Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	219.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Февраль 2025
Расширение	doc
Категория	История

Ibn аn-Nаdim «Kitоb аl-fihrist» аsаri mаnbа sifаtidа

asar algebra sohasidagi birinchi muhim qo‘llanma bo‘lib, matematikaga oid yangi
yondashuvlarni ilgari surdi. Al-Khvarizmi algebraning asosiy nazariyalarini
shakllantirgan va bu ilmiy kashfiyotlar nafaqat islom ilm-fanining rivojlanishiga,
balki Yevropa matematikasining rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Uning nomi
«algebra» so‘zining kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Ibn Khaldunning
«Muqaddima» asari, tarixshunoslik, ijtimoiy ilm-fanlar va iqtisodiyotning
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Ibn an-Nadim, Ibn Khaldunning tarixiy
tafakkuri va ijtimoiy tizimlarni tahlil qilishdagi muvaffaqiyatini yuqori baholagan.
Ibn Khaldun tarixni, jamiyatni va iqtisodiyotni ilmiy asosda tahlil qilishga harakat
qilgan. U sotsiologiya va tarixshunoslikning asoschilaridan biri sifatida tanilgan.
Uning asarlari zamonaviy tarixshunoslik va sotsiologiya ilmiga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Al-Rozi, islom tibbiyotining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, Ibn
an-Nadim uning «Al-Havi» (Tibbiyotning umumiy qo‘llanmasi) asarini keltiradi.
Al-Razi ilmiy tibbiyot sohasida ko‘plab yangiliklarni taklif etgan va tibbiy
amaliyotda katta o‘zgarishlarni amalga oshirgan. Al-Razi tibbiyot, farmakologiya
va mikrobiologiya sohalarida ilmiy yutuqlarga erishgan. Uning ishlarida
kasalliklarning sabablarini va davolash usullarini ilmiy yondashuvda tahlil qilishda
katta yutuqlar bo‘lgan.
Al-Biruni, astronomiya, geografiya va matematika sohalarida ko‘plab
tadqiqotlar olib borgan va Ibn an-Nadim uning ilmiy ishlarini yoritgan. Al-Biruni
o‘zining astronomik va geodezik tadqiqotlari bilan mashhurdir. Al-Biruni, o‘zining
astronomik kuzatuvlari, yerning radiusini aniqlashdagi ilmiy yondashuvi va
individial tajriba asosida amalga oshirgan kashfiyotlari bilan tanilgan. Uning
ishlari, matematik va ilmiy uslubning rivojlanishida katta ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-
Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrining eng yirik yozuvchilarini va ilm-
fan yutuqlarini jamlab, ularning tarixiy va ilmiy ahamiyatini ta’kidlaydi.
Avitsenna, Al-Farobi, Ibn Rushd, Al- Xo r a zmi y , Ibn Khaldun, Al-Razi, Al-Biruni
kabi olimlar, islom ilm-fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan va ularning
asarlari nafaqat o‘sha davrda, balki keyinchalik butun dunyoda ilmiy va madaniy
24

Quyida Ibn an-Nadimning adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va tasniflashdagi
o‘rni haqida batafsil tahlil keltirilgan. Ibn an-Nadim, «Kit о b al-Fihrist» asarini
yaratishda, o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy va adabiy manbalarni to‘plashga
katta ahamiyat bergan. U juda ko‘p turdagi asarlarni – falsafiy, tarixiy, ilmiy,
adabiy va diniy – alifbo tartibida jamlagan. Bu tizimlashtirish, ilm-fan tarixini
o‘rganish uchun katta imkoniyatlar yaratdi va kelajak avlodlarga ilmiy merosni
yetkazishning samarali vositasi bo‘ldi. Ibn an-Nadim, yozuvchilarni tasniflashda
ham o‘zining ilmiy yondashuvini namoyon etdi. U yozuvchilarning ismlarini alifbo
tartibida taqdim etish orqali, har bir yozuvchi va uning asarlari haqida qisqacha
ma’lumotlar keltirdi. Bu, ilmiy tadqiqotchilar uchun muhim manba bo‘lib, ularning
asarlarini va ularning ilmiy g‘oyalarini o‘rganishni osonlashtirgan. Ibn an-
Nadimning bu usuli ilmiy an’analarni saqlashda va tasniflashda muvaffaqiyatli bir
model yaratdi. Ibn an-Nadim, nafaqat yozuvchilarni, balki ularning asarlarini ham
janrlarga ajratgan. Masalan, u falsafa, tibbiyot, astronomiya, adabiyot, tarix,
mantiq va boshqa ilmiy sohalarga oid asarlarni alohida ajratgan. Har bir ilmiy soha
bo‘yicha eng muhim asarlar, ularning mualliflari va mazmuni haqida qisqacha
tavsiflar berilgan. Bu tasniflash, o‘z navbatida, ilmiy tadqiqotchilar uchun ushbu
sohalarni izlashda katta yordam beradi. Ibn an-Nadimning manbalarni to‘plash va
tasniflashdagi metodologiyasi juda puxta va ilmiy edi. U faqat adabiyot yoki ilm-
fan sohalari bilan cheklanib qolmagan, balki madaniyatlararo aloqalar va ilmiy
g‘oyalarning birlashishini ko‘rsatishga harakat qilgan. Masalan, Ibn an-Nadim
islomdan oldingi madaniyatlarning ilmiy merosini ham o‘z asarida keltirgan.
Yunon, Rim, hind va boshqa madaniyatlar tomonidan yozilgan asarlarni ko‘rib
chiqib, ularni islom ilm-fani bilan bog‘lab, o‘zining tasniflash tizimini yaratgan.
Bu yondashuv ilmiy an’analararo aloqalarni aks ettirgan va ilm-fanning o‘zaro
bog‘liqligini ko‘rsatgan. Ibn an-Nadim, manbalarni to‘plashda nafaqat adabiy va
ilmiy g‘oyalarni saqlab qolishga intildi, balki ularning ilmiy va madaniy
ahamiyatini ham ta’kidladi. Har bir asarning mazmuni va yozuvchining ilmiy
g‘oyalari haqida qisqacha ma’lumot berish orqali, Ibn an-Nadim o‘z davrining
ilmiy va madaniy yutuqlarini yashirishga yo‘l qo‘ymadi. Bu ma’lumotlar, o‘z
19

o‘zgarishi va rivojlanishiga ta’sir etgan bir qator yozuvchilarni o‘z asarida yoritgan
va shu tariqa, ilmiy yutuqlarni tushunishdagi asosiy kontseptual yondashuvlarni
shakllantirdi. Ibn an-Nadimning asarida ilmiy metodlar va tahlil uslubi ham
diqqatga sazovordir. U asarlardagi ilmiy g‘oyalarni o‘zaro tahlil qilish, taqqoslash
va kritik yondashuvlarni qo‘llash orqali ilmiy bilimlarning rivojlanishiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Asardagi ilmiy metodologiya, asarlarni tasniflashda va ular orasida
ilmiy munosabatlarni o‘rnatishda juda samarali bo‘ldi.
Ibn an-Nadim, asarida islom olamidagi ilmiy va madaniy aloqalar haqida
ham batafsil yozgan. U, islom ilm-fanining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan
aloqalarini ko‘rsatib, ilm-fan va madaniyatlararo almashuvning ahamiyatini
ta’kidladi. Ayniqsa, islomning yunon, hind va boshqa qadimiy sivilizatsiyalar bilan
aloqalari, ilmiy va madaniy an’analar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar «Kit о b al-
Fihrist»da yaxshi yoritilgan. «Kit о b al-Fihrist» ilmiy tadqiqotlar uchun o‘zining
keng qamrovli va tizimli tavsifi bilan juda katta ahamiyatga ega. U faqatgina
tarixiy ma’lumotlarni jamlamagan, balki ularning ilmiy ahamiyatini va madaniy
kontekstini ham yoritgan. Bu esa keyinchalik ilmiy tadqiqotlar uchun foydali
manba bo‘lib xizmat qiladi. Ibn an-Nadimning ilmiy tadqiqotlar uchun yaratgan bu
tizimlashtirilgan yondashuvi, ilm-fan va madaniyatni chuqurroq tushunish
imkonini berdi.
Ibn an-Nadim ilmiy tadqiqotlarda yangi yondashuvni joriy etdi. Uning asari
ilmiy va madaniy yutuqlarni faqat tavsiflashni emas, balki ularni tizimli ravishda
taqdim etishni ham o‘z ichiga oladi. Bu, ilmiy izlanishlarni rivojlantirishda yangi
metodologiyalar va yangi yondashuvlarni kiritishda muhim rol o‘ynagan. Ibn an-
Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘zining ilmiy tadqiqotlar va adabiyotga
bo‘lgan ta’siri bilan nafaqat o‘z zamonidagi ilm-fan, balki keyinchalik ilmiy
rivojlanishda ham katta rol o‘ynadi. Asar, ilmiy va madaniy tarixni tizimli ravishda
jamlab, ilmiy metodologiya va tahlilni yangicha shaklda taqdim etdi. Shu tariqa,
Ibn an-Nadimning asari ilm-fan, adabiyot va madaniyatga ta’sir qilgan yirik ilmiy
meros sifatida qadrlanadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘rta asr
islomiy madaniyatining ilmiy jihatlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
26

yashagan olimlarning fikrlarini jamlab, ularning ilmiy yo‘nalishlari va ishlarini
tizimli ravishda ko‘rsatgan.
Ibn an-Nadimning asarida juda ko‘p kitoblar, shu jumladan, o‘sha davrda
keng tarqalgan, hatto yirik kutubxonalar bilan aloqada bo‘lgan asarlar haqida ham
so‘z boradi. Asar orqali o‘sha davrda mavjud bo‘lgan ilmiy merosni tiklash va uni
keyingi avlodlarga etkazish mumkin bo‘ldi.
«Kit о b al-Fihrist» islomiyat tarixidagi eng muhim adabiy va ilmiy
manbalardan biri bo‘lib qolgan. Bu asar orqali nafaqat musulmon olimlari, balki
yunon, rim, hind va boshqa millatlarning ilmiy meroslari ham birlashtirilgan. Ibn
an-Nadimning ro‘yxati yordamida islomiy ilm-fanning qanday shakllanib,
rivojlanayotganini va boshqa xalqlarning ta’siri qanday bo‘lganini yaxshiroq
tushunish mumkin.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘zining keng qamrovli va chuqur
ilmiy mazmuni bilan insoniyatning ilmiy merosini saqlab qolishda muhim rol
o‘ynadi. Bu asar nafaqat islomiy ilm-fan tarixini o‘rganishga qiziquvchilar uchun,
balki adabiyot va tarix fanlarini o‘rganayotganlar uchun ham qimmatli manba
hisoblanadi. Ibn an-Nadim o‘zining asarida o‘z zamonasining barcha eng yirik
ilmiy yutuqlarini jamlagan va ularni tizimli ravishda taqdim etgan, bu esa uning
ilmiy salohiyatini va madaniyatga qo‘shgan hissasini yana bir bor isbotlaydi.
35

II.BOB. «KIT О B AL-FIHRIST» ASARINING O‘RTA ASR ISLOMIY
MADANIYATIDAGI O‘RNI
II.1. Islom dunyosidagi ilmiy an’analar va boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan
aloqalar
«Kitоb al-Fihrist»ning eng katta ahamiyati shundaki, u o‘z davridagi ilmiy
ma’lumotlarni tizimli tarzda yig‘ish va tasniflash jarayonini amalga oshirgan. Ibn
an-Nadim asarida adabiyot, falsafa, ilm-fan, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha
yozilgan asarlarni alifbo tartibida taqdim etgan. Bu, ilmiy asarlar va yozuvchilarni
izlashni ancha osonlashtirgan va ilmiy izlanishlar uchun muhim manba yaratgan.
Asar orqali, zamonasi uchun yangi ilmiy tizim yaratilib, ilmiy materiallarni
to‘plash va tasniflashning metodologiyasi shakllangan. Ibn an-Nadimning asari,
islom ilm-fanining yirik yutuqlarini saqlashga xizmat qilgan. U o‘z asarida ko‘plab
yozuvchilar va ularning ilmiy ishlari haqida qisqacha tavsiflar keltiradi, bu esa
o‘rta asr islom ilm-fanining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishga yordam beradi.
Asarda keltirilgan ilmiy yondashuvlar, nazariyalar va uslublar islom ilm-fanining
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning tasniflash usuli ilmiy va
madaniy an’analarni o‘zida aks ettirgan va ularni kelajak avlodlarga yetkazishning
muhim vositasi bo‘lgan. Ibn an-Nadim «Kit о b al-Fihrist»da turli ilmiy sohalar
(falsafa, matematika, tibbiyot, astronomiya va boshqalar)ni taqdim etib, ularning
o‘zaro aloqalarini ham ko‘rsatgan. Masalan, u falsafa va ilmiy texnologiyalar
orasidagi bog‘lanishlarni yoritgan, shuningdek, islomiy ilm-fanning boshqa
madaniyatlar bilan aloqalarini ham ko‘rsatgan. Bu ilmiy sohalarning bir-biri bilan
bog‘liqligini ko‘rsatish orqali Ibn an-Nadim ilm-fan tarixining ko‘plab yirik
yutuqlarini birlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Bu yondashuv ilmiy tadqiqotlarda
o‘zaro aloqalarga asoslangan izlanishlarni rag‘batlantirgan. Ibn an-Nadimning
«Kit о b al-Fihrist» asari ilmiy tadqiqotchilar uchun katta ahamiyatga ega, chunki u
o‘z davrining ilmiy merosini yig‘ib, tasniflagan va muhim ilmiy manba sifatida
foydalanish imkoniyatini yaratgan. Asarda keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlar,
ilm-fan tarixini o‘rganishdagi manbalar sifatida hozirgi kunda ham dolzarbdir. Ibn
an-Nadimning ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi, uning asarini ilmiy
17

zamonida ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga xizmat qilgan. Ibn an-
Nadimning manbalarni to‘plash va tasniflashdagi asosiy maqsadlaridan biri ilmiy
merosni kelajak avlodlarga yetkazish edi. Uning asari o‘rta asr islom ilm-fanining
eng muhim asarlarini birlashtirib, ularni saqlab qolishga xizmat qilgan. Ibn an-
Nadim nafaqat o‘z davrining ilmiy merosini jamladi, balki uning asari zamonaviy
ilm-fan uchun ham qimmatli manba bo‘lib qolmoqda. Bu, uning asarini ilmiy
tarixni o‘rganish uchun muhim vosita qilib qo‘yadi. Ibn an-Nadim adabiy va ilmiy
manbalarni to‘plashda o‘ziga xos usulni yaratgan. Uning ilmiy yondashuvi nafaqat
tizimlashtirish va tasniflash, balki ilm-fan va madaniyatlarni yaxlit bir tizim
sifatida ko‘rishdan iborat edi. Bu usul, ilmiy merosni to‘plash va saqlashda yangi
bir yondashuv yaratdi va ilmiy tadqiqotlarda yangi usullarni ishlab chiqishga
yordam berdi. Ibn an-Nadimning adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va
tasniflashdagi o‘rni juda katta. Uning «Kit о b al-Fihrist» asari ilm-fan tarixida
yangi metodologiyani yaratgan va ilmiy merosni tizimli ravishda saqlashga xizmat
qilgan. Ibn an-Nadimning tasniflash uslubi, nafaqat o‘z davrining ilmiy va
madaniy yutuqlarini saqlash, balki ilm-fan va madaniyatlararo aloqalarni
ko‘rsatishda ham muhim ahamiyatga ega. Uning asari hozirgi zamon ilmiy
tadqiqotlarida muhim manba sifatida xizmat qilmoqda va ilm-fan tarixining eng
qimmatli asarlaridan biri hisoblanadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari
orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish, tarixiy
va madaniy merosni chuqurroq tushunish uchun juda muhim manba hisoblanadi.
Asar, o‘z davrining ilmiy g‘oyalari, adabiy va ilmiy faoliyatlari, madaniy
o‘zgarishlari va ularning tarixi haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Ibn
an-Nadim, ilm-fan, adabiyot, falsafa, tarix, tibbiyot, astronomiya, va boshqa
ko‘plab sohalarda o‘z davrining yirik yutuqlarini tasniflagan va ular haqida
qisqacha tavsiflar keltirgan. Quyida, Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom
dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganishning ba’zi muhim jihatlari
keltirilgan. 8
8
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
20

IBN АN-NАDIM «KITОB АL-FIHRIST» АSАRI MАNBА SIFАTIDА
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING MANBA SIFATIDA AHAMIYATI .................... 5
I.1. Ibn an-Nadimning hayoti, ilmiy faoliyati va ilm-fanga qo‘shgan hissasi ................................. 5
I.2. «Kitоb al-Fihrist»ning bo‘limlari, har bir bo‘limning o‘ziga xosligi ...................................... 11
II.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING O‘RTA ASR ISLOMIY MADANIYATIDAGI
O‘RNI ............................................................................................................................................ 17
II.1. Islom dunyosidagi ilmiy an’analar va boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalar .............. 17
II.2. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni
o‘rganish ........................................................................................................................................ 25
XULOSA ....................................................................................................................................... 34
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 36

metodologiya orqali ilm-fan va madaniyatlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatgan
va ilmiy tafakkurning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asaridagi metodologiya va tahliliy
uslub, asarning ilmiy qimmatini oshirib, uning ilmiy tadqiqotlar va adabiyotga
qo‘shgan hissasini yanada chuqurlashtiradi. Ibn an-Nadim, asarda ishlatgan ilmiy
metod va uslublari orqali, yozuvchilar va ularning asarlari haqidagi bilimlarni
tartibga solishga muvaffaq bo‘ldi. Asar orqali ilmiy tasniflash va tahlil qilish, o‘rta
asr islom ilm-fanining turli sohalarini tizimli ravishda o‘rganishga yordam beradi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, ilmiy metodologiya va
tasniflashdagi noyob yondashuvi bilan ajralib turadi. Asar, ilmiy yondoshuvning
bir qator tamoyillarini o‘z ichiga oladi. Ibn an-Nadim asaridagi barcha
ma’lumotlarni alifbo tartibida joylashtirish orqali, o‘qish va izlashni
osonlashtirgan. Bu uslub, ilmiy va adabiy manbalarni tasniflashda juda qulay
bo‘lgan va ma’lumotlarni tezda topishga yordam beruvchi metod hisoblanadi. Ibn
an-Nadim, yozuvchilar va ularning asarlarini turli guruhlarga ajratgan. U, adabiyot,
falsafa, ilmiy texnologiya, tibbiyot, matematika kabi turli sohalarni bir-biridan
farqlab, har bir bo‘limga alohida e’tibor berib, tasniflashni amalga oshirgan. Ibn
an-Nadim asarida, yozuvchilar va ularning asarlarining qisqacha tafsifi va
izlanishlari ham mavjud. U, har bir yozuvchining asarini tahlil qilish va unga
qisqacha izoh berish orqali, o‘quvchiga ularning ilmiy ahamiyatini yaxshiroq
tushunishga yordam beradi.
Asarda keltirilgan yozuvchilar va ularning asarlariga oid qisqacha tavsiflar,
faqatgina ilmiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodologiya sifatida emas, balki
o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini ko‘rsatadigan tarixiy manba sifatida ham
muhimdir. Ibn an-Nadim, har bir yozuvchining asariga qisqacha izoh berish orqali,
o‘qish uchun qimmatli yo‘l-yo‘riq beradi. Ibn an-Nadim, asarlarga oid tavsiflarda,
asarlarning ilmiy ahamiyati, yozuvchining o‘ziga xos uslubi, ilmiy yutuqlari va
ularga qo‘shgan hissalarini keltiradi. Bu tafsiflar, ilmiy tadqiqotlarda o‘rganish
uchun zarur bo‘lgan axborotlarni beradi. Ibn an-Nadimning qisqacha tavsiflari,
o‘rta asr ilm-fani va madaniyatiga oid muhim kontekstni ham taqdim etadi.
31

Ijtimoiy fanlar bo‘limi, ayniqsa siyosatshunoslik, ijtimoiy tuzumlar, huquq
va ijtimoiy tuzilmalarni o‘rganishga qaratilgan. Bu bo‘limda islomiy ijtimoiy tizim
va fiqhga oid asarlar yoritiladi. Ibn an-Nadim, ijtimoiy va huquqiy tizimlar haqida
qisqacha tavsiflar beradi. Ayniqsa, islomiy huquq va ijtimoiy tartiblarga oid ilmiy
asarlar haqida ma’lumotlar mavjud. Siyosiy masalalar, hukumat va davlat
tuzilmalariga oid asarlar va ular haqida yozilgan yirik kitoblar tahlil qilinadi.
Ijtimoiy fanlar bo‘limi, islom jamiyatining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
jihatlarini yoritadi va tarixiy voqealar bilan bog‘lab tushuntiradi. Din, fiqh, hadis
va tafsir (qur’on ma’nosini tushunish) sohalari haqida ma’lumotlar ham mavjud.
Bu bo‘limda diniy ilm-fan va uning tafsiri haqida asarlar tasniflanadi. Ibn an-
Nadim, hadis ilmi va Qur’on tafsiri bo‘yicha mavjud asarlar haqida qisqacha
ma’lumot beradi. Islom diniy yozuvchilari va ularning asarlari haqida tafsilotlar
keltirilgan.
«Kit о b al-Fihrist» asari juda boy va ko‘p qirrali bo‘lib, unda adabiyot, ilm-
fan, falsafa, tarix, ijtimoiy fanlar va boshqa sohalarda mavjud bo‘lgan eng muhim
asarlar jamlangan. Ibn an-Nadim, har bir bo‘limda yozuvchilar, ilmiy va adabiy
yo‘nalishlar haqida ma’lumot berish orqali, o‘z davrining ilmiy va madaniy
merosini saqlashga harakat qilgan. Bu asar nafaqat o‘sha davr, balki zamonaviy
ilmiy tadqiqotlar uchun ham juda muhim manba hisoblanadi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan alifbo tartibi ilmiy
va madaniy jihatdan muhim o‘ringa ega. Uning asarida alifbo tartibida tasniflangan
ma’lumotlar quyidagi jihatlardan muhim ahamiyatga ega. Alifbo tartibi Ibn an-
Nadimning ilmiy tasniflash usulining asosiy yondashuvi bo‘lib, ma’lumotlarni
tartibga solish, kategoriyalarga ajratish va oson topish imkoniyatini yaratadi.
Asarda ishlatilgan alifbo tartibi asosan ilmiy asarlar, yozuvchilar, ilmiy sohalar va
ularning yondashuvlarini izchil tarzda tartibga solishga xizmat qiladi. Bu tartib,
o‘qiydiganlarga ma’lumotlarni tezda izlash va oson topish imkoniyatini beradi. Ibn
an-Nadim alifbo tartibini faqat praktika uchun emas, balki ilmiy yondashuvni
shakllantirish uchun ham ishlatgan. Alifbo tartibidagi tasniflash asarlarning
qisqacha tavsiflari bilan birga, ilm-fan, adabiyot va falsafaning turli sohalarini
13

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I O zbekiston Respublikasi prezidentining asarlariʻ
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. – B.30.
II Asosiy adabiyotlar
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Fihrist
2. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?
ysclid=m71gc4eeap292110130
3. https://ru.frwiki.wiki/wiki/Kitab-al-Fihrist
4. https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf
5. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?
ysclid=m71ghagvtv269824431
36

XULOSA
Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari (to‘liq nomi: Kitоb al-Fihrist al-
`Ilm wa al-Adab), 10-asrning boshlarida, ya’ni X asrning o‘rtalarida yozilgan arab
klassik manba hisoblanadi. Bu asar, Islom ilm-fani va madaniyatining eng yirik
yodgorliklaridan biri bo‘lib, o‘zida o‘sha davrda mavjud bo‘lgan asarlar va
ularning yozuvchilarini tizimli ravishda ro‘yxatga oladi. Ibn an-Nadimning bu
asari ko‘plab musulmon olimlarining asarlarini jamlashda muhim rol o‘ynagan.
«Kit о b al-Fihrist» asarining nomi o‘z-o‘zidan uning mazmunini aks ettiradi:
«Fihrist» arab tilida «ro‘yxat» yoki «indeks» degan ma’noni anglatadi. Asarda Ibn
an-Nadim o‘z davridagi kitoblar, asarlar va ularga aloqador mualliflarni tartibga
solgan. Asar 10 bobdan iborat bo‘lib, ularning har biri turli sohalarga oid ilmiy va
adabiy asarlarga bag‘ishlangan. Bu bo‘limda arab adabiyotining turli janrlari,
she’riyat, proza va boshqa adabiy shakllar to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Ibn an-
Nadim o‘z asarida qadimgi yunon-falsafiy an’analari va ularning islom falsafasiga
qanday ta’sir ko‘rsatgani haqida so‘zlaydi. Shuningdek, u islom dini va uning
tafsiri bilan bog‘liq kitoblar haqida ham so‘z yuritadi. Tibbiyot, astronomiya,
geometriya va boshqa tabiiy fanlar bo‘yicha asarlar keltirilgan. Islom tarixining
muhim sahifalari, tarixchilar va ularning asarlari haqida ham ma’lumot berilgan.
Shuningdek, Ibn an-Nadim asarida turli sohalarda yozilgan ko‘plab asarlar,
ularning mualliflari, ularning ilmiy yutuqlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Bu,
ayniqsa, ilm-fan va madaniyat tarixiga qiziquvchilar uchun qimmatli manba
hisoblanadi. Asar, aslida, faqat ro‘yxatlar bilan cheklanib qolmaydi, balki har bir
muallifning ishlarini va uning muhimligini yoritish bilan ilmiy tahlil va sharhlar
ham beradi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrida nafaqat ilmiy manba,
balki islom madaniyati va ilm-fanining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan asar
bo‘ldi. Asar asosan ilmiy merosni saqlab qolishga, ilm-fan sohalaridagi bilimlarni
birlashtirishga qaratilgan. Shuningdek, bu asar orqali Ibn an-Nadimning o‘z
zamonasi haqida ham qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. U, o‘z davrida
34

yozuvchilar va ilmiy asarlar haqida berilgan qisqacha tavsiflar ilmiy va madaniy
merosni to‘plash va tizimlashtirishdagi katta ahamiyatga ega. Ibn an-Nadim ushbu
asarda, o‘z zamonidagi eng muhim yozuvchilar, ularning asarlari va ilmiy
g‘oyalari haqida batafsil ma’lumotlar taqdim etadi. Quyida bu tavsiflarning muhim
jihatlari keltirilgan.
Ibn an-Nadim asarida ko‘plab islomiy va islomdan oldingi yozuvchilar,
shuningdek, falsafa, ilm-fan, tarix, adabiyot va boshqa sohalardagi muhim shaxslar
haqida ma’lumotlar taqdim etilgan. Har bir yozuvchining ilmiy sohadagi o‘rni va
yutuqlari qisqacha bayon qilingan. Ularning asarlari va ularning fikrlariga oid
tafsiliy ma’lumotlar keltirilgan. Al-Kindi – falosof va ilm-fan sohasida muhim
ishlar qilgan shaxs sifatida tavsiflanadi. Ibn an-Nadim uning «Falsafiy asarlar»ni
ta’kidlaydi, shuningdek, Al-Kindining o‘zining ilmiy metodologiyasiga ham
alohida e’tibor qaratiladi. Al-Farobiy – uning mantiq, falsafa va musiqaga oid
asarlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Ibn an-Nadim Al-Farabining fikrlarining
ilmiy asarlar va madaniyatdagi ta’sirini ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim, yozuvchilarning
asarlarini tasniflashda ularning ilmiy sohalari va janrlariga qarab tasniflaydi.
Asarlarning tavsiflari qisqa, lekin muhim va yorituvchi bo‘lib, har bir asarning
ilmiy ahamiyatini ochib beradi. «Kit о b al-Fihrist» o‘zida ko‘plab falsafiy, ilmiy,
adabiy, tibbiyot, matematik, tarixiy va diniy asarlarni o‘z ichiga olgan. Masalan,
Ibn an-Nadim Aristotelning «Metafizikasi», Ptolomeyning «Geografiya»si kabi
yirik asarlar haqida ham qisqacha tavsiflar keltiradi. Al-Razi – tibbiyot sohasidagi
buyuk yozuvchi sifatida keltiriladi, uning «Kit о b al-Mansuriy» (tibbiyot haqidagi
asari) haqida qisqacha tavsif beriladi, unda uning tibbiyot va alohida nazariyalariga
bo‘lgan ta’siri ta’kidlanadi. Al-Bukhari va Muslim – hadis to‘playuvchilar sifatida,
Ibn an-Nadim ularning «Sahih al-Bukhari» va «Sahih Muslim» kabi asarlari haqida
qisqacha ma’lumotlar keltiradi.
Ibn an-Nadimning yozuvchilar va asarlarga berilgan qisqacha tavsiflari faqat
ilmiy g‘oyalarni yoritish bilan cheklanmaydi, balki ilm-fan, madaniyat, tarix, va
falsafa sohalaridagi aloqalarni ko‘rsatadi. U o‘z asarida nafaqat ilmiy tavsiflar,
balki shuningdek, yozuvchilarning o‘zaro aloqalari, ta’sirlari va o‘z zamonidagi
15

ilmiy muhitga qanday ta’sir ko‘rsatganligi haqida ham fikr yuritadi. Ibn an-
Nadimning asarida keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlarning tavsiflari
metodologik jihatdan ham qiziqarli. U asarlarga qisqacha tavsif berish orqali ilmiy
sohalarni tartibga solish va ilmiy izlanishlar uchun yangi yo‘nalishlarni ochadi.
Yozuvchilar va ularning asarlarini alifbo tartibida joylashtirish ilmiy va madaniy
tarixni qayd qilishda samarali vosita bo‘lgan. Bu usul ilm-fanning rivojlanishida
katta ahamiyatga ega, chunki u ilmiy g‘oyalar va adabiyotlar tarixini tizimli
ravishda o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Ibn an-Nadimning asaridagi yozuvchilar
va ilmiy asarlarning tavsiflari nafaqat o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini
aks ettiradi, balki o‘sha davrdagi ilmiy muhitni va madaniyatlararo aloqalarni ham
yoritadi. Misol uchun, u Islom, yunon, hind va rim madaniyatlari o‘rtasidagi ilmiy
aloqalarni ko‘rsatish orqali, ularning o‘zaro ta’siri haqida ma’lumot beradi. Bu
tavsiflar o‘z davrining ilmiy ahamiyatini ko‘rsatadi va hozirgi tadqiqotchilarga
o‘sha davr ilm-fanining rivojlanish jarayonini tushunishga yordam beradi.
«Kit о b al-Fihrist» asarida yozuvchilar va ilmiy asarlar haqida berilgan
qisqacha tavsiflar, Ibn an-Nadimning ilm-fan va madaniyat tarixini
tizimlashtirishdagi yuksak mahoratini ko‘rsatadi. U nafaqat yozuvchilarning ilmiy
ishlari haqida ma’lumot beradi, balki ilm-fan, madaniyat va tarixni bir butun
sifatida taqdim etadi. Bu tavsiflar ilmiy manba sifatida juda qiymatli bo‘lib, ular
o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini tushunish uchun muhim vosita
hisoblanadi. 7
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom ilm-fanining rivojiga juda
katta hissa qo‘shgan muhim manba hisoblanadi. Asar, nafaqat o‘z davrining ilmiy
va madaniy merosini jamlash, balki ilm-fan tarixini yoritish va tizimlashtirishdagi
ahamiyati bilan ham alohida e’tiborga loyiq. Uning ilm-fan rivojiga qo‘shgan
hissasi quyidagi jihatlardan iborat.
7
https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf
16

zamonidagi ilm-fan va madaniyatni tizimli ravishda yoritgan, balki islom
dunyosining boshqa madaniyatlar bilan o‘zaro aloqalarini, ilmiy an’analarini ham
o‘zida aks ettirgan. Ibn an-Nadim, asarida ilmiy va madaniy almashuvni ko‘rsatish
orqali, ilm-fan va madaniyatlarning rivojlanishiga bo‘lgan ta’sirlarni tahlil qilishga
imkon beradi. Shu tariqa, Ibn an-Nadimning asari o‘rta asr islomiy madaniyatining
boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalarini o‘rganish uchun muhim vosita
bo‘lib xizmat qiladi. Islom dunyosining ilmiy va madaniy aloqalari, o‘rta asrlarda,
turli madaniyatlar bilan bo‘lgan intensiv aloqalar orqali rivojlangan. Islom olami,
o‘zining ilmiy va madaniy taraqqiyoti uchun ko‘plab qadimiy madaniyatlardan,
xususan, yunon, hind va fors madaniyatlaridan katta ta’sir olgan. Ibn an-Nadim,
«Kit о b al-Fihrist» asarida bu aloqalarni va ilmiy an’analarni o‘rganish va taqdim
etish orqali, islom olamining ilmiy rivojlanishidagi madaniyatlararo bog‘liqlikni
ko‘rsatadi.
Islom ilm-fanida yunon falsafasi va ilm-fanining katta roli bor. Ayniqsa,
Aristotel, Platon, Galiley, Ptolemey kabi yunon olimlarining asarlari islomiy ilm-
fan rivojida muhim ahamiyatga ega. Ibn an-Nadim, o‘z asarida, yunon olimlarining
ishlarini o‘rganib, ularning islom olamidagi ta’sirini yoritadi. Masalan, Avitsenna
(Ibn Sino) Aristotelning falsafasini o‘z asarlarida keng qo‘llagan. Ibn an-Nadim,
Avitsennaning ilmiy ishlari haqida qisqacha tavsiflar berib, uning yunon ilmiga
ta’sirini ko‘rsatadi. Hindistonning ilmiy va madaniy an’analari ham islom
dunyosida katta ta’sirga ega bo‘lgan. Hind raqam tizimi, algebra, astronomiya va
tibbiyot kabi sohalarda hind ilm-fani islom olamiga kiritilgan. Ibn an-Nadim,
asarida hindlarning ilmiy ishlari va matematik yutuqlarini ta’kidlaydi. Shuningdek,
hindlarning astronomiya va geografiya sohalaridagi kashfiyotlari islom ilm-faniga
kirib, keyinchalik bu ilmiy yutuqlarni rivojlantirishga yordam bergan. Islom
dunyosining dastlabki rivojlanishida fors madaniyatining o‘rni juda katta.
Zoroastrizm, astronomiya, tibbiyot va matematika kabi sohalarda fors ilm-fanining
islom olamidagi rivojlanishga ta’siri bo‘lgan. Ibn an-Nadim, Forsning ilm-fan va
madaniyatiga oid ishlarga e’tibor qaratgan va fors yozuvchilarining ilmiy ishlarini
o‘z asarida keltirgan. Ibn an-Nadim «Kit о b al-Fihrist» asarini yaratish jarayonida
29

ta’siri va adabiy oqimlarning rivoji yoritilgan. Ilm-fan bo‘limi ilmiy yutuqlar va
ilmiy sohalardagi eng muhim asarlarni tasniflash va tahlil qilishga qaratilgan. Bu
bo‘limda tabiatshunoslik, astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot va boshqa
ilmiy sohalarga oid asarlar keltirilgan. Ibn an-Nadim ilm-fan bo‘limida,
tabiatshunoslik, fizika, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, kimyo kabi
sohalarda yozilgan asarlar va ularga oid ilmiy yondashuvlar haqida ma’lumot
beradi. Ibn an-Nadim, o‘z asarida turli ilmiy sohalarga oid kitoblar va ilmiy
yozuvchilar haqida tafsilotlar keltiradi. Ularning asarlarini alifbo tartibida
tasniflaydi.
Ilmiy asarlar bo‘limi islomiy ilm-fan merosini yoritadi, shuningdek, yunon
va boshqa qadimiy madaniyatlarning ilmiy ishlanmalari bilan solishtiradi. Bu asar
ilmiy tafakkurning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Falsafa bo‘limida Ibn an-
Nadim falsafiy asarlar va faylasuflarni tahlil qiladi. Bu bo‘limda yunon falsafasi,
islom falsafasi va yangi falsafiy oqimlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ibn an-
Nadim o‘z asarida, Aristotel, Platon, Avitsenna, Farobiy kabi mashhur faylasuflar
va ularning asarlari haqida ma’lumot beradi. Ular o‘z asarlarida qanday falsafiy
masalalarni muhokama qilganlari haqida qisqacha tahlil qilinadi. Falsafaning
metafizika, mantiq, etika va siyosat kabi sohalaridagi o‘zgarishlar va rivojlanishlar
haqida ham ma’lumotlar mavjud. Bu bo‘limda yunon va islom falsafasining ta’siri
va ulardagi umumiy g‘oyalar, shuningdek, islomiy tafakkurning rivoji haqida
muhim ma’lumotlar keltiriladi.
Tarix bo‘limi Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida alohida
ahamiyatga ega. Bu bo‘limda tarixiy asarlar va tarixchilar haqida ma’lumot
berilgan. Ayniqsa, o‘sha davr tarixchilarining asarlari va uslublari yoritiladi. Ibn
an-Nadim tarixshunoslikning asosiy figuralarini va ularning tarixiy asarlarini
tasniflaydi. U, shuningdek, islom tarixining muhim shaxsiyatlari va voqealariga
oid asarlar haqida ma’lumot beradi. Tarix yozishda qanday yondashuvlar va
metodologiyalar qo‘llanilganini tahlil qiladi. Ibn an-Nadim tarixni nafaqat arab
dunyosida, balki yunon, fors va boshqa madaniyatlarda ham rivojlangan bo‘lib,
ularning tarixiy tafakkurini birlashtiradi.
12

ajratish imkonini beradi. Bu yondashuv, o‘rta asr islom ilm-fanida an’anaviy
bo‘lgan ilmiy tasniflash usullarini mukammallashtirishga xizmat qiladi.
Alifbo tartibi, asarda keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlarni izlashda
yordam beradi. Bu tarzda tartiblangan ma’lumotlar nafaqat ilmiy sohalar bo‘yicha,
balki yozuvchilarning faoliyatini va ular tomonidan yaratilgan asarlarni ham oson
topishga imkon yaratadi. Masalan, Ibn an-Nadimning o‘zining yozuvchilarga
bergan qisqacha tavsiflari va asarlarning qisqacha mazmunlari yordamida
o‘quvchilar ma’lum bir yozuvchining ilmiy qobiliyatlari va ilmiy g‘oyalari haqida
aniq ma’lumotlarga ega bo‘lishadi. Alifbo tartibi Ibn an-Nadimning ilmiy
metodologiyasini ifodalaydi. Asar ichidagi tasniflashlar, uning o‘zining ilmiy
izlanishlari va izchil yondashuvi natijasidir. Alifbo tartibidagi tasniflash yordamida
Ibn an-Nadim, o‘z asarida keltirilgan ma’lumotlarning bir-biri bilan qanday
bog‘liqligini ko‘rsatadi va ular orasida mantiqiy va ilmiy bog‘lanishlarni yaratadi. 6
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari nafaqat islom ilm-fanining, balki
boshqa madaniyatlar va tillarning ilmiy merosini ham o‘zida aks ettiradi. Alifbo
tartibida keltirilgan yozuvchilar va asarlar orasida grek, yahudiy, hind, nasroniy va
boshqa madaniyatlardan kelgan ilmiy yondashuvlar va adabiyotlar mavjud. Bu
madaniyatlararo aloqalarni va ilmiy aloqalarni ko‘rsatish uchun alifbo tartibi
muhim vosita bo‘ladi. Alifbo tartibi yordamida Ibn an-Nadim ilmiy tasniflashning
metodologik asoslarini yaratadi. Asarda keltirilgan yozuvchilar va ularning asarlari
janrlariga, mavzulariga, yoki ilmiy sohalariga qarab tartiblanadi. Bu metodologik
yondashuv ilmiy izlanishlarga imkoniyat yaratadi, chunki u ma’lum bir soha yoki
janr bo‘yicha qidiruvni osonlashtiradi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan alifbo tartibi ilmiy
tizimlashning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, ma’lumotlarni aniqlik bilan
tasniflash, ilmiy yondashuvni shakllantirish va madaniyatlararo aloqalarni
ko‘rsatishda muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuv, asarning ilmiy manba sifatidagi
ahamiyatini kuchaytirib, keyingi ilmiy tadqiqotlar uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlar bazasini yaratadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida
6
https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf
14

va boshqa ilmiy sohalarga oid asarlarning qisqacha tavsiflari va ular o‘rtasidagi
aloqalar ko‘rsatiladi.
Bu bo‘limda Ibn an-Nadim, tasavvuf va mistik fikrlarga oid asarlarni
keltiradi. Bu yo‘nalish, islomda mavjud bo‘lgan ruhiy va ma’naviy oqimlarni o‘z
ichiga oladi. Tasavvuf va mistika bo‘limi, diniy va ma’naviy sohalarni tahlil qilish
bilan birga, islomiy mistitsizm va ruhiyatshunoslikka oid asarlarni ham yoritadi.
Bu bo‘limda tasavvuf haqidagi asosiy asarlar, ma’naviyat va ruhiy bilimlar, mistik
tafakkur va amaliyot haqida ma’lumotlar beriladi. «Kit о b al-Fihrist» ning
bo‘limlari o‘zaro turli ilmiy, adabiy, diniy, falsafiy va tarixiy sohalarni qamrab
olib, har bir bo‘lim o‘zining o‘ziga xos metodologiyasi va mazmuni bilan ajralib
turadi. Ibn an-Nadimning asari, har bir ilmiy sohaga oid eng muhim asarlarni
jamlab, ularni tasniflash orqali ilmiy va madaniy merosni saqlashga, ilm-fan va
adabiyot sohalari o‘rtasidagi aloqalarni ochib berishga xizmat qiladi. 5
I.2. «Kit о b al-Fihrist»ning bo‘limlari, har bir bo‘limning o‘ziga xosligi
Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asarida turli sohalar, ya’ni adabiyot,
ilm-fan, falsafa, tarix, ijtimoiy fanlar va boshqa ko‘plab sohalar haqida
ma’lumotlar mavjud. Ushbu mavzularning har biri o‘ziga xos yondashuvni talab
qilgan va Ibn an-Nadim bu sohalarda mavjud bo‘lgan asarlarni jamlab, tasniflagan.
Quyida asar tarkibida joy olgan asosiy mavzular va ularning xususiyatlari
keltirilgan. Adabiyot bo‘limi Ibn an-Nadim asarining muhim qismlaridan biridir.
Bu bo‘limda arab adabiyoti, she’r va nasrning turli janrlari, poetik uslublar va
adabiy asarlarning yirik namunalari haqida so‘z boradi. Bu bo‘limda arab
adabiyotining buyuk namoyandalari, masalan, she’r yozuvchilari, nasr yozuvchilari
va hikoyachilar keltirilgan. Ibn an-Nadim ularning asarlari, uslublari va g‘oyalarini
qisqacha tavsiflagan. She’riyat, hikoya, tarjima, nasr (proza) va boshqa adabiy
janrlar haqida ham ma’lumotlar mavjud. Ayniqsa, arab adabiyotining klassik
janrlari va o‘zgarishlar jarayoni haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi.
Ibn an-Nadim arab adabiyotining butun tarixini jamlaydi, bunda fors, yunon
va boshqa madaniyatlarning ta’siri ham ko‘rsatiladi. Bu bo‘limda yozuvchilarning
5
https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf
11

Ibn an-Nadim asarida ko‘rsatilgan adabiyot va madaniyat taraqqiyoti,
shuningdek, adabiy janrlarning shakllanishi, she’riyat va prozaning rivojlanishi
tadqiqotning ob’yekti bo‘lishi mumkin. Tadqiqot davomida o‘sha davrning
madaniy va adabiy hayotiga oid ko‘plab ma’lumotlar o‘rganiladi, jumladan, turli
mualliflarning asarlari va ularning jamiyatga ta’siri.
Tadqiqotda Ibn an-Nadim asarida keltirilgan kitoblar orqali islom
dunyosining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan ilmiy aloqalari o‘rganiladi. Asarda
ko‘plab mualliflar, shu jumladan yunon, rim va hind mutafakkirlari va ularning
ta’siri haqida ma’lumotlar mavjud. Tadqiqot ob’yekti sifatida bu madaniy va ilmiy
almashuvning ahamiyati, uning islom ilm-faniga qanday ta’sir ko‘rsatgani tahlil
qilinishi mumkin.
Tadqiqot, shuningdek, Ibn an-Nadimning ilmiy tasniflash usullari va
metodologiyasini ham o‘rganadi. Uning asarida kitoblar va ilmiy asarlarning
tizimli ravishda ro‘yxatga olinishi, ilmiy mantiqni qo‘llash usullari bugungi ilm-
fan tadqiqotlarida qanday ahamiyatga ega ekanini o‘rganish ham tadqiqot ob’yekti
bo‘lishi mumkin.
Tadqiqotda asarning tarixiy ahamiyati va uning tarixshunoslik,
madaniyatshunoslik va ilmiy merosni saqlashdagi o‘rni ham tadqiqotning ob’yekti
sifatida e’tiborga olinadi. Ibn an-Nadimning asari o‘z zamonidagi ilmiy va
madaniy hayotni, olimlarning yutuqlarini va ular o‘rtasidagi aloqalarni batafsil
tasvirlaydi.
Tadqiqotning ob’yekti Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asaridagi ilmiy,
adabiy va madaniy merosni o‘rganish, uning o‘z davri va keyingi avlodlarga
bo‘lgan ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir. Bu asar nafaqat o‘z davrining ilmiy
hayotini yoritish, balki zamonaviy tadqiqotlar uchun ham muhim manba sifatida
xizmat qiladi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning asari, bu olimlarning ilmiy
yutuqlarini jamlash va tasniflashda juda muhim rol o‘ynagan. 10
II.2. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va
madaniy yutuqlarni o‘rganish
Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari o‘z zamonining ilmiy va adabiy
merosini tizimli ravishda jamlash va saqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
islom ilm-fanining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Asar nafaqat o‘rta asr islom
dunyosidagi ilmiy va adabiy yutuqlarni o‘zida jamlagan, balki uning ilmiy
tadqiqotlar va adabiyotga bo‘lgan ta’siri, keyinchalik ilmiy va madaniy
rivojlanishning boshqa bosqichlariga ham katta ta’sir o‘tkazgan. Ibn an-Nadimning
«Kitоb al-Fihrist» asari, islom ilm-fanining juda katta qismini o‘zida jamlagan va
bu asar ilmiy tadqiqotlar uchun juda qimmatli manbaga aylangan. Asar orqali, Ibn
an-Nadim nafaqat o‘z zamonidagi ilmiy yutuqlarni jamlab, ularning xronologik
rivojlanishini taqdim etdi, balki ilmiy asarlarni tasniflash va o‘zaro bog‘lash orqali
ilmiy g‘oyalarni tizimlashtirdi. Bu, ilm-fanning har bir sohasida bo‘lgan yutuqlarni
o‘rganishda, ular orasida bog‘lanishni o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa,
asar falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyot, geografiya, adabiyot kabi
sohalarga oid asarlarning o‘zaro aloqalarini yoritib, bu ilmiy sohalarning
taraqqiyotini ko‘rsatdi. Ibn an-Nadimning adabiyotga ta’siri ham juda katta. U o‘z
asarida nafaqat ilmiy yutuqlarni, balki adabiy asarlarni ham keltirib, yozuvchilar va
ularning asarlari haqida qisqacha tavsiflar berib, ularning adabiy va ilmiy
ahamiyatini yoritdi. Shu tariqa, Ibn an-Nadim adabiyotshunoslik va badiiy
yondashuvning rivojiga katta hissa qo‘shgan. Asar nafaqat ilm-fan, balki adabiy
merosning saqlanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning adabiy
tasniflash uslubi adabiyotshunoslikning muhim asosi sifatida qabul qilindi. «Kit о b
al-Fihrist» orqali Ibn an-Nadim, islom ilm-fanining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha
eng muhim ilmiy an’analarning tarixini yaratdi. U islom ilm-fanining
rivojlanishidagi eng katta o‘zgarishlarni ta’kidladi va ilmiy tadqiqotlarning
boshlang‘ich nuqtalarini belgilab berdi. Ibn an-Nadim ilmiy an’analarning
10
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
25

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A.
Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda
tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o tganʻ 1
. Biz tanlagan
mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan
tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga
yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish
mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi.
Bugungi kunda ham juda katta ahamiyatga ega. Asar nafaqat o‘z zamonasi
uchun, balki hozirgi kunda ham ilmiy, madaniy va tarixiy izlanishlar uchun
nihoyatda muhim manba sifatida dolzarb bo‘lib qolmoqda. Uning mavzusining
dolzarbligi bir necha jihatdan ko‘rinadi. Ibn an-Nadimning asari o‘z davrida
mavjud bo‘lgan ilmiy va madaniy asarlarni tizimli ravishda jamlab, ularni
saqlashga qaratilgan. Bugungi kunda bu asar, o‘z davrining ilmiy va adabiy
merosini o‘rganish uchun muhim manba sifatida xizmat qiladi. Ilm-fan, tarix,
falsafa, adabiyot va boshqa sohalar bo‘yicha o‘sha davrda yozilgan asarlarning
ro‘yxati va ta’riflari ilmiy tadqiqotlar uchun juda qimmatli. Bu jihat, o‘z vaqtida
yo‘qolgan yoki yitilgan asarlarni tiklashga yordam beradi va o‘sha davrning
madaniy hayotini tushunishga imkon yaratadi.
Ibn an-Nadim o‘z asarida nafaqat musulmon dunyosidagi ilm-fan va
madaniyatni, balki qadimgi yunon, rim, hind va boshqa madaniyatlarning ta’sirini
ham o‘z ichiga olgan. Bu jihat uning asarini zamonaviy ilm-fan va madaniyat
o‘rtasida madaniy almashuvni tushunishga yordam beradigan manbaga aylantiradi.
Islom ilm-fanining boshqa xalqlardan olingan bilimlarga qanday ta’sir qilganini
o‘rganish bugungi kunda juda dolzarb bo‘lib, shu bilan birga global ilmiy va
madaniy almashuvni tushunishga yordam beradi.
Ibn an-Nadimning asari, nafaqat Islom dunyosi, balki butun insoniyat
tarixining qimmatli yodgorligidir. U, boshqa xalqlarning ilmiy va madaniy
1
Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
2

kengaytirishga yordam berdi. Ibn an-Nadimning boshqa bir maqsadi, o‘z
zamonining ilmiy va madaniy muhitini tasvirlash edi. U «Kit о b al-Fihrist»da o‘z
davrining yozuvchilari, ilmiy arboblari, adabiy an’analari, tafakkur uslublari
haqida batafsil ma’lumot berdi. Bu asar, o‘z zamonidagi madaniyat va ilm-fan
muhitining yirik manbalaridan biri bo‘lib, ilmiy tarixiy tadqiqotlar uchun juda
muhimdir. Ibn an-Nadim o‘z asarida nafaqat arab va islom ilm-fani, balki yunon,
fors va boshqa madaniyatlarning ilmiy merosini ham o‘z ichiga olgan. U shu
tarzda ilmiy va madaniy aloqalarni tasvirlab, madaniyatlararo ta’sirlarni
ko‘rsatishga harakat qilgan. Bu, o‘z navbatida, turli madaniyatlar va ilm-fan
sohalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yaxshiroq tushunishga yordam berdi. 4
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarini yozishdagi asosiy maqsadi —
ilmiy va madaniy merosni saqlash, uni tasniflash, kelgusi avlodlarga uzatish va
zamonaviy ilm-fan tadqiqotlariga yordam berishdir. Uning asari, o‘zining
metodologiyasi va maqsadlari bilan, ilm-fan va madaniyat tarixini o‘rganish uchun
ajralmas manba sifatida ahamiyat kasb etadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist»
asari, ilmiy va madaniy an’analarning yirik manbasi bo‘lib, asar turli sohalarga oid
bo‘limlardan iborat. Har bir bo‘lim o‘ziga xos metodologiya va mazmunni o‘z
ichiga oladi, va bu bo‘limlar asarining ilmiy ahamiyatini oshiradi. Quyida «Kit о b
al-Fihrist» ning asosiy bo‘limlari va har bir bo‘limning o‘ziga xos jihatlari
keltirilgan.
Bu bo‘limda Ibn an-Nadim, falsafa va ilmiy tafakkurga oid asarlar va
faylasuflarning asarlari haqida ma’lumot beradi. O‘sha davrning eng mashhur
faylasuflari, ularning falsafiy yondashuvlari va asarlari haqida qisqacha tavsiflar
keltirilgan. Falsafiy asarlar bo‘limi, nafaqat islom falsafasini, balki yunon va
boshqa madaniyatlarning falsafiy merosini ham qamrab oladi. Bu bo‘limda Ibn an-
Nadim, o‘z davrida mavjud bo‘lgan falsafiy oqimlar va yo‘nalishlar haqida batafsil
ma’lumot beradi. Bu bo‘limda, falsafiy ilmiy ishlanmalar, mantiq, metafizika,
axloq, siyosat va boshqa sohalarga oid asarlar tasniflanadi. Ayniqsa, islomiy va
yunon falsafiy tafakkuri o‘rtasidagi aloqalar haqida izohlar beriladi.
4
https://ru.frwiki.wiki/wiki/Kitab-al-Fihrist
9

Asar, o‘z zamonidagi ilm-fan, adabiyot, falsafa, tibbiyot, astronomiya va boshqa
ko‘plab ilmiy sohalarning rivojlanishini tizimli ravishda yoritib, o‘rta asr islomiy
madaniyatining ilmiy nuqtai nazaridan chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Ibn an-
Nadimning asari, islom olamidagi ilmiy yutuqlarni va ilmiy an’analarning
rivojlanishini ko‘rsatishda muhim manba bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. 11
Islom ilm-fani, ayniqsa, falsafa, matematika, astronomiya, tibbiyot va tabiiy
fanlar sohalarida juda katta yutuqlarga erishgan. Ibn an-Nadim, asarida bu
sohalarda yirik yozuvchilar va ilmiy asarlarni alohida yoritadi, va shuningdek,
ilmiy g‘oyalar orasidagi aloqalarni ko‘rsatadi. Islom falsafasi, ayniqsa, Al-Farobi,
Avitsenna (Ibn Sino), Ibn Rushd kabi buyuk faylasuflar tomonidan rivojlantirilgan.
Ibn an-Nadim, bu faylasuflarning asarlarini tasniflab, ularning o‘zaro bog‘liqligini
ko‘rsatgan. Al-Farobi, Avitsenna va Ibn Rushdning ishlari, Aristotelning falsafasi
bilan uyg‘unlashgan va islom dunyosidagi falsafiy tafakkurga katta ta’sir
ko‘rsatgan. Islom tibbiyoti sohasidagi eng katta kashfiyotlardan biri Avitsennaning
«Al-Qonun fi-t-Tibb» asari edi. Ibn an-Nadim bu asarni yoritib, uning tibbiyot
sohasidagi ahamiyatini ta’kidladi. Shuningdek, Al-Razi (Rhazes) va Ibn al-
Nafisning ilmiy ishlarini keltirib, islom tibbiyotining qanday rivojlanganini
ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim asarida ilmiy g‘oyalarni tasniflash va tizimlashtirish
yondashuvini joriy etgan. Bu yondashuv, ilmiy metodologiyaning asosiy
qismlaridan biri bo‘lib, islom ilm-fanining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Ibn
an-Nadim ilmiy asarlarni alifbo tartibida tasniflagan bo‘lib, har bir asar va
yozuvchining qisqacha tavsifi bilan ularning ilmiy ahamiyatini ko‘rsatadi. Bu
tasniflash usuli, ilmiy g‘oyalarni va adabiyotlarni yaxshiroq tushunish va o‘rganish
imkonini yaratdi. Islom astronomiyasi va matematikasi o‘rta asrda katta yutuqlarga
erishgan. Ibn an-Nadimning asarida, Al-Biruni, Al-Khwarizmi kabi buyuk olimlar
tomonidan amalga oshirilgan astronomik va matematik kashfiyotlar alohida o‘rin
tutadi. Al-Khwarizmi algebra sohasini rivojlantirib, bugungi kunda algebra
so‘zining kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Shuningdek, Al-Biruni yerning radiusini
11
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
27

tadqiqotlar uchun zarur bo‘lgan materiallar bilan ta’minladi. Ibn an-Nadimning
asarida islom falsafasi, ilmiy metodologiyalar, nazariyalar va mantiq kabi
fanlarning rivojlanishi haqida ham tafsilotlar mavjud. U, shuningdek, islom
dunyosidagi falsafa va ilm-fan sohalarida ilgari surilgan g‘oyalarni o‘z asarida
tizimli ravishda to‘plagan va ularni tartibga solgan. Bu ilmiy yondashuvlarning va
metodologiyalarning tarixi va rivojlanishini yoritish, o‘z navbatida, ilmiy
izlanishlar va tajribalarni rivojlantirishga yordam bergan. Ibn an-Nadim «Kit о b al-
Fihrist» asarida, shuningdek, islom ilm-fani va boshqa madaniyatlar o‘rtasidagi
aloqalarni ta’kidlashga e’tibor qaratgan. U, islomdan oldingi yunon, rim, hind,
yahudiy, nasroniy va boshqa madaniyatlardan kelgan ilmiy asarlarni ham tasniflab,
ularning islom ilm-faniga qo‘shgan hissasini ko‘rsatgan. Bu yondashuv o‘z
zamonida ilmiy hamkorlikning muhim shakllaridan biri bo‘lib, ilm-fan rivojiga
katta ta’sir ko‘rsatgan. «Kit о b al-Fihrist» asarida ilmiy texnologiyalar va
matematika kabi sohalarga ham alohida e’tibor berilgan. Ibn an-Nadim, o‘z
davrining eng yirik astronomik va matematik asarlari haqida ma’lumot beradi,
ularning ilmiy ahamiyatini tahlil qiladi. Bu, islom ilm-fanining texnologik
rivojlanishiga qo‘shgan hissasini va ushbu sohalarda olib borilgan yirik yutuqlarni
yoritishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom ilm-
fanining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. U o‘z davrining ilmiy g‘oyalarini tizimli
ravishda yig‘ish va tasniflash orqali, ilmiy ma’lumotlarni saqlash, yangi avlodlarga
yetkazish va ilm-fan tarixini o‘rganish uchun mustahkam poydevor yaratgan. Asar
nafaqat ilmiy an’analarni saqlash, balki ilm-fan va madaniyatlararo aloqalarni
rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv hozirgi zamon ilmiy
tadqiqotlar uchun ham dolzarb manba bo‘lib qolmoqda. Ibn an-Nadimning «Kit о b
al-Fihrist» asari, adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va tasniflashdagi o‘rni, o‘z
davrida ilm-fan va madaniyatning rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ibn an-Nadim, nafaqat ilmiy asarlarni yig‘ish, balki ularni tizimli ravishda
tasniflash va yurtda va xorijda mavjud ilmiy merosni birlashtirish orqali ilm-fan
tarixiga muhim hissa qo‘shgan. Uning asari ilmiy va adabiy merosni saqlash, tahlil
qilish va o‘rganishda birinchi navbatda foydalaniladigan manbalardan biridir.
18

Yozuvchilarning asarlari orqali, o‘sha davrdagi ilm-fan va madaniyatning qanday
shakllanganini, qanday taraqqiy etganini ko‘rish mumkin.
Ibn an-Nadimning asaridagi tasniflash metodologiyasi adabiyot va ilm-fan
sohalarini alohida guruhlarga ajratgan. U, yozuvchilar va ularning asarlarini
quyidagicha tasniflagan. Ibn an-Nadim, asarlarni ilmiy uslubda tasniflashga katta
ahamiyat bergan. U, adabiyot, tarix, falsafa, ilmiy texnologiya va boshqa sohalarda
yozilgan asarlarni aniq guruhlarga ajratgan va har bir guruhga oid yozuvchilarning
asarlarini keltirgan. Ibn an-Nadim asarlarni nafaqat mavzu bo‘yicha, balki janrga
qarab ham tasniflagan. Falsafa, adabiyot, ilmiy texnologiya, tibbiyot, matematika
kabi janrlar bo‘yicha alohida bo‘limlar tashkil etilgan. Bu yondashuv ilmiy va
adabiy manbalarni tizimli ravishda o‘rganishga imkon yaratadi.
Ibn an-Nadimning asarida, turli ilmiy va adabiy janrlar bo‘yicha tasniflash
jarayoni ham alohida ahamiyatga ega. U, har bir janrni alohida ko‘rib chiqib, shu
janrga oid yozuvchilarning asarlarini o‘zaro bog‘lab, ularga izohlar bergan. Bu
metodologiya, asarlarni o‘rganish va tahlil qilish uchun juda foydali bo‘lgan.
Ibn an-Nadim, falsafa sohasidagi yozuvchilarni tasniflab, ularning asarlarini
falsafiy yo‘nalishlarga qarab ajratgan. Shu tarzda, har bir falsafiy yo‘nalishdagi
asosiy asarlar va yozuvchilarni o‘rganish imkoniyati yaratilgan. Ibn an-Nadim
adabiyot sohasidagi asarlarni ham janrlar bo‘yicha tasniflagan. Poetik asarlarni,
drama, nasr va boshqa adabiy shakllarga ajratgan. Bu uslub, adabiyotning turli
janrlarini alohida tahlil qilishga imkon beradi. Ibn an-Nadim, ilmiy texnologiya,
tibbiyot va matematika sohalarida yozilgan asarlarni alohida bo‘limlar sifatida
tasniflagan. U, bu sohalar bo‘yicha ilmiy asarlar va ularning ijtimoiy ahamiyatini
ko‘rsatadi. Tarix va geografiya sohalariga oid asarlar ham alohida tasniflangan. Ibn
an-Nadim, tarixiy va geografik asarlarni ularning ilmiy va madaniy ahamiyatiga
ko‘ra ajratgan. 13
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan ilmiy metod va
uslublar, uning tasniflash va tahlil qilishdagi muvaffaqiyatini ko‘rsatadi.
Yozuvchilar va asarlar haqidagi qisqacha tavsiflar, ilmiy va adabiy tadqiqotlarda
13
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
32

islom dunyosining ilmiy va madaniy aloqalarini tahlil qilib, turli madaniyatlarning
ilmiy yutuqlarini o‘zaro bog‘lashga muvaffaq bo‘lgan. Asar orqali, Ibn an-Nadim
islom ilm-fanining boshqa madaniyatlar bilan aloqalarini yoritishda o‘zining
muhim ilmiy metodologiyasini ishlab chiqqan. Bu metodologiya, ilmiy asarlarni
tasniflash va ular orasidagi bog‘liqliklarni ko‘rsatish orqali, ilm-fan va
madaniyatlararo almashuvni tushunishga yordam beradi. Ibn an-Nadim, islom ilm-
fanining rivojlanishida ilmiy va madaniy almashuvning o‘rnini ta’kidlaydi. U,
islom olamining ilmiy asarlar va yozuvchilar bilan bo‘lgan aloqalarini ko‘rsatib,
ilm-fanning o‘zaro bog‘langanligini ta’kidladi. Masalan, islom olami yunon ilm-
fanini o‘zlashtirish bilan birga, o‘z ilmiy yutuqlarini yaratgan. Shu bilan birga,
islom olami hind va fors madaniyatlaridan olingan ilmiy bilimlarni rivojlantirib, bu
sohalarda katta yutuqlarga erishgan. 12
Ibn an-Nadim, asarida islom falsafasining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan
aloqalarini o‘rganadi. Masalan, Avitsennaning Aristotel falsafasini o‘zlashtirishi,
Platonning g‘oyalarini islomiy tafakkurga moslashtirishi islom falsafasining
rivojlanishidagi madaniyatlararo almashuvni ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim,
shuningdek, islomiy ilm-fan va falsafaning yunon, hind va fors madaniyatlaridan
qanday ta’sirlanganini, bu aloqalarning ilmiy tafakkurdagi rolini yoritadi. Ibn an-
Nadim, tarixiy yozuvchilarning asarlarini tahlil qilish orqali, islom dunyosining
tarixiy madaniy aloqalarini ham ko‘rsatadi. U, islom tarixida yuzaga kelgan turli
madaniy va ilmiy an’analarning o‘zaro aloqalari haqida batafsil ma’lumot beradi.
Masalan, islom olamining Fors, Yunon va Hindiston bilan bo‘lgan ilmiy va
madaniy aloqalari, tarixiy manbalarni o‘rganishda juda muhim rol o‘ynaydi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari orqali, islom dunyosining boshqa
madaniyatlar bilan ilmiy va madaniy aloqalari aniq ko‘rsatilgan. Asar, nafaqat ilm-
fanning rivojlanishidagi madaniyatlararo almashuvni yoritadi, balki ilmiy
yutuqlarni birlashtirish, ularning o‘zaro bog‘liqligini tushunish va tarixiy
rivojlanishni aniqlashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ibn an-Nadim, ilmiy
12
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
30

yutuqlarini o‘z ichiga olgan holda, butun dunyo madaniyatiga qo‘shilgan hissani
tasvirlaydi. Shu bilan birga, bu asar tarixiy merosni o‘rganish va global ilmiy va
madaniy aloqalarni aniqlash uchun foydalidir.
Hozirgi kunda, Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, tarixshunoslar,
adabiyotshunoslar, falsafashunoslar, va boshqa sohalarda tadqiqot olib borayotgan
olimlar uchun juda dolzarb manba bo‘lib qolmoqda. Asardagi ro‘yxatlar, kitoblar,
va mualliflar, zamonaviy ilmiy va adabiy tadqiqotlar uchun o‘zgarishlar va yangi
bilimlar kashf qilish imkonini yaratadi. U, shuningdek, Islomiyat tarixining
murakkabligini va uning boshqa madaniyatlar bilan o‘zaro aloqalarini yoritishda
asosiy o‘rin tutadi.
Ibn an-Nadim ilm-fan va adabiyot sohalarini mantiqiy tarzda tasniflash
orqali, ularning rivojlanish jarayonini va o‘zaro aloqalarini ko‘rsatgan. Bu
metodologiya, zamonaviy ilmiy tadqiqotlar uchun asosiy yondashuvlardan biri
bo‘lib, ilmiy izlanishlar va yangi yondashuvlarni ishlab chiqishda ham muhimdir.
Shuning uchun, Ibn an-Nadimning ilmiy mantiqiy tasnifi, ilm-fan sohalarining
qanday rivojlanishiga hissa qo‘shganini ko‘rsatib beradi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarining mavzusining dolzarbligi
zamonaviy ilm-fan va madaniyat tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Asar,
ilmiy merosni saqlash, madaniy almashuvni tahlil qilish, va o‘sha davrdagi ilmiy
yutuqlarni qayta tiklash kabi sohalarda o‘zining beqiyos ahamiyatini saqlab
kelmoqda. Bu asar, o‘zining keng qamrovli va tizimli yondashuvi bilan nafaqat
tarixiy manba, balki ilmiy izlanishlar uchun muhim yo‘l ko‘rsatgichdir.
Tadqiqotning ob’ekti. Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari bo‘yicha
tadqiqotning ob’yekti quyidagi sohalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Tadqiqotning
asosiy ob’yekti Ibn an-Nadim asarida keltirilgan ilmiy merosni, uning tarixini va
rivojlanish jarayonlarini o‘rganish bo‘lishi mumkin. Bu asar orqali islom ilm-
fanining turli sohalaridagi ilmiy yutuqlar va ularning qanday shakllanganligi,
ularni yaratgan olimlarning yutuqlari tahlil qilinadi. Tadqiqot, ayniqsa, islom
falsafasi, tibbiyot, astronomiya, tarix, va boshqa ilmiy sohalarda olib borilgan
izlanishlarni o‘rganishni nazarda tutadi.
3

aloqalarni yoritib, islom dunyosidagi ilm-fan va madaniyatlarning rivojlanishiga
boshqa madaniyatlarning qo‘shgan hissasini ko‘rsatgan. Islom falsafasi va ilm-
fani, asosan, yunonlarning Aristotel, Platon kabi faylasuflarining asarlari asosida
rivojlangan. Ibn an-Nadim, bu falsafiy g‘oyalarni arab ilm-faniga qanday
integratsiya qilinganini tushuntiradi. Hindistondan kelgan matematika,
astronomiya va tibbiyot ilm-fanining islom olamiga ta’siri katta bo‘lgan. Ibn an-
Nadim ushbu aloqalarni ta’kidlash orqali o‘z davrining ilmiy birligini ko‘rsatadi.
Ibn an-Nadimning asari o‘z davridagi madaniy yutuqlarni ham yoritadi.
Islom olamida san’at, arxitektura, musikiya va hunarmandchilik sohalarida katta
yutuqlar qozonildi. Masalan, islom arxitekturasi o‘zining betakror uslubi bilan
ajralib turadi. Ibn an-Nadim, shuningdek, madaniyatning boshqa yo‘nalishlarini
ham yoritadi, masalan, musiqaning rivojlanishi va uning ilm-fan bilan aloqasi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrining madaniy va ilmiy
yutuqlarini to‘plagan va tizimlashtirgan birinchi asar bo‘lib, u madaniy va ilmiy
yutuqlarni o‘rganish uchun ajoyib manbaga aylandi. Uning asari orqali, o‘rta asr
islom dunyosidagi ko‘plab ilmiy va madaniy yo‘nalishlarning rivojlanishi haqida
ma’lumot olish mumkin. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari orqali o‘rta asr
islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish, nafaqat o‘sha davrning
ilmiy taraqqiyoti haqida chuqur tushuncha olish, balki islom olamining tarixiy,
falsafiy, adabiy va madaniy rivojlanish jarayonlarini ham yoritish imkonini beradi.
Asar, ilm-fan, madaniyat va tarix sohalarida juda katta ahamiyatga ega bo‘lib,
hozirgi kunda ham ilmiy tadqiqotlar uchun dolzarb manba sifatida xizmat
qilmoqda.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘z zamonining ilmiy va adabiy
merosini jamlab, yozuvchilar va ularning asarlarini tizimli ravishda taqdim etgan.
Asarda keltirilgan asarlar va yozuvchilar, o‘z davrining ilm-fanini va madaniyatini
shakllantirgan, shuningdek, tarixiy va ilmiy rivojlanishga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Ibn an-Nadim bu asarida ilmiy mualliflarni va adabiy asarlarni nafaqat tasniflagan,
balki ularning ahamiyatini va ularning ilm-fan va madaniyatdagi o‘rnini ham
yoritgan.
22

I.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING MANBA SIFATIDA
AHAMIYATI
I.1. Ibn an-Nadimning hayoti, ilmiy faoliyati va ilm-fanga qo‘shgan hissasi
Ibn an-Nadim (tahminan 936-1010-yillarda yashagan) islom olamining
mashhur ilmiy adabiyotchisi, faylasufi va kutubxonachisidir. U, ayniqsa, «Kit о b
al-Fihrist» (Kitob al-Fihrist) nomli asari bilan tanilgan bo‘lib, bu asar o‘rta asr
islom ilm-fanining eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ibn an-Nadim
Bag‘dodda tug‘ilgan va asosan shu shaharda yashagan. Uning to‘liq ismi Abu al-
Faraj Muhammad ibn Ishaq al-Nadimdir. «An-Nadim» unvoni uning kutubxona
boshlig‘i bo‘lganini yoki kitoblarga bo‘lgan qiziqishi va ular bilan ishlashda yaxshi
mahoratga ega ekanligini bildiradi. Ibn an-Nadim Bag‘dodda yashagan davrda
ilmiy markazlardan biri bo‘lgan Bayt al-Hikmada faoliyat yuritgan. Ibn an-Nadim
o‘zining ilmiy faoliyatini asosan kutubxona boshlig‘i sifatida olib borgan. U bir
necha yillardan beri Bag‘dodda mashhur Bayt al-Hikma kutubxonasida ishlagan,
bu kutubxona islom dunyosining ilmiy va falsafiy markazlaridan biri bo‘lgan. Ibn
an-Nadim ilm-fanning turli sohalariga qiziqish bildirgan, xususan, falsafa,
adabiyot, tarix, tilshunoslik va ilmiy asarlar haqida yozgan. Uning ilmiy faoliyati
asosan kitoblar bilan bog‘liq bo‘lib, u juda ko‘p ilmiy asarlarni to‘plagan va
tasniflagan.
Ibn an-Nadim ilm-fanga juda katta hissa qo‘shgan. Uning eng mashhur asari
«Kit о b al-Fihrist» (Kitob al-Fihrist), ilmiy, adabiy va falsafiy asarlar ro‘yxatini o‘z
ichiga oladi. Bu asar, ayniqsa, islom madaniyatidagi o‘sha davrda yozilgan
asarlarni tartibga solgan va tasniflagan birinchi yirik qo‘llanma hisoblanadi. Ibn
an-Nadimning bu asari, islom ilm-fanining barcha sohalarini o‘z ichiga olgan
bo‘lib, uning ilmiy va madaniy merosi zamonaviy tadqiqotlar uchun juda muhim
manba bo‘lib qolgan. 2
«Kit о b al-Fihrist»da Ibn an-Nadim 1500 dan ortiq yozuvchi va ilm-fan
arboblarining nomlarini keltirgan, ularning asarlarining tavsiflarini bergan va
ularni turli ilmiy sohalar bo‘yicha tasniflagan. Bu asar orqali, Ibn an-Nadim islom
2
https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Fihrist
5

aniqlashga erishgan va astronomik kuzatuvlar orqali koinot haqidagi bilimlarni
rivojlantirgan. Islom ilm-fani, o‘rta asrda yunon, hind va fors madaniyatlari bilan
yaqindan aloqada bo‘lgan. Ibn an-Nadim asarida, bu ilmiy aloqalar va
madaniyatlararo almashuvlarni ta’kidlab, islom ilm-fanining o‘zining zamonaviy
asoslarini qanday shakllantirganini ko‘rsatadi. Islom olamining ilm-fan sohasidagi
yutuqlari, Hindiston va Gretsiyadan olingan bilimlarni o‘zlashtirib, yangi ilmiy
yondashuvlar yaratishga imkon berdi. Ibn an-Nadim asarida Avitsennaning
Gretsiya falsafasini o‘rganib, uni islomiy tafakkurga moslashtirganini ko‘rsatadi.
Ibn an-Nadim nafaqat ilmiy asarlarni, balki adabiy asarlarni ham tasniflagan.
O‘rta asr islomiy madaniyatida adabiyot juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ilmiy
asarlarning ko‘pligi, adabiy yutuqlarni ham kengaytirdi. Ibn an-Nadimning asari
orqali, adabiyotshunoslik va ilmiy adabiyot sohalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni
ko‘rish mumkin. Islom adabiyotidagi yirik yozuvchilar, Firdavsiy, Sa’diy, Hafiz,
Omar Xayyom kabi shoirlar, o‘z asarlari orqali ilmiy g‘oyalarni ifoda etganlar. Ibn
an-Nadim asarida tarix, sotsiologiya va ijtimoiy fanlarni ham o‘rganish mumkin.
Ibn Khaldunning «Muqaddimah» asari, tarixshunoslik, sotsiologiya va iqtisodiyot
sohalarida katta ahamiyatga ega bo‘lib, Ibn an-Nadim uning tarixiy ishlari haqida
qisqacha tavsif berib, ularning ijtimoiy fanlarga qo‘shgan hissasini ko‘rsatadi. Ibn
Khaldunning jamiyatni o‘rganishdagi yondashuvlari, islom jamiyatining ijtimoiy
tuzilmasini tahlil qilishda muhim rol o‘ynadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist»
asari, o‘rta asr islomiy madaniyatining ilmiy jihatlarini chuqur tahlil qilish uchun
muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Asar orqali, ilm-fan va madaniyatning har bir
sohasidagi yutuqlar va rivojlanish jarayonlarini tizimli ravishda o‘rganish mumkin.
Ibn an-Nadim ilm-fan, adabiyot, falsafa, tibbiyot, astronomiya, tarix, ijtimoiy
fanlar va boshqa ko‘plab sohalarda islom ilm-fanining taraqqiyotini ko‘rsatib,
ularning o‘zaro bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini yoritgan. Bu asar orqali, islom ilm-
fanining rivojlanishidagi muhim bosqichlarni va ilmiy tafakkurdagi yangiliklarni
tushunish mumkin.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, islom dunyosidagi ilmiy va
madaniy aloqalarni o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Asar, nafaqat o‘z
28

Adabiyot bo‘limida Ibn an-Nadim, o‘sha davrda yozilgan she’r, nasr, hikoya
va adabiy asarlar haqida ma’lumotlar taqdim etadi. Bu bo‘limda arab adabiyoti,
fors adabiyoti va boshqa madaniyatlarning adabiy yutuqlari yoritilgan. Adabiyot
bo‘limi nafaqat asarlar ro‘yxatini, balki o‘sha davrdagi adabiy oqimlar, she’riy va
nasriy janrlar, adabiyotshunoslik masalalarini ham ko‘rib chiqadi. Ibn an-Nadim,
adabiyotning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha muhim yozuvchilarni va ularning
asarlarini tahlil qiladi. Bu bo‘limda she’riy asarlar, adabiy kritikalar, poetik
uslublar, adabiy janrlar va ularning rivojlanishi haqida qisqacha tavsiflar beriladi.
Tarix bo‘limida Ibn an-Nadim, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan tarixiy asarlar
va tarixchilar haqida ma’lumot beradi. Bu bo‘limda islom tarixining asosiy
shaxsiyatlari, voqealar va tarixiy asarlar tahlil qilinadi. Tarixiy asarlar bo‘limi,
islom tarixining yirik voqealari, xalifalik davri, madaniy o‘zgarishlar va tarixiy
shaxslar haqida muhim ma’lumotlar taqdim etadi. Ibn an-Nadim, tarixshunoslik
uslubi va tarixchilarning yondashuvlarini ham tahlil qiladi. Tarixiy asarlarning
tahlili, tarixshunoslarning metodologiyasi, o‘sha davr voqealariga oid yozuvchilar
va ularning asarlari haqida qisqacha izohlar beriladi.
Bu bo‘limda din va fiqh (islomiy huquq)ga oid asarlar va diniy yozuvchilar
haqida ma’lumotlar keltiriladi. Ibn an-Nadim, islom dini va uning tafsiri, hadisi va
fiqhga oid asarlarga ham alohida e’tibor qaratgan. Diniy asarlar bo‘limi, islom
fiqhi, hadis, tafsir, aqida va boshqa diniy yo‘nalishlarga oid asarlarni tahlil qilish
bilan birga, diniy ilmiy yondashuvlarni ham o‘rganadi. Bu bo‘limda, asosan,
qur’on tafsiri, hadis ilmi, fiqh, aqida kabi diniy sohalar va ularning ta’siri haqida
tavsiflar beriladi.
Ilmiy bo‘limda Ibn an-Nadim, ilm-fan va tabiatshunoslik bo‘yicha yozilgan
asarlarni tasniflaydi. U o‘z davrining mashhur astronomiyasi, matematika,
meditsina, kimyo, geografiya va boshqa ilmiy sohalardagi yirik asarlar haqida
ma’lumot beradi. Ilmiy asarlar bo‘limi, an’anaviy ilm-fan bilan birga, islomiy ilm-
fan yutuqlarini, tabiatshunoslik va eksperimentlarga oid ishlanmalarni ham
yoritadi. Ibn an-Nadim, ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha ishlangan asarlarning
metodologik jihatlarini ko‘rib chiqadi. Matematikadan tortib, tibbiyot, astronomiya
10

Quyida Ibn an-Nadim asarida keltirilgan ba’zi asosiy yozuvchilar va
asarlarning tarixiy va ilmiy ahamiyati haqida tahlil keltirilgan. Avitsenna (Ibn
Sino) — islom tibbiyoti, falsafasi va ilm-fanining eng buyuk namoyandalaridan
biri. Ibn an-Nadimning asarida Avitsennaning «Al-Qonun fi-t-Tibb» (Tibb qonuni)
asari muhim o‘rin tutadi. Bu asar islom tibbiyotining asosiy qo‘llanmasiga
aylangan va Yevropada o‘nlab asrlar davomida o‘qilgan. Avitsennaning ilmiy
yutuqlari, ayniqsa, anatomiyada, fiziologiyada va farmakologiyada ilgari surilgan
nazariyalar hamda praktikalari keyinchalik Yevropa ilm-fanini shakllantirishda
katta ta’sir ko‘rsatgan. Avitsennaning tibbiyotga qo‘shgan hissasi cheksizdir, va
uning asari nafaqat islom ilm-fanining, balki butun dunyo ilm-fanining
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. U yengil va qattiq dori-darmonlar, kasalliklarni
aniqlash va davolash, va xirurgiya sohalarida ko‘plab yangiliklarni taklif qildi. Al-
Farobi, islom falsafasining asoschilaridan biri bo‘lib, Ibn an-Nadim uning «Al-
Madina al-Fadila» (Muvaffaqiyatli Shahar) asarini alohida ta’kidlaydi. U, ayniqsa,
yaxshi jamiyat qurish va mantiq sohalaridagi ishlari bilan mashhurdir. Uning
falsafiy ta’limotlari yunon falsafasi bilan mustahkam bog‘langan va islom
falsafasining rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Farobiy, mantiq, siyosat va tavhid
kabi sohalarda o‘z g‘oyalarini ilgari surgan. U, shuningdek, ilmiy tajribalarni
amalga oshirishda ijtimoiy va axloqiy yondashuvlarni ko‘rsatgan. Uning asarlari,
islom falsafasining har bir sohasini rivojlantirishga yordam berdi.
Ibn Rushd, islom falsafasining yana bir buyuk namoyandasi bo‘lib, uning
asarlari yunon falsafasini islom tafakkuri bilan bog‘lashda muhim rol o‘ynagan.
Ibn an-Nadimning asarida Ibn Rushdning «Tahafut al-Tahafut» (Tahafutning
Tahafuti) asari, falsafiy nuqtai nazaridan juda katta ahamiyatga ega. Ibn Rushdning
asarlari falsafa, mantiq va hukumat sohalarida katta ta’sirga ega. U, ayniqsa,
Aristotelning falsafasini islomiy g‘oyalar bilan uyg‘unlashtirishga muvaffaq
bo‘lgan. Uning asarlari keyinchalik Yevropada kuchli ta’sir ko‘rsatgan va o‘rta asr
Yevropa falsafasining shakllanishida o‘z o‘rnini topgan. Al-Khvarizmi, islom
matematikasining asoschilaridan biri bo‘lib, Ibn an-Nadim uning «Al-Kitab al-
Mukhtasar fi Hisab al-Jabr va’l-Muqabala» (Algebra kitobi) asarini eslatadi. Bu
23

Yozuvchilar va ularning asarlarini ilmiy sohalar bo‘yicha tasniflash va
tartibga solish. Ibn an-Nadim o‘z asari orqali keyingi avlodlar uchun ilmiy manba
yaratishni maqsad qilgan. Bu asar, shu sababli, o‘sha davr ilmiy an’analarini,
adabiyotini va falsafasini o‘rganish uchun eng muhim qo‘llanma hisoblanadi.
Islom madaniyatining ilmiy va falsafiy merosini kelgusi avlodlarga uzatish. 3
«Kit о b al-Fihrist» asari 20 ta bobdan iborat bo‘lib, har bir bobda muayyan
ilmiy yoki adabiy soha va yozuvchilar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Asar
quyidagi tuzilishga ega. Asar alifbo tartibida bo‘lingan, bu esa unga oson kirish va
asarlarni tez topish imkonini beradi. Bo‘limlar quyidagicha tasniflangan. Bu
bo‘limda, masalan, falsafa, mantiq, ilmiy texnologiya, tabiatshunoslik kabi fanlar
va ularning mashhur olimlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bu bo‘limda arab,
fors va boshqa madaniyatlarning adabiy asarlari, she’r va nasrning asosiy
yo‘nalishlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Ibn an-Nadimning asarida, o‘sha
davr tarixchilari va tarixiy asarlarining ro‘yxati keltirilgan. Asar, tarixni
o‘rganishda va tarixiy shaxslarni tahlil qilishda juda foydali manba hisoblanadi.
Diniy fanlar, fiqh (islomiy huquq) va boshqa diniy yo‘nalishlar bo‘yicha yozilgan
asarlar va ularga oid izohlar. Bu bo‘limda grammatik, lug‘atlardagi ishlar va arab
tilining rivojlanishi haqida ma’lumotlar mavjud. Tasavvufning rivojlanishi,
shuningdek, tasavvufiy yozuvchilar va asarlar haqida tahlillar.
Ibn an-Nadim asarida ilmiy asarlarni tasniflashda alifbo tartibidan
foydalanib, har bir yozuvchi yoki asar haqida qisqacha ma’lumot berishni maqsad
qilgan. U, shuningdek, yozuvchilarning asarlaridagi asosiy g‘oyalar va
yondashuvlarni izohlaydi. Asar ichida yuzlab ilmiy va adabiy shaxslar haqida
qisqacha biografik ma’lumotlar keltirilgan. Ibn an-Nadim yozuvchilarning ilmiy
ishlari, ularga bo‘lgan hurmat va ta’sirini e’tirof etadi. Ibn an-Nadim, har bir asarni
qisqacha tasniflagan holda, uning ahamiyatini, mazmunini va ilmiy qiymatini
ta’riflab beradi. Bu esa asarni o‘rganishni osonlashtiradi. «Kit о b al-Fihrist» asari,
Ibn an-Nadimning ilmiy faoliyatining eng katta yutug‘i bo‘lib, u orqali o‘rta asr
islomiy ilm-fani va madaniyati haqida juda ko‘p ma’lumotlar saqlanib qolgan.
3
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71gc4eeap292110130
7

o‘rganiladigan materiallarni tizimli ravishda taqdim etadi. Ibn an-Nadimning
asarlarni janrlar va mavzular bo‘yicha tasniflashdagi yondashuvi, ilm-fan va
adabiyotning turli sohalarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Uning
metodologiyasi va uslubi, o‘rta asr ilm-fanini tahlil qilish uchun zamonaviy
tadqiqotchilarga asosli manba bo‘lib xizmat qiladi.
33

olamining ilmiy-madaniy merosini bir joyda jamlashga muvaffaq bo‘ldi. Ibn an-
Nadim o‘z asarida nafaqat islomiy ilmiy an’analarni, balki yunon, hind va boshqa
madaniyatlarning ilmiy ishlanmalari bilan tanishgan va bu madaniyatlar orasidagi
o‘zaro aloqalarni ko‘rsatib bergan. U o‘zining yirik ilmiy tasniflash metodologiyasi
yordamida islom ilm-fanining rivojlanishini yoritdi. Uning asarida falsafa, mantiq,
ilmiy eksperimentlar kabi mavzular juda katta o‘rin egallagan.
Ibn an-Nadim ilmiy faoliyati orqali o‘z davrining eng katta kutubxonachisi
va ilmiy arboblaridan biriga aylangan. Uning «Kit о b al-Fihrist» asari islom
madaniyatining ilmiy va adabiy merosini jamlashdagi yirik yutuq bo‘lib,
zamonaviy ilm-fan va tarixiy tadqiqotlarda juda muhim manba sifatida
foydalaniladi. Ibn an-Nadimning ilm-fanga qo‘shgan hissasi, nafaqat o‘sha davrda,
balki keyingi asrlar davomida ham ahamiyatini yo‘qotmagan.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom olamining ilmiy va
madaniy merosining eng muhim manbalaridan biri bo‘lib, asar ilm-fan, adabiyot,
tarix va falsafa sohalarini o‘z ichiga oladi. Asar, ayniqsa, o‘rta asr islomiy
dunyosidagi bilimlarning jamlanishi va tasniflanishi nuqtai nazaridan juda katta
ahamiyatga ega. «Kit о b al-Fihrist» (yoki «Kitob al-Fihrist») — Ibn an-Nadim
tomonidan 10-asrda yozilgan, ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarning ro‘yxatini
taqdim etuvchi yirik kutubxonachilik va tasniflash asaridir. «Fihrist» so‘zi arab
tilida «ro‘yxat» yoki «katalog» degan ma’noni anglatadi. Bu asarda Ibn an-Nadim
o‘z davrida mavjud bo‘lgan adabiy va ilmiy asarlarni tartibga solgan va ular haqida
qisqacha ma’lumotlar berilgan.
Asar 10-jilddan iborat bo‘lib, unda 20 mingdan ortiq asar va 1500 ga yaqin
yozuvchi va ilmiy arboblarning nomlari keltirilgan. Ibn an-Nadim, shuningdek,
ilmiy va madaniy sohalarda ularning asarlarini tasniflab, ularning mazmuni haqida
qisqacha tavsiflar beradi.
Asarning asosiy maqsadi — o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy va adabiy
asarlarni jamlash, tasniflash va ularga umumiy bir nazar solishdir. Ibn an-Nadim,
asarini yaratishda quyidagi asosiy maqsadlarni ko‘zlagan. O‘sha davrda mavjud
bo‘lgan ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarni bir joyda to‘plab, ularni saqlash.
6

Asarning tuzilishi, u qamrab olgan mavzular va tasniflash metodologiyasi, uni
ilmiy manba sifatida nafaqat o‘sha davrda, balki zamonaviy ilm-fan tadqiqotlarida
ham nihoyatda foydali va ahamiyatli qiladi.
Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarini yozishdagi asosiy maqsadi bir
nechta ilmiy va madaniy omillarga bog‘liq edi. Asar, asosan, o‘z davrining ilm-
fan, adabiyot, tarix, falsafa va boshqa sohalardagi yirik asarlarni jamlash, tasniflash
va ularni kelajak avlodlar uchun saqlashga qaratilgan. Ibn an-Nadimning asar
yozishdagi asosiy maqsadlari quyidagilar bo‘lishi mumkin. Ibn an-Nadimning eng
asosiy maqsadi — o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarni
jamlash, ularni tartibga solish va kelgusi avlodlarga yetkazishdir. O‘sha davrda
ko‘plab asarlar mavjud edi, lekin ularning aksariyati hozirgi kunda yo‘qolgan. Ibn
an-Nadim ushbu asarni yozish orqali o‘z davrining ilmiy merosini saqlashga
harakat qilgan.
Ibn an-Nadim, «Kit о b al-Fihrist» orqali ilmiy va adabiy asarlarni sistematik
ravishda tasniflashni maqsad qilgan. Bu asarda u yozuvchilar va ularning asarlarini
alifbo tartibida joylashtirgan, har bir asar va yozuvchi haqida qisqacha ma’lumotlar
bergan. Bu tasniflash usuli ilmiy asarlarni oson topishga va ilm-fan sohalari
bo‘yicha izlanishlarni davom ettirishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning yana bir
maqsadi, o‘sha davr ilmiy va madaniy merosini yangi avlodlarga uzatish edi.
«Kit о b al-Fihrist» orqali, u o‘z zamonining eng buyuk ilmiy va madaniy
yutuqlarini jamlagan va kelajak avlodlarga ushbu asarlarni o‘rganish imkoniyatini
yaratgan. Shu tarzda, ilm-fan va adabiyotdagi yirik asarlar va ularga oid bilimlar
saqlanib qolgan. Ibn an-Nadim asarini yozishdagi yana bir maqsad, o‘z zamonidagi
ilmiy, falsafiy va adabiy tafakkurni jamlab, kelajakdagi ilm-fan tadqiqotlarini
qo‘llab-quvvatlashdir. «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘zining tasniflash va tahlil usullari
orqali, ilmiy tadqiqotchilarga turli sohalardagi asarlarni tahlil qilishda yordam
berdi. Ibn an-Nadim ilm-fan va adabiyotning turli sohalarini o‘zaro bog‘lab, ular
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ko‘rsatishni maqsad qilgan. Masalan, ilmiy asarlarni
falsafa, tarix, adabiyot, mantiq, din va boshqa sohalar bilan birlashtirib, ular
orasidagi o‘zaro ta’sirlarni yoritgan. Bu esa, o‘z navbatida, ilmiy tafakkurni
8

Ibn an-Nadimning asari o‘z davridagi ilm-fan yutuqlarini tizimli tarzda
taqdim etgan. Islom dunyosida ilm-fan juda yuqori bosqichga ko‘tarilgan edi, va
Ibn an-Nadim bu jarayonni o‘z asarida to‘liq yoritgan. Ibn an-Nadim asarida islom
astronomlari tomonidan yaratilgan yirik asarlar va ularning ilmiy yutuqlari haqida
ma’lumot berilgan. Islom astronomlari o‘z davrida yuqori darajadagi astronomik
kuzatuvlar va ilmiy ishlanmalar olib borishgan. Asarda islom matematika ilm-
fanining rivojlanishiga bag‘ishlangan bo‘limlar mavjud. Islom olamida
matematikada o‘zgacha yutuqlar qozonildi, ayniqsa algebra va geometriya
sohalarida. Ibn an-Nadim o‘z asarida islom tibbiyotining yirik yutuqlarini
ta’kidlagan. Islom dunyosida tibbiyot sohasida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib
borilgan va shu orqali yangi dori-darmonlar va davolash usullari ishlab chiqilgan.
Falsafa islom olamida keng tarqalgan va rivojlangan fanlardan biri bo‘lib, Ibn an-
Nadimning asari bu boradagi yutuqlarni ham yoritadi. U, ayniqsa, islom
falsafasining yunon falsafasi bilan integratsiyasi va islomiy tafakkurning
shakllanishini ta’kidlagan. Islom falsafasining ko‘plab olimlari, xususan,
Avitsenna, Farobiy, Ibn Rushd kabi yirik faylasuflarning asarlari asarda o‘z aksini
topgan. Ibn an-Nadim, shuningdek, ilohiyot, mantiq va metafizika sohalaridagi
yutuqlarni ham tasvirlagan. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom
adabiyotining rivojlanishini ham o‘rganish mumkin. O‘z davrida islom dunyosida
adabiyotning ko‘plab yo‘nalishlari shakllangan, xususan. Islom shoirlari, xususan,
arab she’riyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ibn an-Nadim adabiyot
sohasida yozilgan eng mashhur asarlar va ularning mualliflari haqida ma’lumot
beradi. Islom olamida tarixchilik va tarjima sohalari ham rivojlanib, ko‘plab yunon
va hind ilm-fanining asarlari arab tiliga tarjima qilindi. Ibn an-Nadim bu jarayonni
ham o‘z asarida yoritib, ilm-fan va madaniyatning bir madaniyatdan boshqasiga
o‘tishini tasvirlaydi. 9
Ibn an-Nadimning asari orqali islom dunyosidagi ilmiy va madaniy
almashuvni o‘rganish mumkin. Islom olami o‘z vaqtida Yunon, Rim, Hind va Fors
madaniyatlari bilan ilmiy va madaniy aloqalarda bo‘lgan. Ibn an-Nadim, bu
9
https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431
21

Ibn аn-Nаdim «Kitоb аl-fihrist» аsаri mаnbа sifаtidа

Купить