Dokument ma'lumotlari

Narxi 100000UZS
Hajmi 4.8MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 25 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Ekologiya

Sotuvchi

Jo'rabek

Ro'yxatga olish sanasi 03 Mart 2024

6 Sotish

Ifloslangan suvlarni tozalash usullari va ularning samarasini quyonlar gematologik ko'rsatkichlari asosida o'rganish

1 Mavzu: Ifloslangan suvlarni tozalash usullari va ularning samarasini quyonlar gematologik ko`rsatkichlari asosida o`rganish MUNDARIJA Kirish………………………………………………………………………. 3 I.ADABIYOTLAR SHARHI ………………………………. … ………. 8 1.1.Suvning tirik organizmlar va xalq xo`jaligi uchun ahamiyati………… 8 1.2. Suvning ifloslanishi – global muammolardan biri sifatida………….. 13 1.3. Ifloslangan suvni tozalash usullari…………………………………… 18 1.3.1. Mexanik, fizik-kimyoviy usullar………………………………..… 18 1.3.2. Biologik usullar…………………………………………………….. 29 1.4. Ifloslangan suvlarni tozalashda biotexnologik usullardan foydalanish imkoniyatlari…………………………………………………………….. 31 I bob bo`yicha xulosalar…………………………………………………. 32 II. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI ……… 33 2.1. Tadqiqot sharoiti…………………………………………………….. 33 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………………. 33 2.3. Tadqiqot usullari…………………………………………………….. 35 II bob bo`yicha xulosalar…………………………………………………. 37 III.TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI ………………. 38 3.1. Turli darajada ifloslangan suvlarning fizik-kimyoviy ko`rsatkichlari.. 38 3.2. Biotexnologik usulda tozalashning ifloslangan suv ko`rsatkichlarining o`zgarishiga ta`siri………………………………………………………. 43 3.3. Turli darajada ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvni iste ` mol qilganda quyonlar gemotalogik ko ` rsatkichlarining o ` zgarishi …………………………………….……………………………. 48 III bob bo`yicha xulosalar………………………………………………… 53 XULOSALAR ……………………………………………………………. 56 TAVSIYALAR …………………………………………………………… 57 ADABIYOTLAR RO`YXATI ………………………………………….. 58 2 “...Respublikamizning daryolari , kanallari, suv omborlari va hatto y er osti suvlari ham har taraflama inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog‘liq. Zotan, suv tamom bo‘lgan joyda, hayot h am tamom bo‘ladi. Suv zahiralarining sifati eng muhim muammolardan biridir …… ” . I.A.Karimov Kirish Ishning dolzarbligi shundan iboratki , ota-bobolarimiz suvni muqaddas bilib, suvga tupursang ko’r bo’lasan deyishgan. Bu so’zlarga ko’p vaqt qonun sifatida qarab, suvni e’zozlashgan, undan oqilona foydalanishgan, ariqdagi suvlardan bemalol ichimlik suv sifatida foydalanishgan. Keyinchalik, mustabid tuzum davrida turli kimyoviy vositalarning qo’llanilishi natijasida suvlar ham yaroqsiz holga keldi. Natijada suv va suvdan foydalanishni ham davlat tomonidan nazorat qilish nafaqat zarur, balki shart bo’lib qoldi. Ushbu bobda Respublikamizda suvdan foydalanish va uning holati, daryolarning gidrolik tavsifi, kanallar, ko’l va suv omborlari, ularning hozirgi ahvoli, suv resurslarini muhofaza qilish kabi muammolariga alohida e’tibor berilgan [18]. Mazkur bobdagi barcha gidroekologik muammolar va ularning yechimi O’zbekiston Respublikasida 1993-yilda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi Qonuni asosida to’la yoritib berishga harakat qilingan. Ayniqsa, qonunda davlat va suv fondi, unga egalik qilish, davlat hokimyati va boshqaruv organlarining suvga doir munosabatlarini tartibga solish sohasidagi davlat boshqaruvi va davlat nazoratini olib borish, suvdan foydalanishning turlari, 3 birlamchi va ikkilamchi foydalanish tushunchasi va uning mohiyati masalalari e’tiborli tarzda yoritilgan. Suvdan maxsus foydalanish tartibi, suvdan ilmiy asosda foydalanish, suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari ham yuqoridagi qonun asosida to’la ko’rsatib berilgan. Qonunda suvdan foydalanish huquqini bekor qilish asoslari va tartibi, yetkazilgan zararni qoplash, turli maqsadlarda suv obyektlarini sanoat, energetika, baliqchilik, ovchilik maqsadlarida foydalanish va boshqa muammolarga e’tibor berilgan, shuningdek, suvdan foydalanishga doir nizolarni hal qiluvchi organlar, ularning vakolatlari, nizolarni hal qilish va ko’rib chiqish tartibi, suvni muhofaza qilish, yer osti suvlari, kichik daryolar suvlarini muhofaza qilishga ham e’tibor qaratilgan. Nihoyat suvdan foydalanishni rejalashtirish suv monitoringi hamda suvdan foydalaish va qonun talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik masalalari ham qonun asosida yoritib berilgan [3; 8]. Respublikada is’temol qilinayotgan suv miqdorining 95 % daryo va soylardan olinadi. Suvni is’temolchilarga o’z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish maqsadida ko’plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan. Respublikamiz qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikga asoslangan. Suv xo’jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo’lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo’lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo’jaliklar aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo’jaliklararo kollektorlar bor. Suv inshootlarini ishlatish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni O’zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo’jaligi vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari bajaradi. Aholining dunyo miqyosida yidan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo’lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz- chegarasizdek bo’lib ko’rinadi.Lekin, aslida 4 unday emas.Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1.500 million kub km bo’lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko’rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og’ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi [45]. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda. Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. “Sug’oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir.Butun hayot suv bilan bog’liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham tugaydi.Shunday bo’lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan.Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir”. Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi. O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi eng katta suv artereyalari bo’lmish Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari O’zbekistondan tashqarida boshlanadi. Norin, Qoradryo, So’x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo O’zbekistonning yirik daryolari hisoblanadi. Ularning ko’pchiligi faqat o’rta va quyi oqimda yig’ish maydonida 38 kub kilometr suv to’planadi. Uning faqat 10% O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Amudaryoning suv yig’ish maydonidan to’plangan 78 kub kilometr suvning esa faqat 8 foizi O’zbekistonga tegishli [5]. O’rta Osiyodagi muzliklarning asosiy qismi O’zbekiston hududidan tashqarida joylashgan. O’zbekistondagi daryolarga suv beruvchi muzliklarda sifatli 5 tabiiy suvning katta zahirasi mavjud. Daryolarning to’linsuv davri suv manbaining turi va suv yig’ish havzasining balandligiga qarab bahor yoki yozda kichikroq daryolarda 1-2 oy, yirik daryolarda 3-4 oy muddatda davom etadi. Bu davrda daryolarda yillik suv hajmining 70-95% oqib o’tadi. Ba’zi yillari daryolar yom’gir suvi hisobiga bo’ladi. Yog’in bug’lanishiga nisbatan ko’p bo’lgan tog’ cho’qqilarida muzliklar vujudga kelgan. Piskom daryosi havzasidan muzlikning quyi chegarasi hiyla pastda.Bunday muzliklarning daryolarga suv yig’ilishida ishtiroki katta. Daryolar tog’lardan tekislikka chiqqach suvi sug’orishga olinishi, ekinzorlardan qayta daryolarga kelib qo’yilishi va suv omborlari vositasida tartibga solib turilishi natijasida ularning tabiiy yo’nalishi o’zgaradi. Aksariyat daryolar suvning loyqaligi o’rtacha 200-500 g/kubni tashkil qiladi [13]. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, hozirgi kunda ichimlik suvi, uning ifloslanishi va ifloslangan suvlarni tozalash hamda oqova suvlarni zararsizlantirish dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ishning maqsadi shundan iboratki, ifloslangan suvlarni tozalashning biotexnologik usullari va ularning samarasini quyonlar gematologik ko`rsatkichlari asosida o`rganish . Yuqoridagi maqsad asosida oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik: 1. Adabiyotlar va elektron manbalarni tahlil qilish asosida, O`zbekistonda mavjud ichimlik suvi manbalari hozirgi holati, ularning ifloslanish darajasi va manbalari, ifloslangan suvlarni tozalash usullari haqidagi ma`lumotlarni to`plash ; 2. Samarqand viloyati aholisi uchun asosiy manba hisoblangan Zarafshon daryosining turli qismlari (o`rta va quyi)dan namunalar olish, uni fizik va kimyoviy jihatdan tekshirish ; 3. Ifloslangan deb aniqlangan namunalarda suvo`tlar o`stirish orqali suvni tozalash tajribalarini olib borish; 4. Ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvlarni iste`mol qilganda quyonlar gematologik ko`rsatkichlarining o`zgarishini o`rganish; 6 5. Tajribalarda aniqlangan ma`lumotlar asosida tegishli xulosa va tavsiyalar tayyorlash; Ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ifloslangan ichimlik suvlarni biotexnologik usulda, ya`ni suvo`tlar yordamida tozalashga qaratilgan tajribalar mahalliy sharoitda birinchi marta olib boriladi va ularning natijasi quyonlar gematologik ko`rsatkichlarini o`rganish orqali baholanadi. Ishning ilmiy ahamiyati, ushbu ish yuzasidan olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan ma’lumotlardan ilmiy maqolalar yozishda va amaliy qo’llanmalar tayyorlashda foydalanish mumkin. Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki,ushbu ish yuzasidan olib borilgan tajribalar natijasida aniqlangan ma’lumotlardan suvo`tlar yordamida ifloslangan suvlarni tozalash texnologiyasini amaliyotdaqo`llash imkonini beradi. Tadqiqot obyektlari: suvo`tlar ( Eichhornia crassipes, Pistia stratiotes ), turli xil darajada ifloslangan ichimlik suvlari, quyonlar. Tadqiqot usullari: Mikrobiologik usullar, texnik-laboratoriya usullari, statistik usullar. Dissertatsiya natijalarining e`lon qilinganligi . Dissertatsiya natijalari asosida 3 ta (2 ta xalqaro, 1 ta respublika) konferensiya materiallarida tezislar chop etilgan. Shuningdek, 2013- va 2015 yillarda o`tkazilgan SamDU magistrantlarining an`anaviy ilmiy konferensiyalarida chiqishlar qilingan. Dissertatsiya hajmi .Dissertatsiya raqamlangan 70 betdan iborat bo`lib, unda 7 ta jadval va 12 ta rasm keltirilgan. 7 I.ADABIYOTLAR SHARHI 1.1.Suvning tirik organizmlar va xalq xo`jaligi uchun ahamiyati Insoniyat jamiyat uchun suv beqiyos ahamiyatga ega. Suv murakkab mineral bo’lib, tabiatda gaz, suyuq va qattiq (muz) holatlarda uchraydi.Yer sharining suv resurslariga yuqorida qayd etilganidek okean, dengizlar, daryo va ko’llar, sun’iy suv havzalari, tog’ va qutb muzliklari, yer osti suvlari, tuproq, atmosfera va tirik organizmlar tarkibidagi suvlar kiradi.Yer yuzidagi okean, dengizlarning umumiy maydoni quruqlik yuzasiga qaraganda deyarli 2,5 barobar ko’pdir, ya’ni Dunyo okean suvlari yer sharining ¾ qismini egallagan bo’lib, uning o’rtacha chuqurligi 4000 metrga tengdir.Daryo va ko’l suvlari esa quruqlik yuzasining 3 % ini egallaydi. Muzliklar esa quruqlikning 11 % iga teng bo’lgan maydonni egallaydi. Quruqlik yuzasining 4% ini botqoqlik va botqoqlangan yerlar tashkil qiladi. Yer sharining umumiy suvlar zahirasini asosiy qismini ya’ni 94%, Dunyo okeani hisobiga to’g’ri keladi. Sayyoramizda jami suvning 97,2% ini sho’r, 2,8%ini esa chuchchk suvlar tashkil qiladi. Chuchuk suvning eng ko’p miqdori tabiiy muzliklarda to’plangan. Dunyo bo’yicha chuchuk suvning asosiy qismi Antarktida, Arktika va Grenlandiya muzliklarida saqlanib kelmoqda. Chuchuk suv resurslarining ko’pgina qismi daryo suvlari hisobiga to’g’ri keladi. Bu suv inson tomonidan foydalanish uchun eng yaroqli suvlardan hisoblanadi. Hozirgi kunda insoniyat taraqqiyotida toza suvga bo’lgan ehtiyoj kun sayin juda tez sur’atlarda ortib bormoqda, chunki insonning xo’jalik faoliyatini toza suvsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Suv yer yuzasidagi iqlimni vujudga keltirishda asosiy omillardan biri, suv bug’lari esa alohida ahamiyatga egadir[2; 9; 47]. Atmosfera suvlarisiz joyning ob-havosini tasavvur etib bo’lmaydi. Havoda suv bug’larining miqdori Yer yuzasining qaysi kenglikda joylashishiga bog’liq: ekvator havosida suv bug’lari eng ko’p bo’lsa, qutbiy o’lkalarda eng kam bo’ladi. Shuningdek, yil fasllariga bog’liq holda atmosferadagi suv bug’larini miqdori o’zgaradi. Bulutlarda ko’p namlik to’plangan bo’lib, ba’zilarida yuzlab tonna suv bo’ladi.Bu gigant suv massalaridan iborat bo’lgan havo oqimlari yer yuzasida bir 8 yerdan ikkinchisiga ko’chib joylarga namgarchilik keltiradi, bunda joyning havo haroratiga ham ta’sir ko’rsatadi. Suv shunday qudratli kuchga egaki, Yerning hozirgi relyefi suvning bunday uzluksiz faoliyati natijasida shakllangan va bu relyef qiyofa istiqbolda yanada o’zgarib murakkablashdi. Suv qattiq jinslardan tuzilgan tog’ tizimlarini yemiradi. Toshlar orasidagi suvlar muzlaganda yoriqlarni kengaytirib metindan mustahkam granit va bazaltlarni ham yorib yuboradi. Suv tog’ jinslari tarkibidagi minerallarni sekin-asta yemirib, ularni eritib vodiylarga yetkazadi. Hozirgi kunda suvlarni toza saqlab qolish butun insoniyatni jiddiy tashvishga solib turgan muammolardan bo’lib qolmoqda. Organik dunyoni va insoniyat jamiyatini suvsiz tasavvur qilish qiyin. Chunki o’simlik tanasini 80-90%, hayvon organizmining 75%i suvdan iborat.Yangi tug’ilgan chaqaloq tanasining 70 foizi, kata yoshdagi kishi organizmning 65 foizini suv tashkil etadi.70 kilogramm og’irlikdagi o’rta yoshdagi kishining 45 kg.mi suvdan iborat. Suvsiz hayot yo`q. Ye r yu z asidagi t abiiy chu q urliklarni ng su v bilan to’ lishi natijas i da k o’ llar h osil b o’ ladi. Bu g u n gi kunda O’ zbekistonda 50 ta su g’ orish kanallari va 16 ta suv omborlari mavjud. Ularning k o’ pchi li gi (80 foizi) te kisliklarda joylashgan.Dunyoda gi chuchuk suv zahirasining 3/4 q ismi muz shaklida Artika, Antarktida va baland to g’ mu z l iklari da joylashgandir[12; 36; 62]. O’ rta Osi yo to g’ larida gi muzliklarning umum i y maydoni Katta Kavkaz muzliklari maydonidan 9.5 m ar t a , Oltoy muzliklaridan esa kari y b 28 marta ka tt adir.Dunyodagi eng y irik to g’ muzliklaridan biri Fedche n ko mu zl igida ( muzlik uzu n l igi 77,8 km e n i 1500-3000 m. maydoni 907 km, q alinligi 700-1000 metr) chuchuk su v zapasi 250 milliard m 3 ga ten gd ir.Keyingi yillarda x o’ jalik e xtiyojlari uchun yer osti su vl aridan t obora k o’ pro q foydalanilmoqda. Yer osti su v lari Rossiya, Q ozo g’i ston va O’rt a Osi yo respublika l arida ayni q sa k o’ p. Mutaxassislarning fikricha sanoqli yillardan so‘ng “ qora oltin ” e’tibordan chetda qolib, jahon bozorida etakchi o‘rinni oddiygina chuchuk suv egallaydi. Hozirning o‘zida 2,0 mlrd. dan ortiq aholi chuchuk suv etishmasligi sharoitida yashamoqda. 2025 yilga kelib, ularning soni 3 mlrd. dan ortishi, namlik 9 etishmasligidan esa yer sayyorasining 40% aholisi aziyat chekishi mumkinligi ta’kidlanmoqda [16]. Dunyo mamlakatlari aholisi sonining ko‘payishi xuddi shu suratda bo‘lsa, suv resurslariga bo‘lgan talabning yildan-yilga ortib borishi aniqdir (1-jadval). Jadvalni tahlil qiladigan bo‘lsak, qit’alar bo‘yicha suvdan foydalanishning asosiy qismi Osiyoga to‘g‘ri keladi. 1.1 -jadval Qit’alar bo‘yicha suvdan foydalanish dinamikasi (km 3 /y) T.r. Qit’alar 1940 yil 1970 yil 2000 yil 1 Osiyo 682 1417 2357 2 S h imoliy Amerika 221 555 705 3 Ye vropa 96 325 463 4 Afrika 49 124 235 5 Janubiy Amerika 33 87 182 6 Avstraliya va Okeaniya 7 20 33 O‘zbekiston ehtiyoji uchun yiliga o‘rtacha qancha miqdorda suv zarur bo‘ladi? Ushbu savolga javob berish uchun O‘zbekistonda suv resurslaridan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida foydalanish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tahlil qilamiz. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, O‘zbekistonda turli maqsadlarda yiliga o‘rtacha 67 km 3 yer usti va yer osti suvlaridan foydalaniladi. 2007 yilda O‘zbekistonda, qishloq va shahar aholisi birgalikda olinganda, jon boshiga sutkasiga 415 l ichimlik suvi to‘g‘ri kelgan. O‘zbekiston suv resurslarining jon boshiga to‘g‘ri keladigan yillik miqdorini aniqlash uchun esa hududda hosil bo‘ladigan daryo oqimini hisobga olish kerak (3- jadval). O‘zbekiston hududida yiliga o‘rtacha 9,701 km 3 hajmda suv hosil bo‘lib, 1 kishiga 362 m 3 suv to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich boshqa davlatlarda, masalan, Islandiyada 609319 m 3 , Gvianada 316689 m 3 ,Surinamda 292566 m 3 ,Rossiyada 10 30522 m 3 ,Birlashgan Arab Amirliklarida 58 m 3 , g’azo Sektorida 52 m 3 , Quvaytda 10 m 3 ga teng kelishi aniqlangan. 1.2-jadval Xalq xo‘jaligi tarmoqlarida suvdan foydalanish Xalq xo‘jaligi tarmoqlari km 3 % Ichimlik suv ta’minoti 4,054 6,0 Ishlab chiqarish 1,202 1,8 Qishloq x o‘jaligini suv bilan ta’minlash 0,906 1,3 Irrigatsiya 57,0 84,2 Energetika 4,073 6,0 Baliqchilik 0,368 0,5 Boshqalar 0,102 0,2 Jami 67,705 100 Suvning inson hayotida qay darajada ahamiyatli ekanligini quyidagi oddiygina misollar orqali ko‘rishimiz mumkin. Masalan, rivojlanayotgan davlatlarda chuchuk suv zahirasining 70-90%i qishloq xo‘jaligi ekinlarini sug‘orishda foydalaniladi. Sholining har 1 kg ni y etishtirish uchun 3000 l suv talab qilinadi [8; 19]. Qayd etish lozimki, yiliga bir kishi o‘rta miqdorda 58 kg guruch iste’mol qiladi. 400 grammli non mahsuloti ishlab chiqarishga ketadigan bug‘doyni etishtirish uchun 550 l, rivojlanayotgan davlatlarda 100 gramm go‘sht mahsulotini tayyorlash uchun 1500 l, rivojlangan davlatlarda esa 7000 l suv kerak bo‘ladi. 11 1.3-jadval O‘zbekiston Respublikasi suv resurslari Havza va hudud Q , m 3 /s W , km 3 /yil Surxondaryo havzasi (Surxondaryo viloyati) 96,2 3,033 Qashqadaryo havzasi (Qashqadaryo viloyati) 42,4 1,336 Zarafshon daryosi havzasi (Samarqand viloyati) 7,96 0,251 Amudaryo havzasi bo‘yicha jami 146,6 4,620 Farg‘ona vodiysi (Andijon, Farg‘ona, Namangan viloyatlari) 6,12 0,193 Turkiston va Nurota tog‘ tizmalarining shimoliy yonbag‘ridan boshlanuvchi daryolar (Jizzax, Navoiy viloyatlari) 4,49 0,142 Ohangaron daryosi havzasi (Toshkent viloyati) 38,5 1,214 CHirchiq daryosi havzasi (Toshkent viloyati) 112,0 3,532 Sirdaryo havzasi bo‘yicha jami 161,1 5,081 O‘zbekiston bo‘yicha jami 307,5 9,701 Sayyoramizda suv resurslari cheklangan bo‘lishiga qaramasdan hozirgi kunda uni tejab ishlatishga va muhofaza qilishga kam e’tibor berilayapti. Natijada suvning ko‘p qismi bekorga sarf bo‘lmoqda. Mutaxassislarning asosiy qismi suv resurslaridan oqilona foydalanishning quyidagi asosiy variantlarini taklif qilishmoqda: 1. Suv resurslarini tejab ishlatish, ya’ni mahsulot ishlab chiqarish jarayonida suv kam talab qilinadigan texnologiyalarni qo‘llash; 2. Suv resurslarini muhofaza qilish. Buning uchun oqova suvlar miqdorini kamaytirish va ularni tozalash jarayonini oxirigacha yetkazish. Suv resurslaridan samarali foydalanishni amaliyotda qancha keng qo‘llasak, kelajakda kutilishi mumkin bo‘lgan global muammolar xavfini shuncha 12 kamaytirgan bo‘lamiz. Zero suv – bu yashash va ishlab chiqarish, sog‘lom va go‘zal hayot, shuningdek, insoniyat taraqqiyotining fundamental asosidir [15] . 1.2. Suvning ifloslanishi – global muammolardan biri sifatida Keyingi yillarda ichki suv havzalari, dengiz va okeanlarning ifloslanishi insoniyatni tashvishga solmoqda. Chunki suvlarning ifloslanishi oqibatida tabiiy muhit ham zarar ko’radi. Ifloslangan suvlarda baliqlar, turli xil qush va xayvonlar bilan bir qatorda o’simliklar ham zararlanadi. Suv o’z-o’zini tiklash va tozalashdek ajoyib xususiyatga egadir. Bu xususiyat, asosan Quyosh radiasiyasi ta’sirida ro’y berib, ifloslangan suvning toza suv massasi bilan aralashishi va keyinchalik organik moddalarning mineralizatsiyalanishi hamda ifloslangan suvdagi bakteriyalarning o’lishi jarayonidan iboratdir. Suvning o’z-o’zini tozalash omillaridan biri avvalo bakteriyalar, zamburug’lar va suv o’tlari faoliyati tufayli amalga oshadigan jarayondir. Suv o’z- o’zini bakterial tozalanishi natijasida unda 24 soatdan keyin 50%, 96 soatdan keyin esa - 0,5% bakteriya qoladi. Bu jarayon qishda keskin susayadi, ya’ni 150 soatdan keyin xam 20% gacha bakteriya saqlanib qaladi. Ifloslangan suvlarningo’z-o’zini tozalashini taminlash uchun ularni bir necha baravar ko’p toza suvga qo’shish kerak bo`ladi. Agar suv juda ifloslangan bo’lsa, u o’z-o’zini tozalay olmaydi[47]. Xozirgi vaqtda ichki suv xavzalari ayniqsa bazi daryolar shu qadar ifloslanib ketayaptiki, ular tabiiy yo’l bilan o’zini o’zi tozalay olmayapti. Ifloslangan daryo va ko’l suvlari iste’mol uchungina emas, balki maishiy xizmat, turmush va sanoat ehtiyojlari uchun xam yaroqsiz bo’lib qolayapti, odamlarning turli kasalliklarga chalinishiga olib kelayapti. Chuchuk suvlar ifloslanishining asosiy sabablari urbanizatsiyaning va s anoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanishi bilan bog’liq.Yirik sanoat korxonalari va shaxarlar xududlarida ko’p miqdorda erigan va muallaqholatda mavjud bo’lgan har xil mineral va organik moddalar hisobiga ifloslangan oqar suvlar hosil bo`ladi va bu suvlar, odatda, daryolarga tashlanadi. Chuchuk suv xavzalarini ifloslovchi asosiy manbalar qatoriga sanoat korxonalari, maishiy xo’jalikdan chikadigan oqova suvlar, rudali va rudasiz qazilma 13 boyliklarni ishlab chiqarishdagi chiqindilar kiradi. Konlar va neft korxonalarida ishlatilgandan keyin chiqariladigan suvlar, temir yo’l transportlarining t ashlanma suvlari, shahar xududlaridan hamda o’g’it va zaxarli ximikatlar ishlatilgan dalalardan oqib chiqqan suvlar, chorvachilik fermalari va komplekslaridan oqib chiqadigan tozalanmagan suvlar va boshqalardir[17; 68]. Ayniqsa, sanoatda ifloslangan oqar suvlar tarkibida har xil kislotalar, fenolli birikmalar, vodorod sulfidi, ammiak va boshqa birikmalar, shuningdek har xil biogen moddalar bo’ladi. Ifloslangan ko’plab daryo va ko’l suvlari faqat iste’molgagina emas, hatto maishiy-xo’jalik va sanoat extiyojlari uchun ham yaroqsiz bo’lib qolayapti. Bunga G’arbiy Yevropadagi ayrim mamlakatlar daryolarini misol qilib keltirish mumkin. Bu xududlardagi suvlarni tubdan tozalamasdan qayta ishlab bo’lmaydi. Zarafshon daryosi Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlari xududidan oqib o’tadigan yagona suv manbaidir. Daryo xavzasida yirik sanoat korxonalarining to’planishi xamda 600 ming gektardan ortiq sug’oriladigan yerning mavjudligi, sug’orish tizimining takomillashmaganligi daryo suvining sifat ko’rsatkichlarini keskin pasayishiga sabab bo’ladi. Ayniqsa, daryoning bosh o’zanidagi Tojikiston respublikasining tog’ boyitish kombinatining oqova suvlari tarkibidagi og’ir metallarning meyoridagidan 1,5 barobar ortiq bo’lishi ham suvning ifloslanishiga ta`sir qilmoqda. Daryo suvining ifloslanish darajasi yildan yilga oshib bormoqda. Mutaxassislarning taklifiga ko’ra, xalqaro miqiyosda va mamlakatimizda Zarafshon daryosi suvini ekologiya sog’lamlashtirish yuzasidan bir qator konkret tadbirlar ishlab chiqilgan. Ular jumlasiga: - daryo qirg’og’ida suv muxofazasi zonasini tashkil ettish va jadallik bilan uni amalga oshirish shart-sharoitlarini ko’rish; - t og’ -boyitish kombinatining tozalanmagan oqova suvlarini daryoga tashlanishini to’xtatish; - daryoga tashlanayotgan barcha oqova suvlarini nazoratga olish va ularni keskin qisqartirish, kanalizasiya tizimlarini mukammalashtirish; - bakteriologik ifloslanishning oldini olish va shunga o’xshash qator muammolarni yechish kiradi. 14 Keyingi vaqtlarda qishloq xo’jaligida ishlatiladigan pestisidlar, gerbisidlar, fungisidlar, insektisidlar daryo, ko’l va kanallarga tushib, suvda hayot kechiruvchi organizmlarga va ular orqali esa odam organizmlariga o’tadi ba’zi hollarda yomon oqibatlarga olib kelmoqda. Ifloslangan oqar suvlar ikki guruxga: mineral va organik moddalar bil an ifloslangan suvlarga bo’linadi. Mineral ifloslangan oqar suvlarga metallurgiya va mashinasozlik korxonalarining oqindilari, neft, uni qayta ishlash va tog’-kon sanoatining chiqindilari kiradi. Mineral ifloslangan oqar suvlar tarkibidagi har xil tuzlar, kislotalar, ishqorlar, qum, shlak, mineral yog’lar va boshqalar bo’ladi. Hayvon va o’simlik yog’lari, o’simlik tolalari, sabzavot poliz va meva qoldiqlari, to’qimachilik, oziq-ovqat va boshqalar bilan ifloslangan oqar suvlar suv xavzalarining organik ifloslanishiga sabab bo’ladi. Organik ifloslangan oqar suvlar tarkibida azot ko’p bo’ladi. Organik ifloslanishning ko’rinishlaridan bo’lgan bakterial va biologik ifloslanish achitqi va mog’or zamburug’lari, mayda suv o’tlari va bakgeriyalar: jumladan, tif, paratif, dizenteriya qo’zg’atuvchilari, gelmintlar va boshqalarning borligi bilan xarakterlanadi[42; 68; 77]. Ifloslangan oqar suvlar tarkibida ko’pincha 40% mineral va 60%gacha organik moddalar bo’lib, ular toza suvni kimyoviy zaharlanishiga sabab bo’ladi, suv normal fizik-kimyoviy xossalarini buzadi va nixoyat bu suvlar iste’mol uchun yaroqsiz bo’lib qoladi. Yer osti suvlarning ifloslinishi esa, asosiy yer ustidagi ifloslangan suvlar oqimidan va filtratsion suvlardan hosil bo’lishi tufayli yuz beradi. Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal maishiy xo’jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko’pdir. Chiqindi suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi. Chunki zaharli moddalar bilan to’yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomielit, sariq va sil kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar. 15 Kimyo sanoatida sintetik yo’l bilan ishlab chiqariladigan bo’yoq, portlovchi modda va turli xil dori- darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko’p miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi. Suv shaxtalarda ko’mir olishda ham ishlatiladi. Ko’mir qatlamlari oralig’idagi tog’ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to’yinadi. Ba’zan shaxtalar gurunt suvidan to’lib qoladi. Natijada ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga chiqarib tashlanadi. Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’- kon sanoati chiqindilari va qishloq xo’jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda [35; 76; 80]. Neft sanoati tarmoqlaridan neftni olish tashish va uni qayta ishlash va suv havzalarining ifloslanishida asosiy sababchilaridan biridir. Suv ostidan neftni olishda achinarli hodisalar ro’y bermoqda. Masalan, Santo Barbaradagi birinchi neft qudug’i 10 sutkada 900 tonna neft yo’qotgan. Bir qancha neft tankerlari halokatga uchrab okeanga ming- ming tonna neft to’kilgan. Natijada necha ming tonna suv yuzasi yupqa neft pardasi bilan qoplangan.Bir litr neft 200 litr suvni ifloslaydi. Yoki bir tomchi neft 1- 1,5 kvadrat metr kub suv yuzasini yupqa pardasi bilan qoplaydi. Natijada baliqlar va boshqa dengiz hayvonlari, suv qushlari hayotini xavfga soladi. Sanoat obyektlari atroflariga chiqarib tashlangan issiq oqova suvlar mazkur joydagi fauna va flora hayotiga zararli ta’sir qiladi. Issiqlik va atom elektr stansiyalarining sovitish uchun ishlatiladigan iliq suvlardan foydalansa bo’ladi. Masalan Angliyada Xatterson atom elektr stansiyasidan chiqqan iliq suv ulkan suv havzasiga oqizib quyilgan va u yerda turli xil baliqlar boqilgan bu baliqlar o’zini yaxshi his qilib ochiq dengizga qaraganda ikki baravar tez yetilgan. Insoniyat jamiyati taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini tezlik bilan o’zgartirmoqda. Shuning uchun suvni muhofaza qilishda, iflos suvlarni tozalashdagi muhandislik usullarini yanada takomillashtirish lozim. 16 Suv Quyosh radiatsiyasi va iflos suvga toza suv kelib quyilishi natijasida qaytadan tozalanishi mumkin. Turli bakteriya, zamburug’ va suvo’tlar suvning qayta tozalanishida faol agentlardan hisoblanadi. Lekin suv turli iflos moddalarga haddan tashqari to’yingan bo’lsa u holda uni tozalash uchun turli texnologik usullardan foydalanish kerak. Keyingi paytlarda suvni ko’p sarflaydigan sanoat tarmoqlari joylashgan sex va zavodlarda chiqindi suvlarni tozalaydigan uskunalar qurilmoqda. Sanoat va qishloq xo’jaliklaridan chiqqan iflos suvlarni zararsizlantirib yana qaytadan ishlatish mumkin. Masalan, hozirgi zamon neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodlari va sexlarida ishlatilgan suvning 97% i qaytadan ishlatilmoqda [41]. Zavod va fabrikalardan chiqqan tashlandiq suvlardan qimmatbaho moddalarni ajratib olish va suvni qaytadan ishlatish xo’jalik uchun katta iqtisodiy samara bermoqda. O’rmon, texnika sanoatiga tegishli zavodlar chiqindilaridan nitrobenzol, anilin bo’yoq zavodlari chiqindilaridan brom va anilin, koks, kimyo zavodlari tashlandiqlaridan turli fenollar va kimyo zavodining chiqindi suvlaridan esa sulfat kislotasini ajratib olish mumkin. Yaqin kunlargacha bir tonna ruda eritib olish uchun 80 m 3 suv sarflangan bo’lsa, hozirgi zamon texnikasi bilan qurollangan ba’zi sex va zavodlar shu miqdordagi rudaga 4 m 3 suv ishlatmoqda. Biroq hamma zavod va kombinatlar hozirgi zamon texnikasi bilan to’la ta’minlangan emas. Metallurgiya zavodlarida suvni muhofaza etishda Xarkov “Giprostal” instituti ilmiy xodimlarining xizmati katta. Ular domna, marten va boshqa pechlarni sovitishda suv o’rniga havodan foydalanishni taklif etishdi. Hozirgi kunda mamlakatimizning bir qancha sanoat korxonalaridan ko’plab iflos chiqindi suvlar chiqmoqda. Xo’jalik maishiy obyektlardan chiqan iflos suv ilgarigiga qaraganda endilikda 4 marta ko’p. 17 1.3. Ifloslangan suvni tozalash usullari 1.3.1. Mexanik, fizik-kimyoviy usullar Hozirgi paytda ifloslangan oqar suvlarni tozalash quyidagi usullarda bajariladi: Mexanik, kimyoviy, elektroliz va biologik. Yuqorida qayd etilganidek, suvlarning ifloslanishida bakterial ifloslanish ham farqlanadi. Shu bois bu xil ifloslanishni tugatish uchun suvlarni zararsizlantirili di , ya’ni dezinfeksiya q ilinadi [10; 34; 55]. Mexanik toza l ash usuli. B y usulda suvlarda erimaydigan ara l ashma l ar mexanik q urilmalar yor d amida ushlanib q olina d i. Buning uchun pa n jara l ardan t o’ rsimon moslama l ardan h amda suz g ichlardan foyda l a n iladi. Suv l ar maxsus joylarda tin d iriladi va bunda o g’i r zarracha l ar ch o’ kadi, yen gi l l ari esa suv yuzasiga q al q ib chi q ib qo la d i. Оqоvа suvlаrni mехаnik usullаr bilаn tоzаlаsh tоzаlаnuvchi suv tаrkibidаgi erimаgаn minеrаl vа оrgаnik аrаlаshmаlаrni аjrаtib оlishdа qo’llаnilаdi. Mехаnik tоzаlаshning tаdbiq etilishi, оdаtdа, sаnоаt оqоvа suvlаrini fizik- kimyoviy, kimyoviy vа biоlоgik, shuningdеk, tеrmik usullаridаn birini qo’llаb yuqоri dаrаjаdа tоzаlаshgа erishish uchun bo’lаdigаn tаyyorgаrchilikdаn ibоrаtdir. Bundаy tоzаlаsh оqоvа suvlаr tаrkibidаgi muаllаq mоddаlаrni 90-95% gаchа аjrаtib оlishdа vа оrgаnik iflоslаnishni (BPK to’liq ) ko’rsаtkichi bo’yichа 20-25% gаchа kаmаytirishni tа’minlаydi. Hоzirgi zаmоn suvni tоzаlоvchi inshооtlаridа mехаnik usul bilаn tоzаlаshdа turlichа kаttаlikkа egа bo’lgаn pаnjаrаlаr yordаmidа suzib оlish, qum tutgich, tindirish vа filtrlаsh jаrаyonlаridаn tаshkil tоpgаn. Bundаy inshооtlаrning hаjmiy kаttаliklаri vа ulаrning turlаri аsоsаn оqоvа suvlаrning miqdоri, tаrkibi vа хоssаlаrigа, shuningdеk suvgа kеyingi ishlоv bеrish jаrаyonlаrigа bоg’liq bo’lаdi. Оqоvа suvlаrni yanаdа to’liqrоq tindirish jаrаyonini filtrlаsh оrqаli, ya’ni suvni turli хildаgi dоnаdоr mаtеriаllаr (kvаrsli qum, grаnitli shаg’аl, cho’yan quyuv ishlаridа hоsil bo’luvchi shlаklаr vа bоshqаlаr) qаvаtidаn yoki to’rsimоn bаrаbаnli filtrlаr yoki mikrоfiltr оrqаli, kаttа quvvаtgа egа bo’lgаn bоsimli filtrlаr vа 1 2 3 4 5 6 7 8 Оqоvа suv ChiqindiSuv Hаvо Suvsizlantirish va utilizatsiya uchun Hаvо Qаyta ishlash va utilizatsiya uchun Filtrlarni yuvilishidan hosil bo`lgan suvYuvish uchunsuv + havo 18 pеnоpоliurеtаnli yoki pеnоplаstli suzib yuruvchi filtrlаr yordаmidа аmаlgа оshirilаdi. Ko’rsаtib o’tilgаn jаrаyonlаrning ustunligi tоzаlаnuvchi suvni kimyoviy mоddаlаrni qo’llаmаsdаn tоzаlаsh imkоniyati mumkinligidаn ibоrаtdir. 1.1-rasm . Sаnоаt оqоvа suvlаrini mехаnik tоzаlаsh sхеmаsi 19 1-qаbul qiluvchi kаmеrа; 2-аyrim mаydаlаgichli yoki mаydаlаgichli pаnjаrа o’rnаtilgаn mехаnik pаnjаrа; 3-qumtutgich; 4-suv miqdоrini o’lchоvchi mоslаmа; 5-o’rtаlаshtirgich; 6-tindirgich; 7-bаrаbаnsimоn to’rlаr vа qumli filtrlаr yoki fаqаt kаrkаsli sеpilgаn filtrlаr (o’z оldilаrigа bаrаbаnsimоn to’rlаr quyilishini tаlаb qilmаydigаn qurilmаlаr); 8-nаsоs stаnsiyasi. Оqоvа suvlаrni muаllаq zаrrаchаlаrdаn tоzаlаsh usulini tаnlаsh jаrаyon kinеtikаsini хisоbgа оlgаn хоldа аmаlgа оshirilаdi. Sаnоаt oqоvа suvlаridаgi muаllаq zаrrаchаlаrning o’lchаmlаri (kаttа – kichikligi) judа kеng chеgаrаlаrdа (zаrrаchаlаrning diаmеtri 5-10 –9 dаn 5-10 –4 mm gаchа bo’lishi eхtimоli) bo’lishi mumkin. O’lchаmi 10 mkm gаchа bo’lgаn zаrrаchаlаr uchun охirgi cho’kish tеzligi 10 –2 sm/s dаn pаst bo’lаdi. Аgаr zаrrаchаlаr еtаrli dаrаjаdа yirik bo’lsа (diаmеtri 30-50 mkm vа undаn kаttа), u хоldа Stоks qоnunigа muvоfiq ulаr tindirish (iхtiyoriy cho’kish – grаvitаsiоn kuchlаri tа’siridа) yoki suzib оlish, mаsаlаn, mikrоfiltrlаr оrqаli yеngil аjrаlаdi. Shuni qаyd etish lоzimki, suv tаrkibidа аrаlаshmаlаrning kоnsеntrаsiyasi ko’p bo’lsа tindirish, аrаlаshmаlаrning kоnsеntrаsiyasi kаm bo’lsа tоzаlаshning kеyingi usuli qo’llаnilаdi. Diаmеtri 0,1– 1,0 mkm bo’lgаn kоllоid zаrrаchаlаrni filtrlаsh bilаn аjrаtish mumkin, lеkin filtrlоvchi qаvаtning hаjmi chеgаrаlаngаnligi uchun muаllаq zаrrаchаlаrning kоnsеntrаsiyasi 50 mg/l аtrоfidа bulsа, u хоldа mаqsаdgа muvоfiq cho’ktirish yoki muаllаq qаvаtdа tindirish оrqаli tоzаlаshni nаzаrdа tutgаn хоldа оrtоkinеtik kоаgullаsh хisоblаnаdi[18; 22; 51]. Ishlаb chiqаrish kоrхоnаlаrining suv хo’jаligini bеrk sistеmаsini yarаtishdа inshооtning tехnоlоgik sаmаrаdоrligini mехаnik usul bilаn оshirish judа zаrurdir. Bundаy zаruriy tаlаblаrgа turli хildаgi yangi kоnstruksiyagа egа bo’lgаn ko’p qаvаtli tindirgichlаr, to’rsimоn filtrlаr, yangi ko’rinishdаgi sun’iy dоnаdоr to’ldirilаdigаn filtrlаr, gidrоsiklоnlаr (bоsimli, bоsimsiz vа ko’p yarusli) qаnоаtlаntirаdi. Bundаy qurilmаli inshооtlаrni аmаldа tаdbiq etish kаpitаl хаrаjаtlаrni 3-5 mаrtаgа vа ishlаtish хаrаjаtlаrini 20-40% qisqаrtirishgа, imkоn yarаtаdi. 2-rаsmdа sаnоаt оqоvа suvlаrini mехаnik tоzаlаsh usuli tаrkibigа 20 kiruvchi аsоsiy qurilmаlаr sхеmаsi ko’rsаtilgаn: оrgаnik vа minеrаl аrаlаshmаlаrdаn hоsil bo’lgаn yirik kir аrаlаshmаlаrni ushlаb qоlish uchun pаnjаrа, оg’ir minеrаl аrаlаshmаlаrni (аsоsаn qumlаrni) cho’ktirish uchun qumtutgich, suv sаrfiyoti vа undаgi kir аrаlаshmаlаrning kоnsеntrаsiyasini bir хilgа kеltiruvchi o’rtаlаshtirgich, erimаydigаn аrаlаshmаlаrning аjrаtib оlish uchun tindirgichlаr, to’liqrоq tоzаlаshgа erishish uchun filtrlаr vа аjrаtib оlingаn iflоs аrаlаshmаlаrni qаytа ishlоvchi qurilmа-inshооtlаr. Bu qurilmаlаrdаn fоydаlаnib tоzаlаshni 2 хil vаriаnt bilаn аmаlgа оshirish mumkin: - ushlаb qоlingаn yirik iflоs аrаlаshmаlаrni mаydаlаb, ulаrni kаnаlizаsiya tаrmоg’igа chiqаrib yubоrish; - chiqindilаrni mахsus idishlаrdа (kоntеynеrlаrdа) zаrаrsizlаntirish uchun оlib chiqish. Judа ko’p хоllаrdа 1- vаriаnt qo’llаnilаdi. Оqоvа suvlаrni fizik-kimyoviy tоzаlаsh usullаrigа – kоаgulyasiya, flоkulyasiya, аdsоrbsiya, iоn-аlmаshinish, ekstrаsiya, rеktifikаsiya, bug’lаtish, distilyasiya, qаytаr оmоs vа ultrаfiltrаsiya, kristаlizаsiya, dеsоrbsiya vа bоshqаlаr kirаdi. Bu usullаr оqоvа suvlаrni tаrkibidаgi mаydа dispеrs zаrrаchаlаrdаn (qаttiq vа suyuq) erigаn gаzlаrdаn, minеrаl vа оrgаnik mоddаlаrdаn tоzаlаshdа qo’llаnilаdi. Fizik-kimyoviy usulni qo’llаsh biоkimyoviy tоzаlаshgа qаrаgаndа аfzаl tоmоnlаrgа egа: 1. Оqоvа suv tаrkibidаgi zахаrli biоkimyoviy оksidlаnmаydigаn оrgаnik iflоslаntiruvchilаrni tоzаlаsh mumkinligi; 2. Tоzаlаsh usulining хilmа-хilligi vа yuqоriligi; 3. Qurilmаlаrning kichik o’lchаmgа egа ekаnligi; 4. To’liq аvtоmаtlаshtirish imkоniyati bоrligi ; 5. Bа’zi jаrаyonlаrni ng kinеtikаsini chu q ur o’rgаnilgаnligi vа mоdеllаshtirish, mаtеmаtik izоhlаsh vа оptimаllаshtirish imkоniyati bоrligi; 6. Turli mоddаlаrni rеkupirаsiya qilish imkоni bоrligi [21; 55; 60]. 21 U yoki bu usulni tаnlаsh sаnitаr vа tехnоlоgik tаlаblаrdаn kеlib chiqib, ulаrni kеyinchаlik qo’llаni li sh i gа q аrаb, qоlаvеrsа , о qоvа suvlаrning miqdоrigа , ifl оs lоvchi mоddаlаrning kоnsеtrаsiyasigа, mаtеriаl vа enеrgеtik rеsurslаrigа vа jаrаyonning iqtisоdiy аrzоnligigа qаrаb tаnlаnаdi. Kоаgulyasiya – bu dispеrs zаrrаchаlаrning o’zаrо tа’sirlаshishi nаtijаsidа yiriklаshishi vа аgrеgаtlаr hоsil qilib birikishidir. Оqоvа suvlаrni tоzаlаshjа bu usuldаn mаydа dispеrs iflоsliklаrdаn vа emulgirlаngаn mоddаlаrdаn tоzаlаshdа qo’llаnilаdi. Usul suvdаn 1-100 mkm o’lchаmgа egа bo’lgаn kоllоid dispеrs zаrrаchаlаrni аjrаtib оlishdа yuqоri sаmаrа bеrаdi. Kоаgulyasiya jаrаyoni o’z- o’zidаn yoki kimyoviy vа fizikаviy jаrаyonlаr yordаmidа аmаlgа оshishi mumkin. Оqоvа suvlаrni tоzаlаshdа mаhsus mоddаlаr – kоаgulyantlаr qo’shish bilаn аmаlgа оshirilаdi. Kоаgulyantlаr suvdа оg’irlik kuchi tа’siri оstidа tеz cho’kаdigаn mеtаll gidrоksidlаri iviqlаrini hоsil qilаdi. Iviqlаr muаllаq vа kоllоid zаrrаchаlаrni tutib, ulаrni аgrеgаtlаsh qоbiliyatigа egа bo’lаdi. Kоllоid zаrrаchаlаr (-) mаnfiy, kоаgulyant iviqlаri (+) musbаt zаryadgа egа bo’lgаni tufаyli ulаr o’rtаsidа o’zаrо tоrtishish vujudgа kеlаdi. Kоllоid zаrrаchаlаr uchun zаrrаchа yuzаsidа ikkilаmchi elеktr qаvаtning hоsil bo’lishi хаrаktеrlidir. Ikkilаmchi qаvаtning bir qismi fаzаlаr аyirmаsi yuzаsidа jоylаshаdi, ikkinchi qismi esа iоnlаr bulutini hоsil qilаdi, ikkilаmchi qаvаtning bir qismi qo’zg’аlmаs, bоshqа qismi qo’zg’аluvchаn (diffuziya qаtlаmi). Qаtlаmning qo’zg’аluvchаn vа qo’zg’аlmаs qismlаri оrаsidаgi pоtеnsiаllаr fаrqi ξ – dzеtа pоtеnsiаl tеrmоdinаmik pоtеnsiаl Е gа, ikkilаmchi qаtlаm qаlinligigа bоg’liq. Uning ko’rsаtkichi zаrrаchаlаr itаrilishining elеktrоstаtik kuchi kаttаligini ifоdаlаydi. Kоllоid zаrrаchаlаrni kоаgulyasiyagа uchrаshishni tа’minlаsh uchun ulаrning dzеtа pоtеnsiаl ko’rsаtkichini musbаt zаryadgа iоnlаrni qo’shish bilаn kritik qiymаtgаchа kаmаytirish zаrur. Kоаgulyasiya jаrаyonining sаmаrаdоrligi kоаgulyant iоnining vаlеntligigа bоg’liq. Vаlеntlik qаnchа kаttа bo’lsа, kоаgulyantning tаsiri hаm shunchа yuqоri bo’lаdi [45; 52; 78]. 22 Kоаgulyasiya jаrаyoni bоshlаnishining uchun zаrrаchаlаr bir-birigа kimyoviy bоg’lаnish vа tоrtishish kuchi tа’sir qilа оlаdigаn dаrаjаdа yaqinlаshishi kеrаk. Zаrrаlаrning yaqinlаshi brоun хаrаkаti nаtijаsidа yoki suv оqimining lаminаr vа turbulеnt хаrаkаti nаtijаsidа аmаlgа оshаdi. Kоаgulyantlаrning gidrоlizlаnishi vа iviqlаr hоsil bo’lishi quyidаgi bоsqichlаrdа kеtаdi: Mе 2+ + HОH = Mе(ОH) 2+ + H + Mе (ОH) 2+ + HОH = Mе(ОH) 2 + + H + Mе (ОH) 2 + HОH = Mе(ОH) 3 + H + Mе 2+ + HОH = Mе(ОH) + 3H + Gidrоliz jаrаyonining bоrishi bir munchа murrаkаbrоq kеchаdi. Mе + iоni gidrооksid iоni vа pоlimеrizаsiya rеаksiyalаri nаtijаsidа bаrqаrоr оrаlik birikmаlаrni hоsil bo’lаdi. Hоsil bo’lgаn birikmа musbаt zаryadgа egа bo’lib, mаnfiy zаrаyadlаngаn kоllоid zаrrаchаlаr bilаn yеngil аdsоrbsilаnаdi. Kоаgulyant sifаtidа ko’pinchа Аl, Fе tuzlаri yoki ulаrning аrаlаshmаsi ishlаtilаdi. Kоаgulyant tаnlаsh uning tаrkibigа, fizik-kimyoviy хоssаsi vа qiymаtigа, zаrrаchаlаrning suvdаgi kоnsеntrаsiyasigа, pH gа vа suvning tuz tаrkibigа bоg’liq bo’lаdi. Kаоgulyant sifаtidа Аl 2 (SО 4 ) 3 ∙18H 2 О; nаtriy аllyuminаt NаАlО 3 ; аlyuminiy gidrоksохlоrid Аl 2 (ОHN) 2 Cl; аlyuminiyning tеtrаksоsulfаt; kаliyli KAl 2 (SО 4 )∙12 H 2 О va аmmiаkli NH 2 Аl(SО 4 ) 2 ∙12H 2 О qo’llаnilаdi. Bu kоаgulyantlаrdаn eng ko’p qo’llаnilаdigаni Аl 2 (SО 4 ) 3 dir. Uning sаmаrаdоrligi pH=5-7.5 bo’lgаndа mаksimаl bo’lаdi. Suvdа yaхshi eriydi vа nаrхi hаm qimmаt emаs. Uni quruq hоldа yoki 50% li eritmа hоlаtidа qo’llаsа bo’lаdi: Аl 2 (SО 4 ) 3 + 3Cа(HSО 3 ) 2 2 Аl(ОH) 3 ↓ + 3 3CаSО 4 + 6SО 2 Nаtriy аlyuminаt NaAlO 2 quruq vа 45% li eritmа hоlаtidа qo’llаnilаdi. U ishqоriy rеаgеnt hisоblаnib, pH=9.3-9.8 dа tеz cho’kuvchi iviqlаr hоsil qilаdi. 23 Оrtiqchа miqdоrni nеytrаllаsh uchun kislоtа yoki tаrkibidа SО 2 bo’lgаn tutun gаzlаri qo’llаnilаdi: 2NaAlO 2 + SО 2 + 3 H 2 О Аl(ОH) 2 + Na 2 CO 3 Ko’pginа hоllаrdа (10:1)-(20:1) nisbаtdаgi NaAlO 2 +Аl 2 (SО 4 ) 3 аrаlаshmаsi qo’llаnilаdi. 6NaAlO 2 + Аl 2 (SО 4 ) 3 + 12 H 2 О 8Аl(ОH) 2 + 3Na 2 SO 4 Bu tuzlаrni birgаlikdа qo’llаsh tiniqlаshtirish sаmаrаdоrligini, iviqlаrning cho’kish tеzligini vа zichligini оshirаdi. Tеmir tuzlаridаn kоаgulyant sifаtidа tеmir sulfаtlаri Fe 2 (SO 4 ) 3 ∙2H 2 O; Fe 2 (SO 4 ) 3 ∙3H 2 O vа FeSO 4 ∙7H 2 O vа tеmir хlоrid FeCl 3 qo’llаnilаdi. Uch vаlеntli tеmir tuzlаrini qo’llаsh suni tiniqlаshtirishdа yaхshi sаmаrа bеrаdi. Tеmir хlоrid quruq yoki 10-15% li eritmа ko’rinishidа qo’llаnilаdi. FeCl 3 + 3 H 2 О Fe(OH) 3 + 3HCl Fe 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O Fe(OH) 3 + 3H 2 SO 4 Аfzаlligi: Tеmir tuzlаri suvning hаrоrаti pаst bo’lgаndа yaхshi tа’sir ko’rsаtаdi, pH muhitining оptimаl ko’rsаtkichlаri аlyumininy tuzigа nisbаtаn kеngrоq, iviqlаrining gidrаvlik yirikligi vа zichligi kаttа, yoqimsiz хid vа tа’mni yo’qоtish qоbiliyatigа egа. Kаmchiligi: Tеmir kаtiоnlаrining аyrim оrgаnik birikmаlаr bilаn rеаksiyasidа erigаn hоlаtdа kuchli bo’yovchi birikmаlаrni hоsil qilаdi; jihоzlаrning kоrrоziyasigа sаbаb bo’luvchi kuchli kislоtаli хоssаlаri; kоаgulyasiya jаrаyonining tеzligi elеktrоlit kоnsеntrаsiyasigа bоg’liq. Elеktrоlitning kichik kоnsеntrаsiyalаridа bir-birigа yopishishi bilаn tugаydigаn zаrrаchаlаr to’qnаshuvi sоnining to’qnаshishning umumiy sоnigа nisbаti (ψ=0) nоlgа yaqin bo’lаdi. Bundаy kоаgulyasiya sеkin kоаgulyasiya dеyilаdi. ψ=1 bo’lgаndа tеzkоr kоаgulyasiya qаrоr tоpаdi, ya’ni zаrrаchаlаrning bаrchа bir-biri bilаn to’qnаshuvi аgrеgаt hоsil bo’lishi bilаn yakunlаnаdi [14; 50; 62]. Flоkulyasiya jаrаyoni оqоvа suv tаrkibigа yuqоri mоlеkulyar birikmаlаr, ya’ni flоkulyantlаr tа’sir ettirib, muаllаq zаrrаchаlаrni аgrеgаsiyalаshdir. 24 Kоаgulyasiya jаrаyonidаn fаrqli rаvishdа flоkulyasiya jаrаyonidа zаrrаchаlаrning yiriklаshishi zаrrаchаlаrning o’zаrо kоntаktlаshuvi bilаnginа emаs, bаlki flоkulyant zаrrаchаlаridа аdsоrbsiyalаngаn mоlеkulаlаrning o’zаrо tа’sir nаtijаsidа sоdir bo’lаdi. Flоkulyasiya jаrаyonini аlyuminiy vа tеmir gidrоksidlаrini iоnlаrini iviqlаrini hоsil bo’lish jаrаyonlаrini tеzlаshtirish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdi. Flоkulyantlаrni qo’llаsh kоаgulyant miqdоrini kаmаytirish, kоаgulyasiya vаqtini qisqаrtirish vа hоsil bo’lgаn iviqlаrni cho’kish tеzligini оshirаdi. Оqоvа suvlаrni tоzаlаsh uchun tаbiiy vа sintеtik flоkulyantlаrdаn fоydаlаnilаdi. Tаbiiy flоkulyantlаrgа krахmаl, dеnstrin, efirlаr, sеllyulоzа vа bоshqаlаr kirаdi. Аktivlаngаn krеmniy diоksidi eng kеng tаrqаlgаn nооrgаnik flоkulyantlаrdаn hisоblаnаdi Sintеtik (оrgаnik) kеng qo’llаnilаdigаnlаri pоliаkrilаmid (-CH 2 -CH- CОNH 2 ) n -, tехnik (PАА) vа gidrоlizlаngаn (GPPА) dir. Flоtаsiya usuli оqоvа suv tаrkibidаgi o’z-o’zidаn qiyin cho’kuvchаn erimаgаn dispеrgаsiyalаngаn iflоsliklаrni аjrаtib оlish uchun qo’llаnilаdi. Аyrim хоllаrdа flоtаsiya erigаn mоddаlаrni аjrаtib оlish uchun хаm qo’llаnilаdi. Bundаy jаrаyon ko’pikli sеpаrаsiya yoki ko’pikli kоnsеntrlаsh dеb аtаlаdi. Flоtаsiya ko’pginа kоrхоnаlаrning оqоvа suvlаrini tоzаlаsh uchun qo’llаnilаdi: nеftni qаytа ishlаsh, sun’iy tоlа, sеllyulоzа – qоg’оz, tеri оshlаsh, mаshinаsоzlik, оziq-оvqаt, kimyo sаnоаti misоldir. Flоtаsiya biоkimyoviy tоzаlаshdаn so’ng fаоlligini аjrаtish uchun hаm qo’llаnilаdi. Jаrаyonning uzluksizligi, qo’llаnish sоhаsining kеngligi, kаpitаl vа ekspluаtаsiоn sаrflаrning kаttа emаsligi, qurilmаning sоddаligi, nаmligi yuqоri bo’lmаgаn (90-95%) shkаlа оlishning imkоni bоrligi, tоzаlаsh sаmаrаdоrligining yuqоriligi (95-98%) аjrаtib оlingаn mоddаlаrning rеkupurаsiya qilish imkоnining bоrligi flоtаsiya usulining аfzаlligi хisоblаnаdi. Flоtаsiyadа оqоvа suvlаrni аerаsiya qilish хisоbigа vа оsоn оksidlаnuvchi mоddаlаrning, bаktеriya vа mikrооrgаnizmlаrning kоnsеntrаsiyalаrini pаsаytirilаdi. Bulаrning хаmmаsi оqоvа 25 suvlаrni tоzаlаshning kеyingi bоsqichlаrini muvаffаqiyatli аmаlgа оshirish uchun аsоs bo’lаdi. Flоtаsiya usulining mоhiyati quyidаgilаr: suvdа yuqоrigа ko’tаrilаyotgаn hаvо pufаkchаsi bilаn qаttiq gidrоfоb zаrrаchаlаrini аjrаtib turgаn suv qаtlаmchаsining buzilib pufаkchаning zаrrаchа bilаn yopishib birikishining аmаlgа оshishidir. So’ngrа “pufаkchа-zаrrаchа” kоmplеksi suv yuzаsigа ko’tаrilib, yig’ilаdi vа bоshlаngich оqоvа suvdаgigа nisbаtаn yuqоrirоq kоnsеntrаsiyasi bo’lgаn zаrrаchаlаrni kupikli kаtlаmi vujudgа kеlаdi. Оqоvа suvlаrni biоkimyoviy tоzаlаshdаn so’ng erigаn оrgаnik mоddаlаrdаn to’liq tоzаlаshdа аdsоrbsiya usuli kеng qo’llаnilаdi, аgаr bu mоddаlаrning kоnsеntrаsiyasi pаst bo’lsа vа biоlоgik pаrchаlаnmаydigаn yoki kuchli zаhаrli mоddаlаr bo’lsа, shuningdеk, lоkаl qurilmаlаrdа qo’llаnilаdi. Аdsоrbеnt sаrf qilingаndа mоddа yaхshi аdsоrbsiyalаnsа lоkаl qurilmаlаrning qo’llаnilishi mаqsаdgа muvоfiq [13; 51; 66; 78]. Аdsоrbsiya usuli оqоvа suvlаrni fеnоl, gеrbisid, pеstisid аrоmаtik аzоt birikmаlаridаn zаrаrsizlаntirishdа qo’llаnilаdi. Bu usulning аfzаlligi yuqоri sаmаrаdоrligi, tаrkibidа bir nеchа mоddа bo’lgаn оqоvа suvlаrni tоzаlаsh vа ulаrni rеkupеrаsiya qilish mumkinligidаdir. Suvlаrni аdsоrbsiya usuldа tоzаlаsh rеgеnеrаtiv bo’lishi mumkin, ya’ni аdsоrbеntdаn mоddаni аjrаtib оlib uni utilizаsiya qilish vа dеstruktiv bo’lishi mumkin, ya’ni оqоvа suvlаrdаn аjrаtib оlingаn mоddаlаr аdsоrbеnt bilаn birgа yo’qоtib yubоrilishi mumkin. Оqоvа suvlаrni аdsоrbsiya usuli bilаn tоzаlаshning sаmаrаdоrligi 80-95% vа bu аdsоrbеntning kimyoviy хususiyatigа, аdsоrbsiya yuzаsining o’lchаmigа vа uning yarоqliligigа, mоddаning kimyoviy jоylаshishigа vа uning аrаlаshmаdаgi хоlаtigа bоg’liq. Аdsоrbеntlаr. Sоrbеntlаr sifаtidа аktivlаngаn ko’mir, sintеtik sоrbеntlаr vа ishlаb chiqаrishning bа’zi chiqindilаri (kul, shlаm, qipiq vа hоkаzо) ishlаtilаdi. Minеrаl sоrbеntlаr – tuprоq, silikаgеl, аlyumоgеl vа mеtаl gidrоksidlаri оqоvа suvlаrdаgi turli mоddаlаrni аdsоrbsiyalаsh uchun kаm ishlаtilаdi, chunki ulаrning 26 suv mоlеkulаlаri bilаn tа’sir etish enеrgiyasi judа kаttа, bа’zidа аdsоrbsiya enеrgiyadаn оshib kеtаdi. Ko’p ishlаtilаdigаn sоrbеntlаr – fаоl ko’mirdir, аmmо ulаr mаhsus bir хususiyatgа egа bo’lishi kеrаk. Аktivlаngаn ko’mir suv mоlеkulаlаri bilаn sust tа’sirdа bo’lishi vа оrgаnik mоddаlаr bilаn esа judа tа’sirchаn bo’lishi kеrаk, kаttа g’оvаklаrgа (tеshiklаrgа) (аdsоrbsiоn g’оvаklаrning) rаdiusi 0.8-5 nm) egа bo’lishi kеrаk, ulаrning yuqоri qаtlаmi (yuzаsi) kаttа vа murаkkаb оrgаnik mоlеkulаlаrgа yarоqli bo’lishi kеrаk. Suv bilаn qisqа vаqt ichidа kоntаktdа bo’lgаndа yuqоri аdsоrbsiоn sig’imgа egа bo’lishi kеrаk, yuqоri sеlеktiv vа rеgеnеrаsiya vаqtidа ushlаb turish qоbiliyati pаst bo’lishi kеrаk. Охirgi shаrоitni хisоbgа оlgаndа ko’mirni rеgеnеrаsiya qilаyotgаndа rеаgеntlаrning sаrfi kаm bo’lаdi. Ko’mirlаr mustаhkаm, suvdа tеz nаmlаnishi kеrаk, mа’lum bir grаnulоmеtrik hоlаtgа egа bo’lishi kеrаk. Tоzаlаsh jаrаyonidа mаydа zаrrаchаli аdsоrbеntlаr (0,25-0,5 mm) vа o’lchаmi 40 mkm bo’lgаn yuqоri dispеrs ko’mir zаrrаchаlаri ishlаtilаdi. Оksidlаnish, kоndеnsаsiyalаnish vа bоshqа rеаksiyalаrgа nisbаtаn ko’mirlаr pаst kаtаlitik fаоllikkа egа bo’lishi muхimdir, chunki оqоvа suvdаgi bа’zi оrgаnik mоddаlаr оksidlаnаdi vа smоlаlаnаdi. Bu jаrаyonlаr kаtаlizаtоrlаr tа’siridа tеzlаshаdi. Smоlаlаngаn mоddаlаr аdsоrbеntning g’оvаklаrigа kirib yopib qo’yadi, bu rеgеnеrаsiyaning pаst hаrоrаtdа bоrishigа хаlаqit bеrаdi. Shuningdеk, ulаr аrzоn bo’lishi, rеgеnеrаsiyadаn so’ng аdsоrbеntlаr hаjmi kаmаymаsligi vа ishning ko’p mаrtа qаytаrilishini tа’minlаshi kеrаk. Fаоl ko’mir uchun хоm-аshyo sifаtidа turli uglеrоd-birikmаli mаtеriаllаr qo’llаnilishi mumkin, ya’ni ko’mir, yog’оch, pоlimеrlаr, оziq-оvqаt vа sеllyulоzа chiqindilаri vа bоshqаlаr. Fаоl ko’mirning аdsоrbsiоn хususiyati yuzа qismining vа g’оvаklаrining rivоjlаngаnligi nаtijаsidir. Оqоvа suvlаrni elеktrоdiаliz yo’li bilаn tоzаlаsh jаrаyoni mеmbrаnаning 2 tоmоnidа eritmаdа hоsil bo’lаdigаn elеktrо yurituvchi kuch оstidа iоnlаshgаn mоddаlаrning pаrchаlаnishigа аsоslаngаn. Bu jаrаyon tuzli suvlаrni chuchuklаshtirishdа kеng qo’llаnilаdii. Охirgi vаqtdа ulаr sаnоаt оqоvа suvlаrini tоzаlаshdа qo’llаnilmоkdа. 27 Jаrаyon elеktrоdiаlizаtоrlаrdа оlib bоrilаdi. Eng оddiy kоnstruksiyasi uch kаmеrаdаn ibоrаt, ulаr bir-biridаn mеmbrаnаlаr bilаn аjrаtilgаn. O’rtаdаgi kаmеrаgа eritmа quyilаdi, elеktrоdlаr jоylаshgаn 2 yon tоmоndаgi kаmеrаgа tоzа suv quyilаdi. Аniоnlаr tоk bilаn аnоdli bo’shliqqа o’tаdi. Аnоddа kislоrоd аjrаlib chiqаdi vа kislоtа hоsil bo’lаdi. Bir vаqtning o’zidа kаtiоnlаr kаtоdli bo’shliqqа o’tаdi. Kаtоddа vоdоrоd аjrаlib chiqib, ishqоr hоsil bo’lаdi. Tоkning o’tish miqdоri bo’yichа o’rtаdаgi kаmеrаdаgi tuzlаrning kоnsеntrаsiyasi nоlgа yaqinlаshgunchа kаmаyib bоrаdi. Diffuziya хisоbigа o’rtаdаgi kаmеrаgа H + vа ОH - suv hоsil qilаdi. Bu jаrаyon tuz iоnlаrini tеgishli elеktrоdlаrgа o’tishini sеkinlаshtirаdi. Оqоvа suvlаrni tоzаlаsh uchun quyidаgi оksidlоvchilаr qo’llаnilаdi: gаz хоlаtidаgi vа siqilgаn хlоr, хlоr qo’shоksidi, kаlsiy хlоrаt, nаtriy vа kаlsiy gipохlоrit, kаliy pеrmаngаnаt, kаliy biхrоmаt, vоdоrоd pеrоksid, hаvо kislоrоdi, аzоn, pirоlyuzit vа bоshqаlаr[12; 37; 53]. Оksidlаnish jаrаyonidа suv tаrkibidаgi zахаrli iflоsliklаr kimyoviy rеаksiyalаr nаtijаsidа kаm zахаrli mоddаlаrgа аylаnib, ulаrni suv tаrkibidаn аjrаtib оlish mumkin bo’lаdi. Оksidlоvchilаr bilаn tоzаlаsh ko’p miqdоrdа rеаgеnt sаrfini tаlаb qilgаni sаbаbli bu usulni fаqаtginа оqоvа suvni iflоslаntiruvchi mоddаlаrni bоshqа usul bilаn tоzаlаsh imkоni bo’lmаgаn yoki mаqsаdgа muvоfiq bo’lmаgаn хоldаginа qo’llаnilаdi: Mаsаlаn: siаnidlаrdаn tоzаlаsh, erigаn mishyak birikmаlаridаn tоzаlаshdа. Оksidlоvchi sifаtidа mоddаning fаоlligi оksidlоvchi pоtеnsiаl kаttаligi bilаn аniqlаnаdi. Tаbiаtdаgi bаrchа mа’lum оksidlоvchilаr ichidа birinchi o’rinni ftоr egаllаydi, аmmо u yuqоri аgrеssivlikkа egа bo’lgаni uchun аmаldа qo’llаsh mumkin emаs. Bоshqа mоddаlаr uchun оksidlоvchi pоtеnsiаl ko’rsаtgichi: аzоn uchun – 2,07, хlоr uchun – 0,94, vоdоrоd pеrоksid uchun – 0,68, kаliy pеrmаngаnаt uchun – 0,59. 28 1.3.2. Biologik usullar Bu usul suvlardagi iflos organik birikmalarni aerob sharoitda biokimyoviy jarayonlar yordamida minerallashtirilishiga asoslangan. Bu usul iflos suvlarni tozalash 2 xil yo`l bilan, ya’ni tabiiy va sun’iy sharoitda amalga oshiriladi. O q ova suvlarni tabiiy sharoitda toza l ashda biolo gi k xovuzlardan foydalaniladi. Bunda o q ova suvlar 0,5 metr d an 1 me t r g acha chu q urlikda b o’lgan suv h avza l ariga h ayda la di. B u xa v za l arda suvlarning o’ z- o’ zidan t oza l anishdagi kabi jara yo nlar sodir b o’ ladi. Biologik h ovu z lardagi t oza l anish jarayoni 6 gradusdan past b o’ lmagan h arora t da yuz beradi. Xovuzlar 4-5 ketma-ket joylashgan qismlardan tashkil topadi va tozalanayotgan suvni yuqoridan joylashgan birinchisidan ikkinchisiga va so’ng uchinchisiga va x.k.z quyida o’tishni ta’minlovchi tartibda joylashtiriladi. Oqova suvlarni sun’iy sharoitlarda tozalash maxsus qurilmalar biofiltrlar yoki aerotenklar vositasida amalga oshiriladi. Biofiltr deganda shunday qurilma tushuniladiki, unda oqova suvlarning biologik tozalanishi, ularning yirik donali zarrachalardan iborat materialdan filtrlanishi orqali o’tish yo’li bilan sodir bo’ladi (1.2-rasm), 1.2-rasm . Siqib chiqaruvchi aerotenkning ishlash tamoiliga oid sxema. 29 1-aerotenk; 2-ikkilamchi tindirgich; 3-oqova suyuqlik; 4- loyqali aralashma: 5-sirkulyasiyalanuvchi loyqa; 6-oshiqcha faol loyqa: tozalangan suv (punktir chiziq loyqa harakatini, to’g’ri chiziq suv harakatini izohlaydi). Biofiltrdagi donador material aerob mikroorganizmlar bilan boti lgan biologik parda bilan qoplangan bo’ladi. Oqova suvlarning biofiltrlar vositasida biologik tozalanishi sug’oriladigan joylarda yoki filtrasiya dalalarida amalga oshiriladigan biologik tozalanishda o’xshash, lekin bu uslubda biologik oksidlanish jadalroq yuz beradi[2; 54; 75]. Aerotenklar te mir beton rezervuar bo’lib, undan faol loyiha bilan aralashtirilgan oqova suvi aerasiyaga duch kelib oqib o’tadi. Faol loyiha qo’ng’ir rangli pag’a-pag’a xildagi zarrachalardir. U asosan bakterial xujayralardan iborat. Odatda pag’a-pag’ani yuzasida, ularning orasida yoki ichida xilma-xil sodda organizmlar mavjud bo’ladi. Faol loyihadagi organizmlarning ozuqa manbai oqova suvning iflosliklari hisoblanadi. O qo va su vd agi moddalar faol l oy q a yuzasidan sorbsiyalanadi. Faol loy q anin g oqova suvi bilan t o’qn ashganidan bir ne cha da q i q adan s o’ ng u nd a g i biologik moddalar konsen t ra s iyasi teng yarimga kamaya di . Erigan biologik moddalar pe rmeaza fermentlari tasiri tufayli bakteria l xujayra l arning i chkarisiga o’ tkaziladi va ular p archa l a n ib q ayta tiklanadi. Aerotenklarga o’tg an o q ova suvning tarkibida mualla qh olatda b o’ lgan moddalar h am faol l oy q aning yuza q ismi tomonidan sorb siyalanadi (yutiladi). Q isma n , ular bakteriyalar bilan birga h ayvonlarning ozu q asiga aylanadilar, q isman fermen t lar ta’sirida parchalanib eri ydig an modda l arga aylanadi va mikroblar tomonidan o’zl ashtir ilad i. B iolo gi k t ozalash jara yo nida o q ova suvlar tarkib i da gi h amma bakteriyalardan, ayni q sa kasall ik keltirib ch iq aruvchilaridan xolos b o’ lish imkoniyati y o’q . Shu sababli biologik tozala shn i amalga oshirilga n dan s o’ ng suv su yuq , xlor yo ki xlorli oxak bilan dezinfeksiya qili n adi[42]. 30 1.4. Ifloslangan suvlarni tozalashda biotexnologik usullardan foydalanish imkoniyatlari O‘zbekistonning bir qator sanoat korxonalarida ishlab chiqarishning ko‘p miqdordagi turli xil chiqindilari, ayniqsa, oltin va boshqaturdagi metallar ajratish jarayonining oqova suvlari ishlatishga yaroqsiz bo‘lib, maxsus havzalarda saqlanmoqda va ularning miqdori yildan-yilga ko‘payib, katta maydonlarni egallab turibdi. Natijada atrofmuhitni muhofaza qilish, sanoat oqova suvlarini tozalashning ekologik xavfsiz texnologiyasini yaratish zamonaviy biotexnologiyaning eng dolzarb mummolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Shu bois qoldiq oqova suvlarni tozalashning samaraliva arzon usullarini ishlab chiqish zamonaviy biotexnologiyaning dolzarb masalalaridan biridir. Ayni paytda, ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘ladigan oqova suvlar hamon tozalanmasdan, maxsus havzalarda saqlanmoqda. Bu esa oqova suvlarni ekologik xavfsiz bo‘lgan uslublar yordamida tozalash texnologiyasini yaratishni taqozoetadi. Respublikamizda turli xilsanoat va ishlab chiqarish oqova suvlarini yuksak suv o‘simliklari, suvo‘tlari, Bacillus, Pseudomonas, Bacillus cereus, Bacterium megaterium va boshqa bakteriyalar vakillari, Pseudomonas fluorescens B-5040 yordamida (pestitsidlar, fenollar, sianidlar, og‘ir metallar tuzlari va h.k.dan) tozalash usullari ishlabchiqilgan (Shoyakubov va boshq., 2005; Bo‘riev, 1993; Qutliev, 1993; Sagdieva, 1997; Sanakulov, 2001). Rossiyada oltin saralash korxonalari oqova suvlariga oziqa manbasi sifatida ammofos qo‘shib, L. minor yordamida tozalangan (Antoninova, 2007). Chiqindili oqova suvlarni yuksak suv o‘simliklari– ryaska,azolla, pistiya va eyxorniya yordamida tozalashning fizikaviy, kimyoviy, biologik, mikrobiologik jarayonlari, ionlar metabolizmi, o‘simlik to‘qimalaridagi akkumulyasiyasi kabi jihatlar o‘rganilgan [1; 3; 8; 17]. Oqova suvlarni yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi bir qancha afzalliklarga ega bo‘lib: birinchidan, sianidli va rodanidli oqova suvlarni suyultirish uchun ichimlik suvi o‘rniga kommunal- 31 xo‘jalik oqova suvidan foydalaniladi; ikkinchidan, eyxorniya, pistiya, ryaska va azollani o‘stirish uchun qo‘shimcha ozuqa muhiti talab qilinmaydi; uchinchidan, kommunal-xo‘jalik oqova suvlarini tozalashga amalda sarflanayotgan mablag‘ (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti, dezinfeksiyalovchi vositalar va boshqalar) tejab qolinadi; to‘rtinchidan, tozalash inshootida yetishtirilgan yuksak suv o‘simliklari biomassasidan noan’anaviy energiya manbai(biogaz, bioetanol, biodizel) olishda foydalanish mumkin; va nihoyat, beshinchidan tozalash inshootida yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalangan suvdan oqova suvlarni suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug‘orishda foydalanish mumkin [7; 15; 18]. I bob bo`yicha xulosalar Yuqorida keltirilgan adabiyotlar va boshqa manbalar ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, hozirgi davrda mavjud suv manbalarining ifloslanishi yer yuzidagi, jumladan mamlakatimizdagi global muammolardan biri hisoblanadi. Shu bois, ifloslangan suvlarni zararsizlantirish va tozalashning samarali usullarini o`rganish muhim vazifalardan biridir. 32 II. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi ilmiy tadqiqot laboratoriyalari, issiqxonasi va vivariysida o`tkazildi. 2.2. Tadqiqot obyektlari Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida har xil darajada ifloslangan ichimlik suvi, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalandik. Yuksak suvo`tlar quyidagilar: Eyxorniya( Eichhornia crassipes (Solms.), Pontederiaceae ), barglari qoshiqsimon, silliq, yaltiroq tusda, chetlari tekis, simmetrik joylashgan, tomirlari yirik, barg bandlarida havo bilan to‘lgan sharsimon, aerenxima tufayli suv yuzasida qalqib o‘sadi. Popuksimon ildiz tizimi tukchalari ikki tomonlama shoxlangan, poyasi asosidan 15-20 ta barg g‘ilofi bilan birga yon ildizlar rivojlangan, uzunligi 2,5 sm bo‘lgan ikkinchi tartib yon ildizlari suvda gorizontal joylashgan. 2.1-rasm . Eichhornia crassipes Pistiya ( Pistia stratiotes (L.), Araceae ) bo‘yi 20 – 40 sm, qisqargan poyali, barglari yassi eshkaksimon. Ildiz bo‘g‘zidan chiqqan barglari qalin bog‘lam hosil qilib, qalin, shaffof tukchalar bilan qoplangan, quyi qismi och yashil, 33 aerenxima to‘qimasi kuchli rivojlanganligi sababli suvda qalqib o‘sadi. Ildiz tizimi popuksimon (50-60 sm), kipriksimon tukchalar bilan qoplangan. 2.2-rasm . Pistia stratiotes 2.3-rasm . Tadqiqot quyonlari 34 2.3. Tadqiqot usullari Ichimlik suvlarning fizik xossasi va kimyoviy tarkibi Yu. Lure(1984) uslublari bo‘yicha, algologik namunalarni yig‘ish, tahlil qilishda M.M.Gollerbax(1951),S.P.Vasser(1989) uslublaridan foydalanildi. Yuksak suv o‘simliklarini o‘stirishda A.M. Muzaffarov(1986) va O.A.Ashurmetov(1996) tavsiya qilgan oziqa muhitlaridan foydalanildi.Quyonlarning gematologik ko`rsatkichlari(qondagi leykositlarni soni)ni aniqlashda Goryayev usulidan foydalanildi. Bunda tekshirish uchun quyonlardan leykotsitlar uchun mo‘ljallangan aralashtirgichning 0,5 belgisigacha qon so‘rib olinadi. Qon olingan joyga tezda spirt yod eritmasi bilan namlangan paxta quyiladi. Aralashtirgichdagi qon ustiga 3% li sirka kislatasining metilen ko‘kidagi eritmasidan 11 belgisigacha tortib olinadi. Bu qon erimasi 20 marta suyultirilgan hisoblanadi. So‘ngra aralashtirgich o‘ng qo‘lning barmoqlari orasiga gorizantal joylashtirilib bir tekstda harakatlantirilib, suyuqlik bilan 2-3 daqiqa davomida aralashtiriladi. Bu vaqt mobaynida mikroskop yorug‘ligi topilib Goryayev kamerasi sanoq to‘rini katta- kichik kataklari o‘rganiladi. Mikroskopni kattaligini oldin 20 obyektivda keyin 40 obyektivga o‘tkaziladi. Tubusni ko‘tarib, kamerani sanoq to‘ri joylashgan o‘rta plastinkasi chetiga aralashtirgichdan bir tomchi qon tomiziladi. Kapellyar xususiyatiga ko‘ra tomizilgan qoplag‘ich oyna tagiga oqib kiradi. Sanoq to‘rida havo pufagi yoki ustki qismiga qon tomchisi tushishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Bu esa sanashni qiyinlashtirib halal beradi. Leykotsitlar 100 ta katta kataklarda sanaladi. Mikroskopni kattaligini oldin 20 obyektivda keyin 40 obyektivga o‘tkaziladi. Natija quyidagi formula orqali hisoblanadi. 35 Natijalarining statistik tahlili Lakin(1990) uslubi hamdakompyuter dasturlari Dospexov(1965) bo‘yicha amalga oshirildi. 2.4-Rasm. Leykotsitlarni sanash. 1- Goryayev kamerasini tayyorlash, 2- Eritma tayyorlash, 3- leykotsitlarni sanash chegarasi. 36 II bob bo`yicha xulosalar Tadqiqotlarimizda obyekt sifatida turli darajada ifloslangan ichimlik suvlari, yuksak suvo`tlar va quyonlardan foydalanildi. Tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi ilmiy tadqiqot laboratoriyalari, issiqxonasi va vivariysida o`tkazildi. Tadqiqotlarimizda Yu. Lure (1984), M.M.Gollerbax (1951), S.P.Vasser (1989), A.M.Muzaffarov(1986), O.A.Ashurmetov(1996), Lakin(1990) va Dospexov (1965) uslublaridan foydalanildi. 37 III. TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI 3.1. Turli darajada ifloslangan suvlarning tarkibi Ma`lumki, ichimlik suvlarining turlicha darajadagi ifloslanishi antropogen omillar (sanoat korxonalaridan chiqayotgan chiqindilar, maishiy chiqindilar, qishloq xo`jaligi oqova suvlari)ning ta`siri bilan bevosita bo`g`liq. Shu bois, Zarafshon daryosining suvining fizik-kimyoviy xossalarini o`rganishda atrof-muhit omillarining ta`siri turlicha bo`lgan hududlarda foydalandik. Tadqiqotlarimizning birinchi variant sifatida Zarafshon daryosining Qoradaryo qismidan (keyingi o`rinlarda o`rta qism deb yuritiladi), ikkinchi variant sifatida Zarafshon daryosining Pastdarg`om tumani hududidan (keyingi o`rinlarda o`rta qism deb yuritiladi) olingan suv namunalaridan foydalandik. Olingan namunalarni fizik- kimyoviy jihatdan tahlil qilishga qaratilgan tajribalar Samarqand viloyati Davlat sanitariya epidemiologiya markazi laboratoriyalarida olib borildi (Tajriba natijalari 3.1-, 3.2-jadvallar va 3.1-chizmada keltirilgan). Tajriba natijalaridan ko`rinib turibdiki, Zarafshon daryosining o`rta qismida ichimlik suvining asosiy fizik-kimyoviy hususiyatlari ta`mi, hidi, rangi, loyqaligi, umumiy qattiqligi, nitratlar, xloridlar, Mg (magniy) va Ca (kalsiy) miqdorlari mos tarzda o`rtacha 1,78 ± 0,02, 1,76 ± 0,04 ball, 18,4 ± 0,24 daraja, 1,74 ± 0,02, 9,2 ± 0,37, 53,6 ± 0,4, 266,4 ± 3,7, 14,2 ± 0,37 va 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, Zarafshon daryosining quyi qismida 1,72 ± 0,02, 1,76 ± 0,04 ball, 18,4 ± 0,24 daraja, 1,84 ± 0,02, 9,2 ± 0,37, 55,0 ± 0,6, 273,2 ± 1,85, 14,2 ± 0,37 va 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng. Yuqoridagi ma`lumotlar asosida Zarafshon daryosidan olingan ichimlik suvi namunalari fizik-kimyoviy hususiyatlar me`yor ko`rsarkichlariga nisbatan biroz o`zgargan qiymatlarga ega. Zarafshon daryosining quyi qismidan olingan suvning o`rta qismdan olingan suvga nisbatan biroz iflosroq bo`lishi daryoga tashlanayotgan chiqindi, oqova suvlar miqdorining ko`payishi bilan bog`liq deb hisoblashimiz mumkin. 39 3.1-jadval Zarafshon daryosining o`rta qismi (Qoradaryo hududi)dan olingan suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlari Ko`rsatkichlar O`lchov birligi Standar t Tajriba, n=5 I II III IV V O`rtacha Ta`mi Ball 2,0 1,8 1,8 1,7 1,8 1,8 1,78 ± 0,02 Hidi Ball 2,0 1,8 1,7 1,9 1,7 1,7 1,76 ± 0,04 Rangi Daraja 20,0 19 18 18 18 19 18,4 ± 0,24 Loyqaligi mg/dm 3 1,5 1,8 1,8 1,7 1,7 1,7 1,74 ± 0,02 Umumiy qattiqlik mg/dm 3 7,0 8 9 9 10 10 9,2 ± 0,37 Nitratlar mg/dm 3 45,0 53 54 53 55 53 53,6 ± 0,4 Xloridlar mg/dm 3 250,0 280 264 260 260 268 266,4 ± 3,7 Mg (magniy) mg/dm 3 12,0 14 13 13 15 14 14,2 ± 0,37 Ca (kalsiy) mg/dm 3 23,0 23 23 24 23 23 23,2 ± 0,04 3.2-jadval 40 Zarafshon daryosining quyi qismi (Pastdarg`om hududi)dan olingan suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlari Ko`rsatkichlar O`lchov birligi Standar t Tajriba, n=5 I II III IV V O`rtacha Ta`mi Ball 2,0 1,7 1,7 1,7 1,7 1,8 1,72 ± 0,02 Hidi Ball 2,0 1,8 1,7 1,9 1,7 1,7 1,76 ± 0,04 Rangi Daraja 20,0 19 18 18 18 19 18,4 ± 0,24 Loyqaligi mg/dm 3 1,5 1,8 1,8 1,8 1,9 1,9 1,84 ± 0,02 Umumiy qattiqlik mg/dm 3 7,0 8 9 10 9 10 9,2 ± 0,37 Nitratlar mg/dm 3 45,0 57 55 53 55 55 55,0 ± 0,6 Xloridlar mg/dm 3 250,0 280 274 270 270 272 273,2 ± 1,85 Mg (magniy) mg/dm 3 12,0 14 13 13 15 14 14,2 ± 0,37 Ca (kalsiy) mg/dm 3 23,0 23 23 24 23 23 23,2 ± 0,04 41 Ta`mi Hidi Rangi Loyqaligi Umumiy qattiqlik Nitratlar Xloridlar Mg (magniy) Ca (kalsiy)050100150200250300 standart Qoradaryo Pastdarg`om 3.1-rasm . Zarafshon daryosi o`rta va quyi qismidan olingan suv namunalarining fizik-kimyoviy hususiyatlari 42 3.2-rasm. Suv namunalarini fizik-kimyoviy jihatdan tahlil qilish jarayoni 43 3.2. Biotexnologik usulda (suvo`tlarni o`stirish orqali) tozalashning ifloslangan suvning tarkibining o`zgarishiga ta`siri Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan biotexnologik usulda (suvo`tlarni o`stirish orqali) tozalashning ifloslangan suvning tarkibining o`zgarishiga ta`siri o`rganishga qaratilgan tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi ilmiy tadqiqot laboratoriyalari, issiqxonasida olib borildi. Ichimlik suvlarining fizik xossasi va kimyoviy tarkibi Yu. Lure (1984) uslublari bo‘yicha, algologik namunalarni yig‘ish, tahlil qilishda M.M.Gollerbax(1951), S.P.Vasser(1989) uslublaridan foydalanildi (tajriba natijalari 3.3-jadvalda keltirilgan). Tajriba natijasida olingan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, Zarafshon daryosidan olingan suv namunalarining ta`mi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 1,78 ± 0,02 ballga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,94 ± 0,02 va 1,96 ± 0,04 o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng). Quyidagi ko`rsatkichlarni ham taqqoslashimiz mumkin: - suv namunalarining hidi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 1,76 ± 0,04 ballga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,93 ± 0,04va 1,96 ± 0,02 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng); - suv namunalarining rangi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 18,4 ± 0,24 darajaga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 19,4 ± 0,14va 19,7 ± 0,04ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng); - suv namunalarining loyqaligi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 1,74 ± 0,02mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,54 ± 0,02va 1,51 ± 44 I a I b II a II b 3.3-rasm . Suvo`tlar bilan ishlov berishdan oldingi (a) va keying (b) holat: I- Pistia stratiotes; II- Eichhornia crassipes 45 0,03mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 1,5mg/dm 3 ga teng); - suv namunalarining umumiy qattiqligi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 9,2 ± 0,37 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 7,2 ± 0,02 va 7,0 ± 0,22 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 7,0 mg/dm 3 ga teng); - suv namunalarining tarkibidagi nitratlar miqdorisuvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 53,6 ± 0,4mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 46,6 ± 0,3va 46,0 ± 0,4mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 45,0 mg/dm 3 ga teng); - suv namunalarining tarkibidagi xloridlar miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 266,4 ± 3,7mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 252,2 ± 2,2va 251,1 ± 1,24mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 250,0 mg/dm 3 ga teng); - suv namunalarining tarkibidagi Mg miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 14,2 ± 0,37mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 12,1 ± 0,21va 12,2 ± 0,17mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 12,0 mg/dm 3 ga teng); - suv namunalarining tarkibidagi Ca miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 23,1± 0,02 va 23,0 ± 0,04 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 23,0 mg/dm 3 ga teng). 46 3.3-jadval Suvo`tlar bilan tozalangan Zarafshon daryosining suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlarining o`zgarishi (n=3) Ko`rsatkichlar O`lchov birligi Standar t Tozalashdan oldin Eichhornia crassipes Pistia stratiotes Ta`mi Ball 2,0 1,78 ± 0,02 1,94 ± 0,02 1,96 ± 0,04 Hidi Ball 2,0 1,76 ± 0,04 1,93 ± 0,04 1,96 ± 0,02 Rangi Daraja 20,0 18,4 ± 0,24 19,4 ± 0,14 19,7 ± 0,04 Loyqaligi mg/dm 3 1,5 1,74 ± 0,02 1,54 ± 0,02 1,51 ± 0,03 Umumiy qattiqlik mg/dm 3 7,0 9,2 ± 0,37 7,2 ± 0,02 7,0 ± 0,22 Nitratlar mg/dm 3 45,0 53,6 ± 0,4 46,6 ± 0,3 46,0 ± 0,4 Xloridlar mg/dm 3 250,0 266,4 ± 3,7 252,2 ± 2,2 251,1 ± 1,24 Mg (magniy) mg/dm 3 12,0 14,2 ± 0,37 12,1 ± 0,21 12,2 ± 0,17 Ca (kalsiy) mg/dm 3 23,0 23,2 ± 0,04 23,1± 0,02 23,0 ± 0,04 47 Loyqaligi Umumiy qattiqlik Nitratlar Xloridlar Mg (magniy) Ca (kalsiy)050100150200250300 Standart Tozalashdan oldin Eichhornia crassipes Pistia stratiotes 3.4-rasm. Suvo`tlar bilan tozalangan Zarafshon daryosining suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlarining o`zgarishi 3.3-jadval va 3.2-chizmadagi ma`lumotlarni tahlil qilsak, Zarafshon daryosidan olingan suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlari eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin suvo`tlar bilan tozalashdan oldingi holatidan o`zgarganligini ko`rishimiz mumkin, ya`ni barcha ko`rsatkichlar ko`rsatkich me`yori standarti tomon o`zgargan. 48 3.3. Turli darajada ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvni iste`mol qilganda quyonlar gemotalogik ko`rsatkichlarining o`zgarishi Har qanday biotexnologik jarayonning samarasi ma`lum bir obyektlardan foydalanilgan holda tekshirib o`rganiladi. Biz dissertatsiyamizning asosiy vazifasi bo`lgan yuksak suvo`tlar ishtirokida tozalangan suvni tekshirish maqsadida turli darajada ifloslangan va biotexnologik usulda tozalangan suvni iste`mol qilganda quyonlar gemotalogik ko`rsatkichlarining o`zgarishini aniqladik. Bu ko`rsatkichlarni aniqlashga qaratilgan tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Fiziologiya, genetika va biokimyo kafedrasi ilmiy tadqiqot laboratoriyalarida olib borildi. Ma`lumki, ifloslangan tarkibli ozuqa yoki suv iste`mol qilinganda sutemizuvchilar qoni tarkibidagi leykositlar miqdor jihatdan ko`payishi nazariyadan ma`lum. Shu bois, tadqiqotlarda quyonlarning gematologik ko`rsatkichlaridan leykositlar soni va uni tarkibiy jihatdan tahlil qildik va bunda Goryayev usulidan foydalanildi. Tadqiqotlarda tozalanmagan(1), Eichhornia crassipes (2) va Pistia stratiotes (3) yordamida tozalangan suvlarni ikki hafta davomida iste`mol qilgan quyonlar variant sifatida tanlandi. Har bir variant beshta takrorlash asosida o`tkazildi (tajriba natiajalari 3.4-jadvalda keltirilgan). Jadval va rasm(3.5-rasm)dagi ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%)ko`rsatkichlari me`yori mos ravishda 8,8 ming, 65%, 5%, 7%, 2%, 32% va 5% ga teng. Tozalanmagan suvni iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%)ko`rsatkichlari mos ravishda 9,4±0,08 ming, 69±0,02 %, 6,3±1,09 %, 8,74±0,22 %, 2,41±0,06 %, 36,0±1,90 % va 7,6±0,67 % ga teng ekanligi aniqlandi. 49 3.5-rasm. Quyonlar gematologik ko`rsatkichlarini aniqlash jarayoni 50 3.4-jadval Biotexnologik usulda suvo`tlar bilan tozalangan ichimlik suvini iste`mol qilgan quyonlar gematologik ko`rsatkichlarining o`zgarishi, n=5 Ko`rsatkichlar Me`yor (Nazorat) Tozalashdan oldin Eichhornia crassipes bilan tozalangan suvni iste`mol qilgan Pistia stratiotes bilan tozalangan suvni iste`mol qilgan Leykositlar, ming 8,8 9,4±0,08 9,2±0,06 8,9±0,07 Limfositlar, % 65% 69±0,02 67,2±0,04 66,4±0,11 Monositlar , % 5% 6,3±1,09 5, 6 ± 0 ,06 5,5± 0 ,07 Bazofillar , % 7% 8,74±0,22 8,2±0,32 7,5±0,61 Eozinofillar , % 2% 2 , 41 ±0, 06 2,2±0,21 2,19±0,47 S.Ya.N , % 32% 36,0±1,90 34,2±1,18 32,9±0,21 T.Ya.N , % 5% 7,6±0,67 6,4±0,78 5,9±0,91 51 Leykositlar, ming Limfositlar, % Monositlar, % Bazofillar, % Eozinofillar, % S.Ya.N, % T.Ya.N, % 010203040506070 me`yor Tozalashdan oldin Eichhornia crassipes Pistia stratiotes 3.6-rasm. Biotexnologik usulda suvo`tlar bilan tozalangan ichimlik suvini iste`mol qilgan quyonlar gematologik ko`rsatkichlarining o`zgarishi 52 Eichhornia crassipes bilan tozalangan suvni iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%)ko`rsatkichlari mos ravishda 9,2±0,06 ming, 67,2±0,04 %, 5,6±0,06 %, 8,74±0,22 %, 2,2±0,21 %, 34,2±1,18 % va 6,4±0,78 % ga teng ekanligi aniqlandi. Pistia stratiotes bilan tozalangan suvni iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%)ko`rsatkichlari mos ravishda 8,9±0,07 ming, 66,4±0,11 %, 5,5±0,07 %, 7,5±0,61 %, 2,19±0,47 %, 32,9±0,21 % va 5,9±0,91 % ga teng ekanligi aniqlandi. Yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, tozalanmagan iflos ichimlik suvini iste`mol qilgan quyonlarda leykositlar soni va tarkibiy ko`rsatkichlari me`yor ko`rsatkichlaridan yuqori bo`ladi. Yuksak suvo`tlar bilan tozalangan ichimlik suvini iste`mol qilgan variantlarda ham leykositlar soni va tarkibiy ko`rsatkichlari me`yor ko`rsatkichlaridan biroz yuqori, ammo tozalanmagan ichimlik suvini iste`mol qilgan variantlardagidan 12-14 % past ekanligini ko`rishimiz mumkin. Bulardan xulosa qilish mumkinki, yuksak suvo`tlar bilan ishlov berish ifloslangan suvlarning tozalanishiga olib keladi. 53 III bob bo`yicha xulosalar Dissertatsiyada bajarilishi zarur bo`lgan tadqiqot natijalari asosida quyiadagi umumiy xulosalarga kelishimiz mumkin: - Zarafshon daryosining o`rta qismida ichimlik suvining asosiy fizik- kimyoviy hususiyatlari ta`mi, hidi, rangi, loyqaligi, umumiy qattiqligi, nitratlar, xloridlar, Mg (magniy) va Ca (kalsiy) miqdorlari mos tarzda o`rtacha 1,78 ± 0,02, 1,76 ± 0,04 ball, 18,4 ± 0,24 daraja, 1,74 ± 0,02, 9,2 ± 0,37, 53,6 ± 0,4, 266,4 ± 3,7, 14,2 ± 0,37 va 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, Zarafshon daryosining quyi qismida 1,72 ± 0,02, 1,76 ± 0,04 ball, 18,4 ± 0,24 daraja, 1,84 ± 0,02, 9,2 ± 0,37, 55,0 ± 0,6, 273,2 ± 1,85, 14,2 ± 0,37 va 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng. Yuqoridagi ma`lumotlar asosida Zarafshon daryosidan olingan ichimlik suvi namunalari fizik-kimyoviy hususiyatlar me`yor ko`rsarkichlariga nisbatan biroz o`zgargan qiymatlarga ega. Zarafshon daryosining quyi qismidan olingan suvning o`rta qismdan olingan suvga nisbatan biroz iflosroq bo`lishi daryoga tashlanayotgan chiqindi, oqova suvlar miqdorining ko`payishi bilan bog`liq deb hisoblashimiz mumkin. - Zarafshon daryosidan olingan suv namunalarining ta`mi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 1,78 ± 0,02 ballga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,94 ± 0,02 va 1,96 ± 0,04 o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng). Quyidagi ko`rsatkichlarni ham taqqoslashimiz mumkin: suv namunalarining hidi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 1,76 ± 0,04 ballga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,93 ± 0,04 va 1,96 ± 0,02 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng); suv namunalarining rangi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 18,4 ± 0,24 darajaga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 19,4 ± 0,14 va 19,7 ± 0,04 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 2,0 ballga teng); suv namunalarining loyqaligi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin 54 o`rtacha 1,74 ± 0,02 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 1,54 ± 0,02 va 1,51 ± 0,03 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 1,5 mg/dm 3 ga teng); suv namunalarining umumiy qattiqligi suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 9,2 ± 0,37 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 7,2 ± 0,02 va 7,0 ± 0,22 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 7,0 mg/dm 3 ga teng); suv namunalarining tarkibidagi nitratlar miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 53,6 ± 0,4 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 46,6 ± 0,3 va 46,0 ± 0,4 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 45,0 mg/dm 3 ga teng); suv namunalarining tarkibidagi xloridlar miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 266,4 ± 3,7 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 252,2 ± 2,2 va 251,1 ± 1,24 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 250,0 mg/dm 3 ga teng); suv namunalarining tarkibidagi Mg miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 14,2 ± 0,37 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 12,1 ± 0,21 va 12,2 ± 0,17 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 12,0 mg/dm 3 ga teng); suv namunalarining tarkibidagi Ca miqdori suvo`tlar bilan tozalashdan oldin o`rtacha 23,2 ± 0,04 mg/dm 3 ga teng bo`lgan bo`lsa, eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin bu ko`rsatkich mos tarzda 23,1± 0,02 va 23,0 ± 0,04 mg/dm 3 ga o`zgargan (Ushbu ko`rsatkich me`yori standart bo`yicha 23,0 mg/dm 3 ga teng). - Eichhornia crassipes bilan tozalangan suvni iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%) ko`rsatkichlari mos ravishda 9,2±0,06 ming, 67,2±0,04 %, 5,6±0,06 %, 8,74±0,22 %, 2,2±0,21 %, 34,2±1,18 % va 6,4±0,78 % ga teng. Pistia stratiotes bilan tozalangan suvni 55 iste`mol qilgan quyonlar qonining leykositlar soni (ming), limfositlar ( %), monositlar(%), bazofillar (%), eozinofillar (%) miqdorlari hamda S.Ya.N (%), T.Ya.N (%) ko`rsatkichlari mos ravishda 8,9±0,07 ming, 66,4±0,11 %, 5,5±0,07 %, 7,5±0,61 %, 2,19±0,47 %, 32,9±0,21 % va 5,9±0,91 % ga teng. 56 XULOSALAR 1 . Zarafshon daryosidan olingan ichimlik suvi namunalari fizik-kimyoviy hususiyatlar me`yor ko`rsarkichlariga nisbatan biroz o`zgargan qiymatlarga ega. 2. Zarafshon daryosidan olingan suv namunalarining fizik-kimyoviy ko`rsatkichlari eyxorniya va pistiya bilan tozalangandan keyin suvo`tlar bilan tozalashdan oldingi holatiga nisbatan barcha ko`rsatkichlar bo`yicha me`yori standarti tomon o`zgaradi. 3. Yuksak suvo`tlar bilan tozalangan ichimlik suvini iste`mol qilgan quyonlarda leykositlar soni va tarkibiy ko`rsatkichlari me`yor ko`rsatkichlaridan biroz yuqori, ammo tozalanmagan ichimlik suvini iste`mol qilgan variantlardagidan 12-14 % past bo`ladi. 57 TAVSIYALAR Yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalash biotexnologiyasi bir qancha afzalliklarga ega bo‘lib: birinchidan, eyxorniya, pistiyalarni o‘stirish uchun qo‘shimcha ozuqa muhiti talab qilinmaydi; ikkinchidan, kommunal-xo‘jalik oqova suvlarini tozalashga amalda sarflanayotgan mablag‘ (ishchi kuchi, elektroenergiya, tozalash inshooti, dezinfeksiyalovchi vositalar va boshq.) tejab qolinadi; uchinchidan, tozalash inshootida yetishtirilgan yuksak suv o‘simliklari biomassasidan noan’anaviy energiya manbai (biogaz, bioetanol) olishda foydalanish mumkin; to`rtinchidan tozalash inshootida yuksak suv o‘simliklari yordamida tozalangan suvdan oqova suvlarni suyultirishda, korxonada texnologik maqsadlarda yoki tozalash inshooti atrofi ixota daraxtzorlarini sug‘orishda foydalanish mumkin. Shu bois, ichimlik suvlarini tozalash korxonlari, ishlab chiqarishda zararli ta`sirga ega moddalar bo`lgan oqava suvlar chiqaruvchi korxonalarga yuksak suvo`tlar, jumladan, Eichhornia crassipes va Pistia stratiotes yordamida oqava suvlarni tozalash texnologiyasidan foydalanishni tavsiya etamiz. 58 ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Буриев С.Б., Хужжиев С.О. Разработка биотехнологических основ очистки загрязненных вод с водными растениями и использования их в сельском хозяйстве// Қишлоқ хўжалигида экологик муаммолар: Халқаро илмий–амалий конф. тўпл. -Бухоро, 2003. –Б. 418-419. 2. Хўжжиев С.О. Юксак сув ўсимликларининг оқова сувларда ўсиши, ривожланиши ва уларни тозалашдаги моҳияти// Ижодкор ёшлар ва фан-техника тараққиёти: Респ. илм-амал конф. тўпл. – Бухоро, 2004. –Б. 127-128. 3. Хўжжиев С.О. Эйхорния ўсимлигини«Навоийазот» ишлаб- чиқариш бирлашмаси оқова сувларида ўстириш биотехнологияси// Проблемы биологии и медицины. -Самарканд, 2005. -№4 (42). –С. 48- 50. 4. Хўжжиев С.О. Биохилма-хилликни сақлашда оқова сувларни тозалаш биологиясининг аҳамияти// Ўзб. Респ. биологик хилмахиллигинингэкологик муаммолари: Респ. илм-амал конф. тез. тўпл. –Навоий, 2006. –Б.132-133. 5. Бўриев С.Б., Хўжжиев С.О. Юксак ўсимликларнинг цианидларни парчалашдаги аҳамияти// Биол., экол. ва тупроқшуносликнинг долзарбмуаммолари: Респ. илм-амал конф. тез. тўпл. -Тошкент, 2006. –Б. 156-157. 6. Ильясов А.С., Хужжиев С.О. Экотоксиканты и биосфера/Методическая рекомендация. –НавГПИ, 2007. -54 с. 59 7. Бўриев С.Б., Хўжжиев С.О., Бақоев Х.Ю. Оқова сувларни тозалашбиотехнологияси ютуқлари ва истиқболлари// Ekologiya xabarnomasi. –Тошкент, 2007. -№10 (79). –Б.17-18. 8. Ильясов А.С., Хужжиев С.О. Воздействие ксенобиотиков в стенке прямой кишки крысы и их способы детоксикации с высшими водными растениями// Узб. биол. журнал. – Ташкент, 2008. -№1. –С.8-12. 9. Шоякубов Р.Ш., Хужжиев С.О., Шамсувалиева Л.А., Миркамилов М.О., Данилова Е.А., Шукурова Н. Сравнительное изучение анатомических структур вегетативных органов пистии, выращенной на сточных водахзолотоизвлекательных фабрик// Узб. биол. ж. -Ташкент, 2008. -№5. -С.28-32. 10. Хўжжиев С.О., Шоякубов Р.Ш., Бўриев С.Б., Бакаев Х.Ю. Цианидли ва роданидли оқовсувларни юксак сув ўсимликлари билан тозалаш жараёнида микроорганизмларнинг роли// Ўзбекистон микробиологларининг IV қурултойи материаллари тўплами. – Тошкент, 2008. –Б. 85-86. 11. Хўжжиев С.О., Шоёқубов Р.Ш., Эйхорния ёрдамида цианидли ва роданидли оқова сувларни тозалашнинг дастлабки натижалари// Ўсимликлар молекуляр биологиясининг долзарб муаммолари: Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари. – Тошкент, 2008. –Б.56-57. 12. Шоёқубов Р.Ш., Хўжжиев С.О., Рахимов Ж.А. Оқова сувларни тозалашда эйхорниядан фойдаланиш// Ўсимликлар мол. биол. долзарбмуаммолари: Халқ. илм.-амал. конф. тўпл. –Тошкент, 2008. –Б.57-58. 60 13. Шоякубов Р.Ш., Хужжиев С.О., Шамсувалиева Л.А., МиркомиловМ.О., Шукурова Н. Сравнительное изучение анатомических структурвегетативных органов эйхорнии, выращенной на сточных водах золото-извлекательных фабрик// Докл. АН РУз. -Ташкент, 2008.- №6. -С. 93-97. 14. Буриев С.Б. Ильясов А.С. Хужжиев С.О. Жакешов Е.И.Ксенобиотики и способы их детоксикации высшими водными растениями/Метод. рекомендация. –Навоий: НавГПИ, 2008. – 18 с. 15. Ильясов А.С., Хужжиев С.О. Современные аспекты воздействия экотоксикантов на биосферу/ Метод. рекомендация. – Навоий: НавГПИ,2008. -36 с. 16. Ильясов А.С., Хўжжиев С.О., Жумабоев Б.Е., Бакаев Х.Ю. Оқовасувлардаги ксенобиотикларнинг тирик организмларга таъсири ва уларниюксак сув ўсимликлари билан тозалаш/ Тавсиялар.- Навоий: НавДПИ, 2008.– 16 б 17. Шоякубов Р.Ш., Хужжиев С.О., Рахимов Ж.А., Миркомилов М.А.,Турдалиева Х.С., Химико-токсикологический анализ биомассы высшихводных растений-интродуцентов, выращенных на сточных водах// Актпробл. хим. прир. соед.: Межд. научно-прак. конф. - Ташкент, 2009. -С. 224. 18. Шоякубов Р.Ш., Турдалиева Х.С. Хужжиев С.О. Рахимов Ж.А.,Холмурадова Т.Н., Миркомилов М.А. Изучение химического состава высшихводных растений, выращенных на сточных водах// Акт. пробл. хим. природ.соед.: Межд. науч. прак. конф. -Ташкент, 2009. -С. 225. 61 19. Буриев С.Б., Хужжиев С.О., Шоякубов У.Р. Биодеструкция цианидовс водными растениями// Акт. пробл. альгологии, микологии игидроботаники: Межд. науч-практ конф. -Ташкент, 2009.– С. 235-237. 20. Рахимов Ж.А., Муминова Р.Н., Турдалиева Х.С., Хужжиев С.О.Сафаров К.С. О роли высшихводных растений в биологической очисткезагрязненных вод// Акт. пробл. альгологии, микологии и гидроботаники:Межд. науч-практ конф. -Ташкент, 2009.– С. 265-267. 21. Александров В.А. Разведение кролеков и нутрий / В.А. Александров. Приусадебное хазяйство. –М.: эКСМО – Пресс, ЛИК – Пресс, 2001. 197с. 22. Абакумова, В. А. Руководства по гидробиологическому мониторингу пресноводных экосистем / под ред. В. А. Абакумова. – СПб.: Гидрометеоиздат, 1992. – 35–345 с. 23. АнтоновБ.И. Лабораторныеисследованиявветереинарии: биохимическиеимиколгические: Справочник./ЯковлеваТ.Ф., ДерябинаВ.И. // – М.: Агропромиздат,1991. – С. 5-14. 24. А. с. № RU 2 269 775 С2. МПК GO1N21/64. Способ измерения загрязнения реки сточными водами; / М. П. Мазуркин, А. М. Сибагатуллина, Т. П. Иванова / опубл. 10.02.2006, Бюл. № 4. 25. Балушкина, Е. В. Функциональное значение личинок хирономид. Тр. Зоол. Ин-та АН СССР. Т 142. / Е. В. Баклушина. – Л.: Наука, 1987. – 179с. 26. Белов С. В. Охрана окружающей среды / С. В. Белов. – М. Высшая школа, 1991. – 319 с. 62 27. Белченко Д.И. Клеточное взаимодействия и изменение состава лейкотцитов в периферической крови крос при гипокинезии. Д.И. Белченко Патолог. физиология и эксперимент. терапия. 1990. - Н5. - С. 26 28. Боев В.М. Среда обитания и экологически обусловленный дисбаланс микроелементов у населения урбанизированных и селских территорий М. Боев. Гигиена и санитария. - 2002. - №5. - С. 3-8. 29. Бонашевская Т.И. Морфофунксионалная отсенка изолированного и сочетание действия химического и физического фактора окружающей среды. Т.И. Бонашевская (и др.) Гигиена и санитария. 1991. - №2. - С. 54-57. 30. Брагинский, Л. П. Методологические аспекты токсикологического биотестирования на Daphnia magna Str. и других ветвистоусых ракообразных (критический обзор) / Л. П. Брагинский // Гидробиол. журн. – 2000. – Т. 36. – №5. – С. 50–70. 31. Булгаков, Г. Н. Контроль природной среды, как совокупность методов биоиндикации, экологической диагностики и нормирования. Проблемы окружающей среды и природных ресурсов. Обзорная информация. / Г. Н. Булгаков. – ВИНИТИ, 2003. – № 4. 32. ВоробеваЛ.В.Гигиеническаяотсенкадонныхотложенийкакисточни коввторичногозагрязненияводныхобъектоввраёнахразмещенияселлюл ознобумажныхпредприятий /Л.В. ВоробеваГигиенаисанитария 1991. 33. Голд, З. Г. Оценка качества вод по химическим и биологическим показателям: пример классификации показателей для водной системы 63 руч. Черемушный–Енисей / З. Г. Голд // Водные ресурсы. – 2003. – Т. 30. – №3. – С. 3. 34. ГОСТ 17.1.1.02-77. Охрана природы. Гидросфера. Классификация водных объектов. 35. ГОСТ 17.1.3.13-86. Охрана природы. Общие требования к охране поверхностных вод от загрязнений. 36. ГОСТ 17.1.1.01-77. Охрана природы. Гидросфера. Использование и охрана вод. Основные термины и определения. М.: Гос. ком. СССР по стандартам, 1977 37. Григорьев, Ю. С. Методические рекомендации по проведению практических работ по экологии на базе учебной экологической лаборатории. / Ю. С. Григорьев, И. К. Григорьева – КГУ, 2002. 38. Данилович, Д. А. Совместное влияние городских очистных сооружений и Канала имени Москвы на экологическое состояние р. Москвы /Д. А. Данилович, М. Н. Козлов, Н. М. Щеголькова, О. В. Мойжес// ВСТ. – 2007. – №9. – ч.1. – с.28-32 39. ЕгороваН.Н.Квопросуометаболическихизмененияхв эритротцитах приаерогенномвоздействииароматическихсоединенийН.Н. Эгорова, Д. Ф. ШакировТез. докл. науч. конф. «ЭкологогигиеническиепроблемыУралскогорегиона». - экатеринбург, 1995.-С. 15-16. 40. Емельянова, В. П. Оценка качества поверхностных вод по гидрохимическим показателям: Гидрологические материалы / В. П. Емельянова, Г. Н. Данилова, Т. Х. Колесникова. – Т.88, 1983. 41. Зобов, В. В. Методические указания по биотестированию природных и сточных вод /В. В. Зобов, Н. Ю. Степанова, 64 А. М. Петров, С. Ю. Селивановская,. Р. Шагидуллин / ЦСИАК Министерства охраны окружающей среды и природных ресурсов РТ; ЛХБИ ИОФХ КНЦ РАН; ЛЭБ КГУ, 1997 42. ЖамсарановаС.Д. Исползованиепоказателейиммуннойсистеморга- низмаживотныхприотсенкепороговыхдозпеститсидов /С.Д. Жамсаранова ( идр.) Гигиенаисанитария. - 1990. - №2. - С. 75-76. 43. ЖитниковаЮ. Кролики: породы, разведение, содержание, уход / Ю. Житникова. –Ростовн/д: “Фенкис”. 2004. -256 с. 44. ИвановВ.В. Изменениеразмеровлимфотситовприхроническомвоздействиинаорган измфактороврадиатсионнойихимическойприроды В.В.ИвановГигиенаисанитария. - 1990. - №6. - С. 42-44. 45. ИвановВ.В. Экологическаягеохимия элементов . / В.В.Иванов. - М.: Недра, 1996.-46 с. 46. Израэль, Ю. А. Экология и контроль состояния природной среды / Ю. А. Израэль. – Л.: Гидрометеоиздат, 1984. 47. Кичигин, В. И. Исследование физико-химических характеристик поверхностного стока населенных пунктов / В. И. Кичигин, П. Г. Быкова// ВСТ. – 2002. – №11. – с.28. 48. Кичигин, В. И. Использование интегральных показателей загрязненности для анализа состояния водотоков / В. И. Кичигин, Е. Д. Палагин //ВСТ. – 2005. – № 7. – с.25. 49. Кичигин, В. И. Комплексная оценка качества природных вод / В. И. Кичигин, Е. Д. Палагин// ВСТ. – 2005. – №7. – с.11. 50. Куриленко, В. В. Экспресс–оценка токсичности вод на основе биотестирования на примере поверхностных водоемов Санкт– 65 Петербурга / В. В. Куриленко, О. В. Зайцева // Водные ресурсы – 2005. – Т.32. – № 4. – С. 425-434. 51. Лозановская, И. Н. Экология и охрана биосферы при химическом загрязнении / И. Н. Лозановская, Д. С. Орлов, Л. К. Садовникова. – М.: Высш. шк., 1998.– 287 с. 52. Мазуркин, П. М. Статистическое моделирование. Эвристико- математический подход: Йошкар-Ола: МарГТУ, 2001. – 100с. 53. Мазуркин, П. М. Статистическая экология / П. М. Мазуркин: Учебное пособие. – Йошкар-Ола: МарГТУ, 2004. – 308 с. 54. Макрушин, А. В. Биоиндикация загрязнений внутренних водоемов. Биологические методы оценки природной среды / А. В. Марушин. – М.: Наука, 1978. 55. Макрушина, А. В. Биологический анализ качества вод / А. В. Макрушина. – Л.: Изд. АН СССР, 1976. 56. Мелиорация и водное хозяйство: Справочник. Т.5. Водное хозяйство / /Под ред. Бородавченко И. И. – М.: Агропромиздат, 1988. 57. Методика определения токсичности воды и водных вытяжек их почв, осадков сточных вод, отходов по смертности и изменению плодовитости дафний: ФР. 1. 23. 2001. 00283. – М.: «АКВАРОС», 2001. 58. Методика определения токсичности воды и водных вытяжек их почв, осадков сточных вод, отходов по изменению уровня флуоресценции хлорофилла и численности клеток водорослей: ФР. 1. 39. 2001. 00284. – М.: «АКВАРОС», 2001. 59. Методические указания по установлению эколого- рыбохозяйственных нормативов (ПДК и ОБУВ) загрязняющих 66 веществ для воды водных объектов, имеющих рыбохозяйственное значение. – М.: Изд-во ВНИРО, 1998. – 145 с. 60. Методическое руководство по биотестированию воды: РД 118– 02–90. – М.: 1991. – 48 с. 61. Митчелл, М. Показатель качества воды. Полевое руководство по мониторингу качества воды (GREEN USA) / М. Митчелл, У. Стапп //.. – Сокр. перевод с англ. СПб.: «Прозрачность воды Невы», 1995. 62. Моисеенко, Т. И. Экотоксикологический подход к оценке качества вод / Т. И. Моисеенко // Водные ресурсы. – 2005. – Т. 32. – №2. – С. 184-195. 63. Мониторинг и методы контроля окружающей среды / Под ред. Афанасьева Ю. А. – М.: Изд-во МНЭПУ, 2001. 64. Новиков, Ю. В. Методы исследования качества воды водоемов / Ю. В. Новиков, К. О. Ласточкина, З. Н. Болдина – М.: Медицина, 1990. 65. Никаноров, А. М. Комплексная оценка качества поверхностных вод суши: / А. М. Никаноров, В. П. Емельянова// Водные ресурсы. – Т. 32, №1 61-69 с. 66. Никаноров, А. М. Биотестирование в оценке эколого– токсикологического состояния водных объектов в бассейне Нижнего Дона / А. М. Никаноров, Т. А. Хоружая., А. Г. Страдомская., Т. В. Миронова. – Водные ресурсы,2005. – Т. 31. – №. – 209–214 с. 67. Остроумов, С. А. Сохранение качества и совершенствование системы принципов анализа экологической опасности антропогенных воздействий на водные экосистемы / С. А. Остроумов// Водное хозяйство России. – Т.6. – №6 – 2004. 67 68. О состоянии окружающей природной среды Республики Марий Эл в 2003 году.//Государственный доклад министерства экологии и природопользования РМЭ. – Йошкар–Ола.: 2004. – 179 с. 69. О состоянии окружающей природной среды Республики Марий Эл в 2004 году. // Государственный доклад министерства экологии и природопользования РМЭ. – Йошкар–Ола.: 2005. – 168с. 70. Отбор проб поверхностных вод суши и очищенных сточных вод. Дата введения 1995-10-01 Р 52.24.353-94 71. Пареле, Э. А. Тубифициды (Tubificidae, Oligochaeta) индикаторы загрязнения водоема / Э. А. Пареле. Е. В. Астапенок – Изв. АН ЛатвССР. – 1975. – № 9. – 44-46 с. 72. Пижурин А. А. Научные исследования в деревообработке. Основы научных исследований./Текст лекций. – М.: МГУЛ,1999. – 103с. 73. Руководство по методам гидробиологического анализа поверхностных вод и донных отложений. – Л.: Гидрометеоиздат, 1983. 74. Румянцев, В. А. Теоретические и натурные исследования воздействия сточных вод г. Санкт–Петербурга на качество воды в Невской губе / В. А. Румянцев, С. А. Кондратьев, В. А. Рябченко и др. // Инж. Экология. – №5.– 2005. – С. 15-33. 75. Савчук В. П. Обработка результатов измерений. Физическая лаборатория / В. П. Савчук// Одесса ОНПУ. – 2002. – 54с. 76. Сибагатуллина, А. М. Оценка экологической ситуации р. М. Кокшага в створе источника загрязнения / А. М. Сибагатуллина / – Йошкар-Ола.: МарГТУ, 2006. – 290-295 с. 68 77. Сибагатуллина, А. М., Наянова Н. С, Оценка токсичности поверхностных вод на основе биотестирования /А. М. Сибагатуллина, Н. С. Наянова // МарГТУ., 2006 г, С. 327-330. 78. Сибагатуллина, А. М. Оценка качества поверхностных вод./ А. М. Сибагатуллина// 3-я научно-практическая конференция «Современное состояние окружающей среды в РМЭ и здоровье населения» г. Йошкар-Ола. 2006., с.94-97. 79. Сибагатуллина А. М. Определение обобщенного показателя загрязненности водотока./А. М. Сибагатуллина// 9-ый Международный научно-промышленный форум «Великие реки- 2007»., Нижний Новгород, 2007. С.61. 80. Сибагатуллина А. М. Динамика загрязнения реки сточными водами / А. М. Сибагатуллина // 10-ый Международный научно- промышленный форум «Великие реки-2008»., Нижний Новгород, 2008. С.81-83. 81. Сибагатуллина А. М Определение качества речной воды. /А. М. Сибагатуллина, П. М. Мазуркин//10-ый Международный научно-промышленный форум «Великие реки-2008»., Нижний Новгород, 2008. С.83-85. 82. Сибагатуллина А. М. Определение состояния водотока с помощью обобщенного показателя загрязненности /А. М. Сибагатуллина, П. М. Мазуркин// Мелиорация и Водное хозяйство № 4, 2008, с.15 69 83. Сибагатуллина А. М. Токсичность очищенных сточных вод г. Йошкар-Ола. Защита и обустройство природной среды. – Йошкар- Ола: МарГТУ, 2005. с 97. 84. Сибагатуллина, А. М. Мазуркин, П. М. Определение экологического состояния речной воды по обобщенному показателю загрязненности /А. М. Сибагатуллина, П. М. Мазуркин//. Водное хозяйство России. – № 1. – 2008. – с37-46. 85. Сибагатуллина, А. М. Мазуркин, П. М. Динамика загрязненности речной воды / А. М. Сибагатуллина, П. М. Мазуркин//. Экология и промышленность России. -№ 2. – 2009. – с. 48-52. 86. Смирнов, Н. Н. Наблюдение над биологическими системами озер. Биологические методы оценки природной среды / Н. Н. Смирнов – М.: Наука, 1978. 87. Уэр, Дж. Проблемы загрязнения окружающей среды и токсикологии / Под ред. Дж. Уэра. – М.: Мир, 1993. – 192 с. 88. Филенко, О. Ф. Методы биотестирования качества водной среды. / О. Ф. Филенко – М., МГУ, 1988. 89. Фомин, Г. С. Ческис, А. Б. Вода. Контроль химической, бактериальной и радиационной безопасности по международным стандартам. Справочник /Под ред. С. А. Подлепы. – М.:«Геликон», 1992. – 392 с. 90. Фомин, Г. С. Вода. Контроль химической, бактериальной и радиационной безопасности по международным стандартам. / Энциклопедический справочник. – М.: 2000. – 836 с. 70 91. Wolff Gabi, Richter Werner, Burger Gerd. Untersuchungen zur gehemmten Flockung der Metallhydroxide in der Neutraanlage des VEB Waschgeratewerk Schwarzenberg./ WWT 7/89, s. 155-156.

Ifloslangan suvlarni tozalash usullari va ularning samarasini quyonlar gematologik ko'rsatkichlari asosida o'rganish Dissertatsiya

Sotib olish