologiyalarga  berilayotgan  ta’riflar.  Innovasion  texnologiyalar va  ularning  klassifikatsiyasi.  Dars  turlariga  qarab  texnologiyalarni  qo‘llash usullari.  Inter  faol  usullar  va  ularni  qo‘llash  metodlari.  Darslikning  vazifalari  ta’lim vositasi  asosi  muvofiqlashtirish  vazifasi;  axborot  manbai,  fan  bo‘yicha  bilimlar tizimi,  o‘quvchilar  bilim  va  malakalarini  integrasilash,  majburiy  o‘quv  materiali yig‘indilari,  nazorat  vazifasi,  Huquqiy  fanlarni  o‘qitishda  darslariga  qo‘yiladigan didaktik  talablar:  ongli  ta’lim,  ilmiylik,  ko‘rgazmalilik,  o‘quvchilarni  bilish imkoniyati  va  yosh  psixologik  xususiyatlari,  uzviylik  va  uzliksizlik,  mavzuni zamon  bilan  bog‘lash.  Huquqiy  ta’lim  va  huquqiy  tarbiya  maqsadlari.  Didaktik jarayon.   15 II.BOB. HUQUQ FANI DARSLARIDA O’QUVCHILAR IJOKORLIGINI RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 2.1.   Huquq manbalari mavzusini oqitishning ustuvor yonalishlari‖ Huquq  manbalari  mavzusini  oqitishning  ustuvor  yonalishlari  va  ilmiy ‖ metodologiyasi  Mamlakatimizning  mustaqillikka  erishishi  ozbek  davlatchiligi tarixida  va  ozbek  xalqi  tarixiy  taraqqiyoti  sahifalarida  sifat  jihatidan  butunlay yangi  davrni  ochib  berdi.  Binobarin,  ornida  mamlakatimiz  hayotida  yuzaga  kelgan yangi  ijtimoiy-siyosiy  va  huquqiy  voqelik  bois  jamiyatimizda  roy  berayotgan o’zgarishlar  huquqshunoslikka  oid  kopdan-kop  tushuncha  va  atamalarni  ham  qayta idrok  etish  va  qadriyatlarimizni  yangidan  baholashni  taqozo  etmoqda.  Ayniqsa, ushbu  holat  huquqshunoslikning  asosiy  va  metodologik  fani  bolmish  ―Davlat  va huquq  nazariyasi  uchun  xarakterli  xususiyatlardan  biridir.  Bunday  bo’lishi  tabiiy. ‖ Zero,  Birinchi  Prezidentimiz  I.A.Karimov  haqli  ravishda  ta‘kidlaganidek:  ―   Biz  yaqin  otmishimizda  sinfiy  hukmronlikning  quroli  sifatida  davlat  haqidagi markscha  g’oyani  shior  qilib  olib,  bu  nazariyani  dogmaga,  davlat  va  huquqni  esa sinfiy  kurash,  sinfiy  raqiblarni  yengish  vositasiga  aylantirgan  edik.  Demokratiya sharoitlarida  esa  davlat  ijtimoiy  qarama-qarshiliklarni  zo’rlik  va  bostirish  yo’li bilan  emas,  balki  ijtimoiy  kelishuv,  xalq  ta‘biri  bilan  aytganda,  murosai  madora bilan  bartaraf  etish  vositasiga  aylanadi.  Huquqning  oziga  esa  ijtimoiy  hamjihatlik va   kelishuvga   asoslangan   ijtimoiy   tartib-intizomga   erishish,   erkinlik, adolatparvarlik  va  tenglikni  vujudga  keltirish  vositasi  sifatida  yondashiladi ‖   Darhaqiqat,  davlat  va  huquq  tizimini  isloh  qilish  kabi  jamiyatimizdagi  yangilanish va  o’zgarishlar  kechayotgan  bugungi  voqelikning  yaqqol  ifodasidir.  O’z  o’rnida, huquqiy  tartibga  solish  sohasini  ijtimoiy  munosabatlarning  muhim  turi  sifatida ajratish  va  davlatning  bosh  islohotchi  sifatidagi  rolini  e‘tirof  etish  uchun  barcha obyektiv  asoslar  mavjud.   3 Shu  jihatdan  olganda,  davlat  va  huquq  nazariyasining eng  muhim  va  asosiy  kategoriyalaridan  hisoblangan  ―huquq  manbasi ‖ 3 Mirziyoyev  Sh.M.  ―Qonun  ustuvorligi  va inson  manfaatlarini  ta’minlash  – yurt  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining   24  yilligiga  bag‘ishlangan  tantanali  marosimdagi  ma’ruzasi.  – T.: ―O‘zbekiston,  2017 16 tushunchasini ham  yangicha  talqin  qilish  zarurati  tug’ilmoqda.  Zero,  yuridik adabiyotlarda  ushbu  tushuncha  bilan  birga  ―huquq  shakli  atamasi  ham  keng  va ‖ yonma-yon  qo’llaniladi.  E‘tiborli  tomoni  shundaki,  ushbu  atamalarning  kundalik, ilmiy  va  professional  doirada  bir  xil  mazmunda  tushunilishi  va  shu  asosda qo’llanilishi,  ular  o’rtasidagi  farqli  holatlarni  anglamaslikka  hamda  bu tushunchalarni  sinonim  sifatida  qabul  qilishga  olib  kelmoqda  . Fikrimizcha, ―huquq  manbasi  va  ―huquq  shakli  kategoriyalarining  yuridik  tabiatini ‖ ‖ yoritishda,  avvalo,  ―manba  va  ―shakl  sozlarining  lugaviy  ma‘nosiga  e‘tibor ‖ ‖ qaratish  zarur.  Jumladan,  ―manba  (arabcha-boshlanish;  ibtido)-  kochma  ma‘noda ‖ esa  biror  narsa,  ish-harakatning  yuzaga  kelishi,  faoliyat  uchun  asos-omil  bolgan narsa;  sabab  degan  ma‘nolarni  bildiradi  . Shuningdek,  ―shakl  sozi  (arabcha- ‖ ko’rinish,  rasm;  tarz)  narsaning  tashqi  koinishi,  sirtqi  qiyofasi,  ifodasi  hamda mazmunning  ifoda  tomoni,  tashqi  korinishi,  ifodalanishi  kabi  ma‘nolarni ifodalaydi  . Huquq  nazariyasiga  oid  ilmiy  va  o’quv  adabiyotlarida  huquqiy tizimning  mazkur  elementi  an‘anaviy  tarzda  ―Huquq  manbalari  (shakllari)  deb‖ nomlanadi.  ―Manba  va  ―shakl  tushunchalarining  mualliflar  tomonidan  deyarli ‖ ‖ yagona  termin  sifatida  yonma-yon  qayd  etilishi  (―Huquq  manbalari  (shakllari) ) ‖ ularning  ozaro  kelib  chiqishi  va  funksional  xususiyatlari  bilan  bog’liq.  Ammo masalaning  mohiyati  chuqurroq  o’rganilganda  mazkur  huquqiy  hodisaning  turli ma‘nolarda  tushunilishini  ko’rishimiz  mumkin  (masalan:  moddiy,  ideologik, formal  va  shu  kabi).  Boshqacha  aytganda,  ushbu  tushunchalarni  turli xususiyatlariga  ko’ra  (masalan:  kelib  chiqishi,  funksional  vazifalari,  yuridik  kuchi va  hk.)  bir  biridan  ―ajratish  lozim  bo’ladi.  Demak,  yuqoridagilardan  kelib ‖ chiqqan  xolda  mazkur  ikki  tushunchaning  (―shakl  va  ―manba )  bir  manoda ‖ ‖ kelishi  va  qo’llanishini  maqsadga  muvofiq  deb  xisoblay  olmaymiz.   Ammo  shu  bilan  birgalikda  har  bir  manba  ham  rasman  huquqning  shakli xisoblanavermasligini  ham  e‘tiborga  olmoq  lozim.  Huquq  manbasi  muayyan rasmiy  bir  shaklga  ega  bo’lishi  uchun  albatta  bunday  manba  davlat  tomonidan e‘tirof  etilishi  hamda  tegishli  huquq  ijodkorligini  amalga  oshiruvchi  davlatning 17 vakolatli organlari  tomonidan  rasman  e‘tirof  etilishi,  ya‘ni  mustahkamlab qo’yilishi  kerak  . Xorijlik  huquqshunos  olim  G.Kelzen  o’zining  nazariy qarashlarida  huquq  manbasiga  oid  quyidagi  fikrlarini  bildirgan.  Ya‘ni,  ―huquq manbasi  bu  katta  tassavurli  tushuncha.  Huquq  manbasi  tushunchasi  mutlaqo ‖ ―nonjurist  ic  ma‘noda  foydalaniladi.  Shu  bilan  birga,  bu  tushuncha  odob- ‖ axlog’ga  oid  me‘yorlar,  siyosiy  prinsiplar,  huquqiy  doktrinalar,  huquqshunos mutaxassislar  fikrlarini  bildiradi  . Binobarin,  huquq  nazariyasi  muammolari orasida  ―huquq  manbasi  tushunchasi  ikki  yoqlama  funksiyani  bajaradi. Chunonchi,  u bir  tomondan,  huquq  manbalarini  bunday  manba  bo’lmagan  ijtimoiy tartibga  soluvchi  vositalardan  ajratib  oladi.  Har  qanday  huquqiy  tizim  o’z doktrinasi  va  qonunchiligida  huquqning  qanday  manbalari  (shakllari)  amalda ekanligini  e‘tirof  etilishini  belgilab  qo’yadi.  Ikkinchi  tomondan  esa,  ushbu tushuncha  biron-bir  huquq  manbaining  huquq  manbalari  tizimidagi  o’rnini,  uning yuridik  kuchining  boshqa  huquq  manbalari  yuridik  kuchi  bilan  nisbatini  ochib beradi.  Shuni  ham  ta‘kidlash  kerakki,  odatda,  hujjatning  yuridik  kuchi  uni chiqargan  organning  davlat  organlari  tizimidagi  o’rniga  muvo¬fiq  kelishi  tabiiy. Ayni  chog’da  an‘anaviy  huquq  manbalari  tizim¬larida  oliy  yuridik  kuchga  ega huquq  manbai,  qoidaga  ko’ra,  davlat¬dan  yuqori  turish  xususiyatiga  ega  (bunga muqaddas  kitob  – Qur‘oni  karim  yorqin  misol  bo’la  oladi)  . Shunday  qilib,  huquq shakllari  (manbalari)  tushuncha  sifatida  huquqning  davlat  bilan  aloqasini  anglatadi, zero,  davlat  irodasi  huquqning  mavjud  obyektiv  ijtimoiy  munosabatlar  bilan aloqasida  vositachidir.  Huquqning  tashqi  va  ichki  shakllari  farqlanadi.  Huquqning ichki  shakli  – uning  tarkibi  va  aloqalaridir.  Huquq  tizimi,  uning  barcha  qismlari teng  asoslarda  bo’ysundirilishidan  iborat  gori¬zontal  va  vertikal  tarkibi  huquqning ichki  shakliga  daxldordir.  Huquqning  tashqi  shakli  muayyan  iqtisodiy  va  siyosiy hukmron  guruh  qonunni  o’z  irodasi  darajasiga  ko’tarishini  va  shunga  monand ravishd  huquqiy  normani  ifodalash  shakliga  aylantirishini  nazarda  tutadi.  Huquq hamisha  muayyan  shakllarda  gavdalanib,  rasmiylashgan  bo’ladi  . Xorijlik huquqshunos  olim  E.H.Ketcham  fikricha,  huquq  shakli  haqiqiy  va  potensial toifalarga  bo’linishi  mumkin.  Haqiqiy  shakl  odamlarning  qonuniy  huquq  va 18 burchlarini ifodalaydi.  Potensial  shakl  esa  standart  harakatlarni  bayon  etadigan, qonun  tomonidan  rasmiy  huquq  manbaidir  . Shu  jumladan,  rus  huquqshunos  olimi S.S.  Alekseyev  ham  o’zining  huquqiy  qarashlarida,  ―huquq  manbasi ‖ tushunchasidan  foydalanib,  uning  yordamida  huquqiy  normalarni  jonlantiruvchi  va taqozo  etuvchi  omillarni  ochib  beradi.  Boshqacha  aytganda,  huquq  manbalari  – huquq  normalarining  paydo  bo’lishi  va  amal  qilishini  taqozo  qiluvchi  holatlardir. Zero,  uning  fikricha  ―Pozitiv  huquq  amaldagi  huquq  ma‘nosida  ―jonli  bo’lishi‖ emas,  balki  bu¬gungi  o’zgarib  borayotgan  ijtimoiy  munosabatlar  talablariga  ham, ushbu  vaziyat,  uning  zamiridagi  huquqiy  mohiyat  talabla¬riga  ham  javob beradigan  ma‘noda  «jonli»  bo’lmog’i  darkor.  Aynan  shu  ma‘noda  u hayotiy muammolarni  hal  qilish  uchun  qat‘iy,  doimiy  asos  bo’lib  qolgani  holda,  tinimsiz hayot  oqimiga,  uning  shiddatli  burilishlariga,  o’nqircho’nqirlariga  munosabat bildira  olishi  ke¬rak,  boz  ustiga,  yana  amalga  oshiriladigan,  faoliyat  ko’rsatadigan, muayyan  vaziyat,  ish  bo’yicha  qaror  chiqarish  bilan  muqarrar  yakun  topadigan bo’lib  qolishi  zarur  . Huquq  manbalariga  oid  tushunchalarning  nazariy-huquqiy ‖ tahlili  hamda  yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda  shuni  aytishimiz  mumkinki, ―huquq  shakli  va  ―huquq  manbasi  tushunchalari  turli  xil  ma‘nolarni  ifodalaydi. ‖ ‖ Zero,  huquq  manbasini  muayyan  bir  huquqiy  hodisa  sifatida  tavsiflaydigan  bolsak, bunda  uning  quyidagi  uch  xil  ma‘noda  tushunish  mumkinligini  e‘tirof  etishimiz lozim  bo’ladi,  ya‘ni  birinchidan,  huquq  manbasi  moddiy  mazmunda  jamiyat hayotining  moddiy  shart-sharoitlari,  mulkchilik  shakllari,  kishilarning  manfaatlari, ehtiyojlari  va  boshqalarni  ozida  ifoda  etadi;   4 ikkinchidan,  huquq  manbasi mafkuraviy  ma‘noda  turli  xil  huquqiy  goyalar,  doktrinalar,  huquqiy  ong  va  boshqa huquqiy  hodisalarni  nazarda  tutadi;  uchinchidan,  huquq  manbasi  formal  yuridik mazmunda  bevosita  huquq  shaklini  ifodalaydi.     O’z  navbatida,  huquq  shakli  deganda,  davlat  irodasini  ifoda  etish  usullarini tushunish  lozim.  Ya‘ni,  huquqni  ifoda  etish  usullari  sifatida  huquqiy  odat,  huquqiy pretsedent,  normativ-huquqiy  hujjatlar  va  normativ  shartnomalarni  ko’rsatishimiz 4 O‘zbekiston  Respublikasining  “Yoshlarga  oid  davlat  siyosati  to‘g‘risida”gi  Qonuni  (yangi  tahriri).  «Xalq  so‘zi»  gazetasining   2016-yil 19 mumkin. Huquqiy  odat  - uzoq  davr  mobaynida  amalda  bo’lish  natijasida shakllangan  va  davlat  tomonidan  umummajburiy  qoida  sifatida  tan  olingan  yurish- turish  qoidasidir.  Huquqiy  pretsedent  - lot.  ―praecedens  - ―avvalgisi,  oldingisi ‖ ‖ ma‘nosini  anglatadi.  Sud  yoki  ma‘muriy  organning  yozma  yoki  og’zaki  qarori kelgusida  barcha  shunga  oxshash  ishlarni  korib  chiqish  va  hal  qilish  uchun  asos bo’ladigan  namuna,  etalon,  norma  sifatida  qabul  qilinsa,  u pretsedent  boladi. Normativ-huquqiy  hujjat  – davlat  vakolatli  organlari  tomonidan  onatiladigan  yoki ma‘qullanadigan  huquqiy  aktdir.  Normativ  shartnoma  normativ-huquqiy  hujjatga oxshasa  ham,  tashkil  topish  xususiyatiga  qarab  undan  farq  qiladi.  Binobarin,   O’zbekiston  Respublikasida  normativ-huquqiy  hujjatlar  huquqning  asosiy shakli  hisoblanadi.  Bu  borada,  mamlakatimiz  olimlari  A.X.Saidov  va Sh.N.Kochimovlar  togri  ta‘kidlab  o’tganlaridek,  insonlarning  har  qanday faoliyatini  qonun  va  normativ-huquqiy  hujjatlarsiz  tasavvur  etib  bo’lmaydi. Qonunlar  shu  jamiyatdagi  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy  va  ma‘naviy munosabatlarni  boshqarib  boradi.  Normativ-huquqiy  hujjatlar  insonlarning  huquq va  majburiyatlarini  belgilab,  jamiyat  hayotida  ijtimoiy  adolatni  ta‘minlaydi, insonlarga  sodir  etilgan  va  etilishi  mumkin  bolgan  xatti-harakatlarning  ijtimoiy xavfli  tomonlarini  tushuntiradi,  jinoyatchilik  va  huquqbuzarlikning  oldini  oladi. Shu  bois,  qonun  jamiyatda  umumijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solishning, tartib-intizomni,  huquqiy  tartibotni  ta‘minlashning  muhim  vositasi  hisoblanadi  . Darhaqiqat,  ayrim  qonunchilik  hujjatlarini  ijtimoiy  voqelikda  tola  oz  ifodasini topgan,  deb  bolmaydi.  Ayrim  hollarda  qonunlarning  sifati  va  mazmuni  jamiyatda yuzaga  kelayotgan  ijtimoiy  munosabatlarning  mazmun  va  mohiyatiga  zarur darajada  mos  kelmaydi.  Bu  borada  Respublikamizning  Birinchi  Prezidenti  I.A. Karimov  ta‘kidlab  o’tganidek:  ―Ayrim  qonunchilik  hujjatlarining  yo’qligi, borlarining  ham  goh  noto’g’ri,  qonunga  xilof  tarzda  talqin  qilinishi  ba‘zi qonunlarning  samara  bermayotganiga  sabab  bolmoqda.  Qonunchilikning  mavjud tartibotidagi  jiddiy  kamchilikni  ana  shunda  deb  bilaman.   20 Qonunlarni tayyorlash  va  qabul  qilishning  puxta  ishlab  chiqilgan  strategiyasi va  SIYOSATSHUNOSLIK,  mas‘uliyatli  ish  hisoblanadi.  U  qonun  ijodkoridan yuksak  bilim,  tajribani,  Konstitutsiya  va  amaldagi  qonunchilik  tizimi  hamda qonunni  yaratish  ilmidan  xabardor  bolishni  talab  qiladi.  Xulosa  qilib  aytganda, huquq  ijodkorligi  jarayonini  takomillashtirish  va  har  tomonlama  mukammal bolgan  huquq  manbalari  tizimini  yaratish  yuqorida  qayd  etilganidek, huquqshunoslikdagi  kopgina  kategoriyalarni,  xususan  ushbu  tadqiqot  predmeti bolgan  ―huquq  shakli  va  ―huquq  manbasi  kabi  tushunchalarning  mazmun- ‖ ‖ mohiyatini  va  yuridik  tabiatini  anglashni  hamda  shu  asosda  ularni  amaliyotga  tri qo’llashni  taqozo  etadi.  Ma‘lumki,  bilimlarni  nazorat  qilish  hamda  baholashning reyting  tizimiga  o’tilguniga  qadar  o’quv  jarayoni  faqat  o’qituvchi(pedagog)ning mahoratiga  asoslangan  bo’lib,  bilim  olishni  o’quvchitalabaning  faolligi,  ijodiy mehnati  asosida  tashkil  etishga  imkon  bermas  edi,  berilayotgan  bilimlar  miqyosi oshib  borayotgan  bolsa  ham,  oquvchi-talabaning  bu  bilimlarni  ozlashtirish  darajasi talab  doirasida  emas  edi.  Bu  hol  ta‘lim  jarayoniga  oquvchi-talabalarni  bir  xil uzluksiz  bilim  olishga  undaydigan,  ular  olgan  bilimlarni  jahon  talablari  darajasiga yetkazish  imkonini  beradigan  zamonaviy  pedagogik  texnologiyalar  va  ta‘lim uslublarini  joriy  qilishni  taqozo  etdi.  Shu  maqsadda  oliy  ta‘limdan  so’ng, professional  (texnikum)  ta‘limi  tizimida  ham  bilimlarni  nazorat  qilish  va baholashning  reyting  amaliyotiga  o’tdi.  Reyting  tizimida  xuquqiy  bilimlarni  ko’p bosqichli  nazoratini  amalga  oshirish  va  baholashda  asosiy  uslublardan  biri  to’g’ri tuzilgan  testlardan  foydalanishdir.  Test  sinovlarini  ishlab  chiqishda  uslubiyot didaktik  testologiya  nazariyasini  tashkil  etadi. Badiiy  adabiyot  yoshlarni  komil  inson  qilib  tarbiyalashda  ahamiyatli  bo’lib, badiiy  adabiyotning  qimmati  ta’lim  oluvchi  voqelikni  adibning  iste'dodi  darajasida idrok  etishga,  uni  ko’zi  bilan  ko’rishga,  uning  shaxsi  orqali,  ma'naviy  dunyosi orqali  tasavvur  etishga,  u olg’a  surgan  o’z  amaliy  faoliyatida  ongli  ravishda  amal qilishga  erishishi  bilan  belgilanadi.  Ta’lim  oluvchi  asarda  tasvirlangan  timsollar galereyasi  va  badiiy  vositalarni  faqat  ko’zatuvchisiga  aylanmasligi,  balki  adib 21 olg’a surgan  ta'limtarbiyaviy  g’oyani  qanday  natijaga  erishganligi  nuqtai  nazaridan baholashga  o’rgangan  taqdirdagina  uning  mohiyatini  to’liq,  chuqur  anglab  yetishi muqarrar.  Badiiy  asarni  to’g’ri  tanlay  bilish  ham  asar  g’oyasini  ta'lim-tarbiyaviy tomondan  chuqur  o’zlashtirishning  muhim  omillaridan  biri  bo’lib,  uni  tanlashda ma'lum  mezonlarga  asoslaniladi,  ya'ni  badiiy  asarning  yuksak  g’oyaviy-badiiy qimmati,  adib  ijodida  asarning  xarakterli  o’rni  asarning  yaratilgan  va o’rganilayotgan  davr  uchun  ahamiyati  badiiy  asarning  ta'limiy,  tarbiyaviy, rivojlantiruvchi  xususiyati  ega  bo’lib;  badiiy  asarning  ta’lim  oluvchilar  yoshiga mosligi,  munosibligi;  o’quvchida  qiziqish  uyg’otishi;  o’quvchining  ma'naviy qiziqishi;  talabi,  ehtiyojlariga  javob  bera  olish  darajasidan  iboratdir.  Proza  yo’lida yozilgan  asarlar  hayotning  keng  va  ob'ektiv  manzarasini  tasvirlashi,  ma'naviy qadriyatlar  mohiyatini  atroflicha  ochib  berishi,  poeziyada  bunday  tasvirga  keng imkoniyat  yo’qligi,  dramatik  asarlarda  esa  voqelik  yozuvchi  nutqi  orqali  emas, balki  obrazlarning  hatti-harakati,  so’zlari  orqali  ifodalanishi  bilan  farq  qiladi.   Adabiy  turlar  o’rtasidagi  bunday  farqlanish  ularning  tarbiyaviy  imkoniyatlari jihatidan  ham  farqlanishiga  olib  keladi.  Badiiy  adabiyot  obrazlaridan  foydalanish o’qituvchi  bayoniing  ko’rsatmaliligini  ta'minlaydi,  uni  aniqlashtiradi,  o’quvchilar o’tmish  haqida  jonli  tasavvur  hosil  qiladi.  Badiiy  adabiyotning  roli  bu  bilan tugamaydi.  Ma'lum  davrning  ijtimoiy  hodisalarini  real  aks  ettiruvchi  haqiqiy  badiiy obraz,  tipik  obrazlar  o’sha  ijtimoiy  hodisaning  mohiyatini  ifodalaydi.  O’qituvchi bayonida  badiiy  adabiyotdan  olingan  namunalar  bayonning  emotsional  bo’lishini ham  ta'minlaydi,  o’rganilayotgan  tarixiy  voqealarga  nisbatan  o’quvchilarda xayrixohlik,  zavqlanish,  afsuslanish  kayfiyatlarini,  nafrat  yoki  hayrat  tuyg’ularini tug’diradi.  Tarix  o’qitishda  foydalaniladigan  badiiy  adabiyotlarni  ikki  guruhga bo’lish  mumkin:  -o’rganilayotgan  davrning  adabiy  yodgorliklari;  -tarixiy belletristik  asarlar  Adabiy  yodgorliklariga  tarixiy  hodisa  va  voqealarni  o’z zamondoshlari  yozib  qoldirgan  asarlar  kiradi.  Bu  guruhga  kirgan  asarlar  tarix  fani uchun  o’tmishning  o’ziga  xos  manbai  bo’lib  xizmat  qiladi.  Badiiy  adabiyot yodgorliklari  yozib  olingan  og’zaki  ijodiyot  asarlarini:  afsonalar,  dostonlar, 22 qo’shiqlar, masallar  va  boshqalarni  o’z  ichiga  oladi.  Bunday  asarlarning  juda ko’pida  voqelik  qayta-qayta  ishlangan,  xalq  fantaziyasi  bilan  boyitilgan  va bezatilgan  bo’ladi.  Voqelikni  ob'ektiv  suratda  tasvir  qilgan  asarlar,  yodgorliklar bizgacha  yetib  kelmagan  taqdirda  o’zoq  o’tmishni,  masalan  qadimgi  Gretsiya tarixini  yoritib  berishda  ana  shunday  asarlardan  ham  tanqid  g’alviridan  o’tkazib foydalaniladi.  Gomer  davridagi  jamiyat  tarixi  Gomer  dostonlaridan  va  qisman Grek  afsonalaridan  olingan  epizodlarni  tahlil  qilish  asosida  ta'riflab  beriladi,   Badiiy  yodgorliklarning  asosiy  ahamiyati  shundan  iboratki,  ular  o’z zamonidagi  jamiyatning  g’oyasini  aks  ettiradi  va  buni  o’quvchilarning  tushunib olishlariga  tarixiy  hodisalar  va  arboblarning  yorqin  badiiy  obrazlarini  ravshan tasavvur  qilishlariga  yordam  beradi.  Shu  bilan  birga  o’quvchilar  badiiy adabiyotning  jamiyat  hayotidagi  roli  bilan  ham  aniq  misollarda  tanishadilar.   Masalan,  “Roland  haqida  qo’shiq”  nomli  asarda  Karlning  o’zi  va  uning jangchilari  ideallashtirilib  u olib  borgan  urushlar  tarixi  buzib  ko’rsatiladi.  Shu  bilan birga,  bu  asar  ritsarlarning  mardligi,  o’z  senyoriga  sodiqligi,  fidokorligi  bilan, shuningdek  o’rta  asrlar  adabiyotining  ana  shu  turi  bilan  tanishtiradi.  “Roland haqida  qo’shiq”  shu  adabiyot  turining  eng  yaqqol  namunasidir.  Roland  uydirma obraz  bo’lsada  undagi  ajoyib  fazilatlar  o’quvchilarga  ijobiy  tarbiyaviy  ta'sir ko’rsatadi.  O’rta  asrlarda  yaratilgan  “Tulki  haqida  roman”  dan  shaharliklarning feodallarga  munosabatini,  ular  o’rtasida  keskinlashib  borayotgan  kurashini  hamda uni  yoritishda  hajviyadan  qanday  foydalanilganligini  o’quvchilar  tushunib  oladi.   Qadimgi  dunyo  va  o’rta  asrlarda  yaratilgan  afsonalardan,  qahramonlik dostonlari  va  boshqa  adabiy  asarlardan  tarix  darslarida  foydalanganda, o’quvchilarni  bu  asarlarga  tanqidiy  ko’z  bilan  qarashga  o’rgatib  borish  kerak. Shuningdek,  ularga  bu  asarlar  o’tmishdan  qolgan  badiiy  yodgorliklar  ekanligini, ulardan  o’sha  davrlarda  bo’lib  o’tgan  voqealarga  oid  ba'zi  ma'lumotlardan foydalanish  va  qay  tariqa  foydalanish  mumkinligini,  bu  asarlarning  qaysi  joyi uydirma  va  qaysi  joylarida  real  voqelik  aks  etganini  tushuntirish  lozim. Qahramonlik  eposlarida  turkiy  xalqlarga  xos  qahramonlik,  vatanparvarlik,   23 Shiroqning - jasurlik  , To’marisning  - xalqparvarlik,  sevgida  sadoqat Alpomish,  Tohir  va  Zuhra,  Yusuf  va  Zulayho,  Farxod  va  Shirin  obrazi  tarbiyaviy ahamyati  kattadir,  jangnoma  xarakteridagi  dostonlarda  o’tmish  qahramonlar, tarixiy  va  hayotiy  haqiqatning  aks  etadi,  pandnoma  xarakteridagi  dostonlarda kishining  kundalik  hayotida  amal  qilishi  lozim  bo’lgan  xulq-atvor  mezonlari  diniy va  dunyoviy  axloq  qonun-qoidalari  Qutadg’u  bilig  sharq  xalqlarining  turmush tarzi,  tarixiga  xos  voqealar  tasviri  ko’proq  o’z  ifodasini  topadi.  Shuning  uchun  ham bu  janrlarda  yaratilgan  adabiyot  namunalari  ta’lim  oluvchilarga  ma'naviy madaniyatimizning  tarixiy  boy  qirrallari  haqida  sharq  xalqlari,  shu  jumladan o’zbek  xalqining  o’tmishi,  qadriyatlari,  axloq-odob  mezonlari  haqida  atroflicha ma'lumot  berish  imkoniyatiga  ega.  Belletristik  asarlarga  —  tarixiy  romanlar, tarixiy  temalarda  yozilgan  povestlar,  o’rganiladigan  davr  haqidagi  badiiy  asarlar, hikoyalar  kiradi.  Bu  asarlar  tarixiy  manbalar,  memuarlar  va  hujjatlar,  ilmiy tekshirish  ishlari  va  monografiyalarni  o’rganish  asosida  yozilgan  bo’lib,  ularda o’tmish  voqealari  badiiy  tasvirlar  va  badiiy  obrazlar  orqali  ifodalanadi.     Belletristika  tarix  fani  uchun  hujjatli  manba  bo’la  olmasada,  o’quvchilarga o’tmishni  aniq  tushuntirishda  muhim  vosita  bo’lib  xizmat  qiladi.  Tarixiy  roman  va povestlarni  o’qish  natijasida  o’quvchilarda  tarixga  qiziqish  uyg’onadi 2.2.   Qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlashda o’quvchilarni ijodkorligini rivojlantirish Hozirgi  kunda  o'quvchilarning  bilim  va  amaliy  ko'nikmalarini  muntazam egallab  borishlariga  erishish  o'quvchining  muxim  vazifalaridan  xisoblanadi.  Bu vazifani  o'quvchilarning  mustaqil  ishlarisiz  hal  etib  bo'lmaydi.  Shuning  uchun  ham dars  va  darsdan  tashqari  mashg'ulotlar  jarayonida  o'quvchilarning  mustaqil ishlariga  alohida  e'tibor  berish  lozim.  O'quvchilarning  mustaqil  ishlarini  tashkil etishiiig  metodik  usullari  xilma-  xildir.  Mustaqil  ish  sinfda  va  uyda  sinfdan tashqari  mashg'ulotlar  jarayonida  ham  bajariladi.O'qituvchining  vazifasi  sinf o'quvchilarining  ish  faoliyati  ustidan  nazorat  qilish,  ular  mustaqil  ishni  ongli bajarishlariga  erishishi  lozim.  O'qituvchining  rahbarlik  roli  shunga  qaratilgan 24 bo'lishi kerak.  O'quvchi  dars  jarayonida  u yoki  bu  masala  yuzasidan  fikr- muloxazalar  yuritsin,  o'ylab  ko'rsin,  o'z  fikrini  bayon  qilsin,  xulosalar  chiqarsin.     O'quvchilarga  darsda  yangi  ma'lumot  berish  jarayonida  o'qituvchining  bayoni oldindan  belgilab  qo'yilgan  savollar  yordamidagi  suhbat  bilan  qo'shib  olib  borilsa, o'quvchilarning  aqliy  faoliyatini  rivojlantirish  va  mustaqil  fikrlashga  o'rgatish uchun  katga  imkoniyat  tug'iladi.  Bunda  o'qituvchi  butun  dars  davomida  shu faollikni  saqlashi  va  o'quvchilarning  mustaqil  fikrlashini  kuzatib  borishi  lozim.  Shu tarzda  dars  boshidan  oxirgacha  o'quvchilarning  faol  ishtirok  etishlari  va o'qituvchining  savollariga  mustaqil  javob  berishlari  asosida  o'tadi.  O'quvchilarning javoblari  ongli,  to'liq  va  mustaqil  bo'lishi  kerak.   Tadqiqotchi  R.Boymirzaevaning  ta'kidlashicha,  "ta'lim  muassasalarida huquqiy  fanlar  doirasida  huquqiy  ong  va  huquqiy  madaniyat  mavzusini  alohida o'qitish  jarayonida  innovatsion  ta'lim  texnologiyalarini  keng  joriy  etish,  tegishli qonun  hujjatlarida  va  dasturlarda  ushbu  masala  ustuvor  vazifa  sifatida  belgilash kerak",  deyiladi.  O'quvchilar  savollarga  javob  berishda  hamma  vaqt  ham o'rganilayotgan  materialning  tomonlarini  to'liq  ochib  bera  olmaydilar.   Bunday  vaqtlarda  asosiy  savollar  bilan  birga  qo'shimcha  savollardan  ham foydalanishga  to'g'ri  keladi.  Yordamchi  savollar  malum  maqsadga  yo'naltirilgan bo'lishi,  berilgan  savolga  javob  berishda  ochilmay  qolgan  o'rinlarni  to'ldirishga qaratilgan  bo'lishi  lozim.  Shuning  uchun  bunday  savollar  o'qituvchi  tomonidan sharoitni  xisobga  olgan  holda  beriladi.  Lekin  shuni  unutmaslik  kerakki, o'quvchilarda  huquqga  oid  bilim  va  malakalarni  vujudga  keltirish  jarayonining hamma  tarkibiy  qismlarini  bir  darsning  o'zida  amalga  oshirib  bo'lmaydi.  Bu  ishda o'quvchilarning  mustaqil  mutolaasi,  darsdan  tashqari  mashg'ulotlar  katta ahamiyatga  ega.  O'quvchilarga  davlat  va  huquq  asoslari  fanidan  eng  muxim  manba -  darslikdir.  Undan  tashqari  xujjatlar  bilan  ishlash,  badiy,  huquqiy  adabiyotlardan foydalanish,  www.pedagoglar.uz  45-son  3–to’plam  iyun  2023  Sahifa:  158 mavzuga  oid  referatlar  yozish,  tarixiy  mavzularda  kechalar,  ma'lum  bir  mavzuda munozaralar  o'tkazish  ham  o'quvchilarni  ta'limiy  o'stirish  vositasi  hisoblanadi.   25  O'qituvchi  o'quvchilarga  darslikdagi  savol  va  topshiriqlarni  muntazam  bajarishga odatlantirish  orqali  mustaqil  ravishda  aqliy  faoliyat  bilan  shug'ullanishi,  tarixiy xodisalarni  taqqoslab  ko'rishi,  tushunchalarni  umumlashtirishni,  ijtimoiy  xodisalar sabablarini  aniqlashni,  asosiy  sababni  asosiy  bo'lmagan  sababdan  ajratishni,  to'g'ri xulosa  chiqarishni,  xulosalarni  asoslab  berishni  o'rgatib  borishi  kerak.  O'quvchilar o'qituvchi  bergan  topshiriqni  bajarish  jarayonida  mustaqil  holda  izlanadi,  fikr yuritadi.  Eng  muhimi  mustaqil  fikrlashga  o'rganadi.  O'qituvchi  o'quvchi  fikrini tinglashi,  so'ngra  esa  uning  kamchiliklarini  muxokama  qilish  jarayonida  sinf o'quvchilarini  bahsga  chorlashi  yaxshi  natija  beradi.  Fikr  - muloxaza  bahs jarayonida  tug'iladi.  Sinfdagi  barcha  o'quvchilarni  bahsga  chorlash  ularni rag'batlantirib  turish,  o'quvchilarni  cho'chimay  o'z  fikrini  ochiq  aytishga,  erkin  fikr bildirishga,  o'z  fikrini  asoslab  berishga  - ijodiy  fikrlashga  olib  keladi.     O'qituvchi  qo'llaydigan  metodik  usullar  o'quvchi  fikrlash  qobiliyatining  o'sishida muhim  ahamiyatga  ega.  Bitta  mavzuni  turli  xil  metodik  usul,  vositalar  bilan  ochib berish  mumkin.  Masalan:  ishlash,  muammoli  vaziyat  yaratish,  qiyosiy  taxlil usullaridan,  noan'anaviy  usullardan  foydalanish  mumkin.   O'quvchilarning  fikrlash  qobiliyati  bilan  bog'liq  malaka  va  ko'nikmalariga quyidagilarni  kiritish  mumkin:  huquqiy  bilim  beruvchi  manbalarni  tahlil  qilish, tarixiy  voqea  va  xodisalardagi  eng  asosiy,  muxim  narsalarni  ajrata  olish,  huquqiy tushunchalarni  ta'riflab  berishga  o'rgatish.O'quvchilarning  fikrlash  qobiliyati  bilan bog'liq  malaka  va  ko'nikmalariga  quyidagilarni  kiritish  mumkin:   1.  Huquqiy  hodisalarning  joyini  aniqlash,  huquqiy  voqelikni  tilga  kiritish.   2.  Voqealar  va  hodisalarni  taqqoslash,  qiyoslash.  3.  Axborotlar,  ma'ruzalar, referatlar  tayyorlash,  kichik  badiiy-huquqiy  asarlarni  tahlil  etishga  o'rgatish.   4.  Huquqiy  bilim  beruvchi  manbalarni  tahlil  qilish,  manbalarning  eng  asosiysini ajrata  olish,  huquqiy  tushunchalarga  ta'riflar  berish.  www.pedagoglar.uz  45-son  3– to’plam  iyun  2023  Sahifa:  159  Huquqiy  bilim  olgan  shaxs  o'z  bilimini  hayotda amaliyotda  ishlata  bilish,  tadbiq  eta  olishi  kerak.   26  Masalan,  bunday  shaxs  inson  va  fuqarolarning  huquq  va  erkinliklari  , burchlari bo'yicha  o'rganganlaridan  hayotda  foydalana  olish,  qonun  asosida  o'zini  himoya qila  olishi  lozim35.  Demak  ,bugungi  o'quvchilar  ertaga  huquqiy  bilim  va ko'nikmalarga  ega  bo'lgan  yetuk  shaxs  sifatida  jamiyatning  faol  a'zolariga aylanadilar.  Shunday  qilib,  dunyoqarashning  vujudga  kelishi  bilan  bog'liq  bo'lgan ana  shu  malakalarni  takomillashtirib  borish  o'z-o'zidan  o'quvchida  erkin  fikrlash qobiliyatining  shakllanishiga  olib  keladi.  Maktab  davri  shaxsning  shakllanishi jarayoni  kechayotgan  bosqich  hisoblanadi.  Shu  davrda  o'z  fikrini  erkin  aytishga, o'z  qarashlarini  himoya  etishga  odatlanmagan.   5 Bizning  vazifamiz,  har  bir o'quvchiga  to'g'ri  va  tezkor  qarorlar  qabul  qilishni  o'rgatish,huquqiy  ongini rivojlantirish  hamda  qonunlarga  hurmat  nazari  bilan  qaraydigan  shaxsni tarbiyalashdir. XULOSA 5 Mirziyoyev  Sh.M.  ―Qonun  ustuvorligi  va inson  manfaatlarini  ta’minlash  – yurt  taraqqiyoti  va xalq  farovonligi  garovi   mavzusidagi  O‘zbekiston 27 O’qituvchi o’z  bayonida  badiiy  adabiyotlardan  foydalanish  bilan  birga o’quvchilarning  sinfda  va  sinfdan  tashqari  badiiy  asarlarni  o’qishlari  ustidan  olib boradigan  ishlariga  doim  nazorat  qilib  boradi.  Badiiy  adabiyot  vositasida  ma'naviy madaniyatini  shakllantirishning  pedagogika  talablaridan  biri,  uning  tarbiyaviy  ta'sir kuchidan  foydalanishda  unga  davr  nuqtai  nazaridan  yondashishdir.  Klassik adabiyot  namunalari  mazmunida  chuqur  falsafiylik,  farosatlilik  ta’lim  oluvchini uzoq  o’tmishga  sayohat  qildiradi.  Mualliflar  o’z  davrlarining  turmush  tarzlarini, hayotiy  muammolarini,  falsafiy  ildizlarini  badiiy  ifodalashga,  shu  usuldan foydalangan  holda  xalqning  moddiy  va  ma'naviy  hayotini  bir  o’z  bo’lsa-da, tashvishli  masalalardan,  bezovta  kechinmalardan  yiroqlashtirishga  muvaffaq bo’lganlar.  Klassik  adabiyot  namunalarining  katta  qismi  poetik  tarzda  bunyod etilgan  bo’lib,  ular  asosan  g’azal,  ruboiy,  fard,  tuyuq,  to’rtlik,  qissa,  hikoyat, doston,  qasida,  muhammaslardan  iborat,  shuning  uchun  o’quvchidan  nozik  did, qunt,  teran  fikr  asosida  ularni  o’rganish  talab  etiladi.  Ahli  zamon  o’rtasidagi insonpavrvarlik,  shirinsuxanlik,  qadr-qimmat,  do’stlik  va  birodarlik,  Vatan  ishqi, xalq  farovonligi  va  komil  inson  masalasi  klassik  adiblar  ijodidagi  bosh  mavzusi hisobladi.  Xulosa  qilib  aytganda,  o‘qitish  jarayonida  badiiy  manbalardan foydalanish  usullarining  samaradorligi  ta’lim  oluvchi  tomonidan  ta’lim beruvchilarning  tarixiy  ma’lumotlarni  bilish  faoliyatini  o‘qitish  vazifalari  va maqsadlariga  muvofiq  tashkil  eta  olish  ko‘nikmalarini  egallaganlik  darajasiga bog’liq  bo‘ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 28 1. O‘zbekiston Respublikasining  “Yoshlarga  oid  davlat  siyosati  to‘g‘risida”gi Qonuni  (yangi  tahriri).  «Xalq  so‘zi»  gazetasining  2016-yil  15-sentyabrdagi 182  (6617)-soni.   2.  Mirziyoyev  Sh.M.  ―Erkin  va  farovon,  demokratik  O‘zbekiston  davlatini mard  va  olijanob  xalqimiz  bilan  birga  quramiz  mavzusidagi  O‘zbekiston “Talqin  va  tadqiqotlar”  Respublika  ilmiy-uslubiy  jurnali  №8  27  Respublikasi Prezidenti  lavozimiga  kirishish  tantanali  marosimiga  bag‘ishlangan  Oliy  Majlis palatalarining  qo‘shma  majlisidagi  nutqi.  – T.:  ―  O‘zbekiston,  2016.  – 56  b.   3.  Mirziyoyev  Sh.M.  ―Qonun  ustuvorligi  va  inson  manfaatlarini  ta’minlash  – yurt  taraqqiyoti  va  xalq  farovonligi  garovi  mavzusidagi  O‘zbekiston Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining  24  yilligiga  bag‘ishlangan tantanali  marosimdagi  ma’ruzasi.  – T.:  ―O‘zbekiston,  2017. 4.  O‘zbekiston  Respublikasining  “Yoshlarga  oid  davlat  siyosati  to‘g‘risida”gi Qonuni  (yangi  tahriri).  «Xalq  so‘zi»  gazetasining  2016-yil  15-sentyabrdagi  182 (6617)-soni.  II.Rahbariy-metodologik  adabiyotlar:   5.  Mirziyoyev  Sh.M.  ―Erkin  va  farovon,  demokratik  O‘zbekiston  davlatini mard  va  olijanob  xalqimiz  bilan  birga  quramiz  mavzusidagi  O‘zbekiston Respublikasi   Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga bag‘ishlangan  Oliy  Majlis  palatalarining  qo‘shma  majlisidagi  nutqi.  – T.: ―O‘zbekiston,  2016.  – 56  b.   6.  Mirziyoyev  Sh.M.  ―Qonun  ustuvorligi  va  inson  manfaatlarini  ta’minlash  – yurt  taraqqiyoti  va  xalq  farovonligi  garovi  mavzusidagi  O‘zbekiston Respublikasi  Konstitutsiyasi  qabul  qilinganining  24  yilligiga  bag‘ishlangan tantanali  marosimdagi  ma’ruzasi.  – T.:  ―O‘zbekiston,  2017. QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR. 29 1.  Alkarov  E.M.  Axborot  kommunikatsiya  texnologiyalari  asosida  pedagog  kadrlar uzluksiz  kasbiy  rivojlanishini  boshqarish  samaradorligini  oshirish.  (PhD)…  diss.  –  Toshkent,  2021.  – 140  b. 2.  Akhmedov,  B.  A.,  Xalmetova,  M.  X.,  Rahmonova,  G.  S.,  Khasanova,  S. Kh.  (2020).  Cluster  method  for  the  development  of  creative  thinking  of  students  of higher  educational  institutions.   Экономика   и   социум ,  12(79),  588-591. 3.  Akhmedov,  B.  A.,  Makhkamova,  M.  U.,  Aydarov,  E.  B.,  Rizayev,  O.  B. (2020).  Trends  in  the  use  of  the  pedagogical  cluster  to  improve  the  quality  of information  technology  lessons.   Экономика   и   социум ,  12(79),  802-804. 4.  Akhmedov,  B.  A.,  Majidov,  J. M.,  Narimbetova,  Z.  A.,  Kuralov,  Yu.  A. (2020).  Active  interactive  and  distance  forms  of  the  cluster  method  of  learning  in development  of  higher  education.   Экономика   и   социум ,  12(79),  805-808. 5.  Akhmedov,  B.  A.,  Eshnazarova,  M.  Yu.,  Rustamov,  U.  R., Xudoyberdiyev,  R.  F.  (2020).  Cluster  method  of  using  mobile  applications  in  the education  process.   Экономика   и   социум ,  12(79),  809-811. 6.  Akhmedov,  B.  A.,  Kuchkarov,  Sh.  F.,  (2020).  CLUSTER  METHODS  OF LEARNING  ENGLISH  USING  INFORMATION  TECHNOLOGY.  SCIENTIFIC PROGRESS,  1(2),  40-43. 6.  Akhmedov,  B.  A.  (2021).  DEVELOPMENT  OF  NETWORK  SHELL FOR  ORGANIZATION  OF  PROCESSES  OF  SAFE  COMMUNICATION  OF DATA  IN  PEDAGOGICAL  INSTITUTIONS.  SCIENTIFIC  PROGRESS,  1(3), 113-117. 7.  Axmedov,  B.  A.,  Shayxislamov,  N.,  Madalimov,  T.,  Maxmudov,  Q. (2021).  Smart  texnologiyasi  va  undan  ta’limda  tizimida  klasterli  foydalanish imkoniyatlari.  SCIENTIFIC  PROGRESS,  1(3),  102-112. 8.  Mavlyanov  A  va  boshq.  Pedagogik  texnologiya  tamoyillari  asosida  dars mashg‘ulotlarini  olib  borish  texnologiyasi  “VORIS-Nashriyot”-  T.:  2010.  112  b.   9.  Azizxodjaeva  N.N.  Pedagogik  texnologiya  va  pedagogik  mahorat.  – T.Fan,  2006. 30 10. .Ishmuhamedov  R.J.  Innovatsiya  texnologiyalari  yordamida  ta’lim samaradorligini  oshirish  yo’llari.  – T.TDPU 11.   Axmedov ,   B .   A .  (2021).  ЗАДАЧИ  ОБЕСПЕЧЕНИЯ  НАДЕЖНОСТИ КЛАСТЕРНИХ  СИСТЕМ  В  НЕПРЕРИВНОЙ  ОБРАЗОВАТЕЛНОЙ  СРЕДЕ. ЭУРАСИАН  ЭДУ C АТИОН  С C ИЭН C Э  АНД  ИННОВАТИОН  ЖОУРНАЛ, 1(22),  15-19. 12. Sheraliyev   O . Sh .   Masofaviy   ta ’ lim   tizimida   tinglovchilar   bilim   darajasini   nazorat   qilishda   avtomatlashtirilgan   tizimlardan   foydalanish   metodikasi .  ( magistr ) …   diss .  –  Qo ‘ qon ,  2021.  – 82   b 31

Huquq darslarida manbalar va boshqa adabiyotlardan foydalanish

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………..….3

 I.BOB. HUQUQ DARSLARIDA MANBALARIDAN FOYDALANISH

1.1. Huquq fani darslarida darslik va qo’shimcha manbalardan foydalanish….5-11

1.2.Huquq fanini o’qitishda ilmiy adabiyotlardan foydalanishning samaradorligi…………………………………………………………………..12-15

 II.BOB. HUQUQ FANI DARSLARIDA O’QUVCHILAR IJOKORLIGINI RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 

2.1. Qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlashda o’quvchilarni ijodkorligini rivojlantirish …………..……………………………………………….………..16-24

2.2.Huquq darslarida o'quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish…………………………………………………………………24 28

XULOSA ………………………...…………………………………………28-29

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR……………………………………….30-31

Sotib olish