• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 62.9KB
Покупки 2
Дата загрузки 24 Август 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

63 Продаж

Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fit-tarix asari

mavjud bo’lib, unda Mizdahqon, Xiva, Hazorasp, Vazir, Bo’ldumsoz, Tirsak va Qumkend kabi shaharlari haqida ma’lumotlar keltirilgan 1 . Shu bilan birga XVI asr ingliz sayyohi Antoni Jenkinson va XVII asr muallifi Mahmud ibn Valining mashhur geografik asari – «Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor» («Oliyjanob kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi») asarlarida. XV asr Xorazm xo’jalik hayoti va shaharlari tasvirlangan. Bular ikkalasida ham XV asrga kelib, Xorazm hayotining bir oz yuqoriga ketganligi ta’kidlanadi 2 . Xullas, IX-XV asrlar Xorazm savdo shaharlari to’g’risida ko’pgina arab-fors, evropa va eski o’zbek tilidagi manbalarda ma’lumotlar mavjud bo’lsa-da, ammo umumiy holatda ular savdo shaharlarining xo’jalik hayoti, mavqei to’g’risida atroflicha ma’lumotlar bera olmaydi. O'zbekistonning VII asroxiridan boshlab, XII asrgacha bo'lgan tarixi ko‘proq va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyincha ham Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz awal arab xalifaligi tarkibida, so‘ngra Somoniylar, Qoraxoniylar, G'aznaviylar, Xorazmshohlar davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni mualliflaming kelib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh — arab tilida ijod ctgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Bcruniy, •nm ud Koshg'ariy, Mahmud Zamaxshariy, Abu Said Sam’oniy, Shahobuddin Muhammad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona-Vatanga muhabbat alohida namoyon bo'ladi. Bu, ayniqsa Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati to'g'risidagi ma’lumotlarida alohida ko'zga tashlanadi. Ikkinchi guruh - xorijlik olimlardan iborat bo'lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi, madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflaming eng yiriklari Abulhasan Madoiniy (vaf. 840), Abulabbos al-Ya’qubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbeh (820 - taxm.913), Abu Ja’far Tabariy 1 Рашидиддин Фазлуллоҳ . Жомеъ ут - таворих . // Ўзбекистон Тарихи : Хрестоматия . – Т ., 2014. B.169. 2 Ma драимов A., Фузаилова Г . Ma нбашунослик . – T.: Фан , 2007. B.64. 31 holicha boshqalarga etkazishga qat’iy rioya qilingan. Bu to’grida Muhammadning o’zi musulmonlarni tez – tez ogohlantirib turgan. Hadislarni og’zaki holdan kitob shakliga keltirish hijriy yil hisobining ikkinchi asridan, ya’ni ishlarning Vll asrdan avj olib ketgan. Muayyan bir hadis asosida huquqiy urf-odat bo’lgan; yo’l – yo’riqlar, diniy marosimar sofligi, noz – ne’matlar haqidagi ko’rsatmalar (sofligi) maishiy turmushdagi axloq va odob tartib – qoidalari keltirib chiqarilgan. Tarixiy xarakterga ega bo’lgan ham hadislar bo’lgan: ular Muxammad yoki sahobalar tarjimai holidagi ayrim tafsilotlarni aks ettirar edi. Shu hadislar asosida Vlll-IX asrlarda Muhammad va uning yaqinlari, harby yurishlari haqida “Yurishlar kitobi” yozilgan. Bu arab tilidagi ilk tarixiy asar va Muhammad tarjimai holda edi. Ma’lumki, hadislar asosan Muhammad vafotidan keyin yozila boshlagan, Islomda Muhammadga payg’ambarlik uning qirq yoshida nasib bo’lgan, deb hisoblanadi. Shunga ko’ra, Qur’on oyatlari payg’ambar safdoshlari – sahobalar bu oyatlari – maxsus sahifalarga yozib borganlar. Ularning ba’zilari payg’ambarning aytgan so’zi va xatti – harakatlarini ham yoza boshlaganda payg’ambar bu ishni davom ettirishni ta’qiqlangan va bunga ular Qur’on bilan sunnani ajratolmay qolishlaridan cho’chisligini sabab qilib ko’rsatgan. Manbalarda ko’rsatilishicha, hadisni to’plab chiqarishni dastlabki vaqtda taqiqlashning turli xil sabablari bo’lgan. Masalan, tarixchi ibn Qutaybaning ta’kidlashiga ko’ra, bunday sabablardan biri xatotlarning kamligi bo’lsa, ikkinchisi, arab alifbosining ham yetarli darajada takomillashganligidir. VII asr boshlarida hadis ilmi uch maktab tashkil topdi: Madina (Urva ibn Zubayr va az – Zuhriy shu) va Suriya (Damashqda) maktablari 1 . Shakllangan an’anaga ko’ra hadis ikki qismdan iborat bo’lishi kerak edi: 1. Isnod (ar aynan – “tayanch”), ya’ni shu hadisni yetkazgan kishilarni sanab o’tish va matn, ya’ni hadisning mazmuni. Muhammad zamondoshlari va boshqa hadis to’plab yetkazuvchilar tarjimai holi alifbe tartibida turkumiga qarab keltirilar edi. Bular jumlasiga Ibn Sa’dning 1 Крымский А.Е. История арабов и арабский литературы. С .1-3. М ., 1911-1913. 25 Flandriya va Quddusning turli "boldvinlari" ning birikmasi. Rojer I o z hisobidaʻ aytilishicha, Afrikani zabt etishdan oldin Sitsiliyadan oraliq stansiya sifatida foydalanish haqidagi Bolduin so roviga doir hamrohlarining mulohazalarini rad ʻ etish uchun “bir oyog ini ko tarib, baland ovozda o pirdim”. Bu hikoya qanchalik ʻ ʻ ʻ asosli bo'lishidan qat'i nazar, ibn al-Asir ba'zi ijodiy tahririyatga berilib ketgandir, chunki hatto o'rta asrlardagi islom yozuvchilari ham ba'zida o'z dushmanlarini qoralashni odat qilganlar. Ibn al-Asir ta rifida Rojer Bolduin boshchiligidagi frank ʼ qo shinlarini “hosildan yillik foyda”ni saqlab qolish uchun Sitsiliya orqali ʻ Shimoliy Afrika o rniga Suriya va Quddus tomon yo naltiradi va shu bilan ʻ ʻ Rojerning siyosiy ziyrakligi va hisob-kitobini namoyish etadi. Antioxiyadan birinchi salib yurishini boshlashga qaror qildi. Bunday holda, ibn al - Asir salib yurishlarining boshlanishini Antioxiyani qamal qilish bilan tavsiflashi ajablanarli emas. 1097 - yilda salib yurishlari frank istilolarining uzoq tarixiy naqshining bir qismi bo'lib, alohida hodisa sifatida kontseptsiyalashtirilmaganligi sababli, Fulcher Chartrelik kabi zamonaviy evropalik yilnomachilar shunday qilishga intilishgan. Bundan tashqari, Ibn al-Asir Frank qo shinlarini Suriyaga yo naltirishining yana bir sababi sifatida Rojerning ʻ ʻ Afrikadagi musulmon hukmdorlar bilan do stona munosabatlarni saqlab qolishdan ʻ tashvishlanishiga ishora qiladi. Ibn al - Asir birinchi salib yurishining boshlanishini shakllantirgan deb da'vo qilgan siyosiy intrigalarning ikkinchi manbai Misrdagi shia Fotimiylar sulolasi edi. Ibn al-Asir bu shunchaki "boshqa voqea" deb da'vo qilsa-da, u fotimiylar franklarni Suriyaga bostirib kirishga undashda muhim rol o'ynaganligini aniq ta'kidlaydi, chunki ular Saljuqiylar hokimiyatining kengayishi bilan tahdid qilingan va himoya qilish uchun franklardan foydalanmoqchi edilar. Saljuqiylar bosqinidan Fotimiylar Misri i bn al-Asir, saljuqiy sunniy musulmonlar sunniy bo'lmagan Fotimiylarning "bid'atchi" amaliyotlariga qanday qarashlarini ko'rsatib, Fotimiylar "musulmonlar" emasligini ko'rsatadi. Ibn al-Asir salib yurishining kelib chiqishiga 8 O’zbekistonning qadimgi va o’rta asrlar tarixini o’rganishda ilmiy tekshirish institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, o’lkashunoslik muzeylarida saqlanayotgan rasmiy hujjat va yozishmalarning ahamiyati benihoya kattadir. Lekin ularni topish, o’rganish va o’z o’rnida foydalanish o’ta qiyin bo’lib, tadqiqotchidan chuqur bilim, maxsus malaka, qunt va sabot- matonat talab qilinadi. Huquqiy hujjatlarni ham, jamiyatda katta nufuzga ega bo’lgan shaxslar o’rtasida olib borilgan yozishmalarni ham yuir yerdan, aniqrog’i bir yoki ikki asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo’dmaydi. Ularni barcha muzey, arxiv va fondlar ichidan, qo’lyozma kitob va chop etilgan asarlardan qidirib topish mumkin. Huquqiy hujjatlar – podshoh va xonlarning farmonlari, yorliqlari, inoyatnomalar, rahnomalar, vasiqalar, vaqfnomalar va boshqalar O’zbekistondagi tarix va o’lkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish institutlari va universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix arxivdarida hamda shaxsiy majmuadarda saqdanadi. Ammo IX-XII asrga oid hujjatlar hali alohida to’planib o’rganilganicha yo’q. O’zbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo’lgan tarixi ko’proq va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyincha ham Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi tarkibida, so’ngra Somoniylar, Qoraxoniylar, Ғ aznaviylar, Xorazmshohlar davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni mualliflarning kelib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh - arab tilida ijod etgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy, Mahmud Zamaxshariy, Abu Said Sam’oniy, Shahobuddin Muhammad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga muhabbat alohida namoyon bo’ladi, bu ayniqsa Abu Rayhon Beruniyning “Osor 3 Bu erlarda arablar butun bir qator muammolar va talab – ehtiyojlarga duch keldilarki, ularga Qur’on to’la javob bera olmas edi. Sunnat islomda Qur’ondan keyingi, uni to’ldiruvchi manba, islom mohiyati va shariatining ikkinchi asosi sifatida e’tirof etilgan. U VII asr o’rtalaridan e’tiboran yig’ila boshlagan. Arabcha 1 1. Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12, PDF Sunna (as – sunna, ko’plikda sunai) – yo’l, yo’nalish, ko’chma ma’nosi – “ajdodlaridan qolgan urf – odatlar”, ya’ni “rivoyat”, “naql”, “xotira”, “odat”, “an’ana”, “xatti - xarakat” ma’nolarini beradi. Musulmon sunnatlari ko’plab hadislardan tashkil topgan. Hadis so’zining dastlabki ma’nosi (ar, ko’plikda “ahadis” so’zidan) – “xabar”, “hikoya”, rasmiy ma’noda hadis – Muhammad so’zlari va amaliy ishlari haqidagi rivoyatlardir. Bu ma’noda hadis faqat Muhammad so’zlariga nisbatangina ishlatiladi. Ba’zi hadisshunoslar faqat Payg’ambar so’zlarigina hadis deb, boshqalarnikini esa xabar ataganlar. Shu boisdan ham Payg’ambar hadislarini to’lovchilarga muhaddis, boshqa tarix, qissa kabilarni naql qiluvchilarga axboriy deyilgan. Hadis – islomda Qur’ondan keyingi muqaddas manba hisoblangan. Bunda Muhammadning hayoti, faoliyati va ko’rsatmalari, uning diniy, axloqiy dasturlari ham o’z ifodasini topgan. Muhammad biror gap aytgan yoki ma’lum ishni qilib ko’rsatgan bo’lsa, yohud boshqalarning qilayotgan ishini ko’rib uni man etmagan bo’lsa, shu uch holatining har biri hadis deb atalaveradi. Ma’lumki, hadislarda islom ahkomlari, ya’ni farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, makruh, muboh, kabi amal turlaridan tashqari, axloq – odobga oid maqol, qimmatli hikmatli gaplar ham qamrab olingan. Hadislarda ibodatning tartib qoidalari va ularni astoydil bajarishga da’vat etish bilan birga insoniy fazilatlar keng tashviq qilingan, insoniy sha’niga dog’ tushiradigan razil hatti – harakatlar keskin qoralangan. Shuning uchun ham islomning ilk tarqalishi davridanoq musilmonlar orasida hadislarga juda katta ahamiyat berilgan. Eshitgan har bir hadisni yanglishmay, asl 24 sifatida u mo’g’ullar bosqini davrida Buxoroda bo’lgan qonunshunosni eslatib o’tadi. Bosqinchilar uni Samarqandga olib kelganda, u ulardan qochib Bag’dodga keladi. Ibn al-Asirning ushbu voqealar to’g’risidagi ma’lumot beruvchilari shuningdek, xorazmlik savdogarlar bo’lishgan. Ibn al-Asirning boshqa bir ma’lumot beruvchisi esa mo’g’ullardan qochgan Xorazm qo’shinlarining jabrdiydasi bo’lgan Daquq kishisi bo’lgan. Yana biri esa Mosul harbiysi bo’lib, u xorazmshoh Ala ad-din Muhammad ibn Takash amirlaridan biri bo’lgan Abu Bakr Toj ad-din xizmatida bo’lgan. Shuningdek, Ibn al-Asirning ma’lumot beruvchilari sirasiga Madinadagi “payg’ambar uyi”ning xizmatkorlaridan bo’lgan, Xurosondan qaytgach, xorazmshoh Alaaddin Muhammad ibn Takash bilan uning xitoylarga qarshi yurishidan oldin xorazmshoh saroyida bo’lib o’tgan uchrashuv haqida Ibn al-Asirga so’zlab bergan kishi ham bo’lgan. Voqea joyi haqidagi turli versiyalarni berishda Ibn al-Asir at-Tabariydan farqli ravishda tanqidiy yondashuvdan foydalanadi, va, “Alloh o’zi bilguvchidir” iborasidan qochib, u yoki bu versiyaga o’zining nuqtai nazarini isbotlashga harakat qiladi. Misol uchun, Buxoroning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi tafsiloti haqida Ibn al-Asir ikkita versiyani keltiradi, ammo uning o’zi nisbatan ishonchliroq deb hisoblagan ikkinchi versiyani ta’kidlab o’tadi. Shu jihatdan, Ibn al-Asirning asari, garchi X asr o’rtalarida bo’lib o’tgan voqealarni yoritishdagi kompilyativ xarakteriga qaramasdan, o’zida umumiy va alohida muammolarni o’rganishdagi mustaqil ahamiyatini saqlab qoladi. X asr ikkinchi yarmidan XII asr o’rtalarigacha bo’lgan davrda bo’lib o’tgan voqealar aks etgan asarning ikkinchi qismida, Ibn al-Asir nisbatan kamroq ma’lum bo’lgan, qisman noma’lum va bizgacha asarlarda yetib kelmagan ma’lumotlardan foydalangan. XII asr ikkinchi yarmidan XIII asr o’rtalarigacha bo’lgan voqeliklarni o’z ichiga olgan asarning ushbu qismi dastlabki manba hisoblanib, unda keltirilgan ma’lumotlar original xarakter kasb etadi. Shuning bilan birgalikda, aytib o’tish joizki, Ibn al-Asir asari ham bir nechta xatolik va noaniqliklardan holi emas. Misol 17 ta'sir ko'rsatadigan uchinchi siyosiy fitna manbai Vizantiya imperatoridir. Ibn al- Asir Vizantiya imperatori Frank larni Vizantiya erlaridan Levantga o'tishga ruxsat evaziga Antioxiyani zabt etishga rozi bo'lishga qanday majburlaganini tasvirlaydi. Ibn al-Asir Vizantiya imperatorining “asl niyati musulmonlarga hujum qilishga undash edi, chunki u o zi ko rganʻ ʻ Kichik Osiyo ustidan yengilmas nazorati bo lgan ʻ turklar har bir mamlakatni yo q qilishiga amin bo lganini tasvirlaydi. ular." ʻ ʻ Yana Ibn al-Asir birinchi salib yurishining paydo bo'lishini frank qo'shinlarining o'z buyrug'ini bajarish uchun siyosiy aktyorlar tomonidan manipulyatsiya qilingan mahsuli deb hisoblaydi. 1 Birinchi salib yurishining boshlanishi nuqtai nazaridan ibn al-Asir 1097 yil iyul oyida Antioxiyani qamal qilishni boshlang'ich nuqta sifatida ta'riflaydi. Ibn al-Asir o'z ta'rifida Antioxiya hukmdori Yag'i Siyoning Antioxiyadagi nasroniylarni ichki qo'zg'olondan qo'rqib, qanday qilib quvib chiqarganini muhokama qiladi. Ibn al-Asir quvib chiqarishni "himoya" harakati sifatida yozadi, bunda Yag'i Siyyan Antioxiyadagi nasroniylarning oilalarini himoya qilishga uringan, garchi u bu oilalarni garovda ushlab turgani aniq vaziyatga qaramay. Antioxiya xristianlarini salibchilar qo'shinlariga qo'shilishdan qaytarish. Bundan tashqari, Ibn al-Asir Antioxiyaning qulashini antioxiya quruvchisining xiyonati bilan izohlaydi va u salibchilarni bu yerdan o tkazib yuboradi. ʻ suv darvozasi , va Yag'i Siyan vahima ichida qochib ketdi. Shunday bo lsa-da, Ibn al-Asirning hikoyalari hali ʻ ham qisman edi, chunki u Yag i Siyyonning qochishi qo rqoqlik o rniga vahima ʻ ʻ ʻ tufayli sodir bo lganini ko rsatmoqda; u Yag‘i Siyanni parvozdan keyin katta ʻ ʻ qayg‘u va tavbaga uchraganini tasvirlaydi. Bundan tashqari, Ibn al-Asir franklarning makkorligining navbatdagi xatti-harakatlarini tasvirlaydi, chunki ular Halab va Damashq hukmdorlariga "bir paytlar Vizantiyaga tegishli bo'lgan shaharlardan boshqa hech qanday shaharga qiziqishlari yo'qligini aytish uchun" xabarlar yuborishgan. Bu hukmdorlarni "Antioxiya yordamiga" kelishdan qaytarishga urinish. 1 Шиҳобиддин Муҳаммад ан - Насавий . Султон Жалолиддин Мангуберди . - Тошкент : O’zbekiston, 2006. – 384 б . 9 3.XVI-XVIII asrlar fors va eski o’zbek tilidagi manbalar. 4. XIX asr rus sayyohlari va tadqiqotchilari ma’lumotlari. O’z asarlarini arab tilida yozgan tarixchi va geograflar asarlari jumlasiga Ibn Rustaning «Kitob al-aloq an- nafisa» Al-Ya’qubiyning («Kitob al-buldon» (“Mamlakatlar haqida kitob”), Abubakr al-Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon” (Mamlakatlarning zabt etilishi haqida kitob) 1 , Ibn Xordabexning “Kitob masalik ul-mamolik” 2 (“Yo’llar va mamlakatlar haqida kitob”), Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l- muluk”(“Payg’ambarlar, podsholar tarixi”), Ibn Fadlanning ”Risola”, Abu Rayxon Beruniyning “Osor ul-boqiya al-qurun holiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) va “Geodeziya” asari. Al-Istaxriyning “Kitob masolik ul-mamolik” (“Mamlakatlarga boriladigan yo’llar haqida kitob”), Al-Mukaddasiy (Makdisiy)ning “Ahsan-at-taqosim fi ma’rifat al-akolim” (“Iklimlarni o’rganish uchun eng yaxshi qo’llanma”), Ibn Havkalning “Kitob ul-masolik va-l-mamalik” (“Yo’llar va mamlakatlar haqida kitob”), asarlari kiradiki, bu asarlar Xorazm savdo markazlari haqida ma’lumot beruvchi birinchi darajali va tengi yo’q manbalar hisoblanadi. Bular ichida Istaxriy va Muqaddasiy asarlari ayniqsa ajralib turadi. Chunki ular asarlarida Xorazm savdo markazlarining tavsifi, Xorazm iqtisodiy geografiyasi, shaharlar va qishloqlarning savdo munosabatlari, bozorlari va karvon-saroylariga katta e’tibor berilgan. Arab tilidagi manbalar qatoriga yana As-Saolibiyning “Latoif ul-maorif” (“Ajoyib ma’lumotlar”), Ibn al-Asirning “Al-Komil fit-tarix” (“Mukammal tarix”), as-Sam’oniyning “Kitob al-arsob” (“Mashhur kishilar haqida kitob”), Yoqut al-Hamaviyning “Mu’tam al-buldon” (“Mamlakatlar ro’yxati”) asarlari kirib, ularda Xorazmning XI-XIII asrlardagi savdo munosabatlari to’g’risida bir talay ma’lumotlar mavjudligini ta’kidlash kerak. Ular ichida Yoqut 1 O’z RFA Sharqshunoslik inistituti qoshidagi qo’lyozmalar fondi. T. 1-jild. Toshkent,1954.10-18 raqamli qo’lyozmalar. 2 Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003. B.128. 27 20. Meдников Н.А. Палестина от завоевания ее арабами до крестовых походов. По арабским источникам. Т. 1-4 // Православный Палестинский сборник. Т. 17. Вып.2. СП б.,1897-1903; Крымский А.Е. История арабов и арабский литературы. С.1-3. М., 1911-1913. 21. Abu-l-Hasan Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885. 38 vakili, buyuk sarkarda Jaloliddin Manguberdi hukmronligi uning mo’g’ul istilochilariga qarshi qahramonona kurashi hamda G’arbiy Osiyo sarxadlaridagi faoliyatini kuzatish va tahlil etagidan o’tkazish mumkin. Ayrim manba va adabiyotlarda qahramonimizning ismi Mangburni shaklida ham keltiriladi. Bu manbalar orasida Jaloliddin Manguberdining shaxsiy kotibi (kotib alinsho) Shahobiddin ibn Ahmad an-Nasaviy qalamiga mansub «Sirat as Sulton Jaloliddin Mangburni» («Sulgon Jaloliddin Mangburnining tarjimayi holi») nomli asar alohida o’rin tutadi 1 . Nasso (Niso) viloyatidagi qal'alardan birining sohibi bo’lgan Nasaviy 1224- yilda xizmat yuzasidan Iroqqa borib qoladi va o’sha yerda Sulton Jaloliddinning xizmatiga kiradi. Shundan e'tiboran u Jaloliddinnshgg ishonchli mulozimlaridan biriga aylanib, to 1231-yilgacha, ya'ni Jaloliddinning vafotiga qadar u bilan birga bo’ladi: uni jangu jadallarga kuzatib boradi, muhim nomalarini qo’ltiqlab, elchilik vazifasini ado etadi va hokazo. Sultonning fojiali halokatidan so’ng Nasaviy xizmatni boshqa hukmdorlar qo’l ostida davom ettirib, 1249-yilda Halab shahrida dunyodan ko’z yumadi 2 . Nasaviy o’z qahramonini y aqindan bilgan, asarida bayon topgan voqea hodisalarining aksariyatida bevosita ishtirok etgan yoki shohid kishilarning xabarlariga tayangan, eng muhimi, xolisona va haqqoniy so’z aytishga intilganki bular asarning ilmiy qimmati hamda ishonchlilik darajasini oshiradi. Mualif o’z asarini bitishga Jaloliddin vafotidan qariyb 10 yil o’tgandan so’ng 1241yilda kirishgan va tabiiyki erkin fikr bildirish imkoniga ham ega edi. “Sirat as Sulton Jaloliddin Mangburni”ning arabiy asl matni va turli tillarga qilinga tarjimalari bir necha bor dunyo yuzini ko’rdi. Xususan, u taniqli sharqshunos olim Z.M. Buniyotov tomonidan rus tiliga o’g’irilib, ikki marta (ikkinchisi arabcha matn bilan birga) chop etildi. Asar o’zbek tilida ham K. Matyoqubov tarjimasida “Sulton Jaloliddin 1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885. 2 Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari. “O’qituvchi”. T:. 2001., B.63. 20 ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati to’g’risidagi ma’lumotlarida alohida ko’zga tashlanadi. Ikkinchi guruh - xorijlik olimlardan iborat bo’lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madoiniy (vaf. 840 y.), Abulabbos al-Ya’qubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbeh (820- taxm.913), Abu Ja’far Tabariy (839-923 y.), Ishoq al-Istahriy (850-934 y.) va boshqalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini umummusulmon olami, arab xalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki qismga, ya’ni arab va a’jam - g’ayri arabga ajratib o’rganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnahr – daryoning u yog’idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug’rofiy nom bizgacha yetib kelgan bo’lib, asosan arab mualliflari asarlarida iste’foda etiladi. Quyida arab tilida bitilgan eng muhim manbalar va ularning mualliflari haqida ixcham ma’lumot keltiriladi. (Ushbu ma’lumotlardan ma’ruzachi o’z xohishiga binoan tanlab ana o’shalardan foydalanishi mumkin.) “Kitob at-tarix” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy (VIII asr oxiri – IX asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O’rta Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin. Chunki al-Xorazmiy birinchilardan bo’lib o’zining “Kitob at-tarix” (“Tarix kitobi”) asarini yozgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal holida yetib kelgan bo’lmasada, undan olingan parchalarni so’nggi davr tarixchilari Ibn anNadim, al-Mas’udiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfahoniylar o’z asarlarida keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy o’zining “Osor ul-boqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid ma’lumotlardan iborat bo’lgan. Mavzuning maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi « Al-komil fit-tarix » asarini tarixiy manba sifatida o’rganish hisoblanadi. Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilab olindi. 4 I - BOB. Ibn al-Asirning hayoti va “Al-Komil fit-tarix” asarini o’rganish 1.1 Ibn al-Asirning hayoti va ijodiyoti Ibn al-Asir katta va nufuzli arab qabilasi Banu Bakrning nasliga mansub bo lib, ʻ Mesopotamiyaning yuqori qismida yashagan va Diyor Bakr shahriga o z ʻ nomini bergan. U Majd ad - Din va Diyo'ad-Din Ibn Asirning ukasi edi. Al - Asir Mosulda ilmiy hayot kechirgan, tez-tez Bag ' dodga tashrif buyurgan va bir muddat Saladin qo'shini bilan Suriyada sayohat qilgan. Keyinchalik Halab va Damashqda yashagan. Uning asosiy asari “ Al-Komil fi at- Tarix ” ( “To liq tarix” ʻ ) “Jahon tarixi” edi. U Mosul shahrida vafot etgan 1 . Reuters agentligiga ko‘ra, uning qabri 2014-yil iyun oyida “ Al - Qoida ”ning “ Iroq va Shom Islom Davlati” (IShID) bo‘limi a’zolari tomonidan Mosulda tahqirlangan. To liq tarix ʻ ( arabcha : ạlkạml fy ạltạrykh, al-Komil fit-Tārikh), Ali ibn al Asir tomonidan yozilgan klassik islom tarixi kitobidir. Taxminan tuzilgan. 1231/628 hijriy, u eng muhim islom tarixiy asarlaridan biridir. Ibn al - Asir Quddusni salibchilardan tortib olgan vaLevantdagi Yevropa mulkini sezilarli darajada qisqartirgan , Antioxiya knyazligi va Tripoli okrugi ancha qisqargan va faqat bir nechta shaharlarnikurd generali Saladinning zamondoshi va mulozimlarining a zosi ediqirg'oq ʼ Quddus Qirolligi uchun . “Al komil fit-tarix” (To liq tarix) bir necha jildlar, yillar va kichik bo limlarga ʻ ʻ ajratilgan. Har bir jild xronologik tartibda yillarga bo'lingan 2 . Jumladan, hijriy 491 yil boshlanadi, “keyin bir to‘qson to‘rt yuz yil boshlandi”. Har yili asosiy voqealarga bag'ishlangan bir nechta bo'limlar mavjud, ular xronologik tartibda bo'lishi shart emas. Ushbu bo'limlar Saljuqiylar imperiyasi kabi yirik davlatlarning o'limi, tug'ilishi va sulolaviy merosini o'z ichiga olishi mumkin. Kichik bo'limlar shuningdek, yirik siyosiy voqealarni, franklar yoki tatarlar ( mo'g'ullar ) kabi guruhlarning paydo bo'lishi va 1099 - yilgi Quddus qamali kabi yirik janglarni o'z ichiga oladi. 1 Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007. B.64. 2 Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи: Хрестоматия. – Т., 2014. B.48. 6 “Ta’rix ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podsholar tarixi”) asari bo’lgan. Abu Ja’far at-Tabariy arab-musulmon mualliflarining barcha tarixiy ma’lumotlarini asarida bayon etishni maqsad qilib qo’ygan, ammo u o’z davri manbalarini butunlay tanqiddan holi tarzda hikoya qilish bilan chegaralangan. Ibn al-Asir esa o’zida mavjud barcha ma’lumotlarni mohirona tahrir qiladi, at-Tabariy asarini qisqartiradi va uni yetarli miqdorda bizgacha yetib kelmagan boshqa manbalardan olingan tarixiy epizodlar hamda voqeliklar bilan to’ldiradi. At-Tabariyning bir qator manbalari Ibn al-Asirda ham bo’lib, u at-Tabariy asarida uchramaydigan tarixiy voqeliklarni ulardan keltiradi, bundan tushunish mumkinki, at-Tabariy asarining to’liq tahriridan ham foydalangan. Masalan, biz faqatgina Ibn al-Asirdagina 134/751-52 yilda bo’lib o’tgan, O’rta Osiyo g’arbining keyingi taqdirini hal etgan arablarning xitoyliklar bilan bo’lib o’tgan to’qnashuvining to’liq tafsilotining uchratamiz. At-Tabariy asarida bu tafsilot uchramaydi, boshqa manbalarda esa bu jang haqida faqatgina ozgina ma’lumoit keltiriladi. Shu bilan birga, Ibn al-Asir bergan ma’lumotlar Xitoy tarixiy yilnomasi “Tanshu” (“Tan sulolasi tarixi”) bilan ham butunlay tasdiqlanadi 1 . Ibn al-Asir atTabariy asarini unga Misr, Shimoliy Afrika va Ispaniya tarixi bilan bog’liq tafsilotlarni qo’shgan holda to’ldiradi. Ibn al-Asir tizimli tarzda foydalangan manbalar sirasiga shuningdek, Bag’dodlik mashhur tarixchi Ahmad ibn Yahyo ibn Jabir al-Balazuriy (vaf. 279/892) qalamiga mansub va bizgacha yetib kelgan hamda 1959 yilda Misrda nashr etilgan “Ansob al-ashraf” asarini kiritish mumkin 2 . Ibn al-Asir uchun Xuroson va Movarounnahrning VII asr ikkinchi yarmidan X asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini yozishdagi asosiy manba o’rta osiyolik tarixchi Abu-l-Husayn ‘Ali ibn Ahmad as- 1 Chavannes E. Documents sur lts Tou-Kie (Turcs) occidentaux, p.142-143. 2 А l-Balazuri, Axmad ibn Yaxyo. Ansob al- Ashraf / Muhammad Hamidulloh nashri. А l-Qohira: D ар а l- Ма ’ а if, 1959. 15 qismlarining manbalari va metodologiyasini 1982-yilda ingliz olimi D.Richards tadqiq qilgan. Ibn al-Asir asaridagi Tojikistonning Xo’jand shahri tarixiga oid qismlarini 1986-yilda A.Yo’ldashev tomonidan rus tilida chop ettirildi. Ibn al- Asir asarining Abu Muslim hukumronligi davri voqealarini o’z ichiga olgan qismining ruscha tarjimasini 1988-yilda B.Vahobova nashr ettirdi. Bir qancha vaqt oldin Ibn al-Asir asaridagi O’rta Osiyoning turkiy xalqlarning etnik tarixiga doir qismlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr ettirildi. P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir asarining O’rta Osiyo tarixiga oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti 624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi. Asarning 133/750-751 yildan 625628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga olgan qolgan qismlari shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib, shu bilan birga, u ishdagi P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z ustozining ko’rsatmalarini saqlagan holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan, shuningdek, butun asardagi nomlar, geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi. Sh. Kamoliddin mazkur tadqiqotida 1883-1885 yillarda Misr nashriga asoslangan. Oldingi tadqiqotchilar tarjimalari , xususan, S.Tornbergning tanqidiy nashrlari yoritilgan 1 . Asarning qolgan qismlari tarjimasida P.G. Bulgakov tomonidan foydalanilgan Misr nashri hamda S.Tornberg nashri va Ibn al-Asir asari tanqidiy matnining Bayrut nashriga asoslandi. Ibn al-Asirning asari ko’pgina yozma yodgorliklarga asoslangan bo’lib, o’z davridagi arab-musulmon manbalarida mavjud barcha tarixiy ma’lumotlar to’plami hisoblanadi. Dastlabki yettita tomda keltirilgan islomgacha bo’lgan va islomning dastlabki uch asrini o’z ichiga olgan tarixni yoritishda Ibn al-Asir uchun asosiy manba Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabarining (vafoti 310/923) hijriy 302 yilgacha bo’lgan tarixni o’z ichiga olgan 1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885. 14 biri sifatida tilga olinadi. Ammo, mo’g’ul istilosidan keyin to Xiva xoni Abulg’oziygacha yozilgan yozma manbalar juda kamligi va borlarida ham ushbu muammo bir taraflama yoritilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Shu bilan birga bu manbalarda ba’zi qarama-qarshi olimlar o’rtasida Xorazmning XV asrgacha bo’lgan davrda savdo shaharlarining mavqei, holati to’g’risida muayyan ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi. Mo’g’ul bosqinidan keyingi Xorazm to’g’risida endi Evropa manbalarida ham ma’lumotlar mavjud XIII-XIV asrlar davomida turli sabablarga ko’ra Xorazmda bo’lgan evropalik sayyohlar Plano Karpini (1246 yilda kelgan), aka-uka Pololar (1260 yilda kelgan), italyan savdogari Franchesko Balduchchi Pegoletti (1340 yilda kelgan) asarlarida Xorazm shaharlari, ayniqsa, Urganch to’g’risida qimmatli ma’lumotlar mavjud. 1333-yilda Xorazmga markazlashgan arab sayyohi Ibn Battuta kelgan. Uning “Tuhfat an-nuzzar fi g’aroyib al-amsar va ajoyib al-afsar” (“G’aroyib shaharlar va ajoyib safarlar tomoshasi haqida tuhfa”) asarida Xorazm savdo shaharlari to’g’risida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. XIV asr oxiri – XV asr tarixchilari ichida Ibn Arabshohning “Ajoyib al-maqdur fi axbori Temur” (“Temur sarguzashtlarida taqdir mo’’jizalari”) asari iqtisod, savdo-sotiq va shaharning boshqa ko’pgina jihatlarini yorituvchi ma’lumotlarga egaligi bilan ajralib turadi. Muallif Xorazmning XIV asrning ikkinchi yarmida iqtisodiy jihatdan rivojlangan hududlardan biri bo’lganligini ko’rsatib o’tish bilan birga, Temur yurishlaridan so’ng Shimoliy Xorazm iqtisodiyotining tushkunlikka tushganligini ham qayd qilib o’tgan. Yuqoridagi Evropa va arab manbalarining barchasida Xorazm savdo shaharlarining, ayniqsa Urganchning o’sha davrda rivojlangan eng yirik va boy shaharlardan bo’lganligi ta’kidlangan. Shu bilan birga ulardagi ma’lumotlar shunisi bilan xarakterli va qimmatliki mualliflarning barchasi ham o’z davrida Xorazmda bo’lganlar va o’z ko’rgan–bilganlarini yozganlar. XIII-XV asrlar Xorazm savdo shaharlari to’g’risida ma’lumot beruvchi ikkinchi tur manbalar mavjudki, ular ko’proq ikkinchi bir odamdan eshitgan yoki o’rta asr boshqa manbalaridan olingan 29 “Tabaqat”, sahoba Ibn al – Asirning alifbo tartibidagi lug’ati, shuningdek uning mashhur tarixiy “Al – Komil fit - tarix” degan asari kirardi. Adabiyotning shu uslubiga “ojizlar”, ya’ni hadis keltiruvchilar ishonchini qozonmaganlar haqida ma’lumot beruvchi ma’lumotnomalar ham kiradi. 2.2. Xorazm shaharlari tarixiga oid o’rta asrlar orasida “Al-komil fit-tarix “ muhim yozma manba sifatida Savdo munosabatlarining taraqqiyoti Xorazmni Buyuk Ipak yo’lining Markaziy tarmoqlari kesishgan markazlardan biriga aylanishiga, turli sohalarga ixtisoslashgan ayniqsa, savdo munosabatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan savdo markazlarining vujudga kelishiga olib kelgan. Butun Sharq shaharlari ierarxik tuzilishidagi muayyan shaharlarning tutgan o’rni, ko’p hollarda, uning ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyati va karvon yo’llari bilan aloqasi, savdo munosabatlariga qanday tortilganligi bilan belgilangan. Xullas, aynan shu sabablarga ko’ra, Xorazm savdo markazlari to’g’risidagi turli–tuman ma’lumotlar IX asrdayoq paydo bo’la boshlagan edi. Shaharlarning taraqqiy qilishda savdoning ahamiyatini sharq geograflari, tarixchi va sayyohlari ham tushunib etganlarki Xorazm shaharlari tavsifnomasida, albatta, bozorlar, karvonsaroylar, atrofidan qanday karvon yo’llari o’tganligi haqida qayd qilib o’tganlar. Xorazm savdo markazlarining iqtisodiy ahvolini, Sharqu – G’arb savdosida tutgan o’rnini yorituvchi manbalar haqida so’z yuritishdan oldin ularni bir necha davrlarga bo’lgan holda ko’rib chiqish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. 1. IX-XIII asr boshlari (mo’g’ul istilosigacha) arab-fors manbalari. 2.XIII-XVI asrlar arab-fors va evropa manbalari. 26 Muslim hukumronligi davri voqealarini o’z ichiga olgan qismining ruscha tarjimasini 1988-yilda B.Vahobova nashr ettirdi. Bir qancha vaqt oldin Ibn al-Asir asaridagi O’rta Osiyoning turkiy xalqlarning etnik tarixiga doir qismlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr ettirildi. P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir asarining O’rta Osiyo tarixiga oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti 624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi. Asarning 133/750-751 yildan 625- 628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga olgan qolgan qismlari shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib, shu bilan birga, u ishdagi P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z ustozining ko’rsatmalarini saqlagan holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan, shuningdek , butun asardagi nomlar, geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 36 2. Xalidov A.B. “Aрабские рукописи и арабская рукопиская традитсия”– Moskva: 1985. 3. O’zbekiston xalqlari tarixi. I jild. T.; Fan. 1992. 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchilik tarixi. T., 2000. 5. Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari. “O’qituvchi”. T:. 2001 6. Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003. 7. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. Т.: Шарқ, 2005. 8. Ibn al-Asir. Al-komil fi-t-tarix: Polno’y svod istorii. T., 2006. 9. Шиҳобиддин Муҳаммад ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди. -Тошкент: O’zbekiston, 2006. 10. Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007. 11. Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12, 12. Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи: Хрестоматия. – Т., 2014 13. Ibn Xallikan, Abul-Abbas Shams ad-din Axmad ibn Muxammad ibn abi Bakr. Vafayat al-a’yan va anba’ az-zaman.6 jildlik. Bayrut: Dar Sadir, 1970. 3-jild. 14. Ibn al-Athir. In: The Encyclopeadia of Islam.New edition . Prepared by a number of leading orientalists. I-VI volumes. Leiden: E. J. Brill, 1960-1986, vol. 3 15. Richards D.S. Ibn al- Athir and the Later Parts of the Kamil ,. 16. Ibn Xallikan. Vafayat al-a’yan. 3-jild. B. 348. 17. Ibn el-Athir Chronicon quod perfektissimum inscribitur/ ed.C.J.Tomberg. Vol. I-XIV .Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. 18. Xususan, Husayn-bek al –Hasani nashri.Misr, 1873; Ahmad al-Halabi nashri. Misr, 1884-1886; Bayrut nashri: Dar Sadir va Dar Bayrut, 1965; Izz ad-din Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al Jazari.AlKamil fi-t-tarix / Abu-l Fido “ Abd Allah al- Kadi (I-III jildlari) va Muhammad Yusuf ad- Daqiqi (IV-X jildlari). 10-jildlik. Bayrut, 1987. 19. O’z RFA Sharqshunoslik inistituti qoshidagi qo’lyozmalar fondi. T. 1-jild. Toshkent,1954.10-18 raqamli qo’lyozmalar. 37 Hamaviyning asari qimmatli faktik ma’lumotlarga boyligi bilan boshqa geografik asarlardan ajralib turadi. Eng muhimi uning asari boshqa manbalarga nisbatan chalkashliklardan biroz holi bo’lib undagi ko’pgina ma’lumotlar aniq berilgan. IX-XIII asrlar fors tilida yozilgan manbalar ustida to’xtaladigan bo’lsa, ular ichida eng qimmatlisi va muhimlari – noma’lum muallif tomonidan yozilgan. «Hudud al- olam» asari, Mahmud Gardiziyning “Zayn ul-axbor” (“Tarixlar bezagi”) asari, hamda Abulfazl Bayhakiyning “Tarixi Mas’udiy” asarlari hisoblanadi. Bu asarlarda Xorazm savdo markazlariga ta’rif berib o’tilishi bilan birga, Xorazmning qo’shni o’lkalar va ko’chmanchi aholi bilan bo’ladigan savdo-sotiq munosabatlari hamda shu aloqalar amalga oshirilgan karvon yo’llari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar mavjud 1 . Umuman, IX-XIII asrlar manbalarining deyarli barchasida Xorazm nafaqat Movarounnahr balki butun Musulmon Sharqining eng taraqqiy qilgan, shaharlari ko’p, dehqonchilik chorvachilik, hunarmandchilik gullabyashnagan, va, bu bilan bog’liq ravishda savdo munosabatlari juda rivojlangan hududlardan biri sifatida ko’rsatib o’tiladi. Ammo, bu iqtisodiy va madaniy yuksalish mo’g’ul boqini munosabati bilan biroz to’xtab qolgan. Bir oz vaqtgacha Xorazm shaharlari vayrona ichida qoldi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, mo’g’ul bosqini ham juda qadimdan shakllanib, rivojlanib kelayotgan Xorazm shahar madaniyati tarqqiyotini butunlay to’xtatib qo’ya olmadi. Xorazm vohasi mehnatkashlarining yaratuvchanlik mehnati tez orada, iqtisod va madaniyat bilan bir qatorda, Xorazm savdo markazlarining, ayniqsa uning Oltin O’rda davlati tarkibiga kirgan qismi (mo’g’ul bosqinidan so’ng Xorzm Oltin O’rdaga kiruvchi Shimoliy Xorazm va Chig’atoy ulusiga kiruvchi Janubiy Xorazmga bo’lingan edi) shaharlarning o’z qaddini tiklab olishga olib keldi. Keyingi o’rta asrlar mualliflarining asarlarida Xorazm savdo shaharlari, ayniqsa, Urganch yana o’z davrining eng yirik savdo markazlari sifatida, Xorazm (ko’proq Shimoliy Xorazm) shu davrning eng boy va iqtisodiy mavqei baland hududlardan 1 Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003. B.124. 28 Sallamiyning “Ta’rix fi axbor vulat Xuroson” (“Xuroson hukmdorlari tarixi”) asari bo’lib, u mashhur Somoniy hukmdor Abu Bakr Chag’oniy va uning o’g’li Abu ‘Alining yaqin kishilaridan bo’lgan bo’lib, o’z asarini o’limi so’nggigacha 344/955 yilgacha yetkazgan. Ibn al-Asirdan tashqari as-Sallamiyning asarini boshqalar, jumladan, Abu Sa’id Gardiziy (vaf. 440/1049), Ibn Makul sifatida mashhur bo’lgan Abu Nasr Ali ibn Hibat Alloh (vaf. 486/1093), ‘Aufi (vaf. 625/1228 atrofida), Ibn Xalliqon (vaf. 681/1282) va Abu Hafs ‘Umar ibn Muhammad an’Nasafiy (vaf. 537/1142) o’z asarlarida foydalanganlar. Safforiylar tarixini yoritish uchun Ibn al- Asir as-Sallamiydan tashqari, Abu Abd Alloh Muhammad ibn al-Azhar alAxboriyning (vafoti 325/936-37 atrofida) bizgacha yetib kelmagan tarixiy asaridan foydalangan bo’lib, undan shuningdek, Ibn Xalliqon ham foydalangan. Ibn al-Asir asarining qolgan manbalari muallif izohining yo’qligi sababli hozircha noma’lum bo’lib kelmoqda. Ibn al-Asir asarining asosiy muhim tomoni, u X asrdan boshlanib muallif tomonidan 628/1230-31 yilgacha yozilgan tarixiy voqelarni o’rganishga bag’ishlanganligidadir. Mo’g’ul istilosi davrini yoritishda Ibn al-Asirning asari dastlabki manba hisoblanadi, chunki muallif o’sha vaqtda bo’lib o’tgan voqealarning bevosita guvohi va zamondoshi bo’lgan. Ibn al-Asirdan tashqari, mo’g’ullar istilosi bilan bog’liq bo’lgan voqealar bayoni unga zamondosh faqatgina ikkita arabiyzabon mualliflar – “Xorazmshoh Jalol ad-din Manguberdining hayoti” asarini yozgan Shihob ad-din Muhammad ibn Ahmad an- Nasafiy (vaf. 647/1249) hamda mashhur “Nosir jadvallari”ni yozgan Minhoj ad- din Abu ‘Umar ‘Usman ibn Muhammad al-Juzjoniy (vaf. 658/1260 dan keyin) ning asarlarida yoritilgan. Bu ma’lumot o’z-o’zidan islom mamlakatlari, shu jumladan O’rta Osiyoning mo’g’ullar istilosidagi tarixini yoritishda Ibn al-Asir asarining ahamiyatini ko’rsatib beradi. Ibn al-Asir o’z asarida og’zaki tarzda ma’lumot olgan manbalarni ham aytib o’tadi. Bunday ma’lumot beruvchilar 16 uchun, u jizya (jon solig’i) va xaroj (yer solig’i) iboralarini farqlamagan holda, ularni bir xil ma’noda ishlatadi. Xususan, 482/1089-90 yil voqealari bayonida u yozadiki, Isfahonga Nizom ul- Mulk yoniga “ar-Rum elchisi belgilangan xaroj bilan yetib keladi”, biroz keying sahifalarda esa, “ar-Rum podshosi unga jizya yuborganini” yozib o’tadi. Ma’lumki, musulmon huquqiga ko’ra, jizya – jon solig’i musulmon mamlakatlarida g’ayridin kishilardan olingan va fath jarayonida ularning o’z jonini saqlab qolish uchun sotib olish sifatida qaralgan. Xaroj iborasi esa, o’rta asrlarda yer solig’i ma’nosida ishlatilgan. E’tiborga havola etilayotgan ushbu maqolada Ibn al-Asir va uning “Al komil fi-t ta’rix” asarinidagi O’rta Osiyo va unga tutash hududlar haqidagi ma’lumotlarni o’rganishda ko’mak berishiga ishonchimiz komil. Ibn al-Asir o’z asarida og’zaki tarzda ma’lumot olgan manbalarni ham aytib o’tadi. Bunday ma’lumot beruvchilar sifatida u mo’g’ullar bosqini davrida Buxoroda bo’lgan qonunshunosni eslatib o’tadi. Bosqinchilar uni Samarqandga olib kelganda, u ulardan qochib Bag’dodga keladi. Ibn al-Asirning ushbu voqealar to’g’risidagi ma’lumot beruvchilari shuningdek, xorazmlik savdogarlar bo’lishgan. Ibn al- Asirning boshqa bir ma’lumot beruvchisi esa mo’g’ullardan qochgan Xorazm qo’shinlarining jabrdiydasi bo’lgan Daquq kishisi bo’lgan 1 . Yana biri esa Mosul harbiysi bo’lib, u xorazmshoh Alaad-din Muhammad ibn Takash amirlaridan biri bo’lgan Abu Bakr Toj ad-din xizmatida bo’lgan. Shuningdek, Ibn al-Asirning ma’lumot beruvchilari sirasiga Madinadagi “payg’ambar uyi”ning xizmatkorlaridan bo’lgan, Xurosondan qaytgach, xorazmshoh Alaad-din Muhammad ibn Takash bilan uning xitoylarga qarshi yurishidan oldin xorazmshoh saroyida bo’lib o’tgan uchrashuv haqida Ibn al-Asirga so’zlab bergan kishi ham bo’lgan. Voqea joyi haqidagi turli versiyalarni berishda Ibn al-Asir at-Tabariydan farqli ravishda tanqidiy yondashuvdan foydalanadi, va, “Alloh o’zi bilguvchidir” 1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885. 18 iborasidan qochib, u yoki bu versiyaga o’zining nuqtai nazarini isbotlashga harakat qiladi. Misol uchun, Buxoroning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi tafsiloti haqida Ibn al-Asir ikkita versiyani keltiradi, ammo uning o’zi nisbatan ishonchliroq deb hisoblagan ikkinchi versiyani ta’kidlab o’tadi. Shu jihatdan, Ibn al-Asirning asari, garchi X asr o’rtalarida bo’lib o’tgan voqealarni yoritishdagi kompilyativ xarakteriga qaramasdan, o’zida umumiy va alohida muammolarni o’rganishdagi mustaqil ahamiyatini saqlab qoladi. X asr ikkinchi yarmidan XII asr o’rtalarigacha bo’lgan davrda bo’lib o’tgan voqealar aks etgan asarning ikkinchi qismida, Ibn alAsir nisbatan kamroq ma’lum bo’lgan, qisman noma’lum va bizgacha asarlarda yetib kelmagan ma’lumotlardan foydalangan. XII asr ikkinchi yarmidan XIII asr o’rtalarigacha bo’lgan voqeliklarni o’z ichiga olgan asarning ushbu qismi dastlabki manba hisoblanib, unda keltirilgan ma’lumotlar original xarakter kasb etadi. Shuning bilan birgalikda, aytib o’tish joizki, Ibn al-Asir asari ham bir nechta xatolik va noaniqliklardan holi emas. Misol uchun, u jizya (jon solig’i) va xaroj (yer solig’i) iboralarini farqlamagan holda, ularni bir xil ma’noda ishlatadi. Xususan, 482/1089-90 yil voqealari bayonida u yozadiki, Isfahonga Nizom ul-Mulk yoniga “ar-Rum elchisi belgilangan xaroj bilan yetib keladi”, biroz keying sahifalarda esa, “ar-Rum podshosi unga jizya yuborganini” yozib o’tadi. Ma’lumki, musulmon huquqiga ko’ra, jizya – jon solig’i musulmon mamlakatlarida g’ayridin kishilardan olingan va fath jarayonida ularning o’z jonini saqlab qolish uchun sotib olish sifatida qaralgan. Xaroj iborasi esa, o’rta asrlarda yer solig’i ma’nosida ishlatilgan. E’tiborga havola etilayotgan ushbu maqolada Ibn al-Asir va uning “Al komil fi-t ta’rix” asarinidagi O’rta Osiyo va unga tutash hududlar haqidagi ma’lumotlarni o’rganishda ko’mak berishiga ishonchimiz komil. 2.1.Yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdi tavsifi Anushteginiylar sulolasi boshqargan Xorazmshohlar davlati (10971231yillar) ing ko’p yillik tarixi o’sha davr musulmon tarixchilari tomonidan yozilgan qator asarlarda o’z aksini topgan. Ular asosida ushbu sulolaning so’nggi 19 1.2. Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix” asari Insoniyat tarixini o’rganish hamma davrlarda ham dolzarb bo’lib kelgan. Shu asosda ko’plab muarrixlar “mukammal tarix” yaratish ustida ish olib borgan. Ana shunday olimlardan biri – Ibn al-Asirdir. Uning mashhur “al-Komil fi-t-ta’rix” asari o’z davrining yirik manbasidir. U manbashunoslik nuqtai nazaridan ko’plab mintaqalar, xususan, Xuroson va Movaraunnahrning XII-XIII asrlardagi tarixni yoritishda muhim manba bo’lib hizmat qiladi. Izz ad-din Ibn al-Asir al-Jazari sifatida mashhur bo’lgan Abu-l-Hasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Abd al-Karim ibn Abd al-Vohid ash-Shayboni Mesopotamiyaning (Iroq) Dijla daryosi yuqori oqimidagi Mosuldan uch kunlik masofada joylashgan Jazirat Ibn Umar shahrida tug’ulgan. Uni nisbasi bo’lgan “al-Jazari” ham shundan kelib chiqqan. Tarixchi Ibn Xallikon uning tug’ilgan aniq sanasini – hijriy 555 yil jumad al-avval oyining to’rtinchi kuni / milodiy 1160 yil 13 may deb qayd etgan 1 . Uning otasi Abu-l Karam Muhammad ibn Muhammad ibn Abd al-Karim ibn Abd al-Vohid ash-Shayboni Mosuldagi Zangid hukumatining yuqori martabali amaldorlari “Ra’is ad-devon”ni hamda Mosul vazirining Jazirat Ibn Umar shahridagi vakili bo’lgan. Uning uchta o’g’li bo’lib, ularning har biri yirik olim bo’lib yetishgan hamda islom olamida, ayniqsa, muhaddislik, ta’rix va filologiyada katta shuhrat topgan. Izzad-din Ibn al- Asir ularning o’rtanchasi bo’lgan 2 . 1 Ibn Xallikan, Abul-Abbas Shams ad-din Axmad ibn Muxammad ibn abi Bakr. Vafayat al-a’yan va anba’ az- zaman.6 jildlik. Bayrut: Dar Sadir, 19070. 3-jild. B. 349. 2 Ibn al-Athir. In: The Encyclopeadia of Islam.New edition . Prepared by a number of leading orientalists. I-VI volumes. 11 ko`pincha esa «Usmon to`plami» d е b atala boshladi. Usmon Qur'oni kiyik t е risiga bitildi. K е lgusida bu boradagi har qanday tafovutlarning oldini olish maqsadida, qolgan barcha to`plamlar, matnlar, shu jumladan, «Suhuf» ham yo`q qilib yuborilgan. Yangi to`plamning asl nusxasi Madinada qoldirilgan, 3 nusxasi esa ko`chirtirilib, Kuba, Basra va Damashqqa yuborilgan. Qur'onning «Usmon to`plami» muqaddas kitobi sifatida rasmiy tan olingan. “Usmon to`plami”ning qolgan 3 nusxasi Qohirada, Makka va Madina shaharlarida saqlanayotir. Islomshunoslik va Qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning xronologik tartibini quyidagicha shaklda tasavvur qilish mumkin: 1. Makka davri (610 – 615 yillar). Yevropa olimlari bu davrda nozil bo’lgan suralarga “Nazmiy suralar” deb nom berganlar. 2. Makka davri (616 – 619 yillar), Muhammad s.a.v. va ularning izdoshlari doimiy ta’qib ostida yashagan va ko’pchilik Xabashistonga qo’chib ketgan muhitda nozil bo’lgan. Bu suralar Allohning “Rahmon” sifatida ko’p tilga olinganligi uchun Yevropa olimlari ularni “Rahmon suralari” deb ataganlar. 3. Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrgacha). Bu davrda ham Muhammad s.a.v. va sahobalar taqib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda, ko’pincha shahardan tashqarida ibodatga to’planganlar. Bu davr suralarida islomning aqoidiga keng o’rin berilgan. Tarixiy voqealar aniqroq ko’zda tutilgan holda Madina davriga oid 24 ta surani besh davrga ajratish ma’qulroqdir: 1 Zabt etilgan Osiyo oldi, Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlarida arablar shakillanib bo’lgan ilk feodal jamiyatiga, eski arab jamiyatiga qaraganda nisbatan murakkab iqtisodga, ijtimoiy munosabatlarga va madaniyatga ega bo’lgan jamiyatga duch kelganlar, Arablar zabt etgan mamlakatlarda er mulk munosabatlari, shahar hayoti, mulkiy qonun – qoidalar majmui, hokimiyat tashkilotlari, ijtimoiy – maishiy hayot arablar mamlakatidagiga qaraganda ancha murakkab edi. 23 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Vatanimiz o`tmishi turli-tuman ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy voqealarga boy bo`lib, xalqimizning ana shunday ulkan tarixi olim-fozil ajdodlarimiz tomonidan o`z davrida qalamga olingan va bunday yozma manbalarning aksariyat qismi bizgacha ham yetib kelgan. Hozirgacha ularning ayrimlari ilmiy jihatdan o`rganilib, o`zbek va boshqa tillarda nashr qilingan. Mamlakatimiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritgach, tariximizga oid yozma manbalarni o`rganishga keng imkoniyatlar yaratildi. Zero hurmatli prizidentimiz ta`kidlaganlaridek “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko`p asrlar mobaynida yaratib kelingan g`oyat ulkan, bebaho ma`naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko`tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo`lib qoldi” 1 . Must а qillik yill а rid а s о biq sho’r о l а r d а vrid а d е yarli yo’q bo’lish d а r а j а sig а b о rib q о lg а n yurtimiz t а ri х i tikl а ndi. B о y m а d а niy m е r о simizning t а ri х iy ildizl а rini yan а d а k е ngr о q yoritish imk о niyatl а ri ko’p а ydi. Chunki bu d а vrning muhim х ususiyatl а rid а n biri “... t а ri х chi о liml а rimiz, h а r biri turli tushunch а , mu а yyan q а r а shg а eg а bo’lishid а n q а t’i n а z а r, bir j о yg а to’pl а nib, b а hs yuritib, bir х ul о s а g а k е lishl а ri k е r а k” – d е g а n h а r а k а t shi о rg а а yl а ndi. S а b а bi yurtb о shimizning ib о r а l а ri bil а n а ytg а nd а “t а ri х chil а rimiz mill а tg а uning h а qq о niy t а ri х ini ko’rs а tib, isb о tl а b b е rishl а ri k е r а k”. Chunki ins о niyat t а r а qqiyoti t а ri х id а shund а y t а ri х iy sha х sl а r bo’lg а nki, ul а rning f ао liyati m а h а lliy m а d а niy hudud ch е g а r а sid а n t а shq а rig а chiqibgin а q о lm а y, b а lki d а vrl а r ch е g а r а sini yorib o’tib, g’ о yal а r riv о jl а nishid а umumj а h о n j а r а yonining bir qismig а h а m а yl а ndi. Ul а rning а s а rl а ri, b а rch а n о dir h о dis а l а r sing а ri а vv а l o’tg а nl а r t а jrib а l а rining eng qimm а tli t о m о nl а rini o’zid а g а vd а l а ntir а di, j а miyat ilmiy fikri h а md а m а ’n а viy m а d а niyatining k е yingi ko’p а srl а rd а s о dir bo’l а dig а n о lg’ а h а r а k а tini b е lgil а b b е r а di . 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 137. 2 Mundarija: KIRISH I BOB. Ibn al-Asirning hayoti va “Al-Komil fit-tarix” asarini o’rganish 1.1 Ibn al-Asirning hayoti va ijodiyoti 1.2. Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix asari II BOB. Qadimgi zamon yozma manbalarning olimlar tomonidan e’tirof etilishi 2.1. Yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdi tavsifi 2.2. Xorazm shaharlari tarixiga oid o’rta asrlar orasida “Al-komil fit-tarix “ muhim yozma manba sifatida XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 bilan va ko'pincha boshqa yozuv, xat turi, masalan kufiy, nasx yoxud suis yozuvida boshqacha siyoh bilan bitilib, alohida ziynatlanadi. Tarixiy asarlar qo'lyozmalari o‘z davri an’analariga mos ravishda charm muqova - jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavha, zarvaraq naqshlari bilan, matn o'rtalarida lavha naqshlarva mo'jaz rasmlar bilan bezatilgan. Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining mo'tabar qo'lyozmasini ko'rsatish mumkin. Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishib ulaming ham son jihatidan ko'pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi guvohi bo'lamiz. Garchi, qomusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish an’anasi juda qadimiy va boy emasligini haqli ravishda qayd etgan bo‘lsa- da, arab xalifaligi shakllanganidan so'ng, yunon, eron, yahudiy va nasroniy tarix an’analaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab va, asosan arab tilida ijod etuvchi muarrixlar ham arab xalqlari, ham arab xalifaligi hududiga kirgan yoki unga qo'shni bo'lgan xalqlar tarixini yozishga juda katta hissa qo'shdilar. Shuning bilan birga, yurtimizdan yetishib chiqqan tarixchilarimiz ham arab tilida, ayniqsa Beruniy, Sam’oniy, Shahobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib asarlar yaratib arab tilidagi tarix ilmi taraqqiyotiga munosib ulush qo'shdilar. Ya’ni, arab tilidagi manbalami o'rganish hali o'z dolzarbligini yo'qotgani yo'q. Ular xalqimiz boy merosining ajralmas qismi bo'lib, o'tmishdagi yuksak taraqqiyotimiz guvohidir. Ushbu darslikda arab tilida bitilgan yurtimiz tarixiga oid eng muhim yozma manbalar to'g'risida ixcham va qisqa ma’lumot berishga intildik. Chunki tariximizning bu qatlami, ya’ni arab tilida V II-X IV asrlar davomida yaratilgan yozma manbalar hali mukammal o'rganilgan deyish qiyin. Bu kelgusi manbashunoslar oldidagi sharafli vazifa. Albatta, biz keltiigan yoki zikr etgan asarlar nomlari bilan arab tilidagi manbalar ro'yxati chegaranlanm aydi, yoxud tugam aydi, amm o bakalavriat talabalarida umumiy tasaw ur hosil qilish uchun kifoya qiladi, deb hisoblaymiz. P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir asarining O’rta Osiyo tarixiga oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti 33 Ibn al-Asirning eng yirik va muhim tarixiy asari - “al-Komil fi-t-tarix” (Mukammal tarix) dir. Ibn al-Asirning ta’kidlashicha asarning asosiy qismini u tug’ilib o’sgan manzili Qasr Harbda yozgan. Ibn al-Asir uni yozishni 595/1198-99 yildan oldin boshlagan va dastlab asarning nomi “Al-Muqtasa fi-t-ta’rix” bo’lib, 595/1998-99 yilgacha yetkazilgan degan fikr ham mavjud 1 . Asar o’zida Arab xalifaligi va islom mamlakatlarining “dunyoning yaratilishi” dan toki 628/1230-31 yilgacha bo’lgan tarixini qamrab olagan va musulmon yilnomaviy tarixshunosligining yuqori saviyada aks ettirgan. Agarda mashhur geograf Yoqut al-Hamaviyning “Mu’jam al-buldon” (“Mamlakatlar majmuasi”) asari “geografik adabiyot sohasining o’z davridagi (XIII asr) mavjud barcha ma’lumotlarini mujassam etgan” bo’lsa, uning zamondoshi Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix” asarini “tarixiy adabiyot sohasining o’z davridagi mavjud barcha ma’lumotini o’zida mujassam etgan asar” deb atashimiz mumkin. Ibn Xalliqon Ibn al-Asirning asarini musulmon dunyosi tarixini to’g’risida yozilgan barcha mashhur asarlarning eng saralaridan biri sifatida e’tirof etadi 2 . V. Bartold Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-tarix” asariga yuqori baho bergan holda ta’kidlab o’tadiki, u vijdonan va o’z davri uchun kamyob hisoblangan tanqidiy fakt bilan ko’plab ma’lumotlar to’plagan. Bir-biriga qarama-qarshi ikki manbadan to’g’risini tanlashda qiyinchilikka to’g’ri kelgan holatlarda Ibn al-Asir ikkita hikoyani ham keltiradi. Ibn al-Asir faqatgina siyosiy voqealar tarixini yoritish bilangina chegaralanib qolmay, balki Sharq xalqlari madaniyati tarixi to’g’risidagi ma’lumotlarni ham keltirib o’tadi. Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix” asari turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha o’rganilgan. Xususan, Ibn al-Asir “al-Komil fi-t-tarix” asarining bizgacha yetib kelgan qo’lyozma nusxalari asosida amalga oshirilgan to’liq tanqidiy matni 1851-1876 Leiden: E. J. Brill, 1960-1986, vol. 3, p.723. 1 Richards D.S. Ibn al- Athir and the Later Parts of the Kamil , pp. 78-79. 2 Ibn Xallikan. Vafayat al-a’yan. 3-jild. B. 348. 12 Keyinchalik, Ibn al-Asir Antioxiyaning mag'lubiyat bilan yakunlangan musulmon qamalini tasvirlaydi. Ushbu muvaffaqiyatsiz qamal paytida Ibn al-Asir tasvirlagan voqealardan biri Pyotr Bartolome y tomonidan Muqaddas Nayzaning topilishi edi, lekin Pyotr Bartolomey bunday "kashfiyot" dan oldin ma'lum bir joyda nayzani ko'mganligi kontekstida tasvirlangan. Qamal haqida Ibn al-Asir bu muvaffaqiyatsizlikni musulmonlar ayblovini boshqargan va musulmonlarga “bunday nafrat va nafrat bilan” munosabatda bo lmagani vaʻ musulmonlarga franklarni o ldirishga to sqinlik qilgan ʻ ʻ Qavom a d - Daula Kerbuqa bilan bog laydi imkoniyat. Ibn al-Asirning qamal haqidagi ta rifi frank ʻ ʼ qo shinlarining musulmonlar ustidan g alaba qozonishi bilan yakunlandi. Bu ʻ ʻ 1099yilda salibchilar tomonidan Quddusni zabt etishning birinchi qadami edi. 10 ma’lumotlarga tayangan holda yozilgan. Bunday manbalar ichida alohida qimmatga ega bo’lganlaridan mashhur fors geografi Hamdulloh Mustavfiyi Qazviniyning «Nuzhat-ul-qulub» («Qalblar oromi») asari, Shahobbinddin al-Umariyning «Kitob masalik al-absar va mamolik al-amsar» («Turli mamlakatlar davlatlari bo’ylab o’tgan yo’llar») asari, al-Bakuviyning (XIV-XV asrlar) «Kitob talxis al-asar va ajoyib al-malik al-qahhor» («Buyuk podshoning mo’’jizalari va yodgorliklari haqidagi kitobning qisqartmasi») nomli asarlaridir. Chunki Hamdulloh Qazviniy asarida Xorazmning XIV asrdagi geografik holati, xususan yirik shaharlari, iqtisodiyoti haqida ma’lumotlar keltirish bilan birga, Xorazmni Eron bilan bog’lovchi karvon yo’llari va ulardagi manzillar, masovalar to’g’risida ham ma’lumotlar mavjud. Al-Umariy va al-Bakuviy asarlarida esa ko’proq Xorazmda shaharlar, bozorlar, ishlab chiqariladigan mahsulot turlari, narx-navo, pul munosabatlari umuman, shaharlar xo’jalik hayoti to’g’risida fikr yuritiladi. Shuningdek, Shayx alBirzaliy, an-Nuviyriy, Ibn Xaldun kabi arab-fors va temuriylar davrining Nizomiddin Shomiy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Hofizi Abro’, Xondamir kabi mualliflar asarlarida ham XIV-XV asarlar Xorazm savdo shaharlari va ularning xo’jalik hayoti haqida ma’lumotlar uchraydi. Ammo yuqoridagi asarlar kabi bu asarlarda ham jiddiy xatolar mavjud bo’lib, ulardan ham ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozimligini ta’kidlash kerak. Xorazm savdo shaharlarining geografik holati to’g’risida XIV-XV asrlarda tuzilgan Evropa xaritalari ham ma’lumot beradi. 1367 yilda aka-ukalar Frantsisko va Domeniko Pitsiganilar xaritasida Urganch, 1375 yilgi Katalon atlasida Urganch, Mizdahqon, Xiva, XV asr Venetsiya kosmografi Fra-Mauroning 1459 yilgi xaritasida esa Urganch shaharlari ko’rsatib o’tilgan. Bu xaritalar boshqa manbalar ma’lumotlarini to’ldirib, bu shaharlarning o’rnini to’g’ri belgilashga yordam beradi. Mo’g’ullar va temuriylar davri Xorazm shaharlari to’g’risida Xiva xoni Abulg’ozixonning XVII asrda yozilgan «Shajarayi turk» asarida ham ma’lumotlar 30 yilma-yil bayon etib beradi. Asarning, ayniqsa mo’g’ullar istilosiga bag’ishlangan XII jildi alohida e’tiborga molik bo’lib, O’rta Osiyo hamda Sharq mamlakatlarining XIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’rganishda asosiy manba vazifasini o’taydi. Ibn al-Asirning «Al-Komil fit-tarix» asari arab tilida yozilgan eng qimmatli asarlardan ham hisoblanadi. Islomning asosiy manbalari Qur'on, Xadisi sharif, Vatandoshlarimiz muhaddis allomalar haqida ma'lumot b е rishdan iborat. “Qur’on” – arabcha “qara’a” (o’qimoq) felidan olingan. Qur’on suralardan iborat. Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on matnlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666 tagacha belgilangan. Bu narsa Qur’on nushalarining bir – biridan farqli ekanligini emas, balki undagi oyatlarning turlicha taqsimlanganligini bildiradi. Suralar Qur’onda o’z mazmuniy izchilligiga yoki o’qilgan vaqtiga, ya’ni xronologik tartibiga qarab emas, xajmiga ko’ra – avval katta suralar, undan so’ng kichik suralar tartibi Muhammad s.a.v. ko’rsatmalariga binoan joylangan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmga ega bo’lgan 2 – surada 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat. Muhammad Payg`ambar vafot etganidan so`ng xalifa Abu bakr davrida suralarni yoddan biladigan odamlar hayotligi vaqtida bu suralarning matnini to`plash zarurati tug`ildi va bu ish Payg`ambar hayotining so`nggi b е sh yil mobaynida uning kitobi bo`lib xizmat qilgan va ko`plab suralarni o`zi ham yoddan bilgan Zayd ibn Sobitga topshirildi. Ubarcha manbalardan yig`ilgan suralarning to`plamini tuzdi. Suralarning bu to`plami «Suhuf» (sahifalar) d е gan nom olgan. Bu to`plam Qur'onning Abu Bakr nusxasi ham d е yiladi. Halifa Usmon ibni Affon t е z fursat ichida Qur'oni karimning mufassal, bir butun kitob xolidagi nusxasini yaratishga amr etdi.Bu ish yana Zayd ibn Sobitga topshirildi. 651 yilda bu vazifa bajarildi. Yangi yaratilgan nusxa «Mushaf» 22 Ibn al - Asirning Rus tasviri asosan etnologik emas va alohida urf-odatlar yoki batafsil geografiya bilan bog'liq emas. Aksincha, u Kaspiy mintaqasiga bostirib kirgan va eng muhimi, Vizantiya imperiyasiga yollanma askar sifatida xizmat qilgan xalq sifatida ruslarning harbiy ahamiyatini tushuntiradi. Komildagi ruslarga bir qancha havolalar Vizantiya harbiy amaliyotlari bilan bog liq. ʻ Varangiylarning strategik ahamiyatini arablar al - Muqaddasiy (taxminan 945–1000) davridayoq tan olishgan, u ruslarni “ikki xil vizantiyaliklar” ( jinshon min ar- Rumiy ) deb ta riflagan edi. ʼ Komilda ruslar haqidagi birinchi ma'lumot 943 yilga oid ikkita yozuv bo'lib, ruslarning Kavkazga bosqiniga ishora qiladi. Ikkinchi yozuv 1071 yilgi Manzikert jangida Rusning ishtiroki bilan bog'liq. Tarixning katta qismi salib yurishlari davri bilan bog'liq; Bu qism DS Richards tomonidan uch jildda tarjima qilingan bo'lib, Imod ad - Din Zengiy , Nur ad - Din va Saladinlar davriga qadar salibchilarning kelishi haqida. Darhaqiqat, ibn al-Asirning salib yurishlari boshlanishi haqidagi tasviri, ayniqsa, salib yurishlarining boshlanishiga musulmonlar nuqtai nazaridan ma'lumot beradi. Ibn al-Asir salib yurishlarining boshlanishini siyosiy intriga muammosi va uning franklar istilosi nuqtai nazaridan tarixiy ahamiyatini, bor- yo‘g‘i uzluksiz sxemadagi bir voqea sifatida tavsiflaydi 1 . U 1085 - 86 - yillardagi voqealarning kelib chiqishini franklar Andalusiyadagi islom erlariga birinchi marta bostirib kirishi bilan bog'laydi va salib yurishlarini 1091-yilda Sitsiliyaning zabt etilishi bilan bog'laydi . Ibn al-Asir salib yurishining bevosita kelib chiqishi ortidagi siyosiy intrigani uchta manbaga bog'laydi: Rojer I , Fotimiylar va Vizantiya imperatori . Al - Asirning so'zlariga ko'ra, Rojer I Suriyaga bostirib kirishni manipulyatsiya qilgan va Bolduin boshchiligidagi salibchilar qo'shinlari tomonidan Quddusga yurish qilgan - bu 1 Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12, 7 sharqshunos S.Tornberg tomonidan nashr ettirilgan . Ibn al-Asir asarining arab tilidagi bir necha nashrlari ham mavjud. Ibn al-Asir “al-Komil fi-t-tarix” asarining eski o’zbek ilidagi to’liq tarjimasi mavjud bo’lib, 1901-1907-yillarda Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (1282-1328/1865-1910) boshchiligidagi bir guruh tarjimonlar tomonidan Ibn alAsir asarining 12 jildlik Misr nashri asosida amalga oshirilgan. Ushbu tarjimaning asl nusxasi va uning bir necha nusxalari O’zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik Instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Ibn al-Asirning asari alohida qismlarini tarjima qilish tadqiqotchi sharqshunoslarning e’tiborini avvaldan jalb etib kelgan. XIX asr oxiri XX asr boshlaridayoq Rossiyada Ibn al-Asir asarining alohida qismlari, xususan, mo’g’ullar bosqini tarixini V.Tizengauzen tarjima qilgan qismlari chop etilgan. Jazoir olimi Y.Fagnan Ibn al-Asir asarining mag’rib va Ispaniya tarixiga oid qismlarini fransuz tilidagi ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirdi. Ibn al-Asir asarining mo’g’ullargacha va mo’g’ullar davrni o’z ichiga olgan qismlarini 1904-yilda daniyalik olim I.Oystrap tadqiq etdi.1322/1904-1905-yilda turk olimi Sharaf ad-din tomonidan Ibn al-Asirning oilasi va uning ilmiy izlanishlari to’g’risidagi tadqiqotni nashr ettirdi . Ibn al-Asir asarining at-Tabariy tarixiy asari bilan bog’liqlik tomonlari nemis olimi K.Brokkelman tomonidan tadqid etildi. Ibn al-Asir asarining turkmanlar va Turkmaniston tarixiga oid qismlarini 1939- yilda rus sharqshunoslari I.Lemanov va S.Volin rus tiliga tarjima qildilar. 1940- yilda P.Juze asarning Ozarbajon tarixiga oid qismlarining ruscha tarjimasini nashr ettirdi. 1973-yilda K. Starkova qirg’izlar va Qirg’iziston tarixiga doir qismlarni ruschaga tarjima qildi. Ibn al-Asir tarixiy ma’lumotlarining manbalari haqida O.Frolova ilmiy izlanish olib bordi. Ibn al-Asir asarining so’nggi qismlarining manbalari va metodologiyasini 1982-yilda ingliz olimi D.Richards tadqiq qilgan. Ibn al-Asir asaridagi Tojikistonning Xo’jand shahri tarixiga oid qismlarini 1986- yilda A.Yo’ldashev tomonidan rus tilida chop ettirildi. Ibn al-Asir asarining Abu 35 - « Al-komil fit-tarix » asarini tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini o’rganish - Ibn al-Asir tomonidan « Al-komil fit-tarix »ning yaratilish tarixini o’rganish - « Al-komil fit-tarix »ga Ibn al-Asir tuzgan yordamchi ko‘rsatkichlarni aniqlash - Ibn al-Asir an’analarining davom ettirilishini o’rganish Mavzuning ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti sifatida « Al-komil fittarix » asari olingan. Mavzuning predmeti sifatida esa Ibn al-Asirning « Al- komil fit-tarix » asarini o’rganishdagi ahamiyati o’rganiladi. Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi. Asarning 133/750-751 yildan 625-628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga olgan qolgan qismlari shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib, shu bilan birga, u ishdagi P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z ustozining ko’rsatmalarini saqlagan holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan, shuningdek , butun asardagi nomlar, geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi 1 . Sh. Kamoliddin mazkur tadqiqotida 1883-1885 yillarda Misr nashriga asoslangan. Oldingi tadqiqotchilar tarjimalari, xususan, S.Tornbergning tanqidiy nashrlari yoritilgan. Asarning qolgan qismlari tarjimasida P.G. Bulgakov tomonidan foydalanilgan Misr nashri hamda S.Tornberg nashri va Ibn al-Asir asari tanqidiy matnining Bayrut nashriga asoslandi. Ibn al-Asirning asari ko’pgina yozma yodgorliklarga asoslangan bo’lib, o’z davridagi arab-musulmon manbalarida mavjud barcha tarixiy ma’lumotlar to’plami hisoblanadi. Xulosa Xulosa qilib aytganda kurs ishini yozish davomida Ibn al-Asir ning hayoti va ijodi hamda uning “Al komil fit-tarix” nomli shox asari haqida ko’plab malumotlarga ega bo’ldim. Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix” asari turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha o’rganilgan. Xususan, Ibn al-Asir “al-Komil fi-t- tarix” asarining bizgacha yetib kelgan qo’lyozma nusxalari asosida amalga oshirilgan to’liq tanqidiy matni 1851-1876 yillarda 14 jildda yevropalik 1 Ma драимов A., Фузаилова Г . Ma нбашунослик . – T.: Фан , 2007. B.66. 34 (839923), Is’hoq alIstahriy (850-934) va boshqalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini umummusulmon olami, arab xalifaligining bir qismi sifatida yoritganlar. Ular, asosan arab xalifaligini ikki qismga, ya’ni arab va ajam — g'ayri arabga ajratib o'iganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnahr - daryoning u yog'idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug'rofiy nom bizgacha yetib kelgan bo'lib, asosan arab mualliflari asarlarida istifoda etiladi. Arab tilidagi manbalarning xususiyatlari .Arab tilida yaratilgan tarixiy asariar yoki yozma yodgorliklar quyidagi umumiy xususiyatlaiga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo'lsa-da, barchasida umumiy tarixni qamrab olishga, ya’ni tarixni jahon tarixi sifatida idrok etishga, talqin qilishga intilish alohida sezilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida “Qur’oni karim” olinadi. Kitoblar ichida tarixchilar o'zlarining “Qur’oni karim”, hadislar va “Payg'ambarlar qissalari”, diniy rivoyatlami yaxshi bilishini namoish etishga va ulaidagi mashhur va ma’lum voqea, hodisa, rivoyat, aqidalardan unumli foydalanishga intilganlar. Arab tilidagi yozma manbalarning eng qadimgilari, asosan mumtoz yozuv turlaridan kufiyda ''Qur’oni karim” va tafsir, hadislar nasx, suls yozuvlarida bitilgan. XV asrdan so'ng iste’molga nasta’liq yozuvi kirgan. Alohida farmon va hujjatlar ta’liq yozuvida bitilgan. Tarixiy asariar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda matn an’anaviy Alloh hamdi - tahmid, payg'ambarimiz na’tlari, to'rt sahoba yoki sahobai roshidin ta’rifi kelib, undan so'ng asar kimga bag'ishlangan bo'lsa, odatda ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki hokimlar bo'lgan, o'sha homiylarga bag'ishlov-maqtov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o'zi haqida, qanday asar yozm oqchi ckanligi, uning nomi va asaming ixcham mazmuni yoki zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi. Asaming oxiridagi xotima - kolofonda esa, muallif asarini tugatibni uchun Allohga shukronalar keltirib, mazkur qo'lyozma asar va uning ushbu nusxasi, ko'chirilish joyi va tarixi, xattoti haqida ma’lumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Qur’oni karim” oyatlari va “Hadisi sharif” namunalari, odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siyoh 32 yillarda 14 jildda yevropalik sharqshunos S.Tornberg tomonidan nashr ettirilgan 1 . Ibn al-Asir asarining arab tilidagi bir necha nashrlari ham mavjud 2 . Ibn al-Asir “al- Komil fi-t-tarix” asarining eski o’zbek ilidagi to’liq tarjimasi mavjud bo’lib, 19011907-yillarda Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (1282-1328/1865-1910) boshchiligidagi bir guruh tarjimonlar tomonidan Ibn al-Asir asarining 12 jildlik Misr nashri asosida amalga oshirilgan. Ushbu tarjimaning asl nusxasi va uning bir necha nusxalari O’zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik Instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Ibn al-Asirning asari alohida qismlarini tarjima qilish tadqiqotchi sharqshunoslarning e’tiborini avvaldan jalb etib kelgan. XIX asr oxiri XX asr boshlaridayoq Rossiyada Ibn al-Asir asarining alohida qismlari, xususan, mo’g’ullar bosqini tarixini V.Tizengauzen tarjima qilgan qismlari chop etilgan. Jazoir olimi Y.Fagnan Ibn al-Asir asarining mag’rib va Ispaniya tarixiga oid qismlarini fransuz tilidagi ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirdi. Ibn al-Asir asarining mo’g’ullargacha va mo’g’ullar davrni o’z ichiga olgan qismlarini 1904yilda daniyalik olim I.Oystrap tadqiq etdi.1322/1904-1905-yilda turk olimi Sharaf ad-din tomonidan Ibn al-Asirning oilasi va uning ilmiy izlanishlari to’g’risidagi tadqiqotni nashr ettirdi. Ibn al-Asir asarining at-Tabariy tarixiy asari bilan bog’liqlik tomonlari nemis olimi K.Brokkelman tomonidan tadqid etildi. Ibn al-Asir asarining turkmanlar va Turkmaniston tarixiga oid qismlarini 1939- yilda rus sharqshunoslari I.Lemanov va S.Volin rus tiliga tarjima qildilar. 1940- yilda P.Juze asarning Ozarbajon tarixiga oid qismlarining ruscha tarjimasini nashr ettirdi. 1973-yilda K. Starkova qirg’izlar va Qirg’iziston tarixiga doir qismlarni ruschaga tarjima qildi. Ibn al-Asir tarixiy ma’lumotlarining manbalari haqida O.Frolova ilmiy izlanish olib bordi. Ibn al-Asir asarining so’nggi 1 Ibn el-Athir Chronicon quod perfektissimum inscribitur/ ed.C.J.Tomberg. Vol. I-XIV .Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876. 2 Xususan, Husayn-bek al –Hasani nashri.Misr, 1873; Ahmad al-Halabi nashri. Misr, 1884-1886; Bayrut nashri: Dar Sadir va Dar Bayrut, 1965; Izz ad-din Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al Jazari.AlKamil fi-t-tarix / Abu-l Fido “ Abd Allah al- Kadi (I-III jildlari) va Muhammad Yusuf ad- Daqiqi (IV-X jildlari). 10-jildlik. Bayrut, 1987. 13 Manguberdi” nomi bilan ikki marta nashr etilgan. Arab tilidagi muhim manbalardan yana biri Ibn al-Asir nomi bilan mashhur tarixnavis Izzaddin Abulhasan Ali ibn Muhammad al-Jaziriy raqam etgan “al-Komil fit-tarix” (Tarix haqida mukammal kitob) solnomasidir. Ibn al-Asir 1160-yilda Mesopotamiya (Ikki daryo oralig’i) da yirik amaldor oilasid dunyoga keladi, umrining qo’l qismini Dajla (Tigr) daryosi bo’yidagi Mo’sul shahrida o’tkazib, 1233-yilda shu yerda olamdan o’tadi. U Arabiston, Suriya, Falastin mamlakatlari bo’ylab sayohatlarga chiqib, bo’lajak shoh asari uchun ma'lumotlar to’playdi. Ibn al-Asir bir muddat ayyubiylar sulolasining asoschisi Salohiddin Yusuf ibn Ayyub (1171-1193) xizmatida bo’lgan va 1188-yilda uning salibchilarga qarshi janglarida ham ishtirok etgan. “Al-Komil fit-tarix» Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari tarixining islom tarqalishidan to 1231-yilgacha bo’lgan davridan bahs yurshuvchi eng qimmatli manbalardan biri sanaladi. O’n ikki jilddan iborat bu hajmdor asarning oxirgi jildidan mo’g’ullar bosqini bilan bog’liq voqealar bayoni ham joy olgan. Muallif Jaloliddinning faoliyatiga keng o’rin ajratadi va ko’pincha o’zining muhim va aniq ma'lumotlar bilan boshqa manbalarni sezilarli darajada to’ldiradi. Solnoma matni bir necha bor nashr etilgan. Ayrim tillarga qilingan parcha tarjimalar ham mavjud. Asar O’rta Osiyo tarixiga oid qismining P. Bulgakov bajargan rus tiliga tarjimasi 2006 yili Toshkentda Sh. Kamoliddinov tomonidan nashr etildi. Asar XX asr boshlarida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Feruz (hukmronlik davri: 1865- 1910) farmoyishi bilan to’laligicha o’zbek tiliga tarjima qilindi. Oxirgi jild tarjimoni Domullo Otajon xoja ibn Qalandar xoja oxund Xorazmiydir. Ibn al-Asirning (1160-1234) “Al-komil fit-tarix” (Mufassal tarix) asari Sharq mamlakatlari xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda alohida ahamiyat kasb etadi 1 . Asar 12 jilddan iborat bo’lib, dunyoning «yaratilishi»dan to 1231 - yilga qadar Sharq mamlakatlarida bo’lib o’tgan ijtimoiy- siyosiy voqealarni 1 Крымский А.Е. История арабов и арабский литературы. С.2. М., 1911-1913. 21

Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix asari

Купить