Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	45.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	docx
Категория	История

Ibn Havqal “Kitob sur’at ul ard” asari manba sifatida

Xurosonga bordilar va bu ish uchun kerakli asboblarni shaylab, shu kiyimlardan
to’qidilar ammo Buxorodagidek sifatli bo’lib chiqmadi. Bu kiyimlikka ega
bo’lmagan birorta ham podshoh amir, rais yoki mansab egasi yo’q edi. Shunday
qilib Buxoroda zandaniychilikning taraqqiy etishi boshqa shaharlardagi
hunarmandchilikdan o’zib ketgan edi. Birgina Buxoro tarixda turli nomlar bilan
nomlangan. Axmad Ibn Muhammad ibn Nasr Buxoro ko’ p ismlarga ega deydi
va o’z kitobida Numijkat degan ismni keltiradi. Yana bir boshqa joyda Bumiskat
nomi bilan nomlangan.
Buxoro va unga kiradigan joylar Abul Hasan Nishopuriy "Xazoin ul- ulum"
kitobida shunday jumlalarni keltirgan, "Buxoro shahri garchi oradan Jayhun
daryosi o’tgan bo’lsa ham Xuroson shaharlaridan hisoblanadi".
KARMINA - Buxoro qishloqlari jumlasidan bo’lib, uning o’ziga tegishli
bo’lgan alohida qishlog’i bor. Bu qishloqdan adib va shoirlar ko p yetishib
chiqqan. Masalda aytilishicha, qadim vaqtlarda Karminani Bodyayi xurdak
Ko’zacha deb ataganlar.
NUR - katta joy bo’lib unda Masjidi Jome bo’lgan. Buxoroning va boshqa
joylardan bu yerga ziyorat uchun kelishgan. Xalq orasida Nurni ziyorat qilgan
kishi Haj ziyoratini amalga oshirish bilan barobar ekanligini aytganlar. Bu
yerlarga ko’plab tobeinlar dafn etilgan.
TAVOIS - asosan bu Buxoroning viloyatlaridan biri bo’lgan. Bu yerda boy va
zebu ziynatni sevuvchi kishilar istiqomat qilgan. Arablar bu yerni Zot ut-tavois
ya ni Tovuslar egasi deb ataganlar. Bu yerda bozor bo’lgan va eng qizig’i bu
bozorda faqatgina qoldiq va aybli ya’ni bu chorva mollari uchun xos sotilgan.
ISKAJKAT - bu yerning aholisi juda boy bo’lgan. Asosiy boyligi savdogarlik
orqali bo’lgan. Dehqonchilik umuman tang ahvolda bo’lib sababi yerlarning
unumdorligi pastlidaligi bo’ lgan. Har payshanba kuni bu yerda bozor bo’lgan.
Asosan bo’z mahsulotlari bozorga ko ‘p chiqarilgan.
SHARG - qishlog’i Iskajkatning ro’parasida bo’lgan ular orasida daryo chegara
vazifasini bajargan. Narshaxiyning aytishicha bu yerlarda qadimda bir bozor
18

Isvijob va Farg’ona haqidagi qismlarini (Toshkent, 1957) Rus tiliga tarjima
qhilgan. Ushbu tarjimalar asarning ayrim qo’lyozma chimalari yoki M. de Guye
tayyorlagan birinchi tanqidiy matnidan amalga oshirilgan.
O. B. Frolova asarning Farg’on haqidagi qismini N. Kramers tayyorlagan yangi
tanqidiy matnidan rus tiliga qayta o’girgan (Toshkent, 1988 yil). Asarning to’liq
matni N. K. Kramers va G. Viet tomonidan 2-jilda fransuz tiliga (Parij, 1965,
2001), Movarounnamr haqhidagi qismi turk tiliga tarjima qilingan (Anqara,
1985, 2001).
Asarning "Movarounnahr" qismi X. Mamadaliev tomonidan o’zabek tiliga
tarjima qilingan (Toshkent, 2007). R. Xudoberganov Al-Istaxriining "Kitob
masolik al-malik" asarini, shu jumladan uning "Movarounnahr" qismini o’zbek
tiliga tarjima qilgan (Toshkent, 2007). Lekin bu ikkala tarjima nashr etilmagan.
24

keltirgan malumotlarga tuzatishlar va qo’chimchalar kiritgan. Shunisi Muhimki,
Ibn Xavqal al-Istaxriy asarining bizagacha yetib kelmagan to’liq matnidan
foydalangan. Shuning uchun undagi Xuroson va Movarounnamr qismlarida ham
al-Istaxriyningnbizgacha yetib kelgan matniga nisbatan ko’p qimmatli
qo’shimchalar bor. Ibn Xavqal o’zining asarida xaritalalarga batafsil isozohlar
bergan, boshqa geografik manbalarning ma’lumotlaridan ham keng
foydalangan.
Al-Istaxriy va Ibn Xavqal asarlarining vujudga kelishi arablaring geografiyasi
sohasidagi ilmiy adabiyotining eng yuksak rivojlangan davriga to’g’ri keladi. Bu
davrda yozilgan geografik asarlarda statistik va topografik ma’lumotlar o’rniga
tasviriy va tavsifiy harakterga ega ma’lumotlar kengroq o’rin egallagal.
Ibn Xavqal asarining bizgacha yetib kelgan bir necha qo’lyozma nushalari
mavud bo’lib, Ular Gollandiya, Turkiya, Fransiya, Angliya va Germaniyada
saqlanadi. Asarning Istanbuldagi To'pqapu saroyi kutubkhonasida 3346-raqam
ostida saqlanayotgan nusxasida al-Istaxriy va Ibn Xavqalning ma’lumotlari XII
asrning ikkinchi yarmida nomalum mullif tomonidan o'sha davrga oid
qo'shimcha ma’lumotlar bilan boyitilgan.
Asarning tanqidey matni birinchi bor gollandiyalik olim M. de Guée tomonidan
Bibliotheca geographorum arabicorum (arab geograflari kutubhonasi) turkumi
(Lugduni-Batavorum, 1873ning 2-jildi sifatida nashr qilingan bo'lib, unda
asarning Leyden, Oksford va Parij kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari jalb
etilgan. Asarning ikkinchi tanqidiy matni fransuz olimi F. H. Kramers
tomonidan nashr etilgan bo’lib, unda asaring To’pqapu saroyi kutubxonasida
saqlanayotgan eng to’liq nusxasi asos qilib olingan, shuning uchun asaring M.
de Guye tayyorlagan tanqidiy matni, Leyden, Oksford, Parij nusxalari va fors
tiliga tarjimalari ham jalb etilgan. ushbu yangi matn Biblioteka geographorum
arabicorum (arab geograflari kutubhonasi) ning keyingi nashlari (Lugduni-
Batavorum, 1939, 1967, 1992) ning 2-jildi sifatida M. de Guye matnining
o’rniga kiritilgan.
7

Reja:
Kirish
I.bob. Ibn havqal “kitob sur’at ul ard” asari muhim tarixiy manba
sifatida.
1.1. “Kitob sur’at ul ard” asarining muhim tarixiy manba sifatida
o’rganilishi
1.2. Ibn havqal va uning “kitob ul-masolik va-l
Mamolik” asarida berilgan toponimik ma’lumotlar.
II.bob. Ibn havqalning “kitob sur’at ul ard” asarida movarounnahr
va uning shaharlariga bergan ta’rifi.
2.1. Movarounnahrning ta’rifi (samarqand, kesh, shosh)
2.2. “Kitob sur’at ul ard” asarida movarounnahr shaxarlar
orasasidagi masofalar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyo tlar ro’yxat
2

Shahar bilan eng yaqin tog’lar orasidagi masofa bir yengil marhalani tashkil
qiladi, faqat unga bevosita Ko’hak nomli bir kichik tog’ tutashgan bo’lib, uning
etagi Samarqand devorigacha cho’zilgan. Uning uzunligi bir milga teng. Bu
tog’dan shahar binolari qurilishi uchun tosh hamda idishlar shuningdek, shisha
idishlar yasash uchun ishlatiladigan loy va ohak qazib olinadi ...”
Shuningdek, ushbu tarixiy kitobning o’ttiz birinchi bobi Samarqand atrofi va
undagi ariqlar haqida bo’lib, unda quyidagilar yozilgan:
“Ularning suvlari Sug’d daryosidan oqib keladi... Suv tog’lar orasidagi
nohiyadan oqib chiqib, Bunjikatga, keyin esa “Turon boshi” ma’nosini
anglatadigan Varag’sar nomli bir yerga yetib boradi. Bu yerdan Samarqand
ariqlari ajralib chiqadi va vodiyning g’arbiy qismida Samarqand tomondagi
rustoqlar ularga bevosita tutashadi. Vodiyning sharqiy qismidagi ariqlar esa
Varag’sar qarshisidagi G’ubor nomli yerdan boshlanadi, chunki aynan shu yerda
tog’lar ayrilib, ekin ekish va ariq o’tkazish mumkin bo’lgan yerlar boshlanadi.
Varag’sardan Nahri Barsh, Nahri Bormish va Nahr Bashmin nomli ariqlar
boshlanadi. Nahri Barsh Samarqand shahrining g’arbiy qismigacha oqib borib,
undan shahar ariqlari va bu ariqlar bo’ylab boshidan oxirigacha joylashgan
qishloqlarning ariqlari suv oladi. Nahri Bormish shu ariqdan keyin janub
tomonda joylashgan bo’lib, uning bo’ylarida boshidan oxirigacha bir kunlik yo’l
masofada qishloqlar joylashgan. Bashmin arig’iga kelsak, u Bormish arig’idan
janubroqdan oqib o’tadi va boshidan oxirigacha joylashgan ko’p sonli
qishloqlarni sug’oradi, lekin u yuqorida zikr etilgan ikkala ariqdan oldinroq
tugaydi.
Bu anhorlarning eng kattasi Barsh, keyin Bormishdir. Ularning ikkalasida
kiyiklar yuradi. Bu ariqlardan kichikroq ariqlar ajralib chiqqan bo’lib, ularning
soni juda ham ko’p, shu tufayli ular yordamida qishloqlar va ekinzorlar gullab
yashnaydi. Varag’sardan katta ariq oxirigacha maydonni Darg’am nomli rustoq
egallaydi. Uning uzunligi 10 farsax, eni esa taxminan to’rt o’lchovdan bir
o’lchovgacha. Bu yerda joylashgan rustoqlar Varag’sar, Moymurg’, Sanjarfag’n
15

(Sayram) Shosh va Xorazm shaharlari va viloyatlari tasvirlangan. Asarda turk va
g’uzzlar, ularning mashg’uloti, shuningdek, Movarounnahr shaharlari, xalqlari
xususida keltirilgan ma’lumotlar nihoyatda qimmatlidir.
“Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarining arabcha matni ikki marta M.Ya. de
Guye (1878) hamda Kramers tomonidan (1938-1939) chop etilgan. Kramers
nashri (u 1086-yili ko’chirilgan va hozir Istanbul kutubxonalaridan birida
saqlanayotgan mo’tabar qo’lyozmaga asoslangan birmuncha noyob nashr
sifatida qadrlanadi.
Istaxriy, Ibn Havqal, Muqaddasiy kabi arabinavis olimlarning asarlari Toshkent
shahri toponimlarini o’rganish bo’yicha muhim manba hisoblanadi. Jumladan,
olimlar o’z asarlarida Shosh viloyatining markazi Binkat shahri deb
ko’rsatganlar. Binkat hozirgi Eskijo’va va Chorsu oralig’ida bo’lgan. Binkat
nomi forscha –tojikcha bo’lib, “ko’rimli shahar demakdir” Istaxriy o’z asarida
Shosh viloyatidagi 27 ta shahar va qishloqni nomini tilga olgan. Ohangaron
vodiysida qayd qilingan 14 ta shahar-qishloqning 7 tasi kat qo’shimchali
nomlardir.
Jumladan, Muqaddasiy o’z asarida Zarankent qishlog’ini tilga olgan. V. V.
Bartold bu qishloqni hozirgi Zarkent bo’lishi mumkin degan. Bu qishloq hozirda
Toshkent viloyati Parkent tumaniga to’g’ri keladi. Shuningdek, Namangan
viloyati Yangiqo’rg’on viloyatida ham shu nomli qishloq bor.
Ko’hisim – o’rta asrlarda Shosh viloyatida qayd qilingan kon va qishloq. Arab
geograflari asarlarida Ko’hi sim “kumush tog’i” tarzida keltirilgan. Konning
arabcha nomi Ma’dani Shosh.
Parak- Chirchiq daryosi nomlaridan biri. Arab geograflari bu daryoni Nahri
Turk deb atashgan. Istaxriy bu daryoni Nahri Turkiston deb aniq yozgan.
Piskent- Piskent tumani markazi. Arab geograflari dastlab o’z asarlarida Biskat
Shaklida tilga olishgan. Piskom arab manbalarida Biskom shaklida tilga olingan.
11

ilmiy maqolalardan foydalanildi. Shuningdek, V. V. Bartold asarlarida Bu haqda
yuzasidan muhim ma’lumotlar berilgan.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Tarixnavislar tomonidan yaratilgan
manbalar Buxoro amirligi tarixining ijtimoiy — siyosiy, iqtisodiy ma’naviy
hayotini chuqur tahlil qilish tadqiqot obyekti hisoblanadi. Ularning siyosiy va
falsafiy qarashlarida, u yashagan, ijod qilgan va faoliyat, uning siyosat, davlat
to’g’risidagi qarashlari u yashagan makon Buxoro amirligi ijtimoiy — iqtisodiy
va siyosiy ichki va tashki siyosati tadqiqot predmetiga kiradi.
Kurs ishining nazariy va metodologik asoslari . Tadqiqot olib borishning
ilmiy usullari sifatida: tahlil, tizimli yondoshuv, umumiylikdan xususiylikka va
xususiylikdan umumiylikka o’tish usulidan foydalaniladi.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
I.bob. IBN HAVQAL “KITOB sur’at ul ard” asari muhim tarixiy manba
sifatida.
1.1. “KITOB SUR’AT UL ARD” ASARINING MUHIM TARIXIY
MANBA SIFATIDA O’RGANILISHI
X asrda Bag’dodda yashab ijod qilgan va jug’rofiya sohasida katta olim
sanalgan Abul Qosim ibn Havqal al-Mausiliy an-Nasibiy o’zidan avvalgi
sayyohlarning kitoblarini o’rganadi va 942 yil ramazon oyida sayohatga chiqadi.
U Shimoliy Afrika, Ispaniya, Sitsiliya, Mesopotamiya, Eron va Hindistonda
bo’ladi va o’z ko’rganlarini kitob qiladi.
Ibn Havqal asarining bizgacha yetib kelgan bir necha qo’lyozma nusxalari
mavjud bo’lib, ular Gollandiya, Turkiya, Fransiya, Angliya va Germaniya
singari mamlakatlarning kutubxonalarda saqlanadi. Shuningdek, asarning
Istanbuldagi To’pqapu saroyi kutubxonasida ham bir nusxasi 3346-raqam bilan
saqlanib turibdi. Ibn Havqal asarining ayrim qismlari rus tiliga tarjima qilingan.
Jumladan, Ye.K. Betger Samarqand, Nasaf, Kesh, Shosh, Ustrushana, Isbijob va
Farg’ona qismlarini (Toshkent-1957) rus tiliga tarjima qilgan. Bundan tashqari,
4

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
MAVZU : Ibn Havqal “Kitob sur’at ul ard” asari
manba sifatida
QABUL QILDI______________
BAJARDI___________________
1

Eronlik olim al-Istaxriy (X asr) ko’p yillar davomida Eron, Arabiston Iroq,
Suriya va Misr bo'ylab sayohat qilgan. Abu Zayd Al balxiyning kitobini yavshi
bilgan al-Istaxriy 330/940-41 yilda uni qayta ishláb, o’zining sayohati davomida
yig’gan ma’lumotlár bilan ancha boyitdi, haritalarga ham ancha yangiliklar
kiritdi. “Kitob masolik al-mamolik” (“Mamlakatllarining yo’llari haqida kitob")
va "Kitob al-aqolim" ("Iqlimlar kitobi) deb nomlangan al-Istaxriyning mazqur
asarida islom dunsidagi karvon yo'llari, shahar va qishloqlar, ular uchun
masofalar, shaharlarning tuzilishi va ulardagi yirik inshootlar haqida batafisil
ma'lumotlarni keltiradi. Asarda turli viloyatlarining aholisi, tabiiy boyliklari,
dehqonchilik mahusulotlari, chorvachiligi, ishlab chiqarish va savdo-sotiq
mollari haqida ham ma’lumotlar bor. Bu asar o’rta asrlarda fors tiliga ham
tarjima qilingan. Forscha tarjimada arabcha matnda yo’q bo'lagan
qo’shhimchalar mavjud. Bu esa shundan dalolat beradiki, forcha tarjima al-
Istaxriy asarining bizgacha etib kelmagan to’liq matnidan amalla oshirilgan.
Asaring forscha tarjimasi bizgacha yetib kelgan va nashr qilingan (Tehron,
1347, 1368).
X asrda Bag’dodda yashab ijod qilgan arab geograf olimi Abul-Qosim
Muhammad ibn Xavqal al-Mausiliy an-Nasibiy o’zidan oldin yashgan Abu
‘Abdulloh al-Jayhoniy, Ibn Xurdodbem, Qudoma ibn Jafar va boshqa
olimlarining geografik asarlarini o’rganib chiqib, 331/942-43 yil ramazon
oyining 7 kuni o’tgandan sayohatganda chiqadi. U asosan savdo bilan
shug’ullangan bo’lib, Shimoli Afrika, Ispaniya, Sitsiliya, Mesopotamiya, Eron
va Hindiston kabi mamlakatlarda bo'lgan va Fotimiylar saroida bir mudat
yashagan. Sayohati davomida u Abu Ishoq al-Istaxriy bilan uchrashgan va uning
geografek asari bilan tanishgan. 367/ 977-78 yilda u al-Istaxriyning asaridan
keng foydalangan holda o’zining “Kitob al-masolik va-l-mamolik” (“Yo’llar va
malakatlar haqida kitob") yoki "Kitob surat al-ard" ("Yerning surati kitobi")
nomli kitobining ohirgi nusxasini Sitsilyada yozib tugatgan. Ibn Xavqal o’zining
asarida al-Istaxriyining Misr, Shimoliy Afrika, Ispaniya va Sitsiliya haqida
6

Xulosa.
IX - X arlarda arab xalifaligida, umuman, islom dinini qabul qilgan turi,
madaniy aloqalar gurkirab boshladi. Ayni shu davrd islom dunyosida tavsifiy
geografiyayo’nalishida arab tilida ko’plab asarlar yozilidi. Bu asarlarni
yozishdan asosiy maqsad islom dunyosining iqlimlari, ya’ni turli qismlarining
grafik xaritalarini tuzish va ularni tavsif qilish edi. Bunday izohli haritallar
majmuasi to’plangan asarlar odatda "Kitob al-masolik va-l-mamolik”, ya’ni
“yo’llar va mamalkatlár kitobi” deb atalgan va shu davrdagi Arab xalifaligining
siyosiy-mamuriy bo’linishini aks ettirgan. Bu yo'nalishda yozilgan asarlar 21
yoki 22 ta xaritani o’z ichiga olgan bo’lib, ular g’arbdan sharqqa quyidagi
mamlakat haqida: dunyoning doiraviy xaritasi: Arablar diyori, fors dengizi, al-
Mag’rib, al-andalus (Ispaniya), Sitsiliya, Misr, ash-Shom, ar-Rum dengizi, al-
Kazira (messopotamiya), al-Iroq, Xuziston, Fors, Kirmon, as-Sind, Armaniston
(Ozarbayjon va Arron bilan birga), al-Jibol, ad-Daylam (Tabariston bilan birga),
al-Xazar dengizi, Xuroson va Fors cho’li, Sijiston, Xuroson va Movarounnahr.
Yevropada bunday xaritalar majamusi "Islom Atlasi" deb nom olgan.
Bu yo’nalishda birinchi bo’lib asar yozgan geograf olimlardan biri balhlik Abu
Zayd Ahmad ibn Saml al-Balxiiy (vafoti 322/934) yil) edi. U taxminan 235/849-
50 yilda Balxda tug’ilgan, yoshligida Bag’dodga safar qilib, u yerda 8 yil turli
xil fanlar, shu jumladan, falsafa, astronomiya, geografiya va tilshunoslikdan
tahsil olgan. Balxga qaytib kelagach, Somoniylar vaziri Abu Abdulloh al-
Jayxoniyning homiyligi ostida ilmiy faoliyatini davom ettiradi. 308/919 yoki
309/920 yillarda uarab tilida “Suvar al-aqolim” yani’ “Iqlimlar surati” asarini
yozgan, lekin bu asar bizgacha saqlanib qolmagan.
Eronlik olim al-Istaxriy (X asr) ko’p yillar davomida Eron, Arabiston Iroq,
Suriya va Misr bo'ylab sayohat qilgan. Abu Zayd Al balxiyning kitobini yavshi
bilgan al-Istaxriy 330/940-41 yilda uni qayta ishláb, o’zining sayohati davomida
yig’gan ma’lumotlár bilan ancha boyitdi, haritalarga ham ancha yangiliklar
21

orqali kirib boradi. Bu ariqni ko’tarib o’tkazish uchun tuproqdan baland g’ov
bunyod etilgan. As-Sayorifa mahallasidagi bozorning o’rtasida ayrim yerlarda
tepalikning ustiga toshlar terilgan bo’lib, uning ustidan suv as-Safforin
mahallasidan oqib chiqadi va Bobi Kesh darvozasi orqali shaharga kirib boradi.
Bu osma ariqning sathi butunlay qo’rg’oshindan yasalgan. Gap shundaki, shahar
atrofidan chuqur pastlik o’tgan bo’lib, ilgari undan shahar devorining qurilishi
uchun loy olingan. Natijada uning ichidan qazib olingan tuproq va loyning
miqdoriga yarasha katta xandaq hosil bo’lgan.
Shu sababli uning ustidan shaharga suv o’tkazish uchun bu xandaq ichida baland
g’ov qurish zarur bo’lgan. Bu osma ariq qadimiy, islomdan oldingi vaqtlarda
qurilgan bo’lib, shahar bozorlarining o’rtasidan, Ras’-at-toq nomli yerdan,
Samarqandning eng aholisi zich bo’lgan yerdan o’tgan. Bu osma ariqning ikki
tomonida vaqf yerlari joylashgan bo’lib, ulardan olinadigan daromad uni
ta’mirlash va yaxshilashga ishlatilgan. Unga qishin-yozin qarab turish vazifasi
otashparastlarga yuklatilgan bo’lib, maxsus tuzilgan shartnomaga ko’ra, buning
evaziga ulardan g’azna uchun jon boshidan olinadigan jizya solig’i olinmagan”.
Bundan tashqari, ushbu tarixiy manbaning o’ttizinchi bobida jumladan shunday
deyiladi: “Samarqand tuprog’i eng unumdor va quruq tuproqlardan hisoblanadi,
agar ko’cha yoqalardagi odamlarning uylaridagi oqar suvlardan ko’tariladigan
bug’lanishlar va ulardagi zich o’suvchi tol daraxtlari ko’p bo’lmaganda, ba’zi
tabiblarning aytishicha, ortiqcha quruqlik, albatta, ularga zarar keltirgan bo’lar
edi. Bu yerda yashaydiganlarning binolari paxsa va yog’ochdan qurilgan.
Shahar aholisi o’zining chiroyi bilan ajralib turadi. Ular saxiylik qilishda,
o’zlariga ko’p xarajat sarflash va g’amxo’rlik qilishda ortiqcha harakat qiladilar,
bunda ular Xurosonning ko’pchilik shaharlaridan ustun turadilar, shuning uchun
ham bu hol ularning mablag’larini kamaytirib yuborgan. Samarqand
Movarounnahr odamlarining to’planish yeridir, Movarounnahrdagi eng yaxshi
odamlar Samarqandda tarbiya olganlar.
14

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Ibn Havqal , Abulqosim ibn Havqal an-Nisibiy
(Bag dod, 976) — arab sayyohi va geografi. 931—943 yil larda Mag rib vaʻ ʻ
Mashriq mamlakatlari, Sitsiliya o., Italiya, Ispaniya, Mesopotamiya (Ikki daryo
oralig i), Eron bo ylab sayohat qilgan; Kordovada ma lum vaqt yashagan. 952
ʻ ʻ ʼ
yil da Istaxriyning "Kitob masolik al-mamolik" ("Mamlakatlar yo llari haqida
ʻ
kitob") asaridagi va haritalaridagi chalkashliklarni uning roziligi bilan tuzatib,
keyinchalik shu asosda "Kitob ul-masolik va-l-mamolik" ("Yo llar va
ʻ
mamlakatlar haqida kitob") deb atalgan mukammal asar yaratgan. Mazkur
kitobni yozishda Ibn Hurdodbeh, Jayhoniy, Qudama ibn Ja far asarlaridan ham
ʼ
foydalangan. I. H. ning Afrika va Yevropadagi mamlakatlarga oid xabarlari,
xususan, etnik ma lumotlari o sha davr ilmfani uchun muhim yangilik bo ldi.
ʼ ʻ ʻ
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ma’lumki, o’zbek xalqi uzoq davrlarga borib
taqaladigan o’zining boy tarixiga ega. Ammo o’tmishimiz sarchashmalari
haligacha yetarli o’rganilmagan. Ma’naviy tiklanish dolzarb masala
hisoblangan bugungi kunda ajdodlarimiz durdonalarini tatqiq etish katta
ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan, Buxorodagi saroy malikalarining siyosiy
faoliyat tarixini o’sha davrga oid manbalar asosida o’rganish ham maqsadga
muvofiqdir.
Mavzuning o’rganilish darajasi . Buxoro tarixi bir qator sharqshunos va
tarixshunos olimlar tomonidan o’rganilgan. Kurs ishi mavzusi yuzasidan
davlatimiz va xorij olimlari qator ilmiy ishlarni chop etganlar. Jumladan,
Narshaxiyning “Buxoro tarixi”, Raupov.S "Navodir ul- vaqoeda adolatli shoh
muammosi”, S. Ayniy “Esdaliklar”, T. E. Rahmonov, M. Z. Orziyevning “Ikki
tarixiy siymo”, A. Razzoqovning “Iqtisodiy tafakkurlar sarchashmasi”,
monografiya kabi darslik, o’quv qo’llanmalari va ilmiy maqolalar atroflicha
tahlil qilingan. Bundan tashqari, rus tilida ham adabiyotlar chop etilgan. Bundan
tashqari ushbu Kurs ishini yozishda internetdan olingan ma’lumotlardan va
3

BAYKAND - bu asosan Buxoroning shaharlar sirasiga kirgan. Bu yerlik aholi
Baykandliklar deb nomlangan ya’ni Buxorolik degan nom bilan atalmagan. Bu
yerda masjidi Jome va ko’plab oliy imoratlar bo’lgan. Narshaxiy o’z kitobida
keltirishicha, Baykandda Buxoro qishloqlari sonidan ham ko’p aholi istiqomat
qilib, unda rabot bo’lgan. Bunga sabab bu katta va har tomonlama aholi uchun
qulay joy bo’lgani.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q (I. A. Karimov
O’zbekiston Respublikasi 1-prezidenti). Zero, ko’hna va boqiy Buxoroning boy
tarixi nafaqat o’z yurti aholisi uchun balki butun dunyo mamlakatlari qiziqishiga
sabab bo’ldi. Buxoro - biz bilgan Narshaxiy davridan oldin o’zining yuksak
salohiyatga egaligi, har tomonlama savdo-sotiqning eng cho’qqisiga chiqqanligi,
boy va qadimiy shahar va qishloqlarining mavjudligi, ayniqsa, zodagonlar va
podshohlar nazarida bo’lganligi bilan alohida tavsiflanadi.
20

kiritdi. “Kitob masolik al-mamolik” (“Mamlakatllarining yo’llari haqida kitob")
va "Kitob al-aqolim" ("Iqlimlar kitobi) deb nomlangan al-Istaxriyning mazqur
asarida islom dunsidagi karvon yo'llari, shahar va qishloqlar, ular uchun
masofalar, shaharlarning tuzilishi va ulardagi yirik inshootlar haqida batafisil
ma'lumotlarni keltiradi. Asarda turli viloyatlarining aholisi, tabiiy boyliklari,
dehqonchilik mahusulotlari, chorvachiligi, ishlab chiqarish va savdo-sotiq
mollari haqida ham ma’lumotlar bor. Bu asar o’rta asrlarda fors tiliga ham
tarjima qilingan. Forscha tarjimada arabcha matnda yo’q bo'lagan
qo’shhimchalar mavjud. Bu esa shundan dalolat beradiki, forcha tarjima al-
Istaxriy asarining bizgacha etib kelmagan to’liq matnidan amalla oshirilgan.
Asaring forscha tarjimasi bizgacha yetib kelgan va nashr qilingan (Tehron,
1347, 1368).
X asrda Bag’dodda yashab ijod qilgan arab geograf olimi Abul-Qosim
Muhammad ibn Xavqal al-Mausiliy an-Nasibiy o’zidan oldin yashgan Abu
‘Abdulloh al-Jayhoniy, Ibn Xurdodbem, Qudoma ibn Jafar va boshqa
olimlarining geografik asarlarini o’rganib chiqib, 331/942-43 yil ramazon
oyining 7 kuni o’tgandan sayohatganda chiqadi. U asosan savdo bilan
shug’ullangan bo’lib, Shimoli Afrika, Ispaniya, Sitsiliya, Mesopotamiya, Eron
va Hindiston kabi mamlakatlarda bo'lgan va Fotimiylar saroida bir mudat
yashagan. Sayohati davomida u Abu Ishoq al-Istaxriy bilan uchrashgan va uning
geografek asari bilan tanishgan. 367/ 977-78 yilda u al-Istaxriyning asaridan
keng foydalangan holda o’zining “Kitob al-masolik va-l-mamolik” (“Yo’llar va
malakatlar haqida kitob") yoki "Kitob surat al-ard" ("Yerning surati kitobi")
nomli kitobining ohirgi nusxasini Sitsilyada yozib tugatgan. Ibn Xavqal o’zining
asarida al-Istaxriyining Misr, Shimoliy Afrika, Ispaniya va Sitsiliya haqida
keltirgan malumotlarga tuzatishlar va qo’chimchalar kiritgan. Shunisi Muhimki,
Ibn Xavqal al-Istaxriy asarining bizagacha yetib kelmagan to’liq matnidan
foydalangan. Shuning uchun undagi Xuroson va Movarounnamr qismlarida ham
al-Istaxriyningnbizgacha yetib kelgan matniga nisbatan ko’p qimmatli
22

Ibn Xavqal asarining ayrim qismlari rus tiliga tarjima qilingan. Xususan, A.Ys.
Garkavi asardagi slavyanlar va ruslar haqidagi ma’lumotlarni (Sankt-Peterburg,
1870), S. Volin asarning Xorazm, Isvijob va Taroz haqidagi qismlarini (Moskva,
1939; Olmata, 1960), E. K. Betger Samarqand, Nasaf, Kesh, Shosh, Urushana,
Isvijob va Farg’ona haqidagi qismlarini (Toshkent, 1957) Rus tiliga tarjima
qhilgan. Ushbu tarjimalar asarning ayrim qo’lyozma chimalari yoki M. de Guye
tayyorlagan birinchi tanqidiy matnidan amalga oshirilgan.
O. B. Frolova asarning Farg’on haqidagi qismini N. Kramers tayyorlagan yangi
tanqidiy matnidan rus tiliga qayta o’girgan (Toshkent, 1988 yil). Asarning to’liq
matni N. K. Kramers va G. Viet tomonidan 2-jilda fransuz tiliga (Parij, 1965,
2001), Movarounnamr haqhidagi qismi turk tiliga tarjima qilingan (Anqara,
1985, 2001).
Asarning "Movarounnahr" qismi X. Mamadaliev tomonidan o’zabek tiliga
tarjima qilingan (Toshkent, 2007). R. Xudoberganov Al-Istaxriining "Kitob
masolik al-malik" asarini, shu jumladan uning "Movarounnahr" qismini o’zbek
tiliga tarjima qilgan (Toshkent, 2007). Lekin bu ikkala tarjima nashr etilmagan.
1.2. Ibn havqal va uning “kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarida berilgan
toponimik ma’lumotlar.
Ibn Havqal va uning “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” asarida berilgan
toponomik ma’lumotlar. Dunyodagi hamma narsaning o’z nomi bor. Insonlar
bir joyni ikkinchisidan, bir ko’chani yonidagi bir ko’chadan, tog’-adirlarni,
shahar va qishloqlarni birbiridan farq qilish uchun nomlar o’ylab chiqarganlar.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo’lgan, keyinchalik aholi
paydo bo’lib, qo’yilgan nomlar ham ko’p vaqtlar o’tishi bilan boshqa nomlarga
o’zgartirilib yuborilgan yoki butunlay yo’q bo’lib ketgan. Bu voqeani hozirgi
vaqtda ham aniq ko’rishimiz mumkin. Ayrim shahar va qishloqlarning eski
nomlari o’rniga yangi nomlar qo’yiladi, bu eski nom nima uchun yo’qotildi-yu,
nima uchun yangi nom qo’yildi, buning sabablarini ham aniqlash mumkin.
8

Xotunkat- O’rta asrlarda Toshkentdan 2 farsax narida, bo’lgan shahar. Arab
geograflari asarlarida tilga olingan. Xotun qadimiy turk tilida “oyim, xonim”
ma’nosida bo’lgan.
Chinoz- arab geograflari o’z asarlarida Jinanjkat shaklida keltirishgan.
Bu shahar hozirda Chinoz tumani markazi hisoblanadi. Manbalarda turli
nomlarda uchraydi. Jumladan, chinos degan urug’ nomidan olingan. Chinos
mog’ulchada chin – bo’ri, -s esa ko’plik affiksi 2
ya’ni bo’rilar yashaydigan joy
degan ma’noda ham ishlatilgan.
Umuman olganda, o’rta asr arab sayyoh olimlari tomonidan keltirilgan
toponimik manbalar shu davrda mavjud bo’lgan shaharlar va qishloqlar nomini
kelib chiqishi, shu bilan birga bu shaharlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy hayoti
to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar beradi. Arab muarrixlari asarlarida
keltirilgan Farg’ona, Xorazm, Toshkent hududlarida joylashgan shahar va
qishloq toponimlari toponimikada o’ziga xos o’ringa ega. Xususan, arab
geografi va sayyohi Muqaddasiy o’z asarlarida Farg’ona va Xorazm toponimlari
kelib chiqishi to’g’risida, Chag’aniyonda joylashgan 1600 ga yaqin qishloq
nomlari, shuningdek Toshkent shahri va uning hududida joylashgan Piskent,
Zarkent, Chinoz, Chirchiq, Ko’hisim, Xotunkat kabi bir necha qishloq
toponimlari to’g’risida ma’lumotlar keltiradi. Bundan tashqari, Ibn Xavqal,
Istaxriy kabi arab sayyoh va geograflari ham yurtimiz hududidagi joy nomalari
to’g’risida o’z fikr-mulohazalarini bildirib o’tishadi.
II.bob. Ibn havqalning movarounnahr va uning shaharlariga
bergan ta’rifi.
2.1. MOVAROUNNAHRNING TA’RIFI (SAMARQAND, KESH, SHOSH)
2
Qorayev S. Toponimika. – Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006-yil. 145-bet
12

Sobiq ittifoq davrida paydo bo’lgan geografik nomlar aksari kommunistik
partiyaning rahbarlari va partiya hamda davlat yugurdaklarining nomlaridan
iborat mafkuraviy nomlar edi. Mustaqillik yillarida bunday toponimlar bekor
qilinib, joylarning tarixiy nomlari tiklandi va sof xalqona toponimlar paydo
bo’ldi. Mana shunday joy nomlarini, geografik nomlar yoki toponimlar deb
ataladi. Toponimlarni esa toponimika fani o’rganadi.
Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o’rganadigan fan hisoblanadi.
Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo’lib, “topos” – joy “onom” yoki
“onima” – nom degan ma’noni bildiradi.
Toponimika faniga qiziqish Yevropada XIX asrning oxirlaridan kuchaydi.
Toponimikaga oid maxsus asarlar paydo bo’ldi va geografik nomlarni
o’rganadigan komissiyalar tashkil etildi.
1917- yilga qadar toponimika mustaqil fan sifatida o’rganilmay, uning vazifasini
tarixiy geografiya fani bajarib kelardi. Sobiq ittifoq davrida toponimika faniga
e’tibor kuchayib, toponimik materiallarni to’plash va qayta ishlash sohasida
jiddiy ishlar boshlandi. Toponimikaning fan sifatida tarkib topishida rus
olimlarining xizmatlari katta. Bunday olimlarga misol sifatida A. P. Dulzon, A.
K. Matveev, E. M. Murzayev, V. A. Nikonov, A. I. Popov, V. N. Toporov va
boshqalarni keltirish mumkin.
Bu davrda O’zbekiston toponimlarini o’rgangan va O’zbekiston toponimikasi
rivojiga katta hissa qo’shgan bir qancha o’zbek toponimist olimlar yetishib
chiqqan. Jumladan, Ya. G’ulomov, M. Yo’ldoshev, H. Hasanov, A. B.
Ahmedov, R. G. Muqminova kabi olimlar katta ishlarni amalga oshirgan.
O’zbekistonning VII asr oxiridan boshlab, XII asrgacha bo’lgan tarixi ko’proq
va deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyincha ham
Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xalifaligi
tarkibida so’ngra Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar
davlatlarini boshdan kechirdi.
9

asarning “Movarounnahr” qismi ham H. Mamadaliyev va R. Xudoyberganov
tomonidan o’zbek tiliga o’girilgan.
Ushbu «Kitob surat al-ard» (“Yerning surati kitobi”) asari 977-978 yillari
yozilgan bo’lib, unda Samarqand shahri va muzofoti to’g’risida ko’p
ma’lumotlar bitilgan. IX - X arlarda arab xalifaligida, umuman, islom dinini
qabul qilgan turi, madaniy aloqalar gurkirab boshladi. Ayni shu davrd islom
dunyosida tavsifiy geografiyayo’nalishida arab tilida ko’plab asarlar yozilidi. Bu
asarlarni yozishdan asosiy maqsad islom dunyosining iqlimlari, ya’ni turli
qismlarining grafik xaritalarini tuzish va ularni tavsif qilish edi. Bunday izohli
haritallar majmuasi to’plangan asarlar odatda "Kitob al-masolik va-l-mamolik”,
ya’ni “yo’llar va mamalkatlár kitobi” deb atalgan va shu davrdagi Arab
xalifaligining siyosiy-mamuriy bo’linishini aks ettirgan. Bu yo'nalishda yozilgan
asarlar 21 yoki 22 ta xaritani o’z ichiga olgan bo’lib, ular g’arbdan sharqqa
quyidagi mamlakat haqida: dunyoning doiraviy xaritasi: Arablar diyori, fors
dengizi, al-Mag’rib, al-andalus (Ispaniya), Sitsiliya, Misr, ash-Shom, ar-Rum
dengizi, al-Kazira (messopotamiya), al-Iroq, Xuziston, Fors, Kirmon, as-Sind,
Armaniston (Ozarbayjon va Arron bilan birga), al-Jibol, ad-Daylam (Tabariston
bilan birga), al-Xazar dengizi, Xuroson va Fors cho’li, Sijiston, Xuroson va
Movarounnahr. Yevropada bunday xaritalar majamusi "Islom Atlasi" deb nom
olgan.
Bu yo’nalishda birinchi bo’lib asar yozgan geograf olimlardan biri balhlik Abu
Zayd Ahmad ibn Saml al-Balxiiy (vafoti 322/934) yil) edi. U taxminan 235/849-
50 yilda Balxda tug’ilgan, yoshligida Bag’dodga safar qilib, u yerda 8 yil turli
xil fanlar, shu jumladan, falsafa, astronomiya, geografiya va tilshunoslikdan
tahsil olgan. Balxga qaytib kelagach, Somoniylar vaziri Abu Abdulloh al-
Jayxoniyning homiyligi ostida ilmiy faoliyatini davom ettiradi. 308/919 yoki
309/920 yillarda uarab tilida “Suvar al-aqolim” yani’ “Iqlimlar surati” asarini
yozgan, lekin bu asar bizgacha saqlanib qolmagan.
5

bo’lgan va har yili qishning o’rtasida davom etgan, va uzuq viloyatlardan kelib
savdo qilganlar.
ZANDANA - bu qishloq katta qal’aga va bozorga ega bo’lgan. Bu qishloqda
to’qib chiqariladigan bo’zni Zandaniychi ya’ni Zandana qishlog’ida chiqadigan
deb ataganlar. Bu yerdagi matolarni Iroq, Eron, Hindiston va boshqa hududlarga
eksport qilishgan. Bu matodan asosan boy va zodagon kishilar, podshohlarning
hammasi libos kiyishgan.
VARDONA - Buxoroning qishloqlaridan bo’lgan. U qadimda podshohlarning
turargohi vazifasini bajargan. Buxoro shahridan ham qadimroqda uni Shohrux
Malik barpo qilgan. U Turkistonning chegarasida joylashgan.
AFSHINA - bir qancha qishloqlar uning tarkibiga kirgan. Ekin ekiladigan
yerlari mavjud bolib oz unumdorligiga ega bo’lgan. Qutayba ibn Muslim bu
yerda masjid bunyoq ettirgan. Bu yer duo qabul qiladigan joy bo’lgan va
shahardan odamlar bu yerni tabarruk bilib ziyorat uchun borganlar.
BARKAD - qadimgi va katta qishloq. Bu qishloqni Barkadiy alaviyon ya ni Ali
avlodining Barkadi deb ataganlar. Bunga sabab Amir Ismoil Somoniy bu joyni
olti bo’lakka ajratgan va undan ikki bo’lagini Ali va Jafar avlodiga, ikki qismini
darveshlarga, va ikki qismini o’z merosxo’rlariga bergan.
ROMTIN, ROMITAN - Buxorodan qadimiy bo’lgan qishloq. Ba’zi kitoblarda
bu qishloqni Buxoro deb ataganlar. Bu qishloq podshohlar uchun turargoh
bolgan va keyinchalik Buxoro shahri bunyod bo’lganindan so’ng podshohlar
faqatgina qish faslidagina bu joyga kelishgan. Manbalarga ko’ra Afrosiyob bu
qishloqda yashagan va uni barpo qilgan.
VARAXSHA - ba’zi manbalarda Varaxsha o’rniga Rajfandun deb yozilgan.
Katta qishloqlar sirasiga kirgan. U podshoh turargohi bo’lgan. Uning ham
Buxoro shahri kabi devori bo’lgan. 12ta arigi bolgan. Bu Buxoro devorining
ichkari qismida joylashgan. Bu qishloqda har 5 kunda bozor bo’lgan. Yilning
oxirida esa 20kun bozor bo’lib 21-kun navruz bayrami bo’lgan. Ya’ ni buni
Navrozi kishovarzon, Dehqonlar Navro’zi deb atashgan.
19

va Darg’am deb ataladi. G’ubor arig’idan oqib chiqadigan ariqlar quyidagilardir,
ya’ni: Nahri Ishtixon, Nahri Sinovob va Nahri Buzmojan”.
Ushbu kitobda Ishtixon to’g’risida shunday deyiladi:
“Sinovob arig’i Buzmojan arig’ining orqasidan oqib o’tib, Vidor rustoqiga yetib
borguncha bir necha qishloqlarni sug’oradi, so’ngra undan o’tgandan keyin
Ishtixon tumanining oxirigacha oqib boradi va boshidan oxirigacha taxminan
ikki marhala masofada go’yo bir yaxlit qarog’ni tashkil qiladi. Buzmojan arig’i
undan pastroqda, shahar tomonda joylashgan bo’lib, Buzmojan nomli rustoqni
sug’oradi. Ishtixon arig’ining boshidan taxminan to’rt farsax masofagacha uning
suvidan foydalanilmaydi, keyin u kichik ariqlarga bo’linadi. Ishtixon shahriga
yetib borguncha to’qqiz farsax maydonni sug’oradi. Keyin u Ishtixon shahrini
va uning rustoqlarini sug’oradi. U mazkur ariqlarning eng yirigi hisoblanadi.
Bu ariqlarning hammasi Sug’d daryosidan ajralib chiqadigan boshlang’ich
ariqlardir. Daryoning g’arbiy tomonida to Samarqanddan o’tmaguncha undan
birorta ham ariq ajralib chiqmaydi. Daryoning boshidan Samarqand shahriga
yetguncha bo’lgan masofa yigirma farsaxdan ko’proqdir”. Shuningdek, kitobda
Samarqand viloyatidagi Pay arig’i to’g’risida jumladan shunday deyilgan:
“Daryo Samarqanddan taxminan ikki kunlik yo’l masofa bo’ylab oqqanidan
keyin undan Pay nomli ariq ajralib chiqadi. Butun Sug’dda boshqa bunday ariq
yo’qki, uning bo’ylarida ishlov berilgan yerlarning maydoni, aholining zichligi,
dehqonlarning boyligi, qasrlarining muhtashamligi, qishloqlarining gullab
yashnashi va istehkomlarining soni Paynikidan ko’proq bo’lsa, u butun
Sug’dning yuragidir. Pay arig’idan ko’plab ariqchalar oqib chiqadi, lekin men
ular haqida aniq ma’lumotga ega bo’la olmadim. Bu ariq ikki kunlik yo’ldan
ortiq maydonni sug’oradi”.
Ko’rinib turibdiki, Ibn Havqal voqelikni imkon qadar xolis yoritishga harakat
qilgan. O’tmishda ham Samarqand va uning muzofoti haqiqatda juda chiroyli,
ulug’vor, chinakam ma’noda jannatmakon maskan bo’lgan.
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Qorayev S. Toponimika. – T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006.
II. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati, 2008.
III. Muhammad Narshaxiy. Buxoro tarixi Fors tilidan A. Rasulov tarjimasi.
Mas’ul muharrir A. O’tinboyev(Meros)- T. Kamalak, 1991- B. 105-107
IV. Bahriddin Kahmiriy “Ravzat ar-rizvon” asari
V. Ibn Navqal "Kitob surat al-ard" arab tilidan tarjima va izohlar muallifi Sh.S.
Kamoliddin - T. O’ zbekiston Milliy ensklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti,
2011. -B.40-52-bet
25

O’zbekiston joy nomlarining o’rganilishiga “arab geograflari” nomlari bilan
mashxur olimlar katta hissa qo’shgan. Arab eografiyasi ayniqsa X asrda keng
rivojlandi. Bu davrda Muqaddasiy, Istaxriy, Ibn Havqal, Ibn Rusta, Ibn
Xurdodbeh kabi olimlar va boshqalar yetishib chiqdi. Mazkur muarrixlar
yurtimiz hududini umummusulmon olami, arab xalifaligi bir qismi sifatida
yoritganlar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnahr –
daryoning u yog’idagi mamlakat mazmunii bildiruvchi jug’rofiy nom bizgacha
yetib kelgan bo’lib, asosan arab mualliflari asarlarda keltirib o’tilgan.
O’z davrining ko’zga ko’ringan yirik geograf olimi va sayyohi bo’lgan Ibn
Havqalning to’liq ismi Abulqosim ibn Havqal an-Nisibiy bo’lib, nasabiga ko’ra
olim Shimoliy Mesopotamiyada joylashgan Nasibin shahridan chiqqan.
Ibn Havqal 943-yildan boshlab savdogar sifatida turli mamlakatlar Markaziy
Afrika, Ispaniya, Italiya, Eron Hindiston bo’ylab sayohat qilgan. U Istaxriy bilab
shaxsan uchrashgan. Uchrashuv vaqtida Istaxriy go’yoki undan o’z asaridagi
xato va chalkashliklarni xalos qilish va qaytadan ushlashni iltimos qilgan.
“Men- deb yozadi Ibn Havqal, - uning kitobidagi bir emas, bir necha xaritalarni
tuzatdim, so’ngra ushbu o’z kitobimni yozishga qaror qildim. Istaxriy kitobida
uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta xaritalarni ilova qildim va
ularni izohlab berdim”.
Ibn Havqalning asari “Kitob ul-masolik va-l-mamolik” (“Yo’llar va mamlakatlar
haqida kitob”) yoki qisqacha “ Kitob surat al-ard” (“Yerning surati”) nomi bilan
mashhur bo’lib, Hamadoniylardan Sayfulla Ali I (945-967) ga bag’ishlangan. 1
Uni yozishda muallif sayohatlari vaqtida to’plagan, savdogarlardan so’rab-
surishtirib yiqqan materiallardan hamda Ibn Xurdodbeh, al-Jayhoniy, Qudama
asarlaridan foydalangan. Kitobda tavsiflangan har bir mamlakat va viloyatning
xaritasi ham berilgab. Masalan, Movarounnahr qismiga ilova qilingan xaritada
Jayhun (Amudaryo), Buxoro, Samarqand, Usrushana (O’ratepa), Ispijob
1
Madrahimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. – Toshkent.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati,
2008. 151-bet .
10

qo’shimchalar bor. Ibn Xavqal o’zining asarida xaritalalarga batafsil isozohlar
bergan, boshqa geografik manbalarning ma’lumotlaridan ham keng
foydalangan.
Al-Istaxriy va Ibn Xavqal asarlarining vujudga kelishi arablaring geografiyasi
sohasidagi ilmiy adabiyotining eng yuksak rivojlangan davriga to’g’ri keladi. Bu
davrda yozilgan geografik asarlarda statistik va topografik ma’lumotlar o’rniga
tasviriy va tavsifiy harakterga ega ma’lumotlar kengroq o’rin egallagal.
Ibn Xavqal asarining bizgacha yetib kelgan bir necha qo’lyozma nushalari
mavud bo’lib, Ular Gollandiya, Turkiya, Fransiya, Angliya va Germaniyada
saqlanadi. Asarning Istanbuldagi To'pqapu saroyi kutubkhonasida 3346-raqam
ostida saqlanayotgan nusxasida al-Istaxriy va Ibn Xavqalning ma’lumotlari XII
asrning ikkinchi yarmida nomalum mullif tomonidan o'sha davrga oid
qo'shimcha ma’lumotlar bilan boyitilgan.
Asarning tanqidey matni birinchi bor gollandiyalik olim M. de Guée tomonidan
Bibliotheca geographorum arabicorum (arab geograflari kutubhonasi) turkumi
(Lugduni-Batavorum, 1873ning 2-jildi sifatida nashr qilingan bo'lib, unda
asarning Leyden, Oksford va Parij kutubxonalarida saqlanayotgan nusxalari jalb
etilgan. Asarning ikkinchi tanqidiy matni fransuz olimi F. H. Kramers
tomonidan nashr etilgan bo’lib, unda asaring To’pqapu saroyi kutubxonasida
saqlanayotgan eng to’liq nusxasi asos qilib olingan, shuning uchun asaring M.
de Guye tayyorlagan tanqidiy matni, Leyden, Oksford, Parij nusxalari va fors
tiliga tarjimalari ham jalb etilgan. ushbu yangi matn Biblioteka geographorum
arabicorum (arab geograflari kutubhonasi) ning keyingi nashlari (Lugduni-
Batavorum, 1939, 1967, 1992) ning 2-jildi sifatida M. de Guye matnining
o’rniga kiritilgan.
Ibn Xavqal asarining ayrim qismlari rus tiliga tarjima qilingan. Xususan, A. Ys.
Garkavi asardagi slavyanlar va ruslar haqidagi ma’lumotlarni (Sankt-Peterburg,
1870), S. Volin asarning Xorazm, Isvijob va Taroz haqidagi qismlarini (Moskva,
1939; Olmata, 1960), E. K. Betger Samarqand, Nasaf, Kesh, Shosh, Urushana,
23

2.2. “Kitob sur’at ul ard” asarida movarounnahr shaxarlar
orasasidagi masofalar
Mavzuning dolzarbligi bu o’tmishni bilmay turib kelajakka qadam qo’yish
mumkin emas degan iborani yaxshiroq tushunishga zamin yaratadi. Chunki
o’zimiz yashayotgan hudud va uning tarixini bilish burchimizdir. Asosan
Narshaxiyning Buxoro tarixi asariga asoslangan bo’lib, Narshaxiy aslida asariga
qanday nom bergani aniq emas. Shu sababli asar qo’lyozma nusxalarda va
hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotida ham “Tarixi Narshaxiy” (Narshaxiy
tarixi), “Axboro Buxoro” (Buxoro haqida xabarlar) kabi nomlar bilan yuritilib
kelgan. Abu Nasr ibn Muhammad ibn Nasr al Quboviy shunday deydi Abu Bakr
Muhammad ibn Ja’far an-Narshaxiy Buxoro shahari, uning xususiyat va
fazilatlari, shaharning o’zida va qishloqlarida mavjud bo’lgan qulay sharoitli va
foyda yetkazuvchi narsalar, shaharga aloqador bo ‘lgan narsalar haqida hamda
paygambarimiz – Olloh unga o’z rahmat va salomini yo’llasin, -uning
suhbatdoshlari, tobeinlari va din olimlari, - ularning barchasidan Olloh rozi
bo’lsin, - tomonidan Buxoroning fazilati borasida aytilgan hadislar haqida bir
kitob yozgan va uni marhum Amiri Hamid Abu Muhammad Nux ibn Nasr ibn
Ismoil as- Somoniy nomiga bag’ishlagan.
Buxoroda - Hisor bilan Shahriston orasida Masjidi Jome bo’lib bu joyga yaqin
bo’lgan hududda bir korxona bo’ lgan va unda paloslar, yostiq jildlari, fundakiy,
yazdiy kiyimlari, joynamozlar, ustki kiyimlar babilar sarf bo’lgan. Bag’doddan
har yili bir omil ya’ni vositachi kelib Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan
olib ketgan. Shunday qilib bu korxona ishi susaygan va bu yerda ishlovchi
ishchilar tarqalib ketgan.
Bu yerdagi zandaniy kiyim - kechaklarni zandaniychilar Misr, Shom, Rum
shaharlariga olib ketgan. Zandan matolarini to’qish eng mashhur bo’lgan
Buxoroda va Xurosonda hech bir shaharda bu taraqqiy etmagan edi. Eng qizig’i
bu hunar egalaridan ba’zilari
17

Ushbu «Kitob surat al-ard» (“Yerning surati kitobi”) asari 977-978 yillari
yozilgan bo’lib, unda Samarqand shahri va muzofoti to’g’risida ko’p
ma’lumotlar bitilgan.
Jumladan, asar o’ttizinchi bobining kirish qismida Samarqand shahri haqida
shunday so’z boradi: “Shaharning qaysi yeriga nazar tashlasang, u albatta senga
yoqimli tuyuladi. Qaysi narsaga boqsang, uni albatta go’zal va o’ziga maftun
etuvchi deb topasan. Maydonlar ajralib turibdi, shaharni bezab turgan
hashamatli binolar qad ko’tarib turibdi. U yerda sarv daraxtlari chiroyli ekilgan
bo’lib, ularning yonida har xil hayvonlarning – fillar, tuyalar, ho’kizlar va
boshqa yovvoyi hayvonlarning g’aroyib shakllari yasalgan. Ular xuddi bir-biriga
hujum qilayotgandek va bir-birini sinovchan kuzatayotgandek, go’yo jangga
yoki bellashuvga hozirlanayotgandek bir-birlariga qarama-qarshi qilib
qo’yilgan.
Qanday ajoyib manzara, bunga qancha-qancha mablag’lar sarf qilingan va bu
manzara odamlarning qalblarini naqadar hayratga soladi. Bu manzaralar bu
yerdagi oqar suvlarda ham aks etadi va jozibali hovuzlarning sathi to’xtamay
to’lqinlanib turadi. Albatta, bu oqilona fikr mahsuli! Shaharda qasrlar va baland
qurilgan binolar zich joylashgan. Ular hashamatli turarjoylar va muhtasham
saroylardan iborat bo’lib, bularning hammasi o’tmishda buyuk va shavkatli
podshohlar hukm surganligidan dalolat beradi.
Samarqand shahrini qal’a devori o’rab turadi, uning to’rt darvozasi bor. Ulardan
biri sharq tomonga qaragan darvoza Bob as-Sin deb atalgan bo’lib, balandlikda
joylashgan. Uning yonidan ko’p sonli zinalar orqali pastga as-Sug’d daryosining
oldiga tushiladi. G’arb tomonga chiquvchi darvoza Bob an-Navbahor deb
ataladi, u ham balandlikda joylashgan. Shimoliy darvoza Bobi Buxoro, janubiy
darvoza esa Bobi Kesh deb ataladi.
Samarqand shahrida katta bozorlar va barcha katta shaharlarda bo’lganidek,
mahallalar, hammomlar, karvonsaroylar va uylar mavjud. Samarqandda oqar
suv mavjud bo’lib, u shaharga bir qismi qo’rg’oshindan yasalgan osma ariq
13

Ibn Havqal “Kitob sur’at ul ard” asari manba sifatida

Купить