Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 219.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Xojiakbar Sultonov

Дата регистрации 14 Февраль 2024

8 Продаж

Ibn аn-Nаdim «Kitоb аl-fihrist» аsаri mаnbа sifаtidа

Купить
IBN АN-NАDIM «KITОB АL-FIHRIST» АSАRI MАNBА SIFАTIDА MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING MANBA SIFATIDA AHAMIYATI .................... 5 I.1. Ibn an-Nadimning hayoti, ilmiy faoliyati va ilm-fanga qo‘shgan hissasi ................................. 5 I.2. «Kitоb al-Fihrist»ning bo‘limlari, har bir bo‘limning o‘ziga xosligi ...................................... 11 II.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING O‘RTA ASR ISLOMIY MADANIYATIDAGI O‘RNI ............................................................................................................................................ 17 II.1. Islom dunyosidagi ilmiy an’analar va boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalar .............. 17 II.2. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish ........................................................................................................................................ 25 XULOSA ....................................................................................................................................... 34 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................ 36 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o tganʻ 1 . Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi. Bugungi kunda ham juda katta ahamiyatga ega. Asar nafaqat o‘z zamonasi uchun, balki hozirgi kunda ham ilmiy, madaniy va tarixiy izlanishlar uchun nihoyatda muhim manba sifatida dolzarb bo‘lib qolmoqda. Uning mavzusining dolzarbligi bir necha jihatdan ko‘rinadi. Ibn an-Nadimning asari o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy va madaniy asarlarni tizimli ravishda jamlab, ularni saqlashga qaratilgan. Bugungi kunda bu asar, o‘z davrining ilmiy va adabiy merosini o‘rganish uchun muhim manba sifatida xizmat qiladi. Ilm-fan, tarix, falsafa, adabiyot va boshqa sohalar bo‘yicha o‘sha davrda yozilgan asarlarning ro‘yxati va ta’riflari ilmiy tadqiqotlar uchun juda qimmatli. Bu jihat, o‘z vaqtida yo‘qolgan yoki yitilgan asarlarni tiklashga yordam beradi va o‘sha davrning madaniy hayotini tushunishga imkon yaratadi. Ibn an-Nadim o‘z asarida nafaqat musulmon dunyosidagi ilm-fan va madaniyatni, balki qadimgi yunon, rim, hind va boshqa madaniyatlarning ta’sirini ham o‘z ichiga olgan. Bu jihat uning asarini zamonaviy ilm-fan va madaniyat o‘rtasida madaniy almashuvni tushunishga yordam beradigan manbaga aylantiradi. Islom ilm-fanining boshqa xalqlardan olingan bilimlarga qanday ta’sir qilganini o‘rganish bugungi kunda juda dolzarb bo‘lib, shu bilan birga global ilmiy va madaniy almashuvni tushunishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning asari, nafaqat Islom dunyosi, balki butun insoniyat tarixining qimmatli yodgorligidir. U, boshqa xalqlarning ilmiy va madaniy 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. 2 yutuqlarini o‘z ichiga olgan holda, butun dunyo madaniyatiga qo‘shilgan hissani tasvirlaydi. Shu bilan birga, bu asar tarixiy merosni o‘rganish va global ilmiy va madaniy aloqalarni aniqlash uchun foydalidir. Hozirgi kunda, Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, tarixshunoslar, adabiyotshunoslar, falsafashunoslar, va boshqa sohalarda tadqiqot olib borayotgan olimlar uchun juda dolzarb manba bo‘lib qolmoqda. Asardagi ro‘yxatlar, kitoblar, va mualliflar, zamonaviy ilmiy va adabiy tadqiqotlar uchun o‘zgarishlar va yangi bilimlar kashf qilish imkonini yaratadi. U, shuningdek, Islomiyat tarixining murakkabligini va uning boshqa madaniyatlar bilan o‘zaro aloqalarini yoritishda asosiy o‘rin tutadi. Ibn an-Nadim ilm-fan va adabiyot sohalarini mantiqiy tarzda tasniflash orqali, ularning rivojlanish jarayonini va o‘zaro aloqalarini ko‘rsatgan. Bu metodologiya, zamonaviy ilmiy tadqiqotlar uchun asosiy yondashuvlardan biri bo‘lib, ilmiy izlanishlar va yangi yondashuvlarni ishlab chiqishda ham muhimdir. Shuning uchun, Ibn an-Nadimning ilmiy mantiqiy tasnifi, ilm-fan sohalarining qanday rivojlanishiga hissa qo‘shganini ko‘rsatib beradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarining mavzusining dolzarbligi zamonaviy ilm-fan va madaniyat tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Asar, ilmiy merosni saqlash, madaniy almashuvni tahlil qilish, va o‘sha davrdagi ilmiy yutuqlarni qayta tiklash kabi sohalarda o‘zining beqiyos ahamiyatini saqlab kelmoqda. Bu asar, o‘zining keng qamrovli va tizimli yondashuvi bilan nafaqat tarixiy manba, balki ilmiy izlanishlar uchun muhim yo‘l ko‘rsatgichdir. Tadqiqotning ob’ekti. Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari bo‘yicha tadqiqotning ob’yekti quyidagi sohalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Tadqiqotning asosiy ob’yekti Ibn an-Nadim asarida keltirilgan ilmiy merosni, uning tarixini va rivojlanish jarayonlarini o‘rganish bo‘lishi mumkin. Bu asar orqali islom ilm- fanining turli sohalaridagi ilmiy yutuqlar va ularning qanday shakllanganligi, ularni yaratgan olimlarning yutuqlari tahlil qilinadi. Tadqiqot, ayniqsa, islom falsafasi, tibbiyot, astronomiya, tarix, va boshqa ilmiy sohalarda olib borilgan izlanishlarni o‘rganishni nazarda tutadi. 3 Ibn an-Nadim asarida ko‘rsatilgan adabiyot va madaniyat taraqqiyoti, shuningdek, adabiy janrlarning shakllanishi, she’riyat va prozaning rivojlanishi tadqiqotning ob’yekti bo‘lishi mumkin. Tadqiqot davomida o‘sha davrning madaniy va adabiy hayotiga oid ko‘plab ma’lumotlar o‘rganiladi, jumladan, turli mualliflarning asarlari va ularning jamiyatga ta’siri. Tadqiqotda Ibn an-Nadim asarida keltirilgan kitoblar orqali islom dunyosining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan ilmiy aloqalari o‘rganiladi. Asarda ko‘plab mualliflar, shu jumladan yunon, rim va hind mutafakkirlari va ularning ta’siri haqida ma’lumotlar mavjud. Tadqiqot ob’yekti sifatida bu madaniy va ilmiy almashuvning ahamiyati, uning islom ilm-faniga qanday ta’sir ko‘rsatgani tahlil qilinishi mumkin. Tadqiqot, shuningdek, Ibn an-Nadimning ilmiy tasniflash usullari va metodologiyasini ham o‘rganadi. Uning asarida kitoblar va ilmiy asarlarning tizimli ravishda ro‘yxatga olinishi, ilmiy mantiqni qo‘llash usullari bugungi ilm- fan tadqiqotlarida qanday ahamiyatga ega ekanini o‘rganish ham tadqiqot ob’yekti bo‘lishi mumkin. Tadqiqotda asarning tarixiy ahamiyati va uning tarixshunoslik, madaniyatshunoslik va ilmiy merosni saqlashdagi o‘rni ham tadqiqotning ob’yekti sifatida e’tiborga olinadi. Ibn an-Nadimning asari o‘z zamonidagi ilmiy va madaniy hayotni, olimlarning yutuqlarini va ular o‘rtasidagi aloqalarni batafsil tasvirlaydi. Tadqiqotning ob’yekti Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asaridagi ilmiy, adabiy va madaniy merosni o‘rganish, uning o‘z davri va keyingi avlodlarga bo‘lgan ta’sirini tahlil qilishdan iboratdir. Bu asar nafaqat o‘z davrining ilmiy hayotini yoritish, balki zamonaviy tadqiqotlar uchun ham muhim manba sifatida xizmat qiladi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I.BOB. «KITОB AL-FIHRIST» ASARINING MANBA SIFATIDA AHAMIYATI I.1. Ibn an-Nadimning hayoti, ilmiy faoliyati va ilm-fanga qo‘shgan hissasi Ibn an-Nadim (tahminan 936-1010-yillarda yashagan) islom olamining mashhur ilmiy adabiyotchisi, faylasufi va kutubxonachisidir. U, ayniqsa, «Kit о b al-Fihrist» (Kitob al-Fihrist) nomli asari bilan tanilgan bo‘lib, bu asar o‘rta asr islom ilm-fanining eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ibn an-Nadim Bag‘dodda tug‘ilgan va asosan shu shaharda yashagan. Uning to‘liq ismi Abu al- Faraj Muhammad ibn Ishaq al-Nadimdir. «An-Nadim» unvoni uning kutubxona boshlig‘i bo‘lganini yoki kitoblarga bo‘lgan qiziqishi va ular bilan ishlashda yaxshi mahoratga ega ekanligini bildiradi. Ibn an-Nadim Bag‘dodda yashagan davrda ilmiy markazlardan biri bo‘lgan Bayt al-Hikmada faoliyat yuritgan. Ibn an-Nadim o‘zining ilmiy faoliyatini asosan kutubxona boshlig‘i sifatida olib borgan. U bir necha yillardan beri Bag‘dodda mashhur Bayt al-Hikma kutubxonasida ishlagan, bu kutubxona islom dunyosining ilmiy va falsafiy markazlaridan biri bo‘lgan. Ibn an-Nadim ilm-fanning turli sohalariga qiziqish bildirgan, xususan, falsafa, adabiyot, tarix, tilshunoslik va ilmiy asarlar haqida yozgan. Uning ilmiy faoliyati asosan kitoblar bilan bog‘liq bo‘lib, u juda ko‘p ilmiy asarlarni to‘plagan va tasniflagan. Ibn an-Nadim ilm-fanga juda katta hissa qo‘shgan. Uning eng mashhur asari «Kit о b al-Fihrist» (Kitob al-Fihrist), ilmiy, adabiy va falsafiy asarlar ro‘yxatini o‘z ichiga oladi. Bu asar, ayniqsa, islom madaniyatidagi o‘sha davrda yozilgan asarlarni tartibga solgan va tasniflagan birinchi yirik qo‘llanma hisoblanadi. Ibn an-Nadimning bu asari, islom ilm-fanining barcha sohalarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, uning ilmiy va madaniy merosi zamonaviy tadqiqotlar uchun juda muhim manba bo‘lib qolgan. 2 «Kit о b al-Fihrist»da Ibn an-Nadim 1500 dan ortiq yozuvchi va ilm-fan arboblarining nomlarini keltirgan, ularning asarlarining tavsiflarini bergan va ularni turli ilmiy sohalar bo‘yicha tasniflagan. Bu asar orqali, Ibn an-Nadim islom 2 https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Fihrist 5 olamining ilmiy-madaniy merosini bir joyda jamlashga muvaffaq bo‘ldi. Ibn an- Nadim o‘z asarida nafaqat islomiy ilmiy an’analarni, balki yunon, hind va boshqa madaniyatlarning ilmiy ishlanmalari bilan tanishgan va bu madaniyatlar orasidagi o‘zaro aloqalarni ko‘rsatib bergan. U o‘zining yirik ilmiy tasniflash metodologiyasi yordamida islom ilm-fanining rivojlanishini yoritdi. Uning asarida falsafa, mantiq, ilmiy eksperimentlar kabi mavzular juda katta o‘rin egallagan. Ibn an-Nadim ilmiy faoliyati orqali o‘z davrining eng katta kutubxonachisi va ilmiy arboblaridan biriga aylangan. Uning «Kit о b al-Fihrist» asari islom madaniyatining ilmiy va adabiy merosini jamlashdagi yirik yutuq bo‘lib, zamonaviy ilm-fan va tarixiy tadqiqotlarda juda muhim manba sifatida foydalaniladi. Ibn an-Nadimning ilm-fanga qo‘shgan hissasi, nafaqat o‘sha davrda, balki keyingi asrlar davomida ham ahamiyatini yo‘qotmagan. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom olamining ilmiy va madaniy merosining eng muhim manbalaridan biri bo‘lib, asar ilm-fan, adabiyot, tarix va falsafa sohalarini o‘z ichiga oladi. Asar, ayniqsa, o‘rta asr islomiy dunyosidagi bilimlarning jamlanishi va tasniflanishi nuqtai nazaridan juda katta ahamiyatga ega. «Kit о b al-Fihrist» (yoki «Kitob al-Fihrist») — Ibn an-Nadim tomonidan 10-asrda yozilgan, ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarning ro‘yxatini taqdim etuvchi yirik kutubxonachilik va tasniflash asaridir. «Fihrist» so‘zi arab tilida «ro‘yxat» yoki «katalog» degan ma’noni anglatadi. Bu asarda Ibn an-Nadim o‘z davrida mavjud bo‘lgan adabiy va ilmiy asarlarni tartibga solgan va ular haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. Asar 10-jilddan iborat bo‘lib, unda 20 mingdan ortiq asar va 1500 ga yaqin yozuvchi va ilmiy arboblarning nomlari keltirilgan. Ibn an-Nadim, shuningdek, ilmiy va madaniy sohalarda ularning asarlarini tasniflab, ularning mazmuni haqida qisqacha tavsiflar beradi. Asarning asosiy maqsadi — o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy va adabiy asarlarni jamlash, tasniflash va ularga umumiy bir nazar solishdir. Ibn an-Nadim, asarini yaratishda quyidagi asosiy maqsadlarni ko‘zlagan. O‘sha davrda mavjud bo‘lgan ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarni bir joyda to‘plab, ularni saqlash. 6 Yozuvchilar va ularning asarlarini ilmiy sohalar bo‘yicha tasniflash va tartibga solish. Ibn an-Nadim o‘z asari orqali keyingi avlodlar uchun ilmiy manba yaratishni maqsad qilgan. Bu asar, shu sababli, o‘sha davr ilmiy an’analarini, adabiyotini va falsafasini o‘rganish uchun eng muhim qo‘llanma hisoblanadi. Islom madaniyatining ilmiy va falsafiy merosini kelgusi avlodlarga uzatish. 3 «Kit о b al-Fihrist» asari 20 ta bobdan iborat bo‘lib, har bir bobda muayyan ilmiy yoki adabiy soha va yozuvchilar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Asar quyidagi tuzilishga ega. Asar alifbo tartibida bo‘lingan, bu esa unga oson kirish va asarlarni tez topish imkonini beradi. Bo‘limlar quyidagicha tasniflangan. Bu bo‘limda, masalan, falsafa, mantiq, ilmiy texnologiya, tabiatshunoslik kabi fanlar va ularning mashhur olimlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bu bo‘limda arab, fors va boshqa madaniyatlarning adabiy asarlari, she’r va nasrning asosiy yo‘nalishlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Ibn an-Nadimning asarida, o‘sha davr tarixchilari va tarixiy asarlarining ro‘yxati keltirilgan. Asar, tarixni o‘rganishda va tarixiy shaxslarni tahlil qilishda juda foydali manba hisoblanadi. Diniy fanlar, fiqh (islomiy huquq) va boshqa diniy yo‘nalishlar bo‘yicha yozilgan asarlar va ularga oid izohlar. Bu bo‘limda grammatik, lug‘atlardagi ishlar va arab tilining rivojlanishi haqida ma’lumotlar mavjud. Tasavvufning rivojlanishi, shuningdek, tasavvufiy yozuvchilar va asarlar haqida tahlillar. Ibn an-Nadim asarida ilmiy asarlarni tasniflashda alifbo tartibidan foydalanib, har bir yozuvchi yoki asar haqida qisqacha ma’lumot berishni maqsad qilgan. U, shuningdek, yozuvchilarning asarlaridagi asosiy g‘oyalar va yondashuvlarni izohlaydi. Asar ichida yuzlab ilmiy va adabiy shaxslar haqida qisqacha biografik ma’lumotlar keltirilgan. Ibn an-Nadim yozuvchilarning ilmiy ishlari, ularga bo‘lgan hurmat va ta’sirini e’tirof etadi. Ibn an-Nadim, har bir asarni qisqacha tasniflagan holda, uning ahamiyatini, mazmunini va ilmiy qiymatini ta’riflab beradi. Bu esa asarni o‘rganishni osonlashtiradi. «Kit о b al-Fihrist» asari, Ibn an-Nadimning ilmiy faoliyatining eng katta yutug‘i bo‘lib, u orqali o‘rta asr islomiy ilm-fani va madaniyati haqida juda ko‘p ma’lumotlar saqlanib qolgan. 3 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71gc4eeap292110130 7 Asarning tuzilishi, u qamrab olgan mavzular va tasniflash metodologiyasi, uni ilmiy manba sifatida nafaqat o‘sha davrda, balki zamonaviy ilm-fan tadqiqotlarida ham nihoyatda foydali va ahamiyatli qiladi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarini yozishdagi asosiy maqsadi bir nechta ilmiy va madaniy omillarga bog‘liq edi. Asar, asosan, o‘z davrining ilm- fan, adabiyot, tarix, falsafa va boshqa sohalardagi yirik asarlarni jamlash, tasniflash va ularni kelajak avlodlar uchun saqlashga qaratilgan. Ibn an-Nadimning asar yozishdagi asosiy maqsadlari quyidagilar bo‘lishi mumkin. Ibn an-Nadimning eng asosiy maqsadi — o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy, adabiy va falsafiy asarlarni jamlash, ularni tartibga solish va kelgusi avlodlarga yetkazishdir. O‘sha davrda ko‘plab asarlar mavjud edi, lekin ularning aksariyati hozirgi kunda yo‘qolgan. Ibn an-Nadim ushbu asarni yozish orqali o‘z davrining ilmiy merosini saqlashga harakat qilgan. Ibn an-Nadim, «Kit о b al-Fihrist» orqali ilmiy va adabiy asarlarni sistematik ravishda tasniflashni maqsad qilgan. Bu asarda u yozuvchilar va ularning asarlarini alifbo tartibida joylashtirgan, har bir asar va yozuvchi haqida qisqacha ma’lumotlar bergan. Bu tasniflash usuli ilmiy asarlarni oson topishga va ilm-fan sohalari bo‘yicha izlanishlarni davom ettirishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning yana bir maqsadi, o‘sha davr ilmiy va madaniy merosini yangi avlodlarga uzatish edi. «Kit о b al-Fihrist» orqali, u o‘z zamonining eng buyuk ilmiy va madaniy yutuqlarini jamlagan va kelajak avlodlarga ushbu asarlarni o‘rganish imkoniyatini yaratgan. Shu tarzda, ilm-fan va adabiyotdagi yirik asarlar va ularga oid bilimlar saqlanib qolgan. Ibn an-Nadim asarini yozishdagi yana bir maqsad, o‘z zamonidagi ilmiy, falsafiy va adabiy tafakkurni jamlab, kelajakdagi ilm-fan tadqiqotlarini qo‘llab-quvvatlashdir. «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘zining tasniflash va tahlil usullari orqali, ilmiy tadqiqotchilarga turli sohalardagi asarlarni tahlil qilishda yordam berdi. Ibn an-Nadim ilm-fan va adabiyotning turli sohalarini o‘zaro bog‘lab, ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ko‘rsatishni maqsad qilgan. Masalan, ilmiy asarlarni falsafa, tarix, adabiyot, mantiq, din va boshqa sohalar bilan birlashtirib, ular orasidagi o‘zaro ta’sirlarni yoritgan. Bu esa, o‘z navbatida, ilmiy tafakkurni 8 kengaytirishga yordam berdi. Ibn an-Nadimning boshqa bir maqsadi, o‘z zamonining ilmiy va madaniy muhitini tasvirlash edi. U «Kit о b al-Fihrist»da o‘z davrining yozuvchilari, ilmiy arboblari, adabiy an’analari, tafakkur uslublari haqida batafsil ma’lumot berdi. Bu asar, o‘z zamonidagi madaniyat va ilm-fan muhitining yirik manbalaridan biri bo‘lib, ilmiy tarixiy tadqiqotlar uchun juda muhimdir. Ibn an-Nadim o‘z asarida nafaqat arab va islom ilm-fani, balki yunon, fors va boshqa madaniyatlarning ilmiy merosini ham o‘z ichiga olgan. U shu tarzda ilmiy va madaniy aloqalarni tasvirlab, madaniyatlararo ta’sirlarni ko‘rsatishga harakat qilgan. Bu, o‘z navbatida, turli madaniyatlar va ilm-fan sohalari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni yaxshiroq tushunishga yordam berdi. 4 Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarini yozishdagi asosiy maqsadi — ilmiy va madaniy merosni saqlash, uni tasniflash, kelgusi avlodlarga uzatish va zamonaviy ilm-fan tadqiqotlariga yordam berishdir. Uning asari, o‘zining metodologiyasi va maqsadlari bilan, ilm-fan va madaniyat tarixini o‘rganish uchun ajralmas manba sifatida ahamiyat kasb etadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, ilmiy va madaniy an’analarning yirik manbasi bo‘lib, asar turli sohalarga oid bo‘limlardan iborat. Har bir bo‘lim o‘ziga xos metodologiya va mazmunni o‘z ichiga oladi, va bu bo‘limlar asarining ilmiy ahamiyatini oshiradi. Quyida «Kit о b al-Fihrist» ning asosiy bo‘limlari va har bir bo‘limning o‘ziga xos jihatlari keltirilgan. Bu bo‘limda Ibn an-Nadim, falsafa va ilmiy tafakkurga oid asarlar va faylasuflarning asarlari haqida ma’lumot beradi. O‘sha davrning eng mashhur faylasuflari, ularning falsafiy yondashuvlari va asarlari haqida qisqacha tavsiflar keltirilgan. Falsafiy asarlar bo‘limi, nafaqat islom falsafasini, balki yunon va boshqa madaniyatlarning falsafiy merosini ham qamrab oladi. Bu bo‘limda Ibn an- Nadim, o‘z davrida mavjud bo‘lgan falsafiy oqimlar va yo‘nalishlar haqida batafsil ma’lumot beradi. Bu bo‘limda, falsafiy ilmiy ishlanmalar, mantiq, metafizika, axloq, siyosat va boshqa sohalarga oid asarlar tasniflanadi. Ayniqsa, islomiy va yunon falsafiy tafakkuri o‘rtasidagi aloqalar haqida izohlar beriladi. 4 https://ru.frwiki.wiki/wiki/Kitab-al-Fihrist 9 Adabiyot bo‘limida Ibn an-Nadim, o‘sha davrda yozilgan she’r, nasr, hikoya va adabiy asarlar haqida ma’lumotlar taqdim etadi. Bu bo‘limda arab adabiyoti, fors adabiyoti va boshqa madaniyatlarning adabiy yutuqlari yoritilgan. Adabiyot bo‘limi nafaqat asarlar ro‘yxatini, balki o‘sha davrdagi adabiy oqimlar, she’riy va nasriy janrlar, adabiyotshunoslik masalalarini ham ko‘rib chiqadi. Ibn an-Nadim, adabiyotning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha muhim yozuvchilarni va ularning asarlarini tahlil qiladi. Bu bo‘limda she’riy asarlar, adabiy kritikalar, poetik uslublar, adabiy janrlar va ularning rivojlanishi haqida qisqacha tavsiflar beriladi. Tarix bo‘limida Ibn an-Nadim, o‘sha davrda mavjud bo‘lgan tarixiy asarlar va tarixchilar haqida ma’lumot beradi. Bu bo‘limda islom tarixining asosiy shaxsiyatlari, voqealar va tarixiy asarlar tahlil qilinadi. Tarixiy asarlar bo‘limi, islom tarixining yirik voqealari, xalifalik davri, madaniy o‘zgarishlar va tarixiy shaxslar haqida muhim ma’lumotlar taqdim etadi. Ibn an-Nadim, tarixshunoslik uslubi va tarixchilarning yondashuvlarini ham tahlil qiladi. Tarixiy asarlarning tahlili, tarixshunoslarning metodologiyasi, o‘sha davr voqealariga oid yozuvchilar va ularning asarlari haqida qisqacha izohlar beriladi. Bu bo‘limda din va fiqh (islomiy huquq)ga oid asarlar va diniy yozuvchilar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Ibn an-Nadim, islom dini va uning tafsiri, hadisi va fiqhga oid asarlarga ham alohida e’tibor qaratgan. Diniy asarlar bo‘limi, islom fiqhi, hadis, tafsir, aqida va boshqa diniy yo‘nalishlarga oid asarlarni tahlil qilish bilan birga, diniy ilmiy yondashuvlarni ham o‘rganadi. Bu bo‘limda, asosan, qur’on tafsiri, hadis ilmi, fiqh, aqida kabi diniy sohalar va ularning ta’siri haqida tavsiflar beriladi. Ilmiy bo‘limda Ibn an-Nadim, ilm-fan va tabiatshunoslik bo‘yicha yozilgan asarlarni tasniflaydi. U o‘z davrining mashhur astronomiyasi, matematika, meditsina, kimyo, geografiya va boshqa ilmiy sohalardagi yirik asarlar haqida ma’lumot beradi. Ilmiy asarlar bo‘limi, an’anaviy ilm-fan bilan birga, islomiy ilm- fan yutuqlarini, tabiatshunoslik va eksperimentlarga oid ishlanmalarni ham yoritadi. Ibn an-Nadim, ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha ishlangan asarlarning metodologik jihatlarini ko‘rib chiqadi. Matematikadan tortib, tibbiyot, astronomiya 10 va boshqa ilmiy sohalarga oid asarlarning qisqacha tavsiflari va ular o‘rtasidagi aloqalar ko‘rsatiladi. Bu bo‘limda Ibn an-Nadim, tasavvuf va mistik fikrlarga oid asarlarni keltiradi. Bu yo‘nalish, islomda mavjud bo‘lgan ruhiy va ma’naviy oqimlarni o‘z ichiga oladi. Tasavvuf va mistika bo‘limi, diniy va ma’naviy sohalarni tahlil qilish bilan birga, islomiy mistitsizm va ruhiyatshunoslikka oid asarlarni ham yoritadi. Bu bo‘limda tasavvuf haqidagi asosiy asarlar, ma’naviyat va ruhiy bilimlar, mistik tafakkur va amaliyot haqida ma’lumotlar beriladi. «Kit о b al-Fihrist» ning bo‘limlari o‘zaro turli ilmiy, adabiy, diniy, falsafiy va tarixiy sohalarni qamrab olib, har bir bo‘lim o‘zining o‘ziga xos metodologiyasi va mazmuni bilan ajralib turadi. Ibn an-Nadimning asari, har bir ilmiy sohaga oid eng muhim asarlarni jamlab, ularni tasniflash orqali ilmiy va madaniy merosni saqlashga, ilm-fan va adabiyot sohalari o‘rtasidagi aloqalarni ochib berishga xizmat qiladi. 5 I.2. «Kit о b al-Fihrist»ning bo‘limlari, har bir bo‘limning o‘ziga xosligi Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asarida turli sohalar, ya’ni adabiyot, ilm-fan, falsafa, tarix, ijtimoiy fanlar va boshqa ko‘plab sohalar haqida ma’lumotlar mavjud. Ushbu mavzularning har biri o‘ziga xos yondashuvni talab qilgan va Ibn an-Nadim bu sohalarda mavjud bo‘lgan asarlarni jamlab, tasniflagan. Quyida asar tarkibida joy olgan asosiy mavzular va ularning xususiyatlari keltirilgan. Adabiyot bo‘limi Ibn an-Nadim asarining muhim qismlaridan biridir. Bu bo‘limda arab adabiyoti, she’r va nasrning turli janrlari, poetik uslublar va adabiy asarlarning yirik namunalari haqida so‘z boradi. Bu bo‘limda arab adabiyotining buyuk namoyandalari, masalan, she’r yozuvchilari, nasr yozuvchilari va hikoyachilar keltirilgan. Ibn an-Nadim ularning asarlari, uslublari va g‘oyalarini qisqacha tavsiflagan. She’riyat, hikoya, tarjima, nasr (proza) va boshqa adabiy janrlar haqida ham ma’lumotlar mavjud. Ayniqsa, arab adabiyotining klassik janrlari va o‘zgarishlar jarayoni haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi. Ibn an-Nadim arab adabiyotining butun tarixini jamlaydi, bunda fors, yunon va boshqa madaniyatlarning ta’siri ham ko‘rsatiladi. Bu bo‘limda yozuvchilarning 5 https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf 11 ta’siri va adabiy oqimlarning rivoji yoritilgan. Ilm-fan bo‘limi ilmiy yutuqlar va ilmiy sohalardagi eng muhim asarlarni tasniflash va tahlil qilishga qaratilgan. Bu bo‘limda tabiatshunoslik, astronomiya, matematika, kimyo, tibbiyot va boshqa ilmiy sohalarga oid asarlar keltirilgan. Ibn an-Nadim ilm-fan bo‘limida, tabiatshunoslik, fizika, matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, kimyo kabi sohalarda yozilgan asarlar va ularga oid ilmiy yondashuvlar haqida ma’lumot beradi. Ibn an-Nadim, o‘z asarida turli ilmiy sohalarga oid kitoblar va ilmiy yozuvchilar haqida tafsilotlar keltiradi. Ularning asarlarini alifbo tartibida tasniflaydi. Ilmiy asarlar bo‘limi islomiy ilm-fan merosini yoritadi, shuningdek, yunon va boshqa qadimiy madaniyatlarning ilmiy ishlanmalari bilan solishtiradi. Bu asar ilmiy tafakkurning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Falsafa bo‘limida Ibn an- Nadim falsafiy asarlar va faylasuflarni tahlil qiladi. Bu bo‘limda yunon falsafasi, islom falsafasi va yangi falsafiy oqimlar haqida ma’lumotlar keltirilgan. Ibn an- Nadim o‘z asarida, Aristotel, Platon, Avitsenna, Farobiy kabi mashhur faylasuflar va ularning asarlari haqida ma’lumot beradi. Ular o‘z asarlarida qanday falsafiy masalalarni muhokama qilganlari haqida qisqacha tahlil qilinadi. Falsafaning metafizika, mantiq, etika va siyosat kabi sohalaridagi o‘zgarishlar va rivojlanishlar haqida ham ma’lumotlar mavjud. Bu bo‘limda yunon va islom falsafasining ta’siri va ulardagi umumiy g‘oyalar, shuningdek, islomiy tafakkurning rivoji haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Tarix bo‘limi Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida alohida ahamiyatga ega. Bu bo‘limda tarixiy asarlar va tarixchilar haqida ma’lumot berilgan. Ayniqsa, o‘sha davr tarixchilarining asarlari va uslublari yoritiladi. Ibn an-Nadim tarixshunoslikning asosiy figuralarini va ularning tarixiy asarlarini tasniflaydi. U, shuningdek, islom tarixining muhim shaxsiyatlari va voqealariga oid asarlar haqida ma’lumot beradi. Tarix yozishda qanday yondashuvlar va metodologiyalar qo‘llanilganini tahlil qiladi. Ibn an-Nadim tarixni nafaqat arab dunyosida, balki yunon, fors va boshqa madaniyatlarda ham rivojlangan bo‘lib, ularning tarixiy tafakkurini birlashtiradi. 12 Ijtimoiy fanlar bo‘limi, ayniqsa siyosatshunoslik, ijtimoiy tuzumlar, huquq va ijtimoiy tuzilmalarni o‘rganishga qaratilgan. Bu bo‘limda islomiy ijtimoiy tizim va fiqhga oid asarlar yoritiladi. Ibn an-Nadim, ijtimoiy va huquqiy tizimlar haqida qisqacha tavsiflar beradi. Ayniqsa, islomiy huquq va ijtimoiy tartiblarga oid ilmiy asarlar haqida ma’lumotlar mavjud. Siyosiy masalalar, hukumat va davlat tuzilmalariga oid asarlar va ular haqida yozilgan yirik kitoblar tahlil qilinadi. Ijtimoiy fanlar bo‘limi, islom jamiyatining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarini yoritadi va tarixiy voqealar bilan bog‘lab tushuntiradi. Din, fiqh, hadis va tafsir (qur’on ma’nosini tushunish) sohalari haqida ma’lumotlar ham mavjud. Bu bo‘limda diniy ilm-fan va uning tafsiri haqida asarlar tasniflanadi. Ibn an- Nadim, hadis ilmi va Qur’on tafsiri bo‘yicha mavjud asarlar haqida qisqacha ma’lumot beradi. Islom diniy yozuvchilari va ularning asarlari haqida tafsilotlar keltirilgan. «Kit о b al-Fihrist» asari juda boy va ko‘p qirrali bo‘lib, unda adabiyot, ilm- fan, falsafa, tarix, ijtimoiy fanlar va boshqa sohalarda mavjud bo‘lgan eng muhim asarlar jamlangan. Ibn an-Nadim, har bir bo‘limda yozuvchilar, ilmiy va adabiy yo‘nalishlar haqida ma’lumot berish orqali, o‘z davrining ilmiy va madaniy merosini saqlashga harakat qilgan. Bu asar nafaqat o‘sha davr, balki zamonaviy ilmiy tadqiqotlar uchun ham juda muhim manba hisoblanadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan alifbo tartibi ilmiy va madaniy jihatdan muhim o‘ringa ega. Uning asarida alifbo tartibida tasniflangan ma’lumotlar quyidagi jihatlardan muhim ahamiyatga ega. Alifbo tartibi Ibn an- Nadimning ilmiy tasniflash usulining asosiy yondashuvi bo‘lib, ma’lumotlarni tartibga solish, kategoriyalarga ajratish va oson topish imkoniyatini yaratadi. Asarda ishlatilgan alifbo tartibi asosan ilmiy asarlar, yozuvchilar, ilmiy sohalar va ularning yondashuvlarini izchil tarzda tartibga solishga xizmat qiladi. Bu tartib, o‘qiydiganlarga ma’lumotlarni tezda izlash va oson topish imkoniyatini beradi. Ibn an-Nadim alifbo tartibini faqat praktika uchun emas, balki ilmiy yondashuvni shakllantirish uchun ham ishlatgan. Alifbo tartibidagi tasniflash asarlarning qisqacha tavsiflari bilan birga, ilm-fan, adabiyot va falsafaning turli sohalarini 13 ajratish imkonini beradi. Bu yondashuv, o‘rta asr islom ilm-fanida an’anaviy bo‘lgan ilmiy tasniflash usullarini mukammallashtirishga xizmat qiladi. Alifbo tartibi, asarda keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlarni izlashda yordam beradi. Bu tarzda tartiblangan ma’lumotlar nafaqat ilmiy sohalar bo‘yicha, balki yozuvchilarning faoliyatini va ular tomonidan yaratilgan asarlarni ham oson topishga imkon yaratadi. Masalan, Ibn an-Nadimning o‘zining yozuvchilarga bergan qisqacha tavsiflari va asarlarning qisqacha mazmunlari yordamida o‘quvchilar ma’lum bir yozuvchining ilmiy qobiliyatlari va ilmiy g‘oyalari haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lishadi. Alifbo tartibi Ibn an-Nadimning ilmiy metodologiyasini ifodalaydi. Asar ichidagi tasniflashlar, uning o‘zining ilmiy izlanishlari va izchil yondashuvi natijasidir. Alifbo tartibidagi tasniflash yordamida Ibn an-Nadim, o‘z asarida keltirilgan ma’lumotlarning bir-biri bilan qanday bog‘liqligini ko‘rsatadi va ular orasida mantiqiy va ilmiy bog‘lanishlarni yaratadi. 6 Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari nafaqat islom ilm-fanining, balki boshqa madaniyatlar va tillarning ilmiy merosini ham o‘zida aks ettiradi. Alifbo tartibida keltirilgan yozuvchilar va asarlar orasida grek, yahudiy, hind, nasroniy va boshqa madaniyatlardan kelgan ilmiy yondashuvlar va adabiyotlar mavjud. Bu madaniyatlararo aloqalarni va ilmiy aloqalarni ko‘rsatish uchun alifbo tartibi muhim vosita bo‘ladi. Alifbo tartibi yordamida Ibn an-Nadim ilmiy tasniflashning metodologik asoslarini yaratadi. Asarda keltirilgan yozuvchilar va ularning asarlari janrlariga, mavzulariga, yoki ilmiy sohalariga qarab tartiblanadi. Bu metodologik yondashuv ilmiy izlanishlarga imkoniyat yaratadi, chunki u ma’lum bir soha yoki janr bo‘yicha qidiruvni osonlashtiradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan alifbo tartibi ilmiy tizimlashning asosiy vositalaridan biri bo‘lib, ma’lumotlarni aniqlik bilan tasniflash, ilmiy yondashuvni shakllantirish va madaniyatlararo aloqalarni ko‘rsatishda muhim o‘rin tutadi. Bu yondashuv, asarning ilmiy manba sifatidagi ahamiyatini kuchaytirib, keyingi ilmiy tadqiqotlar uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida 6 https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf 14 yozuvchilar va ilmiy asarlar haqida berilgan qisqacha tavsiflar ilmiy va madaniy merosni to‘plash va tizimlashtirishdagi katta ahamiyatga ega. Ibn an-Nadim ushbu asarda, o‘z zamonidagi eng muhim yozuvchilar, ularning asarlari va ilmiy g‘oyalari haqida batafsil ma’lumotlar taqdim etadi. Quyida bu tavsiflarning muhim jihatlari keltirilgan. Ibn an-Nadim asarida ko‘plab islomiy va islomdan oldingi yozuvchilar, shuningdek, falsafa, ilm-fan, tarix, adabiyot va boshqa sohalardagi muhim shaxslar haqida ma’lumotlar taqdim etilgan. Har bir yozuvchining ilmiy sohadagi o‘rni va yutuqlari qisqacha bayon qilingan. Ularning asarlari va ularning fikrlariga oid tafsiliy ma’lumotlar keltirilgan. Al-Kindi – falosof va ilm-fan sohasida muhim ishlar qilgan shaxs sifatida tavsiflanadi. Ibn an-Nadim uning «Falsafiy asarlar»ni ta’kidlaydi, shuningdek, Al-Kindining o‘zining ilmiy metodologiyasiga ham alohida e’tibor qaratiladi. Al-Farobiy – uning mantiq, falsafa va musiqaga oid asarlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Ibn an-Nadim Al-Farabining fikrlarining ilmiy asarlar va madaniyatdagi ta’sirini ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim, yozuvchilarning asarlarini tasniflashda ularning ilmiy sohalari va janrlariga qarab tasniflaydi. Asarlarning tavsiflari qisqa, lekin muhim va yorituvchi bo‘lib, har bir asarning ilmiy ahamiyatini ochib beradi. «Kit о b al-Fihrist» o‘zida ko‘plab falsafiy, ilmiy, adabiy, tibbiyot, matematik, tarixiy va diniy asarlarni o‘z ichiga olgan. Masalan, Ibn an-Nadim Aristotelning «Metafizikasi», Ptolomeyning «Geografiya»si kabi yirik asarlar haqida ham qisqacha tavsiflar keltiradi. Al-Razi – tibbiyot sohasidagi buyuk yozuvchi sifatida keltiriladi, uning «Kit о b al-Mansuriy» (tibbiyot haqidagi asari) haqida qisqacha tavsif beriladi, unda uning tibbiyot va alohida nazariyalariga bo‘lgan ta’siri ta’kidlanadi. Al-Bukhari va Muslim – hadis to‘playuvchilar sifatida, Ibn an-Nadim ularning «Sahih al-Bukhari» va «Sahih Muslim» kabi asarlari haqida qisqacha ma’lumotlar keltiradi. Ibn an-Nadimning yozuvchilar va asarlarga berilgan qisqacha tavsiflari faqat ilmiy g‘oyalarni yoritish bilan cheklanmaydi, balki ilm-fan, madaniyat, tarix, va falsafa sohalaridagi aloqalarni ko‘rsatadi. U o‘z asarida nafaqat ilmiy tavsiflar, balki shuningdek, yozuvchilarning o‘zaro aloqalari, ta’sirlari va o‘z zamonidagi 15 ilmiy muhitga qanday ta’sir ko‘rsatganligi haqida ham fikr yuritadi. Ibn an- Nadimning asarida keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlarning tavsiflari metodologik jihatdan ham qiziqarli. U asarlarga qisqacha tavsif berish orqali ilmiy sohalarni tartibga solish va ilmiy izlanishlar uchun yangi yo‘nalishlarni ochadi. Yozuvchilar va ularning asarlarini alifbo tartibida joylashtirish ilmiy va madaniy tarixni qayd qilishda samarali vosita bo‘lgan. Bu usul ilm-fanning rivojlanishida katta ahamiyatga ega, chunki u ilmiy g‘oyalar va adabiyotlar tarixini tizimli ravishda o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Ibn an-Nadimning asaridagi yozuvchilar va ilmiy asarlarning tavsiflari nafaqat o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini aks ettiradi, balki o‘sha davrdagi ilmiy muhitni va madaniyatlararo aloqalarni ham yoritadi. Misol uchun, u Islom, yunon, hind va rim madaniyatlari o‘rtasidagi ilmiy aloqalarni ko‘rsatish orqali, ularning o‘zaro ta’siri haqida ma’lumot beradi. Bu tavsiflar o‘z davrining ilmiy ahamiyatini ko‘rsatadi va hozirgi tadqiqotchilarga o‘sha davr ilm-fanining rivojlanish jarayonini tushunishga yordam beradi. «Kit о b al-Fihrist» asarida yozuvchilar va ilmiy asarlar haqida berilgan qisqacha tavsiflar, Ibn an-Nadimning ilm-fan va madaniyat tarixini tizimlashtirishdagi yuksak mahoratini ko‘rsatadi. U nafaqat yozuvchilarning ilmiy ishlari haqida ma’lumot beradi, balki ilm-fan, madaniyat va tarixni bir butun sifatida taqdim etadi. Bu tavsiflar ilmiy manba sifatida juda qiymatli bo‘lib, ular o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini tushunish uchun muhim vosita hisoblanadi. 7 Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom ilm-fanining rivojiga juda katta hissa qo‘shgan muhim manba hisoblanadi. Asar, nafaqat o‘z davrining ilmiy va madaniy merosini jamlash, balki ilm-fan tarixini yoritish va tizimlashtirishdagi ahamiyati bilan ham alohida e’tiborga loyiq. Uning ilm-fan rivojiga qo‘shgan hissasi quyidagi jihatlardan iborat. 7 https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf 16 II.BOB. «KIT О B AL-FIHRIST» ASARINING O‘RTA ASR ISLOMIY MADANIYATIDAGI O‘RNI II.1. Islom dunyosidagi ilmiy an’analar va boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalar «Kitоb al-Fihrist»ning eng katta ahamiyati shundaki, u o‘z davridagi ilmiy ma’lumotlarni tizimli tarzda yig‘ish va tasniflash jarayonini amalga oshirgan. Ibn an-Nadim asarida adabiyot, falsafa, ilm-fan, tarix va boshqa sohalar bo‘yicha yozilgan asarlarni alifbo tartibida taqdim etgan. Bu, ilmiy asarlar va yozuvchilarni izlashni ancha osonlashtirgan va ilmiy izlanishlar uchun muhim manba yaratgan. Asar orqali, zamonasi uchun yangi ilmiy tizim yaratilib, ilmiy materiallarni to‘plash va tasniflashning metodologiyasi shakllangan. Ibn an-Nadimning asari, islom ilm-fanining yirik yutuqlarini saqlashga xizmat qilgan. U o‘z asarida ko‘plab yozuvchilar va ularning ilmiy ishlari haqida qisqacha tavsiflar keltiradi, bu esa o‘rta asr islom ilm-fanining o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishga yordam beradi. Asarda keltirilgan ilmiy yondashuvlar, nazariyalar va uslublar islom ilm-fanining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning tasniflash usuli ilmiy va madaniy an’analarni o‘zida aks ettirgan va ularni kelajak avlodlarga yetkazishning muhim vositasi bo‘lgan. Ibn an-Nadim «Kit о b al-Fihrist»da turli ilmiy sohalar (falsafa, matematika, tibbiyot, astronomiya va boshqalar)ni taqdim etib, ularning o‘zaro aloqalarini ham ko‘rsatgan. Masalan, u falsafa va ilmiy texnologiyalar orasidagi bog‘lanishlarni yoritgan, shuningdek, islomiy ilm-fanning boshqa madaniyatlar bilan aloqalarini ham ko‘rsatgan. Bu ilmiy sohalarning bir-biri bilan bog‘liqligini ko‘rsatish orqali Ibn an-Nadim ilm-fan tarixining ko‘plab yirik yutuqlarini birlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Bu yondashuv ilmiy tadqiqotlarda o‘zaro aloqalarga asoslangan izlanishlarni rag‘batlantirgan. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari ilmiy tadqiqotchilar uchun katta ahamiyatga ega, chunki u o‘z davrining ilmiy merosini yig‘ib, tasniflagan va muhim ilmiy manba sifatida foydalanish imkoniyatini yaratgan. Asarda keltirilgan yozuvchilar va ilmiy asarlar, ilm-fan tarixini o‘rganishdagi manbalar sifatida hozirgi kunda ham dolzarbdir. Ibn an-Nadimning ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi, uning asarini ilmiy 17 tadqiqotlar uchun zarur bo‘lgan materiallar bilan ta’minladi. Ibn an-Nadimning asarida islom falsafasi, ilmiy metodologiyalar, nazariyalar va mantiq kabi fanlarning rivojlanishi haqida ham tafsilotlar mavjud. U, shuningdek, islom dunyosidagi falsafa va ilm-fan sohalarida ilgari surilgan g‘oyalarni o‘z asarida tizimli ravishda to‘plagan va ularni tartibga solgan. Bu ilmiy yondashuvlarning va metodologiyalarning tarixi va rivojlanishini yoritish, o‘z navbatida, ilmiy izlanishlar va tajribalarni rivojlantirishga yordam bergan. Ibn an-Nadim «Kit о b al- Fihrist» asarida, shuningdek, islom ilm-fani va boshqa madaniyatlar o‘rtasidagi aloqalarni ta’kidlashga e’tibor qaratgan. U, islomdan oldingi yunon, rim, hind, yahudiy, nasroniy va boshqa madaniyatlardan kelgan ilmiy asarlarni ham tasniflab, ularning islom ilm-faniga qo‘shgan hissasini ko‘rsatgan. Bu yondashuv o‘z zamonida ilmiy hamkorlikning muhim shakllaridan biri bo‘lib, ilm-fan rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. «Kit о b al-Fihrist» asarida ilmiy texnologiyalar va matematika kabi sohalarga ham alohida e’tibor berilgan. Ibn an-Nadim, o‘z davrining eng yirik astronomik va matematik asarlari haqida ma’lumot beradi, ularning ilmiy ahamiyatini tahlil qiladi. Bu, islom ilm-fanining texnologik rivojlanishiga qo‘shgan hissasini va ushbu sohalarda olib borilgan yirik yutuqlarni yoritishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari islom ilm- fanining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. U o‘z davrining ilmiy g‘oyalarini tizimli ravishda yig‘ish va tasniflash orqali, ilmiy ma’lumotlarni saqlash, yangi avlodlarga yetkazish va ilm-fan tarixini o‘rganish uchun mustahkam poydevor yaratgan. Asar nafaqat ilmiy an’analarni saqlash, balki ilm-fan va madaniyatlararo aloqalarni rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlar uchun ham dolzarb manba bo‘lib qolmoqda. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va tasniflashdagi o‘rni, o‘z davrida ilm-fan va madaniyatning rivojlanishida juda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ibn an-Nadim, nafaqat ilmiy asarlarni yig‘ish, balki ularni tizimli ravishda tasniflash va yurtda va xorijda mavjud ilmiy merosni birlashtirish orqali ilm-fan tarixiga muhim hissa qo‘shgan. Uning asari ilmiy va adabiy merosni saqlash, tahlil qilish va o‘rganishda birinchi navbatda foydalaniladigan manbalardan biridir. 18 Quyida Ibn an-Nadimning adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va tasniflashdagi o‘rni haqida batafsil tahlil keltirilgan. Ibn an-Nadim, «Kit о b al-Fihrist» asarini yaratishda, o‘z davrida mavjud bo‘lgan ilmiy va adabiy manbalarni to‘plashga katta ahamiyat bergan. U juda ko‘p turdagi asarlarni – falsafiy, tarixiy, ilmiy, adabiy va diniy – alifbo tartibida jamlagan. Bu tizimlashtirish, ilm-fan tarixini o‘rganish uchun katta imkoniyatlar yaratdi va kelajak avlodlarga ilmiy merosni yetkazishning samarali vositasi bo‘ldi. Ibn an-Nadim, yozuvchilarni tasniflashda ham o‘zining ilmiy yondashuvini namoyon etdi. U yozuvchilarning ismlarini alifbo tartibida taqdim etish orqali, har bir yozuvchi va uning asarlari haqida qisqacha ma’lumotlar keltirdi. Bu, ilmiy tadqiqotchilar uchun muhim manba bo‘lib, ularning asarlarini va ularning ilmiy g‘oyalarini o‘rganishni osonlashtirgan. Ibn an- Nadimning bu usuli ilmiy an’analarni saqlashda va tasniflashda muvaffaqiyatli bir model yaratdi. Ibn an-Nadim, nafaqat yozuvchilarni, balki ularning asarlarini ham janrlarga ajratgan. Masalan, u falsafa, tibbiyot, astronomiya, adabiyot, tarix, mantiq va boshqa ilmiy sohalarga oid asarlarni alohida ajratgan. Har bir ilmiy soha bo‘yicha eng muhim asarlar, ularning mualliflari va mazmuni haqida qisqacha tavsiflar berilgan. Bu tasniflash, o‘z navbatida, ilmiy tadqiqotchilar uchun ushbu sohalarni izlashda katta yordam beradi. Ibn an-Nadimning manbalarni to‘plash va tasniflashdagi metodologiyasi juda puxta va ilmiy edi. U faqat adabiyot yoki ilm- fan sohalari bilan cheklanib qolmagan, balki madaniyatlararo aloqalar va ilmiy g‘oyalarning birlashishini ko‘rsatishga harakat qilgan. Masalan, Ibn an-Nadim islomdan oldingi madaniyatlarning ilmiy merosini ham o‘z asarida keltirgan. Yunon, Rim, hind va boshqa madaniyatlar tomonidan yozilgan asarlarni ko‘rib chiqib, ularni islom ilm-fani bilan bog‘lab, o‘zining tasniflash tizimini yaratgan. Bu yondashuv ilmiy an’analararo aloqalarni aks ettirgan va ilm-fanning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatgan. Ibn an-Nadim, manbalarni to‘plashda nafaqat adabiy va ilmiy g‘oyalarni saqlab qolishga intildi, balki ularning ilmiy va madaniy ahamiyatini ham ta’kidladi. Har bir asarning mazmuni va yozuvchining ilmiy g‘oyalari haqida qisqacha ma’lumot berish orqali, Ibn an-Nadim o‘z davrining ilmiy va madaniy yutuqlarini yashirishga yo‘l qo‘ymadi. Bu ma’lumotlar, o‘z 19 zamonida ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga xizmat qilgan. Ibn an- Nadimning manbalarni to‘plash va tasniflashdagi asosiy maqsadlaridan biri ilmiy merosni kelajak avlodlarga yetkazish edi. Uning asari o‘rta asr islom ilm-fanining eng muhim asarlarini birlashtirib, ularni saqlab qolishga xizmat qilgan. Ibn an- Nadim nafaqat o‘z davrining ilmiy merosini jamladi, balki uning asari zamonaviy ilm-fan uchun ham qimmatli manba bo‘lib qolmoqda. Bu, uning asarini ilmiy tarixni o‘rganish uchun muhim vosita qilib qo‘yadi. Ibn an-Nadim adabiy va ilmiy manbalarni to‘plashda o‘ziga xos usulni yaratgan. Uning ilmiy yondashuvi nafaqat tizimlashtirish va tasniflash, balki ilm-fan va madaniyatlarni yaxlit bir tizim sifatida ko‘rishdan iborat edi. Bu usul, ilmiy merosni to‘plash va saqlashda yangi bir yondashuv yaratdi va ilmiy tadqiqotlarda yangi usullarni ishlab chiqishga yordam berdi. Ibn an-Nadimning adabiy va ilmiy manbalarni to‘plash va tasniflashdagi o‘rni juda katta. Uning «Kit о b al-Fihrist» asari ilm-fan tarixida yangi metodologiyani yaratgan va ilmiy merosni tizimli ravishda saqlashga xizmat qilgan. Ibn an-Nadimning tasniflash uslubi, nafaqat o‘z davrining ilmiy va madaniy yutuqlarini saqlash, balki ilm-fan va madaniyatlararo aloqalarni ko‘rsatishda ham muhim ahamiyatga ega. Uning asari hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlarida muhim manba sifatida xizmat qilmoqda va ilm-fan tarixining eng qimmatli asarlaridan biri hisoblanadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish, tarixiy va madaniy merosni chuqurroq tushunish uchun juda muhim manba hisoblanadi. Asar, o‘z davrining ilmiy g‘oyalari, adabiy va ilmiy faoliyatlari, madaniy o‘zgarishlari va ularning tarixi haqida qimmatli ma’lumotlarni taqdim etadi. Ibn an-Nadim, ilm-fan, adabiyot, falsafa, tarix, tibbiyot, astronomiya, va boshqa ko‘plab sohalarda o‘z davrining yirik yutuqlarini tasniflagan va ular haqida qisqacha tavsiflar keltirgan. Quyida, Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganishning ba’zi muhim jihatlari keltirilgan. 8 8 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 20 Ibn an-Nadimning asari o‘z davridagi ilm-fan yutuqlarini tizimli tarzda taqdim etgan. Islom dunyosida ilm-fan juda yuqori bosqichga ko‘tarilgan edi, va Ibn an-Nadim bu jarayonni o‘z asarida to‘liq yoritgan. Ibn an-Nadim asarida islom astronomlari tomonidan yaratilgan yirik asarlar va ularning ilmiy yutuqlari haqida ma’lumot berilgan. Islom astronomlari o‘z davrida yuqori darajadagi astronomik kuzatuvlar va ilmiy ishlanmalar olib borishgan. Asarda islom matematika ilm- fanining rivojlanishiga bag‘ishlangan bo‘limlar mavjud. Islom olamida matematikada o‘zgacha yutuqlar qozonildi, ayniqsa algebra va geometriya sohalarida. Ibn an-Nadim o‘z asarida islom tibbiyotining yirik yutuqlarini ta’kidlagan. Islom dunyosida tibbiyot sohasida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va shu orqali yangi dori-darmonlar va davolash usullari ishlab chiqilgan. Falsafa islom olamida keng tarqalgan va rivojlangan fanlardan biri bo‘lib, Ibn an- Nadimning asari bu boradagi yutuqlarni ham yoritadi. U, ayniqsa, islom falsafasining yunon falsafasi bilan integratsiyasi va islomiy tafakkurning shakllanishini ta’kidlagan. Islom falsafasining ko‘plab olimlari, xususan, Avitsenna, Farobiy, Ibn Rushd kabi yirik faylasuflarning asarlari asarda o‘z aksini topgan. Ibn an-Nadim, shuningdek, ilohiyot, mantiq va metafizika sohalaridagi yutuqlarni ham tasvirlagan. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom adabiyotining rivojlanishini ham o‘rganish mumkin. O‘z davrida islom dunyosida adabiyotning ko‘plab yo‘nalishlari shakllangan, xususan. Islom shoirlari, xususan, arab she’riyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ibn an-Nadim adabiyot sohasida yozilgan eng mashhur asarlar va ularning mualliflari haqida ma’lumot beradi. Islom olamida tarixchilik va tarjima sohalari ham rivojlanib, ko‘plab yunon va hind ilm-fanining asarlari arab tiliga tarjima qilindi. Ibn an-Nadim bu jarayonni ham o‘z asarida yoritib, ilm-fan va madaniyatning bir madaniyatdan boshqasiga o‘tishini tasvirlaydi. 9 Ibn an-Nadimning asari orqali islom dunyosidagi ilmiy va madaniy almashuvni o‘rganish mumkin. Islom olami o‘z vaqtida Yunon, Rim, Hind va Fors madaniyatlari bilan ilmiy va madaniy aloqalarda bo‘lgan. Ibn an-Nadim, bu 9 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 21 aloqalarni yoritib, islom dunyosidagi ilm-fan va madaniyatlarning rivojlanishiga boshqa madaniyatlarning qo‘shgan hissasini ko‘rsatgan. Islom falsafasi va ilm- fani, asosan, yunonlarning Aristotel, Platon kabi faylasuflarining asarlari asosida rivojlangan. Ibn an-Nadim, bu falsafiy g‘oyalarni arab ilm-faniga qanday integratsiya qilinganini tushuntiradi. Hindistondan kelgan matematika, astronomiya va tibbiyot ilm-fanining islom olamiga ta’siri katta bo‘lgan. Ibn an- Nadim ushbu aloqalarni ta’kidlash orqali o‘z davrining ilmiy birligini ko‘rsatadi. Ibn an-Nadimning asari o‘z davridagi madaniy yutuqlarni ham yoritadi. Islom olamida san’at, arxitektura, musikiya va hunarmandchilik sohalarida katta yutuqlar qozonildi. Masalan, islom arxitekturasi o‘zining betakror uslubi bilan ajralib turadi. Ibn an-Nadim, shuningdek, madaniyatning boshqa yo‘nalishlarini ham yoritadi, masalan, musiqaning rivojlanishi va uning ilm-fan bilan aloqasi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrining madaniy va ilmiy yutuqlarini to‘plagan va tizimlashtirgan birinchi asar bo‘lib, u madaniy va ilmiy yutuqlarni o‘rganish uchun ajoyib manbaga aylandi. Uning asari orqali, o‘rta asr islom dunyosidagi ko‘plab ilmiy va madaniy yo‘nalishlarning rivojlanishi haqida ma’lumot olish mumkin. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish, nafaqat o‘sha davrning ilmiy taraqqiyoti haqida chuqur tushuncha olish, balki islom olamining tarixiy, falsafiy, adabiy va madaniy rivojlanish jarayonlarini ham yoritish imkonini beradi. Asar, ilm-fan, madaniyat va tarix sohalarida juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, hozirgi kunda ham ilmiy tadqiqotlar uchun dolzarb manba sifatida xizmat qilmoqda. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘z zamonining ilmiy va adabiy merosini jamlab, yozuvchilar va ularning asarlarini tizimli ravishda taqdim etgan. Asarda keltirilgan asarlar va yozuvchilar, o‘z davrining ilm-fanini va madaniyatini shakllantirgan, shuningdek, tarixiy va ilmiy rivojlanishga katta ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadim bu asarida ilmiy mualliflarni va adabiy asarlarni nafaqat tasniflagan, balki ularning ahamiyatini va ularning ilm-fan va madaniyatdagi o‘rnini ham yoritgan. 22 Quyida Ibn an-Nadim asarida keltirilgan ba’zi asosiy yozuvchilar va asarlarning tarixiy va ilmiy ahamiyati haqida tahlil keltirilgan. Avitsenna (Ibn Sino) — islom tibbiyoti, falsafasi va ilm-fanining eng buyuk namoyandalaridan biri. Ibn an-Nadimning asarida Avitsennaning «Al-Qonun fi-t-Tibb» (Tibb qonuni) asari muhim o‘rin tutadi. Bu asar islom tibbiyotining asosiy qo‘llanmasiga aylangan va Yevropada o‘nlab asrlar davomida o‘qilgan. Avitsennaning ilmiy yutuqlari, ayniqsa, anatomiyada, fiziologiyada va farmakologiyada ilgari surilgan nazariyalar hamda praktikalari keyinchalik Yevropa ilm-fanini shakllantirishda katta ta’sir ko‘rsatgan. Avitsennaning tibbiyotga qo‘shgan hissasi cheksizdir, va uning asari nafaqat islom ilm-fanining, balki butun dunyo ilm-fanining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. U yengil va qattiq dori-darmonlar, kasalliklarni aniqlash va davolash, va xirurgiya sohalarida ko‘plab yangiliklarni taklif qildi. Al- Farobi, islom falsafasining asoschilaridan biri bo‘lib, Ibn an-Nadim uning «Al- Madina al-Fadila» (Muvaffaqiyatli Shahar) asarini alohida ta’kidlaydi. U, ayniqsa, yaxshi jamiyat qurish va mantiq sohalaridagi ishlari bilan mashhurdir. Uning falsafiy ta’limotlari yunon falsafasi bilan mustahkam bog‘langan va islom falsafasining rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Farobiy, mantiq, siyosat va tavhid kabi sohalarda o‘z g‘oyalarini ilgari surgan. U, shuningdek, ilmiy tajribalarni amalga oshirishda ijtimoiy va axloqiy yondashuvlarni ko‘rsatgan. Uning asarlari, islom falsafasining har bir sohasini rivojlantirishga yordam berdi. Ibn Rushd, islom falsafasining yana bir buyuk namoyandasi bo‘lib, uning asarlari yunon falsafasini islom tafakkuri bilan bog‘lashda muhim rol o‘ynagan. Ibn an-Nadimning asarida Ibn Rushdning «Tahafut al-Tahafut» (Tahafutning Tahafuti) asari, falsafiy nuqtai nazaridan juda katta ahamiyatga ega. Ibn Rushdning asarlari falsafa, mantiq va hukumat sohalarida katta ta’sirga ega. U, ayniqsa, Aristotelning falsafasini islomiy g‘oyalar bilan uyg‘unlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Uning asarlari keyinchalik Yevropada kuchli ta’sir ko‘rsatgan va o‘rta asr Yevropa falsafasining shakllanishida o‘z o‘rnini topgan. Al-Khvarizmi, islom matematikasining asoschilaridan biri bo‘lib, Ibn an-Nadim uning «Al-Kitab al- Mukhtasar fi Hisab al-Jabr va’l-Muqabala» (Algebra kitobi) asarini eslatadi. Bu 23 asar algebra sohasidagi birinchi muhim qo‘llanma bo‘lib, matematikaga oid yangi yondashuvlarni ilgari surdi. Al-Khvarizmi algebraning asosiy nazariyalarini shakllantirgan va bu ilmiy kashfiyotlar nafaqat islom ilm-fanining rivojlanishiga, balki Yevropa matematikasining rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Uning nomi «algebra» so‘zining kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Ibn Khaldunning «Muqaddima» asari, tarixshunoslik, ijtimoiy ilm-fanlar va iqtisodiyotning rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Ibn an-Nadim, Ibn Khaldunning tarixiy tafakkuri va ijtimoiy tizimlarni tahlil qilishdagi muvaffaqiyatini yuqori baholagan. Ibn Khaldun tarixni, jamiyatni va iqtisodiyotni ilmiy asosda tahlil qilishga harakat qilgan. U sotsiologiya va tarixshunoslikning asoschilaridan biri sifatida tanilgan. Uning asarlari zamonaviy tarixshunoslik va sotsiologiya ilmiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Al-Rozi, islom tibbiyotining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, Ibn an-Nadim uning «Al-Havi» (Tibbiyotning umumiy qo‘llanmasi) asarini keltiradi. Al-Razi ilmiy tibbiyot sohasida ko‘plab yangiliklarni taklif etgan va tibbiy amaliyotda katta o‘zgarishlarni amalga oshirgan. Al-Razi tibbiyot, farmakologiya va mikrobiologiya sohalarida ilmiy yutuqlarga erishgan. Uning ishlarida kasalliklarning sabablarini va davolash usullarini ilmiy yondashuvda tahlil qilishda katta yutuqlar bo‘lgan. Al-Biruni, astronomiya, geografiya va matematika sohalarida ko‘plab tadqiqotlar olib borgan va Ibn an-Nadim uning ilmiy ishlarini yoritgan. Al-Biruni o‘zining astronomik va geodezik tadqiqotlari bilan mashhurdir. Al-Biruni, o‘zining astronomik kuzatuvlari, yerning radiusini aniqlashdagi ilmiy yondashuvi va individial tajriba asosida amalga oshirgan kashfiyotlari bilan tanilgan. Uning ishlari, matematik va ilmiy uslubning rivojlanishida katta ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an- Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrining eng yirik yozuvchilarini va ilm- fan yutuqlarini jamlab, ularning tarixiy va ilmiy ahamiyatini ta’kidlaydi. Avitsenna, Al-Farobi, Ibn Rushd, Al- Xo r a zmi y , Ibn Khaldun, Al-Razi, Al-Biruni kabi olimlar, islom ilm-fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan va ularning asarlari nafaqat o‘sha davrda, balki keyinchalik butun dunyoda ilmiy va madaniy 24 taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning asari, bu olimlarning ilmiy yutuqlarini jamlash va tasniflashda juda muhim rol o‘ynagan. 10 II.2. Ibn an-Nadimning asari orqali o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va madaniy yutuqlarni o‘rganish Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari o‘z zamonining ilmiy va adabiy merosini tizimli ravishda jamlash va saqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, islom ilm-fanining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Asar nafaqat o‘rta asr islom dunyosidagi ilmiy va adabiy yutuqlarni o‘zida jamlagan, balki uning ilmiy tadqiqotlar va adabiyotga bo‘lgan ta’siri, keyinchalik ilmiy va madaniy rivojlanishning boshqa bosqichlariga ham katta ta’sir o‘tkazgan. Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari, islom ilm-fanining juda katta qismini o‘zida jamlagan va bu asar ilmiy tadqiqotlar uchun juda qimmatli manbaga aylangan. Asar orqali, Ibn an-Nadim nafaqat o‘z zamonidagi ilmiy yutuqlarni jamlab, ularning xronologik rivojlanishini taqdim etdi, balki ilmiy asarlarni tasniflash va o‘zaro bog‘lash orqali ilmiy g‘oyalarni tizimlashtirdi. Bu, ilm-fanning har bir sohasida bo‘lgan yutuqlarni o‘rganishda, ular orasida bog‘lanishni o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa, asar falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyot, geografiya, adabiyot kabi sohalarga oid asarlarning o‘zaro aloqalarini yoritib, bu ilmiy sohalarning taraqqiyotini ko‘rsatdi. Ibn an-Nadimning adabiyotga ta’siri ham juda katta. U o‘z asarida nafaqat ilmiy yutuqlarni, balki adabiy asarlarni ham keltirib, yozuvchilar va ularning asarlari haqida qisqacha tavsiflar berib, ularning adabiy va ilmiy ahamiyatini yoritdi. Shu tariqa, Ibn an-Nadim adabiyotshunoslik va badiiy yondashuvning rivojiga katta hissa qo‘shgan. Asar nafaqat ilm-fan, balki adabiy merosning saqlanishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning adabiy tasniflash uslubi adabiyotshunoslikning muhim asosi sifatida qabul qilindi. «Kit о b al-Fihrist» orqali Ibn an-Nadim, islom ilm-fanining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha eng muhim ilmiy an’analarning tarixini yaratdi. U islom ilm-fanining rivojlanishidagi eng katta o‘zgarishlarni ta’kidladi va ilmiy tadqiqotlarning boshlang‘ich nuqtalarini belgilab berdi. Ibn an-Nadim ilmiy an’analarning 10 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 25 o‘zgarishi va rivojlanishiga ta’sir etgan bir qator yozuvchilarni o‘z asarida yoritgan va shu tariqa, ilmiy yutuqlarni tushunishdagi asosiy kontseptual yondashuvlarni shakllantirdi. Ibn an-Nadimning asarida ilmiy metodlar va tahlil uslubi ham diqqatga sazovordir. U asarlardagi ilmiy g‘oyalarni o‘zaro tahlil qilish, taqqoslash va kritik yondashuvlarni qo‘llash orqali ilmiy bilimlarning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Asardagi ilmiy metodologiya, asarlarni tasniflashda va ular orasida ilmiy munosabatlarni o‘rnatishda juda samarali bo‘ldi. Ibn an-Nadim, asarida islom olamidagi ilmiy va madaniy aloqalar haqida ham batafsil yozgan. U, islom ilm-fanining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalarini ko‘rsatib, ilm-fan va madaniyatlararo almashuvning ahamiyatini ta’kidladi. Ayniqsa, islomning yunon, hind va boshqa qadimiy sivilizatsiyalar bilan aloqalari, ilmiy va madaniy an’analar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar «Kit о b al- Fihrist»da yaxshi yoritilgan. «Kit о b al-Fihrist» ilmiy tadqiqotlar uchun o‘zining keng qamrovli va tizimli tavsifi bilan juda katta ahamiyatga ega. U faqatgina tarixiy ma’lumotlarni jamlamagan, balki ularning ilmiy ahamiyatini va madaniy kontekstini ham yoritgan. Bu esa keyinchalik ilmiy tadqiqotlar uchun foydali manba bo‘lib xizmat qiladi. Ibn an-Nadimning ilmiy tadqiqotlar uchun yaratgan bu tizimlashtirilgan yondashuvi, ilm-fan va madaniyatni chuqurroq tushunish imkonini berdi. Ibn an-Nadim ilmiy tadqiqotlarda yangi yondashuvni joriy etdi. Uning asari ilmiy va madaniy yutuqlarni faqat tavsiflashni emas, balki ularni tizimli ravishda taqdim etishni ham o‘z ichiga oladi. Bu, ilmiy izlanishlarni rivojlantirishda yangi metodologiyalar va yangi yondashuvlarni kiritishda muhim rol o‘ynagan. Ibn an- Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘zining ilmiy tadqiqotlar va adabiyotga bo‘lgan ta’siri bilan nafaqat o‘z zamonidagi ilm-fan, balki keyinchalik ilmiy rivojlanishda ham katta rol o‘ynadi. Asar, ilmiy va madaniy tarixni tizimli ravishda jamlab, ilmiy metodologiya va tahlilni yangicha shaklda taqdim etdi. Shu tariqa, Ibn an-Nadimning asari ilm-fan, adabiyot va madaniyatga ta’sir qilgan yirik ilmiy meros sifatida qadrlanadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘rta asr islomiy madaniyatining ilmiy jihatlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. 26 Asar, o‘z zamonidagi ilm-fan, adabiyot, falsafa, tibbiyot, astronomiya va boshqa ko‘plab ilmiy sohalarning rivojlanishini tizimli ravishda yoritib, o‘rta asr islomiy madaniyatining ilmiy nuqtai nazaridan chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Ibn an- Nadimning asari, islom olamidagi ilmiy yutuqlarni va ilmiy an’analarning rivojlanishini ko‘rsatishda muhim manba bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. 11 Islom ilm-fani, ayniqsa, falsafa, matematika, astronomiya, tibbiyot va tabiiy fanlar sohalarida juda katta yutuqlarga erishgan. Ibn an-Nadim, asarida bu sohalarda yirik yozuvchilar va ilmiy asarlarni alohida yoritadi, va shuningdek, ilmiy g‘oyalar orasidagi aloqalarni ko‘rsatadi. Islom falsafasi, ayniqsa, Al-Farobi, Avitsenna (Ibn Sino), Ibn Rushd kabi buyuk faylasuflar tomonidan rivojlantirilgan. Ibn an-Nadim, bu faylasuflarning asarlarini tasniflab, ularning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatgan. Al-Farobi, Avitsenna va Ibn Rushdning ishlari, Aristotelning falsafasi bilan uyg‘unlashgan va islom dunyosidagi falsafiy tafakkurga katta ta’sir ko‘rsatgan. Islom tibbiyoti sohasidagi eng katta kashfiyotlardan biri Avitsennaning «Al-Qonun fi-t-Tibb» asari edi. Ibn an-Nadim bu asarni yoritib, uning tibbiyot sohasidagi ahamiyatini ta’kidladi. Shuningdek, Al-Razi (Rhazes) va Ibn al- Nafisning ilmiy ishlarini keltirib, islom tibbiyotining qanday rivojlanganini ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim asarida ilmiy g‘oyalarni tasniflash va tizimlashtirish yondashuvini joriy etgan. Bu yondashuv, ilmiy metodologiyaning asosiy qismlaridan biri bo‘lib, islom ilm-fanining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Ibn an-Nadim ilmiy asarlarni alifbo tartibida tasniflagan bo‘lib, har bir asar va yozuvchining qisqacha tavsifi bilan ularning ilmiy ahamiyatini ko‘rsatadi. Bu tasniflash usuli, ilmiy g‘oyalarni va adabiyotlarni yaxshiroq tushunish va o‘rganish imkonini yaratdi. Islom astronomiyasi va matematikasi o‘rta asrda katta yutuqlarga erishgan. Ibn an-Nadimning asarida, Al-Biruni, Al-Khwarizmi kabi buyuk olimlar tomonidan amalga oshirilgan astronomik va matematik kashfiyotlar alohida o‘rin tutadi. Al-Khwarizmi algebra sohasini rivojlantirib, bugungi kunda algebra so‘zining kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Shuningdek, Al-Biruni yerning radiusini 11 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 27 aniqlashga erishgan va astronomik kuzatuvlar orqali koinot haqidagi bilimlarni rivojlantirgan. Islom ilm-fani, o‘rta asrda yunon, hind va fors madaniyatlari bilan yaqindan aloqada bo‘lgan. Ibn an-Nadim asarida, bu ilmiy aloqalar va madaniyatlararo almashuvlarni ta’kidlab, islom ilm-fanining o‘zining zamonaviy asoslarini qanday shakllantirganini ko‘rsatadi. Islom olamining ilm-fan sohasidagi yutuqlari, Hindiston va Gretsiyadan olingan bilimlarni o‘zlashtirib, yangi ilmiy yondashuvlar yaratishga imkon berdi. Ibn an-Nadim asarida Avitsennaning Gretsiya falsafasini o‘rganib, uni islomiy tafakkurga moslashtirganini ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim nafaqat ilmiy asarlarni, balki adabiy asarlarni ham tasniflagan. O‘rta asr islomiy madaniyatida adabiyot juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ilmiy asarlarning ko‘pligi, adabiy yutuqlarni ham kengaytirdi. Ibn an-Nadimning asari orqali, adabiyotshunoslik va ilmiy adabiyot sohalari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rish mumkin. Islom adabiyotidagi yirik yozuvchilar, Firdavsiy, Sa’diy, Hafiz, Omar Xayyom kabi shoirlar, o‘z asarlari orqali ilmiy g‘oyalarni ifoda etganlar. Ibn an-Nadim asarida tarix, sotsiologiya va ijtimoiy fanlarni ham o‘rganish mumkin. Ibn Khaldunning «Muqaddimah» asari, tarixshunoslik, sotsiologiya va iqtisodiyot sohalarida katta ahamiyatga ega bo‘lib, Ibn an-Nadim uning tarixiy ishlari haqida qisqacha tavsif berib, ularning ijtimoiy fanlarga qo‘shgan hissasini ko‘rsatadi. Ibn Khaldunning jamiyatni o‘rganishdagi yondashuvlari, islom jamiyatining ijtimoiy tuzilmasini tahlil qilishda muhim rol o‘ynadi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, o‘rta asr islomiy madaniyatining ilmiy jihatlarini chuqur tahlil qilish uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Asar orqali, ilm-fan va madaniyatning har bir sohasidagi yutuqlar va rivojlanish jarayonlarini tizimli ravishda o‘rganish mumkin. Ibn an-Nadim ilm-fan, adabiyot, falsafa, tibbiyot, astronomiya, tarix, ijtimoiy fanlar va boshqa ko‘plab sohalarda islom ilm-fanining taraqqiyotini ko‘rsatib, ularning o‘zaro bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini yoritgan. Bu asar orqali, islom ilm- fanining rivojlanishidagi muhim bosqichlarni va ilmiy tafakkurdagi yangiliklarni tushunish mumkin. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, islom dunyosidagi ilmiy va madaniy aloqalarni o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Asar, nafaqat o‘z 28 zamonidagi ilm-fan va madaniyatni tizimli ravishda yoritgan, balki islom dunyosining boshqa madaniyatlar bilan o‘zaro aloqalarini, ilmiy an’analarini ham o‘zida aks ettirgan. Ibn an-Nadim, asarida ilmiy va madaniy almashuvni ko‘rsatish orqali, ilm-fan va madaniyatlarning rivojlanishiga bo‘lgan ta’sirlarni tahlil qilishga imkon beradi. Shu tariqa, Ibn an-Nadimning asari o‘rta asr islomiy madaniyatining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalarini o‘rganish uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Islom dunyosining ilmiy va madaniy aloqalari, o‘rta asrlarda, turli madaniyatlar bilan bo‘lgan intensiv aloqalar orqali rivojlangan. Islom olami, o‘zining ilmiy va madaniy taraqqiyoti uchun ko‘plab qadimiy madaniyatlardan, xususan, yunon, hind va fors madaniyatlaridan katta ta’sir olgan. Ibn an-Nadim, «Kit о b al-Fihrist» asarida bu aloqalarni va ilmiy an’analarni o‘rganish va taqdim etish orqali, islom olamining ilmiy rivojlanishidagi madaniyatlararo bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Islom ilm-fanida yunon falsafasi va ilm-fanining katta roli bor. Ayniqsa, Aristotel, Platon, Galiley, Ptolemey kabi yunon olimlarining asarlari islomiy ilm- fan rivojida muhim ahamiyatga ega. Ibn an-Nadim, o‘z asarida, yunon olimlarining ishlarini o‘rganib, ularning islom olamidagi ta’sirini yoritadi. Masalan, Avitsenna (Ibn Sino) Aristotelning falsafasini o‘z asarlarida keng qo‘llagan. Ibn an-Nadim, Avitsennaning ilmiy ishlari haqida qisqacha tavsiflar berib, uning yunon ilmiga ta’sirini ko‘rsatadi. Hindistonning ilmiy va madaniy an’analari ham islom dunyosida katta ta’sirga ega bo‘lgan. Hind raqam tizimi, algebra, astronomiya va tibbiyot kabi sohalarda hind ilm-fani islom olamiga kiritilgan. Ibn an-Nadim, asarida hindlarning ilmiy ishlari va matematik yutuqlarini ta’kidlaydi. Shuningdek, hindlarning astronomiya va geografiya sohalaridagi kashfiyotlari islom ilm-faniga kirib, keyinchalik bu ilmiy yutuqlarni rivojlantirishga yordam bergan. Islom dunyosining dastlabki rivojlanishida fors madaniyatining o‘rni juda katta. Zoroastrizm, astronomiya, tibbiyot va matematika kabi sohalarda fors ilm-fanining islom olamidagi rivojlanishga ta’siri bo‘lgan. Ibn an-Nadim, Forsning ilm-fan va madaniyatiga oid ishlarga e’tibor qaratgan va fors yozuvchilarining ilmiy ishlarini o‘z asarida keltirgan. Ibn an-Nadim «Kit о b al-Fihrist» asarini yaratish jarayonida 29 islom dunyosining ilmiy va madaniy aloqalarini tahlil qilib, turli madaniyatlarning ilmiy yutuqlarini o‘zaro bog‘lashga muvaffaq bo‘lgan. Asar orqali, Ibn an-Nadim islom ilm-fanining boshqa madaniyatlar bilan aloqalarini yoritishda o‘zining muhim ilmiy metodologiyasini ishlab chiqqan. Bu metodologiya, ilmiy asarlarni tasniflash va ular orasidagi bog‘liqliklarni ko‘rsatish orqali, ilm-fan va madaniyatlararo almashuvni tushunishga yordam beradi. Ibn an-Nadim, islom ilm- fanining rivojlanishida ilmiy va madaniy almashuvning o‘rnini ta’kidlaydi. U, islom olamining ilmiy asarlar va yozuvchilar bilan bo‘lgan aloqalarini ko‘rsatib, ilm-fanning o‘zaro bog‘langanligini ta’kidladi. Masalan, islom olami yunon ilm- fanini o‘zlashtirish bilan birga, o‘z ilmiy yutuqlarini yaratgan. Shu bilan birga, islom olami hind va fors madaniyatlaridan olingan ilmiy bilimlarni rivojlantirib, bu sohalarda katta yutuqlarga erishgan. 12 Ibn an-Nadim, asarida islom falsafasining boshqa madaniyatlar bilan bo‘lgan aloqalarini o‘rganadi. Masalan, Avitsennaning Aristotel falsafasini o‘zlashtirishi, Platonning g‘oyalarini islomiy tafakkurga moslashtirishi islom falsafasining rivojlanishidagi madaniyatlararo almashuvni ko‘rsatadi. Ibn an-Nadim, shuningdek, islomiy ilm-fan va falsafaning yunon, hind va fors madaniyatlaridan qanday ta’sirlanganini, bu aloqalarning ilmiy tafakkurdagi rolini yoritadi. Ibn an- Nadim, tarixiy yozuvchilarning asarlarini tahlil qilish orqali, islom dunyosining tarixiy madaniy aloqalarini ham ko‘rsatadi. U, islom tarixida yuzaga kelgan turli madaniy va ilmiy an’analarning o‘zaro aloqalari haqida batafsil ma’lumot beradi. Masalan, islom olamining Fors, Yunon va Hindiston bilan bo‘lgan ilmiy va madaniy aloqalari, tarixiy manbalarni o‘rganishda juda muhim rol o‘ynaydi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari orqali, islom dunyosining boshqa madaniyatlar bilan ilmiy va madaniy aloqalari aniq ko‘rsatilgan. Asar, nafaqat ilm- fanning rivojlanishidagi madaniyatlararo almashuvni yoritadi, balki ilmiy yutuqlarni birlashtirish, ularning o‘zaro bog‘liqligini tushunish va tarixiy rivojlanishni aniqlashda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ibn an-Nadim, ilmiy 12 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 30 metodologiya orqali ilm-fan va madaniyatlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatgan va ilmiy tafakkurning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asaridagi metodologiya va tahliliy uslub, asarning ilmiy qimmatini oshirib, uning ilmiy tadqiqotlar va adabiyotga qo‘shgan hissasini yanada chuqurlashtiradi. Ibn an-Nadim, asarda ishlatgan ilmiy metod va uslublari orqali, yozuvchilar va ularning asarlari haqidagi bilimlarni tartibga solishga muvaffaq bo‘ldi. Asar orqali ilmiy tasniflash va tahlil qilish, o‘rta asr islom ilm-fanining turli sohalarini tizimli ravishda o‘rganishga yordam beradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari, ilmiy metodologiya va tasniflashdagi noyob yondashuvi bilan ajralib turadi. Asar, ilmiy yondoshuvning bir qator tamoyillarini o‘z ichiga oladi. Ibn an-Nadim asaridagi barcha ma’lumotlarni alifbo tartibida joylashtirish orqali, o‘qish va izlashni osonlashtirgan. Bu uslub, ilmiy va adabiy manbalarni tasniflashda juda qulay bo‘lgan va ma’lumotlarni tezda topishga yordam beruvchi metod hisoblanadi. Ibn an-Nadim, yozuvchilar va ularning asarlarini turli guruhlarga ajratgan. U, adabiyot, falsafa, ilmiy texnologiya, tibbiyot, matematika kabi turli sohalarni bir-biridan farqlab, har bir bo‘limga alohida e’tibor berib, tasniflashni amalga oshirgan. Ibn an-Nadim asarida, yozuvchilar va ularning asarlarining qisqacha tafsifi va izlanishlari ham mavjud. U, har bir yozuvchining asarini tahlil qilish va unga qisqacha izoh berish orqali, o‘quvchiga ularning ilmiy ahamiyatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Asarda keltirilgan yozuvchilar va ularning asarlariga oid qisqacha tavsiflar, faqatgina ilmiy tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodologiya sifatida emas, balki o‘rta asr islom ilm-fanining rivojlanishini ko‘rsatadigan tarixiy manba sifatida ham muhimdir. Ibn an-Nadim, har bir yozuvchining asariga qisqacha izoh berish orqali, o‘qish uchun qimmatli yo‘l-yo‘riq beradi. Ibn an-Nadim, asarlarga oid tavsiflarda, asarlarning ilmiy ahamiyati, yozuvchining o‘ziga xos uslubi, ilmiy yutuqlari va ularga qo‘shgan hissalarini keltiradi. Bu tafsiflar, ilmiy tadqiqotlarda o‘rganish uchun zarur bo‘lgan axborotlarni beradi. Ibn an-Nadimning qisqacha tavsiflari, o‘rta asr ilm-fani va madaniyatiga oid muhim kontekstni ham taqdim etadi. 31 Yozuvchilarning asarlari orqali, o‘sha davrdagi ilm-fan va madaniyatning qanday shakllanganini, qanday taraqqiy etganini ko‘rish mumkin. Ibn an-Nadimning asaridagi tasniflash metodologiyasi adabiyot va ilm-fan sohalarini alohida guruhlarga ajratgan. U, yozuvchilar va ularning asarlarini quyidagicha tasniflagan. Ibn an-Nadim, asarlarni ilmiy uslubda tasniflashga katta ahamiyat bergan. U, adabiyot, tarix, falsafa, ilmiy texnologiya va boshqa sohalarda yozilgan asarlarni aniq guruhlarga ajratgan va har bir guruhga oid yozuvchilarning asarlarini keltirgan. Ibn an-Nadim asarlarni nafaqat mavzu bo‘yicha, balki janrga qarab ham tasniflagan. Falsafa, adabiyot, ilmiy texnologiya, tibbiyot, matematika kabi janrlar bo‘yicha alohida bo‘limlar tashkil etilgan. Bu yondashuv ilmiy va adabiy manbalarni tizimli ravishda o‘rganishga imkon yaratadi. Ibn an-Nadimning asarida, turli ilmiy va adabiy janrlar bo‘yicha tasniflash jarayoni ham alohida ahamiyatga ega. U, har bir janrni alohida ko‘rib chiqib, shu janrga oid yozuvchilarning asarlarini o‘zaro bog‘lab, ularga izohlar bergan. Bu metodologiya, asarlarni o‘rganish va tahlil qilish uchun juda foydali bo‘lgan. Ibn an-Nadim, falsafa sohasidagi yozuvchilarni tasniflab, ularning asarlarini falsafiy yo‘nalishlarga qarab ajratgan. Shu tarzda, har bir falsafiy yo‘nalishdagi asosiy asarlar va yozuvchilarni o‘rganish imkoniyati yaratilgan. Ibn an-Nadim adabiyot sohasidagi asarlarni ham janrlar bo‘yicha tasniflagan. Poetik asarlarni, drama, nasr va boshqa adabiy shakllarga ajratgan. Bu uslub, adabiyotning turli janrlarini alohida tahlil qilishga imkon beradi. Ibn an-Nadim, ilmiy texnologiya, tibbiyot va matematika sohalarida yozilgan asarlarni alohida bo‘limlar sifatida tasniflagan. U, bu sohalar bo‘yicha ilmiy asarlar va ularning ijtimoiy ahamiyatini ko‘rsatadi. Tarix va geografiya sohalariga oid asarlar ham alohida tasniflangan. Ibn an-Nadim, tarixiy va geografik asarlarni ularning ilmiy va madaniy ahamiyatiga ko‘ra ajratgan. 13 Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asarida ishlatilgan ilmiy metod va uslublar, uning tasniflash va tahlil qilishdagi muvaffaqiyatini ko‘rsatadi. Yozuvchilar va asarlar haqidagi qisqacha tavsiflar, ilmiy va adabiy tadqiqotlarda 13 https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/?ysclid=m71ghagvtv269824431 32 o‘rganiladigan materiallarni tizimli ravishda taqdim etadi. Ibn an-Nadimning asarlarni janrlar va mavzular bo‘yicha tasniflashdagi yondashuvi, ilm-fan va adabiyotning turli sohalarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Uning metodologiyasi va uslubi, o‘rta asr ilm-fanini tahlil qilish uchun zamonaviy tadqiqotchilarga asosli manba bo‘lib xizmat qiladi. 33 XULOSA Ibn an-Nadimning «Kitоb al-Fihrist» asari (to‘liq nomi: Kitоb al-Fihrist al- `Ilm wa al-Adab), 10-asrning boshlarida, ya’ni X asrning o‘rtalarida yozilgan arab klassik manba hisoblanadi. Bu asar, Islom ilm-fani va madaniyatining eng yirik yodgorliklaridan biri bo‘lib, o‘zida o‘sha davrda mavjud bo‘lgan asarlar va ularning yozuvchilarini tizimli ravishda ro‘yxatga oladi. Ibn an-Nadimning bu asari ko‘plab musulmon olimlarining asarlarini jamlashda muhim rol o‘ynagan. «Kit о b al-Fihrist» asarining nomi o‘z-o‘zidan uning mazmunini aks ettiradi: «Fihrist» arab tilida «ro‘yxat» yoki «indeks» degan ma’noni anglatadi. Asarda Ibn an-Nadim o‘z davridagi kitoblar, asarlar va ularga aloqador mualliflarni tartibga solgan. Asar 10 bobdan iborat bo‘lib, ularning har biri turli sohalarga oid ilmiy va adabiy asarlarga bag‘ishlangan. Bu bo‘limda arab adabiyotining turli janrlari, she’riyat, proza va boshqa adabiy shakllar to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Ibn an- Nadim o‘z asarida qadimgi yunon-falsafiy an’analari va ularning islom falsafasiga qanday ta’sir ko‘rsatgani haqida so‘zlaydi. Shuningdek, u islom dini va uning tafsiri bilan bog‘liq kitoblar haqida ham so‘z yuritadi. Tibbiyot, astronomiya, geometriya va boshqa tabiiy fanlar bo‘yicha asarlar keltirilgan. Islom tarixining muhim sahifalari, tarixchilar va ularning asarlari haqida ham ma’lumot berilgan. Shuningdek, Ibn an-Nadim asarida turli sohalarda yozilgan ko‘plab asarlar, ularning mualliflari, ularning ilmiy yutuqlari haqida qisqacha tavsiflar mavjud. Bu, ayniqsa, ilm-fan va madaniyat tarixiga qiziquvchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Asar, aslida, faqat ro‘yxatlar bilan cheklanib qolmaydi, balki har bir muallifning ishlarini va uning muhimligini yoritish bilan ilmiy tahlil va sharhlar ham beradi. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘z davrida nafaqat ilmiy manba, balki islom madaniyati va ilm-fanining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan asar bo‘ldi. Asar asosan ilmiy merosni saqlab qolishga, ilm-fan sohalaridagi bilimlarni birlashtirishga qaratilgan. Shuningdek, bu asar orqali Ibn an-Nadimning o‘z zamonasi haqida ham qimmatli ma’lumotlar olish mumkin. U, o‘z davrida 34 yashagan olimlarning fikrlarini jamlab, ularning ilmiy yo‘nalishlari va ishlarini tizimli ravishda ko‘rsatgan. Ibn an-Nadimning asarida juda ko‘p kitoblar, shu jumladan, o‘sha davrda keng tarqalgan, hatto yirik kutubxonalar bilan aloqada bo‘lgan asarlar haqida ham so‘z boradi. Asar orqali o‘sha davrda mavjud bo‘lgan ilmiy merosni tiklash va uni keyingi avlodlarga etkazish mumkin bo‘ldi. «Kit о b al-Fihrist» islomiyat tarixidagi eng muhim adabiy va ilmiy manbalardan biri bo‘lib qolgan. Bu asar orqali nafaqat musulmon olimlari, balki yunon, rim, hind va boshqa millatlarning ilmiy meroslari ham birlashtirilgan. Ibn an-Nadimning ro‘yxati yordamida islomiy ilm-fanning qanday shakllanib, rivojlanayotganini va boshqa xalqlarning ta’siri qanday bo‘lganini yaxshiroq tushunish mumkin. Ibn an-Nadimning «Kit о b al-Fihrist» asari o‘zining keng qamrovli va chuqur ilmiy mazmuni bilan insoniyatning ilmiy merosini saqlab qolishda muhim rol o‘ynadi. Bu asar nafaqat islomiy ilm-fan tarixini o‘rganishga qiziquvchilar uchun, balki adabiyot va tarix fanlarini o‘rganayotganlar uchun ham qimmatli manba hisoblanadi. Ibn an-Nadim o‘zining asarida o‘z zamonasining barcha eng yirik ilmiy yutuqlarini jamlagan va ularni tizimli ravishda taqdim etgan, bu esa uning ilmiy salohiyatini va madaniyatga qo‘shgan hissasini yana bir bor isbotlaydi. 35 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I O zbekiston Respublikasi prezidentining asarlariʻ 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. – B.30. II Asosiy adabiyotlar 1. https://en.wikipedia.org/wiki/Al-Fihrist 2. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/? ysclid=m71gc4eeap292110130 3. https://ru.frwiki.wiki/wiki/Kitab-al-Fihrist 4. https://elibrary.ru/item.asp?edn=vnzaaf 5. https://rusneb.ru/catalog/000200_000018_RU_NLR_BIBL_A_011957205/? ysclid=m71ghagvtv269824431 36

Ibn аn-Nаdim «Kitоb аl-fihrist» аsаri mаnbа sifаtidа

Купить