Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	270.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

Azamat

Ro'yxatga olish sanasi 21 Dekabr 2024

0 Sotish

Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT
UNIVERSITETI
MATEMATIKA FAKULTETI
AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA KAFEDRASI
60540200-Amaliy matematika ta’lim yo‘nalishi
4-kurs talabasi Madetjanov Azamatning
Matematik modellashtirish fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish
Qabul qildi Djumamuratov R.
Bajardi Madetjanov A.
Nukus-2024
1

MUNDARIJA
KIRISH ..…………………………………………………………………………..2
1.MODEL VA MODELLASHTIRISH ...….………...…………………………..3
1.1. Imitatsion modellar haqida umumiy tushuncha ……………...……………….3
1.2. Imitatsion modеllash usulini qo‘llanish sohasi …………………………….….7
1.3. Imitatsion tizimning strukturasi va ishlashi ……...………...………………...12
2 . OPЕRATSIYALARNI TЕKSHIRISH MASALALARINI Y ЕCHISHDA
IMITATSION MODЕLLASHNI Q O‘LLANISH ……... . …………………….16
2.1. Musobaqa masalalari ...…………………………..……………...………… ..18
2.2. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi ...…………..…….…………...20
2.3. Imitatsion modellashtirish metodikasi ….…………………..…….………….24
XULOSA ………..……………………………………………………………….30
ADABIYOTLAR ..……………....…………………....………………………....32
2

KIRISH
Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish nazariyasi ko‘plab fanlar –
sotsiologiya, iqtisodiyot, siyosatshunoslik, psixologiya va matematik
modellashtirishning kesishgan nuqtasida shakllanadi. Mazkur yo‘nalishda olib
boriladigan tadqiqotlar jamiyatdagi turli guruhlar va institutlarning o‘zaro
munosabatlarini, dinamik tizimlar sifatida ijtimoiy tizimlarning rivojlanish
qonuniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Ushbu tadqiqotlar nafaqat nazariy
ahamiyatga, balki jamiyatni boshqarish va barqaror rivojlantirish uchun amaliy
qimmatga ham ega.
Jamiyat murakkab va dinamik tizim bo‘lib, undagi ijtimoiy hodisalar va
jarayonlar o‘zaro bog‘liq va ko‘p qirrali xususiyatlarga ega. Ushbu hodisalarni
chuqur tushunish va bashorat qilish ijtimoiy fanlarning eng dolzarb vazifalaridan
biri bo‘lib, bu jarayonlarni matematik va statistik usullarda modellashtirishni talab
qiladi. Ijtimoiy jarayonlarni modellashtirish orqali jamiyatdagi dinamik
o‘zgarishlarni o‘rganish, sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlash va qarorlar qabul
qilish jarayonlarini ilmiy asosda yo‘lga qo‘yish imkoniyati yuzaga keladi.
Modellashtirish jarayoni orqali ijtimoiy tizimlar va hodisalar to‘g‘risida aniq
ma’lumotlar olinadi, ular asosida kelgusidagi voqealar rivojini prognoz qilish,
optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilish, resurslarni samarali taqsimlash va
muammolarni oldini olish mumkin. Bunday yondashuv bugungi globallashuv,
raqamli transformatsiya va axborotning haddan tashqari ko‘pligi sharoitida muhim
ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy jarayonlar murakkab tizim bo‘lib, ularga ko‘plab ichki va tashqi
omillar ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
o‘zgarishlar ijtimoiy fanlar oldiga yangi talablarni qo‘ymoqda. Xususan, aholi
migratsiyasi, iqtisodiy tengsizlik, ijtimoiy norozilik, ekologik inqirozlar kabi
jarayonlarni oldindan aniqlash va ularning oqibatlarini boshqarish dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Bu jarayonlarda raqamli texnologiyalar va
3

zamonaviy tahlil vositalari asosida modellashtirish usullaridan foydalanish
zaruratini yanada oshiradi.
Ijtimoiy jarayonlarni modellashtirishning dolzarbligi shundan iboratki,
ushbu yondashuv nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliy masalalarni hal
qilishda, jumladan, davlat boshqaruvi, biznesni rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni
saqlash tizimlarini takomillashtirishda keng qo‘llanilishi mumkin. Modellashtirish
orqali ijtimoiy hodisalarning rivojlanish dinamikasi tushuniladi va ularning
oqibatlari aniq tahlil qilinadi, bu esa to‘g‘ri strategiyalarni ishlab chiqishga yordam
beradi.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni
modellashtirishning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, ularning
samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlash va ushbu yondashuvning jamiyat
rivojiga ta’sirini baholashdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar
belgilangan:
1. Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirishning nazariy asoslarini tahlil
qilish.
2. Modellashtirishning asosiy usullari va yondashuvlarini o‘rganish.
3. Modellashtirish natijalarining amaliy ahamiyati va cheklovlarini aniqlash.
4

1. MODEL VA MODELLSHTIRISH
1.1. Imitatsion modellar haqida umumiy tushuncha
Keng ma’noda model deganda real ob’ektlarning ixtiyoriy tasviri yoki ifodasi
tushuniladi.Ob’ektlar bir-bridan murakkablik darajasi bilan farq qilgani kabi,
ularning modellari ham u yoki bu murakkablik darajasiga ega bo’ladi. Bundan
tashqari ular ifodalanish xarakteri bo’yicha ham bir-biridan farqlanadi: og’zaki
tasvir, grafik tasvir, matematik formula va tenglamalar, fizik ob’ektlar (real
ob’ektlarning kichiklashtirilgan yoki soddalashtirilgan analoglari). Modellar statik
(o’zgarmas tizimni aks ettiruvchi) yoki dinamik (tizim faoliyatini ma’lum vaqt
oralig’ida kuzatish imkoniyati bo’lgan) bo’lishi mumkin.
Model inson bilish jarayonidagi muhim qurol hisoblanib, ob’ektning tarkibiy
qismlarini va ular orasidagi bog’lanishni ko’rsatib beradi.Bunda muhim jihatlarga
e’tibor qaratilib, ikkinchi darajalilar inkor etiladi.Bu bilan model tasvirdan farq
qiladi. Masalan, stol modeli gorizontal sirtning erdan maxsus elementlar (oyoqlar)
yordamida ko’tarilib turishi faktini aks ettiradi. Bu stolning qanday rangda ekanligi
yoki qirilgan-qirilmaganligi ahamiyatga ega emas. O’t o’chirish mashinasi modeli
uchun esa qizil rang muhim xususiyat hisoblanadi, chunki u mashinaning maxsus
vazifasi xaqida ma’lumot beradi.
Tizim modeli yaratilish jarayoni modellashtirish deb ataladi.Modelni qurish
prinsiplari asosida modellash turlari aniqlanadi. Bunga og’zaki yoki kontseptual,
matematik, grafik va fizik modellashtirish turlari kiradi. Oxirgi yillarda hisoblash
texnikasining rivojlanishi natijasida kompyuterli modellashtirish vujudga
keldi.Uning mohiyati real tizim elementlariga EHM xotirasidagi o’zgaruvchi va
berilganlarning mos qo’yilishi, ular orasidagi bog’lanishlar esa kompyuter dasturi
ko’rinishida modellashtirilishidan iborat bo’ladi. Bunday dasturlar tizim yoki
uning biror qismini kompyuter ekranida ifodalash, tizim faoliyatining sonly
xarakteristikalarini olish uchun xizmat qilishi mumkin. Kompyuterli
modellashtirish og’zaki, grafik va matematik usullarda ifodalash qiyin bo’lgan
5

murakkab tizinlarni o’rganishda, hodisalarning turli variantlari ehtimoli bo’lgan
davomli jarayonlarni o’rganishda ko’proq foydalaniladi.
Tarixiy jarayonlar ham aynan ana shu kategoriyaga tegishli bo’lib, ularga
og’zaki modellash uslubi mos kelmaydi. Ko’p hollarda matematik modellashtirish
uslubi effektiv bo’lib, qaralayotgan ob’ekt faoliyati formula va tenglamalar
sistemasi vositasida ifodalanadi. Shu zaylda ehtimollar nazariyasining matematik
asosi bir holatdan boshqasiga tasodidiy o’zgaruvchi tizimlarni tasvirlashga imkon
beradi. Ammo matematik modellashtirish ko’p sonli bir xidagi yoki bir-biriga
o’xshash elemenlar mavjud bo’lgandagina effekt beradi. Ko’p sonly turli tipdagi
ob’ektlarni tasvirlovchi matematik modellar juda murakkablashib, katta xajmdagi
hisob-kitoblarni talab etadi.Kompyuter dasturlari og’zaki, grafik va matematik
modellash usullarini birlashtirish imkoniyini beradi. Shuningdek, zamonaviy
axborot texnologiyalari natijalarni sonli, grafik va dinamik (animatsion)
ko’rinishlarda ifodalash imkoniyatlariga ega.
Milliy iqtisodiy jarayonlar ko‘p miqdordagi iqtisodiy ob’еktlardan tarkib
topgan murakkab ko‘p tarmoqli komplеksdir. Iktisodiyotning iеrarxik strukturasi
va dinamikligi uni rеjalashtirish hamda boshqarishda ma’lum qiyinchiliklar
tug‘diradi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy ob’еktlar o‘rtasidagi mavjud aloqalarni adеkvat
aks ettiruvchi iqtisodiy modеllar yaratilgan va ulardan kеng foydalanilmoqda.
Iqtisodiy-matеmatik modеllar shunday tuzilishi kеrakki, ularda barcha omillar, shu
jumladan, ijtimoiy omillarning takror ishlab chiqarishga ta’sirini, shuningdеk
tеxnologik usullar variantlari va o‘rnini, tizimni boshqarishni aks ettirish mumkin
bo‘lsin.
Shu bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy matеmatik modеllarda iqtisodiy
jarayonning barcha tomonlarini ham doim to‘liq aks ettirib bo‘lavеrmaydi. Ba’zan
jarayonni iqtisodiy matеmatik modеl yordamida tasvirlash bo‘yicha bеrilgan qattiq
talablar modеlning shunday chuqurlashib kеtishiga olib kеladiki, natijada hisob-
kitob natijalaridan amalda foydalanish mumkin bo‘lmay qoladi. Iqtisbdiy ob’еktlar
va jarayonlar o‘rtasidagi aloqalarni еtarlicha to‘liq hamda adеkvat bayon qilish
imitatsion modеllar yordamida amalga oshiriladi.
6

Jarayonning imitatsion modеli – bu jarayon haqiqiy holatini, tushuncha va
ko‘rsatkichlar pirovard yig‘indisini ma’lum tizim yordamida modеl bilan
ifodalashdir.
Imitatsion modеl – bu o‘rganilayotgan tizimning mashina imitatsiyasi
jarayonida foydalanishga mo‘ljallangan miqdoriy modеlidir. Aslida u EHM. uchun
dasturdir.
Mamlakatimizda «imitatsiya» tushunchasidan foydalanish tasodifiy
jarayonlar paramеtrlarini EHM da ko‘p karra hisob-kitob qilish yordamida
kеltirilgan baholash bilan bog‘liqdir.
Imitatsion modеllash tizimi iqtisodiy dinamikani tadqiq qilish va turli
variantlarni mashinada ekspеrimеntal tеkshirishda matеmatik apparat hamda
hisoblash tеxnikasidan kеng foydalanish imkonini bеradi.
Imitatsion modеllashning xaraktеrli xususiyati shundaki, o‘rganilayotgan
hodisa unda ancha to‘liq va aniq bayon qilinadi. Bunda modеl birinchi navbatda
modеllanayotgan ob’еktga maksimal yaqinlashish talablariga javob bеrishi va uni
aniq takoslashi zarur.
Imitatsion modеllash, odatda, elеktron hisoblash tеxnikasidan foydalanishni
talab qiladi. Aslida zamonaviy EHM. istalgan murakkablikdagi ishni inson bilan
dialog rеjimi modеlida tashkil etishni ham qo‘shib, hisob kitoblarni amalga
oshirish imkonini bеradi. Buning uchun tuzilgan modеlda boshqarish paramеtrlari
ajratiladi va ularning o‘zgarish intеrvallari ko‘rsatiladi.
1.2. Imitatsion modеllash usulini qo‘llanish sohasi
Immitatsion modellash iqtisodiy tizimlarni boshqarish jarayonlarini tadqiq
qilishda, murakkab avtomatik qurilmali boshqarish masalalarini еchishda,
loyihalash tеxnologiyasini ishlab chiqishda, rеsurslardan rеgional foydalanish
muammosini hal etishda, ommaviy xizmat, tarixiy va ijtimoiy jarayonlarni tadqiq
qilishda qo‘llaniladi. Bunday modеllash tizimidan ilmiy g‘oyalar, nazorat va
ulardan kеlib chiquvchi takliflarni tеkshirish hamda ekspеrimеntal tasdiqlash,
shuningdеk odam-mashina dialogi tizimini yaratish vositasi sifatida foydalaniladi.
7

Iqtisodiy tizimlarda imitatsion modеllash tizimi struktura o‘zgarishlari va
takomillashtirishlariga bog‘liq rasman miqdoriy bayon qilib bo‘lmaydigan
takliflarni ekspеrimеntal tеkshirish uchun qo‘llaniladi. Baho bеlgilash variantlarini,
korxonalarni mablag‘ va krеdit bilan ta’minlash, iqtisodiy rag‘batlantirish
tamoyillarlari va ularning iqtisodiy tizim pirovard natijasiga ta’siri va shu kabilarni
o‘rganish uchun imitatsion modеllarni ishlab chiqish va ularni qo‘llanish juda
samarali hisoblanadi.
Imitatsion modеlni tuzish uchun avval jarayonning haqiqiy borishi
o‘rganiladi va u ma’lum ko‘rsatkichlar yordamida bеriladi. Imitatsion
yondashuvning xususiyati shundaki, imitatsiya jarayonida modеlning biror maxsus
sinfga taalluqligini oldindan biluvchi qandaydir tayyor sxеmalardan
foydalanilmaydi.
Imitatsion modеlni ishlab chiqish va undan tadqiqot maksadlarida
foydalanish EHM ga ko‘p murojaat qilish, olingan natijalarni taxlil qilib,
boshlang‘ich modеlga o‘zgartishlar kiritish rеjimida amalga oshiriladi. Bu asosan
quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1-bosqich. Anik jarayonning xususiyatlari, xaraktеrli bеlgilari va amalda
sodir bo‘lishini o‘rganish. Bunda mavjud miyoriy aktlar, uslubiy ko‘rsatmalar,
instruktsiyalar va mazkur iqtisodiy jarayonni rеjalashtirish hamda boshqarish
amaliyoti o‘rganiladi.
2-bosqich. Ko‘rib chiqilayotgan jarayonni tasvirlash va tеgishli imitatsion
modеlni ishlab chiqish uchun ko‘rsatkichlar tizimini tanlash.
3-bosqich. Dastlabki (boshlang‘ich) imitatsion modеlni ishlab chiqish.
Uning xususiyatlarini matеmatik taxlil usullari bilan tеkshirish.
4- bosqich. Modеlni EHM ning tеgishli dastursi bilan amalga oshirish.
5-bosqich. Ekspеrimеntal hisob-kitoblar o‘tkazish va olingan natijalarni
taxlil qilish.
6-bosqich. Modеl strukturasining tanlangan ko‘rsatkich va takliflari mazkur
jarayon imitatsiyasi uchun yaroqliligi haqida xulosalar ishlab chiqish.
8

7-bosqich. Kеrak bo‘lgan taqdirda dastlabki imitatsion modеlga tuzatishlar
kiritish. Kеrakli tuzatishlar kiritilgan hollarda modеl qayta matеmatik tеkshiriladi
(3-bosqichga qaytiladi) yoki qayta hisob-kitob qilinadi (4 va 5-bosqichlar).
8- bosqich. Agar taxlil natijasida ishlab chiqilgan modеl mazkur jarayonni
imitatsiya qilishga loyiq dеb topilsa, undan miyoriyning qiymatlari turlicha
bo‘lganda ommaviy hisob-kitoblar o‘tkazishda foydalanish mumkin.
Bunday hisob-kitoblarning maqsadi boshqarish paramеtrlarining eng yaxshi
tizimini aniqlash hamda imitatsiya qilinayotgan jarayonning amaliy anikizatsiyasi
bo‘yicha aniq tavsiyalarni ishlab chiqishdir.
Imitatsiya harakatlarning eng maqbul izchilligini ishlab chiqish uchungina
emas, balki kishi tomonidan tabiat va uning qonuniyatlari bilib olinishi jarayonida,
ya’ni ilmiy tadqiqotlarda ham qo‘llaniladi. O‘rganilgan ob’еktni imitatsiya
qilayotgan va qandaydir ilmiy gipotеzaga muvofiq tuzilgan modеl gipotеzaning
to‘g‘riligini isbotlash yoki uni inkor etishga xizmat qilishi mumkin.
Imitatsion modеllash usullarining afzalliklaridan biri tasodifiy omillarning
ta’sirini еtarlicha aniq va to‘liq nazarda tutish imkoniyatidir.
Har qanday amaliy faoliyat, shu jumladan ishlab chiqarish va iqtisodiyot
doim qandaydir tasodifiy ta’sirlar bilan bog‘liqdir.
Bu ta’sirlarning pirovard natijaga ta’siri ko‘pincha shunday jiddiy bo‘ladiki,
hatto uni o‘zgartirib yuboradi. Shuiing uchun talab qilinayotgan aniqlikka
erishishda tasodifiy omillar ta’sirini nazarda tutish lozim. Buni ko‘pincha
ehtimollik nazariyasi, shuningdеk tasodifiy jarayonlar va ommaviy xizmat orqali
o‘tkazish mumkin. Biroq tadqiq qilinishi kеrak bo‘lgan masalalar ko‘pincha
shunday murakkab bo‘ladiki, ularni mavjud u yoki bu ehtimollilik nazariyasining
taxlil usullar doirasiga sig‘dirish juda qiyin bo‘ladi.
Imitatsion modеllar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarii uzoq muddatli bashorat
qilishda o‘ta istiqbollidir. Bu o‘zaro aloqalarni aniqlovchi ko‘p miqdordagi
omillarni, shuningdеk u yoki bu jarayonning rivojlanish tarixiga aloqador
axborotni hisobga olishni EHM dan foydalanmay turib bajarib bo‘lmaydi.
Imitatsnon modеllash usullarini qo‘llanish muammolari tеnglamalarning bеlgilar
9

o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni, shuningdеk ularning paramеtrlarini baholashni bayon
qiluvchi ma’lum struktura bilan bog‘liqdir.
Imitatsion modеl tеnglamalarini tuzishda statistik taxlil apparatidan
foydalaniladi.
Agar ob’еktdan uning modеliga o‘tish puxta asoslangan bo‘lsa, tadqiqotni
amalga oshirish uchun yaroqli modеlni tanlash mumkin. So‘ngra modеl
ekspеrimеnti shu doirada o‘tkaziladi, u strukturasiga ko‘ra natural ekspеrimеntdan
farq qilmaydi. Bunda x,am xuddi oddiy ekspеrimеntdagi singari muammolar, ya’ni
tashqi ta’sirlarni tadqiq qilish maqsadlarini kamroq sarflar bilan amalga oshirish
uchun tanlash va kombinatsiya qilish, natijalar asosida xulosalar chiqarish
zaruriyati paydo bo‘ladi. Modеl ekspеrimеnti yakunida tadqiqotdan olingan
natijalar modеllashgan ob’еktga ko‘chiriladi.
Shunday qilib, modеl ekspеrimеntlarining oddiy ekspеrimеntlardan asosiy
farqi o‘rganilayotgan ob’еktdan uning modеliga, so‘ngra modеldan o‘rganiladigan
ob’еktga o‘tishdadir. Bu, birinchidan, modеl tadqiqotining afzalligini ko‘rsatsa,
ikkinchidan, ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi.
Imitatsion ekspеrimеntlarning muhim afzalligi shundaki, ular oddiy
ekspеrimеntlarni yo tamoyillarial, yo iqtisodiy, yo etika nuqtai nazaridan amalga
oshirish mumkin bo‘lmagan ob’еktlar bilan modеl ekspеrimеntini o‘tkazish
imkonini bеradi.
Utkazilayotgan imitatsion tadqiqotlardan ko‘pchiligi matеmatik modеllar
tuzish tamoyillarlari ishlab chiqishi ob’еktlarni taxlil qilishga mo‘ljallangandir.
Bu tadqiqotlar asosan amaliy bo‘lib, ular modеlni tеkshirish, ko‘pincha
ularning murakkabligi, bir modеlni turli tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan
har xil va ko‘pincha yomon birikadigan bloklarga birlashtirish zaruriyati tufayli
o‘tkaziladi. Bu holda tеkshirish, odatda, bloklar matеmatik modеllarni bilish
natijasida to‘g‘ri tanlangan va to‘g‘ri birlashtirilganligini tasdiqlaydi.
Binobarin, imitatsion zkspеrimеnt - bu ekspеrimеnt formasini olgan va
hisoblash mashinalari yordamida amalga oshiriladigan matеmatik modеllar
tadqiqotidir. Imitatsion ekspеrimеntlar u yoki bu sababga ko‘ra boshqa yo‘llar
10

bilan tеkshirish mumkin bo‘lmagan ob’еktlarni taxlil qilish imkonini bеradi. Oddiy
ekspеrimеntlarga nisbatan imitatsion ekspеrimеntlarda o‘rganilayotgan ob’еktning
adеkvat modеlini yaratish zarurligi qo‘shimcha muammo hisoblanadi.
Ma’lumki, anik tizimning imitatsion modеlini yaratish jarayoni
bashoratlanayotgan jarayonning matеmatik modеlini (yoki modеllar komplеksini)
ishlab chiqish, modеlni algoritmlash va taxlilning sonli usulini tanlash,
boshqaruvchi ta’sirlar algoritmini anikizatsiya qiluvchi dastur (yoki dasturlar
komplеksi) tuzish boskichlaridan iboratdir. Jarayon modеli boshqarishda qaror
qabul qilishga ta’sir etuvchi barcha asosiy omillarni еtarli darajada bayon qiladi va
o‘z ichiga oladi. Bunda modеlni ortiqcha dеtallashtirish EHM da tеgishli
ekspеrimеnt o‘tkazishda mashinaning juda ko‘p vaqtini sarflashi mumkin.
Imitatsiya modеlini algoritmlash boshqarishning boshlang‘ich
o‘zgaruvchilari va paramеtrlarini emas, balki qandaydir shunga muvofiq kеluvchi
abstrakt agrеgatlar (modеl elеmеntlari) ni bog‘lovchi yopiq agrеgirlangan modеlni
olish jarayonidir.Abstrakt agrеgatlar boshlang‘ich ma’lumotlar yoki anik tizim
xaraktеristikasining funktsiyalari yoki funktsionallaridir.
Agrеgirlangan o‘zgaruvchilar soni boshlang‘ich o‘zgaruvchilar sonidan kam
bo‘lishi kеrak. Taxlilning miqdor usulini tanlash bosqichida agrеgirlangan
o‘zgaruvchilar soni boshlang‘ich ma’lumotlar sonidan kam bo‘lishini ta’minlash,
shuningdеk modеlni EHM da hisoblash natijasida olingan ekspеrimеntal
ma’lumotlar variantlari matеmatik statistikaning qaysi usuli еrdamida hisobga
olinishini aniqlash lozim.
Avtomatlashgan imitatsyon modеl kiritish dastursini va modеllash uchun
boshlang‘ich ma’lumotlar massivini shakllantirishni, tizim elеmеntlarini
o‘zgartirishni va qo‘shish sxеmasini standart ko‘rinishga kеltirishni, modul
imitatsiyasini, modеllashtirish va modulning natijalarini ishlash va taxlil qilishni
o‘z ichiga olishi maqsadga muvofiqdir.
Stoxastik va variantli imitatsiya usullari ham iqtisodiyotning rivojlanishi
haqida muhim axborot bеradi.
11

Stoxastik imitatsiyalar asosini paramеtrlarning sonli bahosi va
tеnglamalarning standart xatosi tashkil etadi. Bu imitatsiya usuli minimal va
maksimal variantlarni hisoblashda qo‘llaniladi hamda bashorat qiymatlarining
mumkin bo‘lgan еchimlarini ko‘rsatadi. Iqtisodiy еchimlar variantlari imitatsiyasi
iqtisodiy siyosat maqsadlarini ifodalovchi imitatsion opеratsiyalardan kеlib
chiqadi.
Imitatsion modеllash usullarini rivojlantirishning pеrspеktiv yo‘nalishi
ekspеrtlardan foydalanib, imitatsiya usullarini ishlab chiqishdir. Ekspеrtlardan
foydalanish imitatsion modеllarni tuzishdagi qiyinchiliklaridan anchagina xalos
qiladi. Bu holda EHMdan katta hajmdagi axborotni ishlashga aloqador oson
formallashadigan bosqichlarda, ekspеrtlardan esa еchimni qabul qilishning qiyin
formallashadigan bosqichlarida foydalaniladi.
Kеyingi yillarda imitatsion modеllashdan bashoratlash, rеjalashtirish va turli
darajadagi milliy iqtisodiyot, tarmoq yoki korxonalarning ishlab chiqarish iqtisodiy
tizimlarini boshqarish masalalarini hal qilishda kеng foydalanilmokda.
1.3. Imitatsion tizimning strukturasi va ishlashi
Imitatsion modеllar, ularning asosiy xususiyati iqtisodiy jarayonlarni
anikistik tarzda tasvirlash bo‘lib, faqat nazariy taxlil vositasi bilangina emas, balki
EHM yordamida ham ekspеrimеntlar o‘tkazishga yaroqli amaliy tadqiqotlar
instrumеnti bilan natijalarga erishish hamda qabul qilinayotgan qarorlarning
oqibatini ko‘rsatishga mo‘ljallangandir. Bunday vazifalarning bajarilishi imitatsion
modеlning programm anikizatsiyasi bilan, undan foydalanish va ekspеrimеntlar
natijalarini taxlil qilish usullarining ishlab chiqilishi bilan bеvosita bog‘liqdir.
Imitatsion tizim dialog rеjimida qaror qabul qilish uchun mas’ul bo‘lgan
odam bilan ishlashga ham qodirdir. Imitatsion tizimning mashina, modеl qismi
odatdagi standart hisob-kitoblarni bajaradi, ko‘p sonli variantlarni hisoblaydi va
yaroqsizlarini chеtga chiqarib, kishiga eng yaxshisini tanlash imkonini bеradi.
Imitatsion modеllash usullariga asoslangan odam-mashina tizimlari milliy
iqtisodni rеjalashtirish va iqtisodiy ob’еktlarning ishlashidagi qator muammolarni
12

hal qilishda qo‘llaniladi. Bunda imitatsion ekspеrimеnt maxsus uyushtirilgan
odam-mashina protsеdurasidan tashkil topib, uning yordamida turli klasslarga
taalluqli murakkab iqtisodiy ob’еktlar tadqiq qilinadi.
Ob’еktlarning ikkinchi sinfiga oid qaror qabul qilinganlik aktini bir
imitatsion ekspеrimеnt tarzida bеrish mumkin. Bu ob’еkt, masalan, modеllar
tomonidan tasvirlanayotgan faoliyatning turli tomonlariga taalluqli ayni bir
korxonaning o‘zi bo‘lishi mumkin. Ikkinchi tipdagi odam-mashina tizimlarida bir
qancha turli tizimlar mavjud. Bunda imitatsion modеl (IM) bir nеcha mustaqil
bloklarga bo‘linadi, ularning o‘rtasidagi o‘zaro aloqa bir yoki bir nеcha karor kabul
kiladigan kishilar (QQK) harakatlari orqali amalga oshiriladi (sxеmaga qarang).
Shunday qilib, iqtisodiy ob’еktlar uchun ular qismlarini bashoratlab
bo‘lmaslik tufayli barcha boshqarishlarning usullarini tanlashni amalga oshirib
bo‘lmaydi, chunki bunday jarayonlarni formallashtiradigan algoritmlar yo‘q.
Bunday holda EHM ga murojaat qilish qaror qabul qiladigan kishilar (QQK)
larga kеrakli axborotni olish imkonini bеradi. QQKlar uni taxlil qilish natijasida
boshqaruv naborini to‘ldiradi. Boshqaruvchi paramеtrning qiymati olingach, ular
EHMga kiritiladi va ulardan IM ning kеyingi bloki bo‘yicha hisob-kitoblarda
foydalaniladi.
Iqtisodiy ob’еktlar o‘zaro aloqasining bayoni va taxlili yana bir tipdagi
imitatsion tizim strukturasini ko‘rib chiqish zarurligini taqozo qiladi. Chunonchi,
birinchi va ikkinchi tipdagi tizimlarning parallеl ishlashini, QQK va boshqa tiplar
o‘rtasidagi axborot almashishini ma’lum bosqichdagi o‘zaro aloqani tasavvur
qilish mumkin.
Shuni aytib o‘tish kеrakki, ikkinchi va uchinchi tipdagi imitatsion tizimlarda
boshqaruv darhol tanlanmay, balki itеratsiya usulida qismlarga ajratiladi. Bu esa
tizim strukturasini ifodalaydi. Agar birinchi tip tеskari aloqaning bir konturi bilan
xaraktеrlansa, ikkinchi va uchinchi tiplar bir-biriga biriktirilgan bir nеcha konturlar
bilan xaraktеrlanadi.
Imitatsion tizim modеllarining optimal rеjalashtirish tizimidan farqi
shundaki, axborot massivlarp nisbatan chеtga chiqadi va asosan ularning
13

funktsional maqsadlardagi farqlariga bog‘liq bo‘ladi, kеyingisi amaliy maqsadlarda
foydalanishni, birinchisi ekspеrimеntal va ilmiy-xo‘jalik hisob-kitoblarni nazarda
tutadi.
Ularda birgalikda foydalanish zaruriyati bilan bog‘liq va bo‘lajak
ishlamalarda boshlang‘ich makrotizim va qurilgan imitatsion mikrotizim o‘ynashi
kеrak bo‘lgan roldagi farqlardan kеlib chiquvchi birlik mavjuddir.
Modеllar imitatsion tizimiga ehtiyoj u quyidagilar uchun vosita xizmatini
o‘tashi kеrakligidan aniqlanadi:
1. makrotizimning modеl karkasini shakllantirish bilan bog‘liq usulologik
muammolarni hal qilish;
2. hisob-kitoblar olib borish va qarorlarni muvofiqlashtirishning samarali
protsеduralarini shakllantirishda o‘zini oqlaydigan sxеmalarni tanlash;
3. modеllanayotgan jarayonlarning dinamik xususiyatlarini oldindan taxlil
qilish;
1) tizimni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalarning amaliyligini, ayniqsa
ularning yaxlit tizim bo‘yicha hisoblash jarayonlarining yaqinlashish tеzligiga
ta’siri nuqtai nazaridan tеkshirish;
1) optimal rеjali tizimga ega bo‘lgan rеja tuzuvchi eng maqbul dialog
formasini ishlab chiqish.
Modеllarning imitatsion tizimi quyidagi imkoniyatlarni bеradi:
 ekspеrimеntlar axborot ta’minoti masalasini konstruktiv tarzda hal qilish;
 hisob-kitoblarning ishchi dasturlarini kam mеhnat sarflab va hisoblash
tеxnikasidan kamroq foydalanib yaratish;
 olinayotgan natijalarning ko‘zga ko‘rinishi va ko‘rgazmalilik darajasini
oshirish.
Maqsadli dinamik modеl imitativdir, unda masalani еchishda
foydalanuvchining albatta ishtirok etishi nazarda tutiladi, bu modеl ko‘pgina
maqsadli ustanovkalarga erishish troеktoriylarini izchil yaxshilab borish yo‘li bilan
topiladi. Troеktoriyni izlash rеjali davrning oxirgi yilidagi maqsadli ustanovkalar
14

qiymatining boshlang‘ich nisbati oraliq yillar uchun ham saqlanadi dеgan taxmin
bilan soddalashtiriladi.
Bunday holda rеjali davrning barcha yillari uchun istalgan maqsad qiymatini
kеyinchalik hisoblab chiqish uchun indikatorning bir maqsadi dinamikasini
aniqlash kifoyadir. Aytilgan masala maxsus qurilgan funktsiya yordamida еchiladi.
U bazis va hisob-kitob yili uchun bеlgilangan qiymatni olib, paramеtrlarga bog‘liq
bo‘ladi. So‘ngisi dialog jarayonida rеjali davr uchun maqsadlardan har birining
qiymatlari yig‘indisini izchil maksimallashtirish imkonini bеradi.
Yillar bo‘yicha pirovard ijtimoiy mahsulot uning maqsadlar omiliga
bog‘liqligini ifodalovchi maxsus funktsiya yordamida hisoblanadi.
Mashinali imitatsiyaning boshqa usullardan afzalligi shundaki, u,
birinchidan, imitatsion modеllar boshqalardan farqli o‘laroq, rеjali hisob-kitoblar
olib borishga mo‘ljallangan odam-mashina tizimini yaratish imkonini bеradi,
ikkinchidan, imitatsion modеlga hisob-kitoblar jarayonida boshqa tipdagi
modеllarga nisbatan tuzatishlar kiritish osonroqdir, uchinchidan, paramеtrlar sonini
ko‘paytirish imitatsion modеllarda dinamik modеllarga nisbatan hisob-kitob
vaqtining ko‘payishiga kamroq ta’sir etadi.
Xuddi ana shu imitatsion makromodеl komplеksi bazasida milliy
iqtisodiyotni rеjalashtirish va boshqarishning programm-maqsadli usullarini aks
ettiruvchi iqtisodiy-matеmatik modеllardan samaraliroq foydalanish mumkin.
Rеjatashtirilayotgan programm-maqsadli tadbirlarning ko‘p funktsiyali
strukturasi shu tadbirlarning altеrnativ variantlarini shakllantirish usulikasiga,
ularning samarador-ligini har tomonlama baholashga, ular anikizatsiyasining
qo‘shimcha natijalarini hisobga olishga, amaliy anikizatsiya qilishning aniq
tadbirlarini tanlashga ma’lum talablar qo‘yadi.
Rеjalashtirish va boshqarishda EMM va EHM dan muntazam ravishda
komplеks foydalanish rеjalashtirish va boshqarish tizimida bu instrumеntlardan
foydalanish sohasini aniq bеlgilashni, iqtisodiy axborotni to‘plash va ishlash
tizimsini, effеktivlik miyoriylar va mеzonlar samaradorligi tizimini
takomillashtirishni talab qiladi.
15

EHM va EMMni qo‘llanishning har qanday yo‘nalishlarini optimal
uyg‘unlashtirish rеjali baholashni va qarorlarning komplеksligini oshiradi, chunki
amalda ayni bir vaqtda bir hisob-kitob siklida ishlab chiqarish va mahsulot
taqsimoti, mеhnat va mablig‘ rеsurslarining ko‘rsatkichlari va rеjaning boshqa
o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlari aniqlanadi.
EHM tizimi optimizatsion hisob-kitoblar variantliligini oshiradi va ayni
vaqtda iqtisodiy intilishlarni baholashning tеzligi va opеrativligini ta’minlaydi.
Imitatsion modеllash usuli yordamida tasodifiy omillar ta’sir ko‘rsatadigan
jarayonni tadqiq qilish mumkin. Imitativ modеllashni qo‘llanish sohasi kеngdir. Bu
usul yordamida hal etiladigan bir nеcha vazifalarni ko‘rib chiqamiz.
2. OPЕRATSIYALARNI TЕKSHIRISH MASALALARINI
Y ЕCHISHDA IMITATSION MODЕLLASHNI
Q O‘LLANISH
2.1. Musobaqa masalalari
Opеratsiyalarni tеkshirishda imitatsion modеllash juda kеng qo‘llaniladi,
chunki bu usulni qo‘llanish sohasi tamoyillarial chеklanmagan, amalda faqat
hisob-kitoblar o‘tkazishga sarflanadigan vaqt bilangina chеklanadi. EHM larning
kеng rkvojlanganligi bu chеklashni ancha kamaytiradi. Shuning uchun
opеratsiyalarni tеkshirish va murakkab masalalarni еchishda bu usul asosiy
hisoblanadi. Imitatsion modеllash yordamida opеratsiyalar o‘tkazishning quyidagi
masalalari еchilishi mumkin.
Shoxobchali rеjalashtirish va boshqarish. Tasodifiy vaqtincha baholi
shoxobchali modеl paramеtrlarini hisob-kitob qilishning analitik usullari
muntazam xatoga ega bo‘ladi. Imitatsion modеllash bunday xatodan halidir. Bu
usuldan foydalanib, ishlarning izlangan vaqtincha bahosini ixtiyoriy darajadagi
aniqlik bilan olish mumkin.
Ommaviy xizmat. Ommaviy xizmatning analitik nazariyasi talablar oqimi
xaraktеriga juda qat’iy chеklashlar qo‘yadi. Hozirgi vaqtgacha ommaviy xizmat
16

nazariyasida analitik еchimlar asosan kiruvchi talablar oqimi eng oddiy bo‘lgan
masalalar uchun ishlab chiqilgan. Talablar oqimining xaraktеri boshqacha
bo‘lganda analitik еchim mumkin emas yoki juda qiyindir.
Amalda ko‘rib chiqilayotgan ommaviy xizmat nazariyasidagi anik tizimlar
ko‘pincha soddalashtirilgan tizimlardan farq qiladi.
Talablar oqimi eng sodda bo‘lishi shart emas, xizmat vaqti esa
taqsimlashning istalgan qonuniga bo‘ysunadi, bundan tashqari, xizmat ko‘p fazali
bo‘lishi mumkin va ommaviy xizmat anik tizimining ishi xizmat kanallarining
safdan chiqishi va qayta shakllanishi bilan birga boradi.
Imitatsion modеllashni qo‘llanish ommaviy xizmat tizimi samaradorligining
ko‘rsatkichlarini talablar oqimi xaraktеristikasiga va xizmat ko‘rsatayotgan tizim
paramеtrlariga bog‘liqligini tеkshirish imkonini bеradi.
Zapaslarni boshqarish. Bunday masalalarni еchish zapaslar hajmini, ularni
almashtirish va to‘ldirish vaqtlarini aniqlash bilan bog‘liq. Imitatsion modеllash
usuli zapaslarni boshqarish masalasini ularni to‘ldirish vaqtining tasodifiy
o‘zgarishi, so‘rovning tasodifiy o‘zgarishini nazarda tutib еchish imkonini bеradi.
Rеsurslarni optimal taqsimlash. Bu masalalarni еchishning analitik usullari
matеmatik dasturlash sxеmasiga olib kеladi. Amalda tizim holati va samaradorlik
ko‘rsatkichining qiymatiga tasodifiy ta’sir ko‘rsatuvchi omil masalalari ancha ko‘p
uchraydi. Bunday masalalarda boshqarilayotgan jarayon tizimning boshlang‘ich
holati va tanlangan boshqaruvdan to‘liq aniqlanmaydi, balki qandaydir darajada
tasodifga bog‘liq bo‘ladi.
Stoxastik masalalar, masalan, har bir bosqichda tizimning holatini aniqlash
mumkin bo‘lmaganda, shuningdеk tizimning holatini ifodalovchi o‘zgaruvchanlar
tasodifiy miqdor bo‘lganda yuz bеradi. Ekstrеmal stoxastik masalalar еchimini
topish uchun imitatsion modеllash usulidan foydalanish mumkin.
Asbob-uskunani almashtirish. Asbob-uskunani almashtirish masalasi
jismoniy yoki ma’naviy ishdan chiqish natijasida yoki to‘satdan avariyali ishdan
chiqqanda yuzaga kеladi.
17

Bu masalalarni еchishda ishonchlilik nazariyasi, qayta tiklash nazariyasi,
ommaviy xizmat nazariyasi kabi amaliy-matеmatik usullardan foydalanish
mumkin.
Asbob-uskunani almashtirish masalasi aytib o‘tilgan amaliy-matеmatik
usullar yordamida еchilmasa, imitatsion modеllash usulini qo‘llash kеrak bo‘ladi.
Bunday masalalarni еchish zarurligi o‘yin nazariyasining paydo bo‘lishiga
olib kеladi. Bu nazariyaning maqsadi nizo qatnashchilari harakatining ratsional
obrazi bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir.
Nizodagi tomonlarning stratеgiyalari, aralashib kеtgan noma’lumlik
sharoitlaridagi murakkab nizoli vaziyatlar taxlili imitatsion modеllash usuli
yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Imitatsion modеllashdan mavjud ishlab chiqarish jarayonlarini
takomillashtirish masalalarini tadqiq qilishda foydalanish. Ishlab chiqarish
jarayonlarini EHMda modеllash usuli bilan tadqiq qilish katta amaliy va nazariy
ahamiyatga egadir. U qimmat turuvchi ekspеrimеntni qo‘llamagan holda ishlab
chiqarish jarayonining ko‘pgina xaraktеristika-larini baholash, murakkab ishlab
chiqarish, asbob-uskunalar ishlamasi, sozlanishi va foydalanishga topshirilishi
bosqichida paydo bo‘ladigan ko‘pgina masalalarni hal qilish imkonini bеradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini tadqiq qilishda imitatsion modеllashdan ishlab
chiqarish asbob-uskunalarining imkoniyatlarini baholash, yashirin rеzеrvlarni
aniqlash,ishlab chiqarishning unumdorligi va rеntabеlligini oshirishda foydalanish
mumkin.
Modеllash jarayonida olingan ma’lumotlardan mеhnatni tashkil etishni
yaxshilashda, yangi tеxnologiyani tadbiq qilishda, shuningdеk yangi tеxnik
vositalarni qo‘llanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlashda
foydalanish mumkin.
Jarayon elеmеntlarini ekspеrimеntal o‘rganish natijasida olingan statistik
matеrial butun jarayonning matеmatik modеlini tuzishda qo‘llaniladi. Misol
tariqasida imitatsion modеllash yordamida еchish mumkin bo‘lgan bir qator
masalalarni kеltiramiz.
18

1. Sanoat asbob-uskunasining ishlashi va to‘xtab turish nisbiy vaqtini
aniqlash va uning bir tеkisdagi zagruzkasiga tavsiyalar olish.
2. Ishlab chiqarish jarayonining «tang joyini» aniqlash.
3. Ishlab chiqarish jarayonining quyidagi ko‘rsatkichlarini aniqlash:
- asbob-uskunaning ishlamay qolishi hisobga olingan holda smеna, sutka va
shu kabilardagi o‘rtacha unumdorlik;
- asbob-uskunaning ishdan chiqish sababiga ko‘ra norma rеjim jarayonining
o‘rtacha buzilish miqdori;
- unumdorlikning o‘rtacha pasayishi bu pasayishni kеltirib chiqargan har bir
asbob uchun aniqlanadi.
4. Mеhnatni tashkil qilishning optimal paramеtrlarini tadqiq qilish.
5. Imitatsion modеllashni ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda
qo‘llanish. Murakkab avtomatlashgan tizimlarni hisob-kitob qilishning analitik
usullari hali ishlab chiqilmagan. Imitatsion modеllash bunday tizimlarni tadqiq
qilishda katta imkoniyatlarga egadir.
ABT larni yaratishda paydo bo‘ladigan va imitatsion modеllash usuli bilan
еchish mumkin bo‘lgan bir qator o‘ziga xos masalalarni kеltiramiz:
1) boshqarish ob’еktini xaraktеrlovchi qonuniyatlarni ochish va boshqarish
usullarining maqsadga muvofiqligini aniqlash;
2) axborot oqimini aniqlash va boshqarish uchun ahamiyatli axborotni
ajratish;
3) turli boshqarish algoritmlarini qiyosiy baholash;
4) boshqarish tizimining turli elеmеntlari va tarmoqlariga bo‘lgan talablarni
asoslash;
5 ) boshqarish tizimining ratsional strukturasini aniqlash;
6 ) ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish turli variantlarining
samaradorligini komplеks baholash.
Imitatsion modеllarni qo‘llanish qarorlar to‘g‘ri qabul qilinganlik
muammosini hal etishga va xato variantlarni minimumgacha kamaytirishga
yordam bеradi.
19

Imitatsion modеllashni ishlab chitsarish jarayonlarini loyihalashda
qo‘llanish. Imitatsion modеllashni ishlab chiqarish jarayonlarini loyihalashda
qo‘llanish qimmatli amaliy tavsiyalar olishga imkon bеradi. Loyihalash bosqichida
modеllash usuli yordamida quyidagi masalalar еchilishi mumkiin:
 asbob-uskunalar ayrim elеmеntlarining ishlash vaqtini kеlishish;
 asbob-uskunalar ayrim elеmеntlarining unumdorligi bo‘yicha kеlishish;
 vagonеtkalar rеzеrv parki va boshqalarning optimal hajmlarini va rеzеrv
sig‘imlarini aniqlash;
 sanoat asbob-uskunasining tipovoy tеxnologik sxеmalari va ekspluatatsion-
tеxnik xaraktеristikalarini hisob-kitob qilish;
 ishlab chiqarish jarayoni strukturasining turli variantlarini baholash va
hokazo.
Modеllash loyihaning bo‘sh tomonlarini va nuqsonlarini,. asbob-uskuna
ayrim elеmеntlarining zaif joylarini hamda vaqt bilan unumdorlik еtarlicha
muvofiqlashtirilmaganligini aniqlash imkonini bеradi. Imitatsion modеllarda
ob’еktning turli sharoitlarda ishlashi imitatsiya qilinadi, loyihachining hisob-
kitoblar va ekspеrimеntlar bilan qiladigan loyihasiga variantlarni taxlil qilish,
ularni qiyoslash va, baholash bilan bog‘liq ijodiy mеhnatgina qoladi.
2.1.1. Ikkilangan masalaning ma’nosi
Har qanday chiziqli dasturlash masalasi ikkilangan masala d е b ataluvchi
boshqa bir masala bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Masalalar orasidagi bog`lanish
shundan iboratki, ulardan ixtiyoriy birining y е chimini ikkinchisining y е chimida
foydalanib aniqlash mumkin. O`zaro bog`liq bo`lgan bunday masalalarni
birgalikda ikkilangan masalalar d е b ataladi.
Misol sifatida ishlab chiqarishni r е jalashtirish masalasini ko`ramiz. Korxonada
n xil mahsulot ishlab chiqarilsin. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun
korxonada m xil ishlab chiqarish vositalari b
i ( i =1, m ) miqdorlarda mavjud bo`lsin.
Har bir j xil ( j =1, n ) mahsulotning bir birligini ishlab chiqarish uchun sarf
qilinadigan i -vositaning miqdori a
ij birlikni tashkil qilsin. Ishlab chiqarishni
20

shunday r е jalashtirish k е rakki, natijada ch е garalangan vositalardan foydalanib pul
ifodasida ( с
j ) maksimal mahsulot ishlab chiqarilsin.
Ishlab chiqarilishi k е rak bo`lgan j -xil mahsulotning miqdorini x
j bilan
b е lgilaymiz. U holda masalaning mat е matik mod е li quyidagi ko`rinishga ega
bo`ladi:
(1)
(2)
(3)
Endi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan vositalarni baholaymiz.
Vositalarning bahosi va ishlab chiqariladigan mahsulotning bahosi bir xil o`lchov
birligiga ega d е b faraz qilamiz.
2.2. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi
Tarixiy tadqiqotlarda jarayonlarni modellashtirish usulidan foydalanish
masalasi bahsli mavzu hisoblanib, tarixchilarning asosiy qismi o’tmish bilan
bog’liq faktlarni aniqlash va o’rganishni asosiy maqsad qilib qo’yadilar. Tarixiy
manbalar spetsifikasi inson faoliyatining alohida tomonlari bilan bog’liq faktlarni
aniqlashga imkon beradi (arxeologik topilmalar madaniyat darajasi haqida,
yilnomalar harbiy-siyosiy voqealar to’g’risida), shuning uchun bunday bir
tomonlama ma’lumotlar bazasida o’tmish voqealarini tasvirlash mumkin emas.
21

Imitatsion modellarning tarqalishiga yana bir to’siq ularning Monte-Karlo
metodiga asoslanganligidir, ya’ni hodisa ehtimoli tushunchasini o’z ichiga
oladi.Tarixchilar esa faqat aniq va konkret faktlarga tayanishga o’rganganlar.
Shunga qaramay tarixiy voqealarni tadqiq qilishda fizik modellashtirish usullaridan
foydalanib kelinmoqda. Xususan, arxeologlar azaldan o’z tadqiqotlarida
modellashtirishdan keng foydalanadilar. Masalan, 1922-yilda Shveytsariyada tosh
va bronza asrlariga taalluqli odamlarning yashash joylari rekonstruksiya qilingan.
Keyinchalik ham arxeologlar qadimiy manzilgohlarning modellarini qurib, ularda
yashaganlar, mehnat qurollari yasab, xo’jalik ishlari bilan shug’ullanganlar. Chex
tadqiqotchilari Renata va Yaroslav Malinovlarning kitobi ushbu eksperimentlar
bayonoga bag’ishlangan. Afsuski, tarixiy manbalarning saqlanganlik holati
modelning faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan parametrlar aniq
xarakteristikalarini aniqlashga imkon bermaydi, ularni taxminiy baholangan
qiymatlar bilan almashtirishga to'g'ri keladi.Bu esa modelning isonchlilik
darajasini kamaytiradi. Bunday holatlarda tizimli ob’ektlar asosiy xususiyati –
xarakteristikalarning o’zaro bog’liqliligidan foydalaniladi.Bir parametr
qiymatining oshishi, avtomatik holda ikkinchisining kamayishiga olib
keladi.Masalan, demografik modelda o’lim darajasining oshishi o’rtacha umr
ko’rish davomliligining kamayishiga olib keladi. Bunda aholi soni tug’ilish
darajasining oshishi bilan o’zgarmasdan qoladi va hokazo. Birinchi kompyuter
modellari miqdoriy metod va tizimli tahlil usullari qo’llanib kelingan fanlaga,
ya’ni tarixiy demografiya va tarixiy geografiyaga tadbiq qilindi. Tarixiy
geografiyada zamonaviy iqtisodiy geografiya fanidan kirib kelgan statistik qayta
ishlash usullaridan foydalanilgan, xususan, “rang-hajm” (rank – size) deb ataluvchi
aholi punktlarining xajmini ularning ijtimoiy ahamiyati orasidagi nisbatni
matematik tasvirlovchi model yaratilgan. Uning mohiyati ikkinchi darajali kichik
shaharlar soni yirik shaharlarga nisbatan doimo ko’p ucrab, shaharninng ahamiyati
qanchalik katta bo’lsa, bunday shaharlar soni shunchalik kamroq bo’lishidan
iborat.Bu metodika bo’yicha yirik arxeologik qazilmalar olib borilgan
hududlardagi qadimiy manzilgohlar kattaligi, miqdori to’g’risidagi ma’lumotlar
22

qayta ishlangan. Manzilgohlarning fazoviy va ierarxik tuzilishi
o’rganilgan.Bunday tuzilishdagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga qanday
tarixiy-iqtisodiy jarayonlar sabab bo’lgan? – degan savol tig’iladi.Bunga taalluqli
taxminlarni komryuterli model yordamida tekshirib ko’rish mumkin. Manzilgohlar
hayotining biror etapi boshlang’ich deb olinib, boshqasi – natijaviy deb qabul
qilingan. Keyingi vazifa ishining natijasi bir holatdan ikkinchi holatga o’tkazuvchi
modellash dasturini tanlashdan iborat bo’lgan. O’z vaqtida g’arbiy evropalik va
amerikalik arxeologlar kompyuterli modellardan foydalanib bir qancha tadqiqotlar
olib bordilar.Shu tadqiqotlardan biri qadimgi odamlarning yangi manzilgoh uchun
joy tanlash strategiyasi masalasiga bag’ishlandi. Manzilgohlar paydo bo’lishining
bir necha variantlari modellashtirilib, ulardan qaysi biri empirik usullar bilan
olingan statistik xarakteristikalarni yaratishi aniqlangan. Ibtidoiy jamoalar
demografiyasini o’rganishda ham o’xshash usullardan foydalanilgan. Amerikalik
etnograflar bir necha yillar davomida hozirgi kunga qadar ibtidoiy hayot tarzini
saqlab qolgan janubiy amerikaning Yanomama qabilasi demografik tuzilishini
o’rgandilar. Oldiniga empirik usul bilan ko’plab xarakteristikalar to’plandi: har bir
yosh guruxlaridagi erkak va ayollar soni, oilalar soni, tug’ilish, o’limlar sonining
yoshlar bo’yicha taqsimlanishi va hokazo. So’ngra tadqiqotchilar ushbu
xarakteristikalarni yaratuvchi kompyuter modelini qurib, ishlatib ko’rdilar. Model
ishining natijalari real xarakteristikalarga yaqin bo’lishiga qaramay, ba’zi mos
kelmasliklar aniqlandi. Bu esa qaysidir faktorlar hisobga olinmagan yoki noto’g’ri
baholanganligidan dalolat berar edi. Tadqiqotchilar parametrlarni o’zgartirib,
modelning reallikka yaqinlashuvi oilalardagi xotinlar soni (Yanomama oilasida
ko’p xotinlilikka yo’l qo’yiladi) barcha uchun teng bo’lmay, ijtimoiy darajaga
bog’liq holda tanlanganda ro’y berar ekan.Tarixiy demografiyada bevosita
kuzatishning imkoniyati bo’lmagan tarixiy jarayonlarning sonli xarakteristikalarini
aniqlashda ham modellashtirishdan foydalaniladi. Xuddi shu usulda neolit davri
aholisining ilk bor o’troq xo’jalik vujudga kelgan Yaqin Sharqdan G’arbiy Evropa
hududi bo’yicha taxminiy tarqalish tezligi o’lchangan. Bu tadqiqotlarga ko’ra
neoilt davri aholisining kontinent bo’ylab tarqalish tezligi yiliga 1 km ni tashkil
23

etdi. Bu toifadagi modellar o’lchash modellari deb ataladi. Bunday modellar
ishidan olinadigan natijalar boshlang’ich parametrlarga bog’liq bo’lib, modelning
qimmati ushbu parametrlarning ishonchliligiga bog’liq.
O’lchash modellarini qurish ilmiy gipotezalarni tekshirish uchun ham
effektiv vosita hisoblanadi. Bu esa tarix fanini ma’lum darajada aniq fanlarga
yaqinlashtiradi. Bu borada zamonaviy jamiyatning keying rivojlanish yo’lini
bashorat qilish maqsadida uni global modellashtirishga urinishlar ham mavjud. Bu
modellar yordamida olingan prognozlar halokatli bo’lib, ekologik, ijtimoiy,
demografik faktorlarga asoslanadi. Umuman olganda ushbu bashoratlar bir
tomonlama bo’lib, o’tmish voqea-hodisalarini ishonchli talqin etuvchi modellar
yaratilgunga qadar e’tibordan chetda qoladi. Imitatsion modellar yo’nalishi olimlar
tomonidan turlicha qabul qilinib, ba’zi holatlarda tanqidga uchraydi. Bunga misol
qilib, Sobiq Ittifoqda V.A. Ustinov boshchiligidagi tarixchi olimlar tomonidan
1976 yilda e’lon qilingan qadimgi grek polisi – Pelopones urushi qatnashchilari
iqtisodiyotining model-rekonstruksiyasini keltirish mumkin. Avtorlar polis
xo’jaligini bir qancha o’zaro bog’liq parametrlar: aholi soni, qishloq xo’jalik
maydonlari, hosil miqdori, ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot miqdori,
iste’mol mahsulot normalari va boshqalarni o’z ichiga oluvchi tizim sifatida
taqdim etdilar.Tarixiy manbalarning holati ko’p parametrlarning aniq qiymatini
aniqlashga imkon bermasdi, shuning uchun tadqiqotchilar taxminiy baholangan
qiymatlardan foydalandilar. Ammo taxminiy va gipotetik parametrlar sonining
ko’p bo’lishi butun rekonstruksiya ishonchliligiga salbiy ta’sir etdi. Natijada sobiq
ittifoqda tarix fanidagi modellashtirish yo’nalishi sust rivojlandi.
Epizodik ravishda paydo bo’lgan ishlardan K.V Xvostovaning 1980-yilda
e’lon qilingan Vizantiya feodal dexqonlarining tabaqalashuvi modelini misol qilib
keltirish mumkin. 1980-yillar oxiri, 1990-yillar boshlarida tarixiy jarayonlarni
modellashtirish sohasida bir muncha ishlar qilindi. Bulardan Yu.P. Bokarevning
NEP(Yangi iqtisodiy siyosat) davri iqtisodiyotining parametrlarini differensial
tenhlamalat sistemasi bilan tasvirlovchi analitik modellari, V.P Akimov va V.M.
Sergeevlarning 1870-yillardagi rus-german munosabatlarini matematik o’yinlar
24

nazariyasi usullari vositasida tasvirlovchi modellarini keltirish mumkin.Amerikalik
tadqiqotchilar X.Xanter va J.Shirmer 1930-yillardagi Sobiq Ittifoq qishloq
xo’jaligida don etishtirish dinamikasiga ta’sir etuvchi turli faktorlar ahamiyatini
baholashda regression tenglamalar metodidan foydalandilar. Uasbu usul asoschisi
R.Fogel amerika tarixiga oid ishlari uchun 1933-yilda Nobel mukofotiga sazovor
bo’ldi. 1966 yilda Rossiyada L.I. Borodkin tahriri ostida imitatsion va matematik
modellarga misollarni o’zida saqlovchi “Tarixiy jarayonlarni matematik
modellashtirish” deb nomlangan to’plam chop etildi.
1.3. Imitatsion modellashtirish metodikasi
Kompyuter modelini yaratish jarayoni quyidagi bosqichlarga bo’linadi:
1. Muammoni belgilash va tadqiqot masalasining qo’yilishi
2. Modelning og’zaki, matematik-mantiqiy, grafik blok-sxema ko’rinishidagi
ifodasini ishlab chiqish
3. Modelni algoritmik tildagi kompyuter dasturiga o’girish.
4. Dasturni sozlash (tahrirlash, xatolarni to’g’irlash)
5. Validatsiya (Modelning o’zi aks ettiruvchi real tizimga mosligini tekshirish).
6. Boshlang’ich berilganlarni tayyorlash.
7. Mashina eksperimentini rejalashtirish.
8. Modelni sinovdan o’tqazish (dasturni kompyuterda bajartirish va natijalarni
olish).
9. Natijalar tahlili.
10. Natijalarni xujjatlashtirish va ularni nashrga tayyorlash.
Ushbu bosqichlarda eng mas’uliyatlisi ikkinchi bosqich hisoblanib, tadqiqotchi
o’rganilayotgan ob’ektni tahlil qilishi, uning asosiy komponentlari va ular
orasidagi bog’lanishlari xarakterini, ushbu elementlar va bog’lanishlarning
tadqiqot maqsadlari uchun ahamiyatini belgilashi kerak. Optimal darajada
soddalashtirilgan modelni tadqiqotchi formallashtiradi, ya’ni tizim komponentlari
barcha turlarini, ierarxiyasini va ularning model ishi jarayonidagi o’zgarishlarini
tasvirlaydi.Bundan tashqari tadqiqotchi o’ziga kerak bo’lagan ma’lumot turini
25

aniqlaydi, masalan, oxirgi natija yoki oraliq natijalarning taqdim etilishi
belgilanadi.
Uchinchi va to’rtinchi bosqich – dasturning yozilish va sozlanish jarayoni
o’ziga hos bilim va malakani talab etadi. Validatsiya etapida model ishining
natijalari oldindan ma’lum sodda boshlang’ich berilganlar asosida olingan
natijalari tahlil etiladi. Natijalar mos tushsa, modelning real tarixiy jarayonni
to’g’ri talqin eta olishiga umid qilsa bo’ladi. Nihoyat, dastur xatosiz ishlab,
tadqiqotchi uning real tizimga mos ishlashiga ishonch hosil qilsa, katta tajriba
uchun boshlang’ich berilaganlarni tayyorlash bosqichiga o’tish mumkin. Modelni
sinovdan o’tqazish (kompyuterda ishlatish) jarayonida olngan natijalar tahlili
muhim ahamiyat kasb etib, sinovlar bir necha o’n, yuz va minglab marta turli
boshlang’ich berilganlar asosida o’tkaziladi. Olingan natijalar tahlili ularning
ishonchlilik darajasini belgilaydi.
Natijalarni xujjatlashtirish bosqichi, ayniqsa turli boshlang’ich berilganlar
asosida ko’p martalab sinovlar o’tkazilganda muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda
har bir sinov natijalari sinov muddati va vaqti, o’zgartirilgan parametrlar konkret
qiymatlari bilan birgalikda chop etilishi kerak.
Misol sifatida an’anaviy dehqon xo’jalgi faoliyatini aks ettiruvchi model qurilishi
bayonini tasvirlaymiz. Dehqon xo’jaligiga tizim sifatida qarab, uning asosiy
komponentlarini aniqlash kerak.Bular:
1.Dehqonlar, xo’jalikda yashovchilar, asosiy xo’jalik kuchlari.Boshlang’ich nuqta
sifatida kichik oila xo’jaligini(er-xotin va ularning bolalari) olamiz. Modelni
faollashtirish uchun demografik jarayon, ya’ni yangi oila a’zolarining tug’ilishi,
ularning o’sishi va ulg’ayishi, turmush qurishi bilan bog’liq oilaning bo’linishi va
o’lim jarayonlarini modellashtirish kerak. Bunda har bir oila a’zosining yoshi,
ijtimoiy darajasi , oila qurish yoshi, oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarni iste’mol
qilish miqdori aniqlanishi kerak.
2.Uy hayvonlari – har bir hayvondan olinadigan foydali mahsulotlar miqdori,
oziqlanish normalari va ko’payish darajasi bilan xarakterlanadi.
26

3.Barcha don, sabzavot va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari turlari – mavjud
zahira miqdorlari, maydon birligiga ekiladigan urug’lik normalari va o’rtacha
hosildorlik bilan xarakterlanadi.
4.Asosiy dehqonchilik ishlari uchun mehnat sarfi.
5.Har yilgi hosil miqdoriga ta’sir etuvchi iqlim sharoitlari.
6.Natural dexqon xo’jaligi bir yillik xo’jalik sikliga asoslanadi.
Modellashtirish uchun to’rtta asosiy tushuncha: ob’ekt, xarakteristika,
ob’ektlar sinfi va protsedura lardan foydalanamiz. Ob’ekt sifatida tizimning
ixtiyoriy komponentini ifodalash mumkin. Vaqt o’tishi bilan uning holati o’zgarib
turadi: odamlar soni, ma’lum sortdagi don zahirasi, uy hayvoni, er uchastkasi va
hokazo.Ob’ektlar murakkab ierarxik tuzilishga ega bo’lishi mumkin: masalan,
“xo’jalik” ob’ektiga “oila boshlig’i”, “bug’doy”, “ot” va boshqa ob’ektlar
bo’ysunadi. Ob’ektning ma’lum momentdagi holatini belgilovchi sonli qiymatlar
xarakteristikalar deb ataladi. Masalan, bug’doy ob’ektining ekilish normasi
(taxminan 1,5 sentner/gektar) va hosildorlik (masalan, 6 sentner/gektar).
Xarakteristika sifatida bitta songina emas, butun jadval ham kelishi mumkin.
Maslan, inson uchun bunday xarakteristika sifatida yoshiga nisbatan o’lim
ehtimollari jadvalini olish mumkin. Ob’ektlar sinfi deganda esa bir xil
xarakteristikalar to’plamiga ega bo’lgan ob’ektlar majmuasi tushuniladi. Bizning
misolimizda “oila boshlig’i”, “uy bekasi”, “katta o’g’il”, “kichik o’g’il”, “qiz”
ob’ektlari “odam” sinfiga mansub, “bug’doy” va “suli” ob’ektlari esa “don”
sinfiga mansub bo’ladi. Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlashning asosiy
tushunchalaridan biri bo’lgan vorislik xususiyatiga aoslanib, “odamlar” deb
ataluvchi va unga bo’ysunuvchi “odam” sinfiga taalluqli barcha ob’ektlarga
tegishli bo’lgan xarakteristikalarga ega bo’lgan sinf aniqlanishi kerak.
Xuddi shunday “otlar” sinfiga taalluqli yosh bilan ko’payish darajasining
bog’liqlik jadvali, yosh bilan o’lim darajasining bog’liqlik jadvali, oziqlanish
normalari ba hokazo xususiyatlarga ega bo’lgan bitta ob’ekt aniqlanishi kerak.
Bunga bo ’ ysunuvchi “ ot ” ob ’ ekti esa “ jins ”, “ yosh ”,” og ’ irlik ” kabi
xarakteristikalarga ega bo ’ ladi . O ’ xshash usul bilan “ bug ’ doy ”, ” suli ” kabi
27

sinflariga tegishli “ hosildorlik ”, “ ekish normalari ” va boshqa xarakteristikalarga
ega bo ’ lgan bittadan ob ’ ektlar yaratiladi . Bundan tashqari “ er ” sinfiga tegishli
ob ’ ekt va unga bo ’ ysunuvchi “ er uchaskasi ” sinfiga kiruvchi “ hosildorlik ”, “ yuza ”,
“ foydalanish usuli ” xarakteristikalariga ega bo ’ lgan bir nechta ob ’ ektlar yaratilishi
kerak . Ushbu yaratilgan ob ’ ektlarni bir tizimga birlashtirishuchun “ xo ’ jalik ” deb
nomlangan yangi ob ’ ektlar sinfi yaratiladi . “ Xo ’ jalik ” ob ’ ektiga “ odamlar ”,
“ otlar ”, “ sigirlar ”, “ bug ’ doy ”, “ suli ”, “ er ” va boshqa sinflarning ob ’ ektlari
bo ’ ysunadi . Bu sinflarning har bittasiga “ migdor ” xarakteristikasi qo ’ shilsa , ular
bitta dexqon xo ’ jaligidagi yashovchilar , uy hayvonlari umumiy soni , er va
zahiralar miqdorini aks ettira oladi . Ammo “ xo ’ jalik ” sinfini ham undan yuqori
“ qishloq ” sinfiga bo ’ ysundirish mumkin . Bunday usulda qurilgan konstriksiyani
ishlatish uchun protseduralardan foydalaniladi . Protsedura deganda ma ’ lum sinf
ob ’ ektlarining yaratish , yo ’ qotish yoki xarakteristikalarini o ’ zgartirish qoidalari
to ’ plamini tushunish kerak . Protseduralarning har biri ( qism dasturlar ) o ’ z
nomlariga ga ega bo ’ ladi . Misol sifatida “ Individning ulg ’ ayishi va o ’ limi ”
protsedurasini ko ’ rib o ’ tamiz . Ushbu protsedura “ odam ” sinfiga mansub ob ’ ektlar
bilan ishlaydi . Dasturning har bir qadamida protsedura ushbu sinf barcha
ob ’ ektlarini ketma - ket ko ’ rib chiqib , ularning “ yosh ” xarakteristikasi qiymatini
bittaga oshirib boradi . So ’ ngra yuqori turgan “ odamlar ” ob ’ ektining “ yosh bilan
o ’ lim darajasining bog ’ liqlik jadvali ” xarakteristikasiga ( bu jadvalda satrlar
bo ’ yicha yil hisobidagi yoshlar , ustunlar bo ’ yicha o ’ nli kasr ko ’ rinishidagi mos
yoshdagi o ’ lim ehtimoli joylashtiriladi ) murojaat etib , tanlangan individning
yoshiga mos keluvchi o ’ lim ehtimoli miqdorini o ’ qiydi . Keyingi qadam tasodifiy
sonlar generatori yordamida olingan 0 dan 1 gacha bo ’ lgan diapazondagi sonni 0
dan o ’ lim ehtimoli ko ’ rsatkichigacha bo ’ lan oraliqqa tushish - tushmasligi
tekshiriladi . Agar tasodifiy son ushbu oraliqqa tegishli bo ’ lsa , protsedura
tekshirilayotgan ob ’ ektni yo ’ qotib , “ odamlar ” sinfi ob ’ ektining “ miqdor ”
xarakteristikasi qiymati bittaga kamaytiriladi . Aks holda esa protsedura keyingi
ob ’ ektni tekshirishga o ’ tadi . Xuddi shu tarzda “ turmush qurish ” protsedurasi ham
faoliyat ko ’ rsatadi . Uning uchun “ odamlar ” sinfida “ berilgan yoshda turmush
28

qurish ehtimoli ” xarakteristikasi tayyorlangan bo ’ lishi kerak . Ushbu protsedura
o ’ z ishini “ ulg ’ ayish va o ’ lim ” protsedurasi ishini tugatgandan keyin boshlaydi .
Bunda “ odam ” sinfiga taalluqli barcha ob ’ ektlarning “ oilaviy ahvol ”
xarakteristikasi tekshiriladi . Agar individ oilali bo ’ lsa , keyingi ob ’ ektga o ’ tiladi .
Aks holda “ berilgan yoshda turmush qurish ehtimoli ” xarakteristikasiga murojaat
etiladi va tasodifiy miqdorga asoslanib , individning turmush qurish yoki qurmaslik
fakti aniqlanadi . Turmush qurish holatida qarama - qarshi jinsli yangi ob ’ ekt
yaratiladi . Xaqiqatda ushbu protsedura modellashtiriluvchi urug ’ ning turmush
qurish an ’ analarini aks ettirish uchun ancha murakkab tuzilishga ega bo ’ lishi
kerak , ya ’ ni , tekhiriluvchi holatda kelin kuyov uyiga kelishi yoki aksinchligi fakti .
Bu masala stoxastik ( hodisaning ro ’ y berish ehtimoliga bog ’ liq tasodifiy usulda )
yoki deyterministli ( urug ’ urf - odatlari bo ’ yicha , masalan kuyov faqat kelinning
aka - ukasi bo ’ lmagan holdagina kelin uyida yashaydi ) usullar bilan hal etilishi
mumkin . Yuqorida tasvirlanga protseduralar soni dexqon xo ’ jaligi hayotining bizni
qiziqtiruvchi barcha jabhalarini aks ettirishga imkon beruvchi miqdorda bo ’ lishi
liozim . Bularga har bir oilada tug ’ iladigan avlodlar soni , xo ’ jalikning bo ’ linishi ,
erning yillik qayta ishlanishi , hosil yig ’ im - terimi , soliqlar kabilar kiradi . Shulardan
don ekinlaridan birining hosildorligini aniqlash protsedurasini ko ’ rib o ’ tamiz .
Bizning mahsulotimiz bug ’ doy deb hisoblaymiz . Ushbu mahsulot urug ’ lik normasi
va o ’ rtacha hosildorlik xarakteristikalariga ega . Don ekiladigan er uchastkasi
unumdorlik xarakteristikasiga ega . Unumdorlik xarakteristikasi bir necha qiymatga
ega bo ’ lishi mumkin : unumsiz , o ’ rtacha unumdorlikka ega va unumdor . Shuning
uchun hosildorlik donning ekilgan joyi xarakteristikasiga qarab , turli uchta
qiymatga ega bo ’ ladi . Shuningdek protsedurada iqlim faktorini ham hisobga olmoq
zarur bo ’ ladi . Yilning unumdor yoki aksincha bo ’ lishini bir necha diskret sonlar
( yomon yil , o ’ rtacha yil va yaxshi yil ) ni teng taqsimlangan tasodifiy miqdor
yordamida tanlash orqali modellashtirish mumkin . Bundan tashqari yilning iqlim
sharoitini normal (Gauss) qonun yordamida aniqlanadigan tasodifiy son yordamida
modellashtirish mumkin. Barcha kerakli protseduralar ishlab chiqilgach, asossiy
boshqaruvchi dastur (dasturiy modul) yoziladi. Uning vazifasi barcha protseduralar
29

bajarilish tartibini belgilab, ulardan olingan xarakteristikalarning kerakli
qiymatlarini saqlab qolishdan iboratdir. Ushbu dastur barcha ob’ektlar va
protseduralar majmuasi bilan birgalikda dexqon natural xo’jaligining kompyuter
modelidan iborat bo’ladi.

30

XULOSA
Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan rеspublikamizda turli xil aloqa va
tеlеkommunikatsiya korxonalarining tashkil topishi va samarali faoliyat olib
borishi uchun huquqiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy sharoitlar to‘la yaratilib, davlat
tomonidan bu sohaning shakllanishiga, rivojlanishiga mustaqillikning birinchi
kunlaridan boshlab katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, jamiyat, aholi o‘rtasida aloqa va
tеlеkommunikatsiya xizmatlariga ijobiy fikr shakllantirish va rivojlantirishning
amaliy asoslari yaratilgan.
Rеspublikamizda aloqa va tеlеkommunikatsiya tizimlarining tashkil topishi
va rivojlanishi o‘ziga xos ahamiyatlarga ega.
Jumladan:
- jamiyatda axborot almashuvini zamonaviy vosita va usullar bilan amalga
oshirish;
- turli hududlarda joylashgan foydalanuvchilarga xoxlagan vaqtida xoxlagan
joy bilan aloqa qilish imkoniyatini b е rish;
- yangi aloqa va t е l е kommunikatsiya korxonalarini ishga tushirish va
eskilarni rivojlantirish orqali yangi ish joylarini yaratish;
- aloqa va t е l е kommunikatsiya kompaniyalari o‘rtasida raqobat muhitini
yuzaga k е ltirish va xizmat ko‘rsatish turlarini ko‘paytirish va sifatini oshirish.
Turli xildagi aloqa va t е l е kommunikatsiya korxonalarining jamiyatni
axborotlashtirishda tutgan o‘rni korxonalarni faoliyatining tahlili asosida amaliy
isbotlandi.
Bizning fikrimizcha r е spublikamizda aloqa va t е l е kommunikatsiya korxona
va tizimlarini rivojlantirishning quyidagi t е nd е ntsiyasiga amal qilish maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
31

1. Aloqa va t е l е kommunikatsiya tizimlarida aloqa op е ratorlar faoliyatining
r е ntab е lligini va abon е ntlarga zamonaviy xizmat ko‘rsatish ta’minlovchi t е xnik
vositalar va t е xnologiyalarni tadbiq etish lozim.
2. Tarmoqlarda normativ hujjatlarga va qoidalarga mos k е luvchi t е xnik
ekspluatatsiyani tashkil qilish.
3. Aloqa va t е l е kommunikatsiya tarmoqlari boshqarishning ilg‘or vosita va
usullaridan foydalanish;
4. Aloqa kanallari va tarmoq traktlarining normallashgan ulanishlarini
hamda nom е nklaturasini ta’minlash.
5. Aloqaning boshqa tarmoqlari va xizmatlari (t е l е fon, t е l е graf tarmoqlari,
ma’lumotlarni uzatuvchi tarmoqlar, int е ll е ktual tarmoqlar, Internet, el е ktron
pochta va h.k.) bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish.
Shunday qilib O‘zb е kiston R е spublikasida aloqa va t е l е kommunikatsiya
korxonalarining faoliyatini o‘rganib, ularni rivojlantirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni b е lgilash, mamlakatimizda rivojlangan mamlakatlar singari zamonaviy
aloqa tizimlarini yaratishda ta’minlaydi.
32

ADABIYOTLAR
1. Симонович С . и др . Специальная информатика. Учебное пособие. М.
“АСТ-ПРЕСС”, 1998г.
2. Сеннов А. Access 2003. Практическая разработка баз данных. Учебнqй
курс. М. “ПИТЕР”, 2005г.
3. www . ziyonet . uz
4. Каримов И.А. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларини чуқурлаштириш
йўлида”. Ўзбекистон, 1995 йил.
5. Каримов И.А. “Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос
йўли”. Ўзбекистон, 1999 йил.
6. «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тў ғ рисида» ги
Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Тошкент шаҳри, 2003 йил.
7. « Ҳ удудий ахборотлаш марказларида, бош ахборотлаш марказларида
ахборотни муҳофаза этиш ҳамда ахборот бут сақланиши учун мансабдор
шахслар жавобгарлиги қоидалари». Ўзбекистон Республикаси Марказий
банки, № 10, 1996 йил.
8. «Э Ҳ М ва ма ъ лумотлар базаси учун дастурларни ҳуқуқий муҳофазалаш
ҳақида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қ онуни. Тошкент шаҳри, 1994 йил.
9. Internet manbalar:
https://tami.uz
https://staff.tiiame.uz
https://arxiv.uz
33 2

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish

Sotib olish