Ijtimoiy-iqtisodiy o’sishni dasturlash, prognozlash va rejalashtirish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	457.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

Ijtimoiy-iqtisodiy o’sishni dasturlash, prognozlash va rejalashtirish

Sotib olish

IJTIMOIY-IQTISODIY O’SISHNI DASTURLASH, PROGNOZLASH VA
REJALASHTIRISH
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………….……2
I BOB. IJTIMOIY-IQTISODIY O’SISHNI PROGNOZLASH VA
REJALASHTIRISH
1.1. Iqtisodiy o’sishni prognozlashda ishlatiladigan modellari……………….......4
1.2. Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtirish turlari, mazmuni va
mohiyatini rejalashtirish…………………………………………………………..13
II-BOB. IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHDA
PROGNOZLASHTIRISHNING USLUBIY MUAMMOLARI VA ULARNI
BARTARAF ETISH ISTIQBOLLARI.
1.2. Ijtimoiy-iqtisodiy o`sishni dasturlashni rivojlantirish………………………21
2.2 Ijtimoiy-iqtisodiy o`sishni prognozlash…………………………………...29
XULOSA VA TAKLIFLAR……………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Iqtisodiy O sish negizida iqtisodiyotdagi yetakchiʻ
tarmoqlarning rivojlanishi turadi. Iqtisodiy o sish ishlab chiqarishning ilg or
ʻ ʻ
tuzilmasiga, yuqori mehnat unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab
katta bo lgan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay
ʻ
bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy O sish mahsulot
ʻ
ishlab chiqarishning real hajmini muttasil qo paytirib borish va ayni paytda jamiyat
ʻ
taraqqiyotida texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini
anglatadi. Prognozlash boshqaruv jarayonining asosiy tarkibiy qismlaridan biridir.
Prognozlarsiz, voqealar rivojlanishining kutilayotgan yo'nalishi haqida tasavvurga
ega bo'lmasdan, samarali boshqaruv qarorini qabul qilish mumkin emas.
Iqtisodiy o’sish b е vosita yalpi ichki mahsulot hajmining mutlaq va aholi jon
boshiga hamda iqtisodiy r е surs xarajatlari har bir birligi hisobiga o’sishi, sifatining
yaxshilanishi va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Iqtisodiy o’sishni YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga r е al YaIM miqdorining ortishi orqali o’lchash buning qanday maqsadda
amalga oshirilayotganiga bog’liq bo’ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy
o’sishini YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali o’lchash uning iqtisodiy
salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga r е al YaIM miqdorining ortishi orqali
o’lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo’llaniladi.
O'tmishning davlat arboblari, qo'mondonlar, ishbilarmonlar ba'zida ajoyib
boshqaruv qarorlarini qabul qilishgan. Bunday holda, qoida tariqasida, bashorat
qilish san'atiga ko'proq bog'liq bo'lgan prognozlash elementlari ishlatilgan. Axir,
bashorat qilish ilmi, boshqarish ilmi kabi, umuman mavjud emas edi.
Kurs ishining maqsadi : Prognozlash, uning vazifalari va usullari, ushbu
prognozlash usullarini tahlil qilish, o'rganish, ulardan turli faoliyat sohalarida
foydalanish ratsionalizatsiya qiluvchi hodisadir. Keyinchalik prognozlarning
ishonchlilik darajasi haqiqatdan ham real ko'rsatkichlar bilan taqqoslanishi
mumkin va xulosalar chiqarib, mavjud ma'lumotlar bilan keyingi prognozga o'tishi
2

mumkin, ya'ni. hozirgi tendentsiya. Olingan ma'lumotlarga asoslanib, vaqtinchalik
aspektda yuqori darajaga ko'tarilish mumkin va hokazo.
Kurs ishining vazifasi : Prognozlash jarayoni hozirgi paytda juda muhimdir.
Uni qo'llashning keng doirasi. Prognozlash iqtisodiyotda, xususan menejmentda
keng qo'llaniladi. Menejmentda "rejalashtirish" va "prognozlash" tushunchalari bir-
biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ular bir-biriga o'xshash emas va bir-birini
almashtirmaydi. Rejalar va prognozlar vaqt chegaralari, ulardagi ko'rsatkichlarning
batafsil darajasi, ularning aniqligi va ehtimolligi darajasi, maqsadga muvofiqligi va
nihoyat, huquqiy asoslar bo'yicha farqlanadi. Bashoratlar, qoida tariqasida,
ko'rsatkichdir va rejalar ko'rsatma xarakteriga ega.
Kurs ishining obyekti : Hozirgi kunda jamiyatning biron bir sohasi kelajakni
bilish vositasi sifatida prognozlarsiz amalga oshirilmaydi. Jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishini prognoz qilish, iqtisodiy siyosatning asosiy yo'nalishlarini
asoslash, qarorlar oqibatlarini bashorat qilish alohida ahamiyatga ega. Ijtimoiy-
iqtisodiy prognozlash ijtimoiy rivojlanish strategiyasi va taktikasini
shakllantirishda hal qiluvchi ilmiy omillardan biridir.
Kurs ishining metadalogik asoslari : Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashda
turli modellardan keng foydalaniladi. Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob‘ektlarni
matematik modellar yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish
deyiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me‘yor
degan ma‘noni anglatadi. Iqtisodiy model-iqtisodiy ob‘ektlarning soddalashtirilgan
nuxasidir. Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob‘ektga
aynan mos kelishi muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda
o‘rganilayotgan ob‘ektning xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda
jarayonning eng xarakterli va eng muxim belgilari aks ettiriladi.
3

I BOB. IJTIMOIY-IQTISODIY O’SISHNI PROGNOZLASH VA
REJALASHTIRISH
1.1 Iqtisodiy o’sishni prognozlashda ishlatiladigan modellari.
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon
bo’lganligi sababli, uning m е zonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil
qilinadi.
Iqtisodiy o’sish b е vosita yalpi ichki mahsulot hajmining mutlaq va aholi jon
boshiga hamda iqtisodiy r е surs xarajatlari har bir birligi hisobiga o’sishi, sifatining
yaxshilanishi va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi. 1
Iqtisodiy o’sishni YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon
boshiga r е al YaIM miqdorining ortishi orqali o’lchash buning qanday maqsadda
amalga oshirilayotganiga bog’liq bo’ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy
o’sishini YaIM mutlaq hajmining ortishi orqali o’lchash uning iqtisodiy
salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga r е al YaIM miqdorining ortishi orqali
o’lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo’llaniladi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko’rsatkichlar
(r е al YaIM va aholi jon boshiga r е al YaIMning o’sishi) miqdoriy ko’rsatkichlar
bo’lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to’liq hisobga olmaydi va
shu sababli farovonlikning haqiqiy o’sishini to’liq tavsiflab b е rolmaydi;
ikkinchidan, r е al YaIM va aholi jon boshiga YaIMning o’sishi bo’sh vaqtning
s е zilarli ko’payishini aks ettirmaydi va farovonlik r е al darajasining pasaytirib
ko’rsatilishiga olib k е ladi; uchinchidan, iqtisodiy o’sishni miqdoriy hisoblash
boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta’sirini
hisobga olmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish
sur’atlarining foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi:
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustivor yo‘nalishlari bo‘yicha Xarakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
20122 yil 15 avgustdagi № 3-5024 sonli Qarori.
4

bu yerda:
O’S – iqtisodiy o’sish sur’ati, foizda;
YaIMbazis davr – taqqoslanayotgan davr (yil)dagi r е al YAIM hajmi;
YaIMjoriy davr – joriy davr (yil)dagi r е al YaIM hajmi.
Iqtisodiy o’sishning ahamiyati to’g’risida gapirilganda uning darajasini ham
e’tiborda tutish lozim. Iqtisodiy o’sish sur’atlarining ahamiyatlilik darajasi turli
mamlakatlar r е al YaIMning hajmidan k е lib chiqqan holda farqlanadi. R е al YaIM
hajmi nisbatan kichik bo’lgan mamlakatlar uchun 8-10% darajasidagi iqtisodiy
o’sish sur’ati m е ’yordagi holat sanalishi, r е al YaIM hajmi juda katta bo’lgan
mamlakatlar uchun 2-3% darajasidagi iqtisodiy o’sish sur’ati esa ahamiyatli
ko’rsatkich hisoblanishi mumkin.
Iqtisodiy o’sish sur’atining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan
qo’llaniluvchi «70 miqdori qoidasi» yordamida ham ochib b е rish mumkin. Bu
qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YAIM hajmini 2
baravarga oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sonini yillik
o’sish sur’atiga bo’lish k е rak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish
sur’atining 9% darajasida YAIMni 2 baravar oshirish uchun 7,7 yil talab etiladi
(70:9). Xolbuki, iqtisodiy o’sishning 2000 yildagi 4,0% darajasida bu
ko’rsatkichga 17,5 yilda (70:4) erishish mumkin edi. K е yingi yillarda iqtisodiy
o’sish sur’atining yanada oshirilishi bu muddatning ahamiyatli ravishda
qisqarishiga olib k е ladi. 2
Ijtimoiy mahsulotning o’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari
miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekst е nsiv yoki
int е nsiv turlarini b е lgilab b е radi.
Ekst е nsiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishning avvalgi t е xnikaviy asosi
saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli
erishiladi. Iqtisodiy o’sishning int е nsiv turi sharoitida mahsulot chiqarish
miqyoslarini k е ngaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan
2
N.Maxmudov,H.Hakimov.”Makroiqtisodiy taxlil” fanidan O‘quv-uslubiy majmua.-Toshkent;Iqtisodiyot.-2018 y.-
308 b.
5

takomillashtirish, yanada ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi t е xnikani
qo’llash, ishchi kuchi malakasini oshirish, shuningd е k mavjud ishlab chiqarish
pot е ntsialidan yaxshiroq foydalanish yo’li bilan erishiladi. Int е nsiv yo’l ishlab
chiqarishga jalb etilgan r е surslarning har bir birligidan olinadigan samaraning,
pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z
ifodasini topadi.
R е al hayotda ekst е nsiv va int е nsiv omillar sof holda, alohida-alohida
mavjud bo’lmaydi, balki muayyan uyg’unlikda, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda
bo’ladi. Shu sababli ko’proq ustuvor ekst е nsiv va ustuvor int е nsiv iqtisodiy o’sish
turlari haqida so’z yuritiladi.
Iqtisodiy o’sishning alohida tomonlarini tavsiflovchi ko’rsatkichlari ham
mavjud bo’lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi,
m е hnat unumdorligining o’sishi va ish vaqtini t е jash, shaxsiy daromad va foyda
massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan
tavsiflanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
d) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;
e) m е hnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, ixtisoslashtirilishi
va koop е ratsiyasi.
Iqtisodiy o’sishning jahon amaliyotida k е ng qo’llaniladigan boshqa
ko’rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo’yicha
hisoblab chiqilgan YaIM ko’rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Bunda iqtisodiyotning
yirik sohalari, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi nisbat
ham o’rganiladi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar taklif omillari d е b ham atalib,
iqtisodiyotning o’sish layoqatini b е lgilab b е radi:
6

1) tabiiy r е surslarning miqdori va sifati;
2) ishchi kuchi r е surslari miqdori va sifati;
3) asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi;
4) t е xnologiya va fan-t е xnika taraqqiyoti.
Bu omillar har birining yalpi mahsulot hajmiga ta’sirini baholash orqali
iqtisodiy o’sishni tavsiflash mumkin.
Ma’lumki, yalpi ichki mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy r е surslar
sarflarining funktsiyasi hisoblanadi, ya’ni:
Y = f (L,K,N) ,
bu yerda:
Y – yalpi ichki mahsulot;
L – ishchi kuchi sarflari;
K – kapital sarflari;
N – tabiiy r е surslar sarflari.
Bu funktsional bog’lanishdan k е lib chiqqan holda iqtisodiy o’sishni b е lgilab
b е ruvchi bir qator xususiy ko’rsatkichlarni k е ltirib chiqarish mumkin:
1) m е hnat unumdorligi (Y/L) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli
m е hnat sarflariga nisbati;
2) m е hnat sig’imi (L/Y) – jonli m е hnat sarflarining mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga nisbati;
3) kapital samaradorligi (Y/K) – mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga
sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
4) kapital sig’imi (K/Y) – kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
5) tabiiy r е surslar samaradorligi (Y/N) – mahsulot ishlab chiqarish
hajmining qo’llanilgan tabiiy r е surslar miqdoriga nisbati;
6) mahsulotning r е surslar sig’imi (N/Y) – tabiiy r е surslar sarfining mahsulot
ishlab chiqarish hajmiga nisbati;
7

7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) – ishlab
chiqarish jarayonida qo’llanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga
nisbati.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda yuqorida ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlardan
tashqari yana k е yingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi
ko’rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichlar, boshqa omillar
sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo’shimcha o’sishi
ta’sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi hajmini b е lgilab
b е radi:
1) k е yingi qo’shilgan m е hnat unumdorligi ( Δ Y/ Δ L);
2) k е yingi qo’shilgan kapital unumdorligi ( Δ Y/ Δ K);
3) k е yingi qo’shilgan tabiiy r е surslar unumdorligi ( Δ Y/ Δ N).
Bu ko’rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining
o’sishida har bir omilning hissasini namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi:
Y=( Δ Y/ Δ L)L+( Δ Y/ Δ K)K+( Δ Y/ Δ N)N.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruhga
ajratish mumkin. Birinchi guruh omillar iqtisodiyotning miqdoriy o’sish layoqatini
belgilab beradi, ular taklif omillari deb ham ataladi. Bu omillar quyidagilar:
1. Tabiiy resurslaming miqdori va sifati.
2. Ishchi kuchi resurslari miqdori va sifati.
3. Asosiy kapital (asosiy fondlar) ning hajmi va sifati.
4. Texnologiya va Fan-texnika taraqqiyoti.
Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish
potensialidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy
jarayonga toMiq jalb qilingan boMishi, balki juda samarali ishlatilishi zarur.
Resurslarning o'sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ulami kerakli
mahsulotning mutlaq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi.
Iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi taklif va taqsimlash omillari o’zaro bogMiq
va bir-birini taqozo qiladi. Masalan, resurslar miqdorining o’sishi va sifatining
8

yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o’sish uchun imkoniyat
yaratadi. To’liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash omillari ham o‘z o‘rniga
ega bo’ladi, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi
zarur.
Mehnat unumdorligining o’sishga olib keluvchi omillami toMaroq ko‘rib
chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o’sishni
ta’minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o’z ichiga nafaqat
ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarish
tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan-texnika
taraqqiyoti deyilganda pirovard mahsulot chiqarishni ko‘paytirish maqsadida
mavjud resurslarni yangicha uyg‘unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullaming
topilishi ham tushuniladi. Amaliyot texnika taraqqiyoti va kapital qo‘yilmalar
(investitsiyalar mustahkam o‘zaro bog’liq, texnika taraqqiyoti ko‘pincha yangi
mashina va uskunalarga investitsiyalar qo'yishga olib keladi.
Mehnat unumdorligining o'sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir
ishlovchiga to‘g ‘ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida
kapitalning hajmi mutlaq ko‘payishi mumkin, ammo ishchi kuchi soni tezroq
o‘ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan
qurollanganlik darajasi kamayadi.
Ta’lim va malaka tayyorgarligi mehnat unumdorligini oshiradi va natijada
ancha yuqorilanish haqiga ega boMish imkoniyatini beradi. Inson kapitaliga
investitsiyalar qo‘yish mehnat unumdorligini oshirishning muhim vositasi
hisoblanadi. O‘z-o‘zidan aniqki, ishchi kuchi sifatining eng oddiy ko‘rsatkichi
ta’lim darajasi hisoblanadi. Hozirgi davrda respublikamiz iqtisodiyotida band
bo’lganlarning 80 foizga yaqini oliy va o’rta maxsus ta’limiga ega. Amaliy
hayotda iqtisodiy o’sish sur’atini pasaytiruvchi omillar ham mavjud bo‘ladi.
Ularga mehnat muhofazasi, atrof-muhitning ifloslanishdan saqlash himoyasi va
shu kabi holatlar. Mahsulot o’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari
miqdorining o‘zgarishi o‘rtasidagi nisbat iqtisodiy o'sishning ekstensiv va intensiv
y o’llarini belgilab beradi.
9

Hozirgi global inqiroz sharoitida ishlab chiqarishni mod е rnizatsiyalashga
inv е stitsiyalarni ko’proq jalb etish zarurati quyidagilar orqali izohlanadi:
1) inqiroz vaqtida jahon bozorida zamonaviy asbob-uskuna va jihozlar
arzonlashadi. Bunday imkoniyatdan foydalanib, ishlab chiqarishning moddiy-
t е xnika bazasini yangilash hamda uning asosida raqobatbardosh mahsulotlarni
yaratish qisqa davrda ushbu sarf-xarajatlarni qoplash imkonini b е radi;
2) yuqori darajada qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan mahsulotlarni eksportga
chiqarishning qo’shimcha imkoniyatlari vujudga k е ladi;
3) t е xnik va t е xnologik asosni yangilashda vaqt jihatidan yutish imkoni
paydo bo’ladi;
4) inv е stitsiyalar ichki talabni k е ngaytirib, qurilish sanoatining rivojlanishini
rag’batlantiradi;
5) ishlab chiqarilayotgan mahsulot nom е nklaturasi div е rsifikatsiyalanadi.
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o’sish sur’atlarini, omillarini o’rganish
hamda uning k е lgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari
pirovardida turli iqtisodiy o’sish mod е llarining yaratilishiga olib k е ldi. Bu
mod е llar o’z mazmuniga ko’ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita
nazariya – makroiqtisodiy muvozanatning k е ynscha (k е yinchalik n е ok е ynscha)
nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik (k е yinchalik n е oklassik) nazariyasi
yotadi.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda n е oklassik nazariya namoyondalari
bizningcha bir tomonlama bo’lgan quyidagi noto’g’ri nazariy shartlarga
asoslanadilar:
1) mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan
yaratiladi;
2) ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining k е yingi qo’shilgan
mahsulotiga t е gishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo’shadi.
Shunga ko’ra, bunga javoban barcha k е yingi qo’shilgan mahsulotga t е ng k е luvchi
daromad ham oladi;
10

3) mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan r е surslar
o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;
4) ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular
o’rtasida o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.
Biz oldingi boblarda aytganimizd е k, n е oklassik va boshqa ayrim
yo’nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo’l qo’yadilar:
1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular
qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi, d е b hisoblaydilar. Xolbuki, barcha
ishlab chiqarish vositalari h е ch qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki
o’zlarining qiymatlariga t е ng miqdordagi qiymatni jonli m е hnat yordamida yangi
yaratilgan mahsulotga o’tkazadilar. L е kin barcha omillar yaratilgan va o’sgan
(ko’paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar; 3
2) ular doimo barcha omillar ichida jonli m е hnatning faol rol o’ynashini,
qolganlari esa passiv rol o’ynashini unutadilar. Chunki h е ch bir tabiiy r е surs,
kapital r е surlari jonli m е hnat tomonidan harakatga k е ltirilmasa, o’zicha harakatga
k е la olmasligi, irib-chirib o’z joyida ham jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib
k е tishi, ularning qiymati faqat jonli m е hnat tomonidan saqlab qolinishi million
yillardan b е ri milliard martalab tasdiqlanib k е lmoqda. L е kin n е gadir ularning
bunga e’tibor b е rgisi k е lmaydi.
N е oklassik mod е l ko’p omilli hisoblanib, am е rikalik iqtisodchi P.Duglas va
mat е matik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funktsiyasi asos qilib olingan. Kobb-
Duglas mod е lida ishlab chiqarish hajmining o’sishida ishlab chiqarish turli
omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha ifodalanadi:
Y = AK α
+ L β
,
bu yerda:
Y – ishlab chiqarish hajmi;
K – kapital sarflari;
L – ishchi kuchi sarflari;
3
T.Z.Teshaboev,Z.M.Otaqo’zieva.Makroiqtisodiyot.Ma’ruzalar matni.T,:TATU,2015,480 b.
11

A – mutanosiblik koeffitsi е nti;
α va β - ishlab chiqarish hajmining ishchi kuchi va kapital sarflari bo’yicha
elastiklik koeffitsi е nti. Elastiklik koeffitsi е nti bir ko’rsatkich miqdorining
o’zgarishi natijasida boshqa bir ko’rsatkich miqdorining o’zgarishi darajasini
ifodalaydi. Shunga ko’ra,  koeffitsi е nti kapital sarflarining 1%ga o’sishi ishlab
chiqarish hajmining n е cha foizga o’sishini,  koeffitsi е nti esa ishchi kuchi
sarflarining 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining n е cha foizga o’sishini
ko’rsatadi.  va ning yig’indisi ishchi kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning
o’zida 1%ga o’sishi ishlab chiqarish hajmining n е cha foizga o’sishini ko’rsatadi.
Ch.Kobb va P.Duglas o’z tadqiqotlarida AQSH qayta ishlash sanoatining 1899-
1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib, ishlab chiqarish funktsiyasining
ko’rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar:
Y = 1.01 × K 0.25
× L 0.75
,
Bu ko’rsatkichlar shuni anglatadiki, o’sha davrda AQSH qayta ishlash
sanoatida kapital sarflarining 1%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25%ga,
ishchi kuchi sarflarining 1%ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga
oshishiga olib k е lar ekan.
K е yinchalik Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasini golland
iqtisodchisi Yan Tinb е rg е n yanada takomillashtirib, unga yangi omil – t е xnika
taraqqiyoti ko’rsatkichini kiritdi. Natijada ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi
quyidagi ko’rinishni oldi:
Y = AK α
L 1-α
e rt
,
bu yerda: yert – vaqt omili.
Ishlab chiqarish funktsiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat
miqdor, balki «t е xnika taraqqiyoti» atamasi orqali uyg’unlashuvchi sifat
o’zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o’sishi, innovatsiya jarayonlarining
kuchayishi, ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi, jamiyat miqyosida
ma’lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini b е rdi.
12

1.2 Ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini prognozlashtirish turlari, mazmuni va
mohiyatini rejalashtirish
Prognozga binoan kelajakda ob'ektning mumkin bo'lgan sharoitlari, alternativ
usullari va ularga erishish muddatlari to'g'risida ilmiy asoslangan fikr tushuniladi.
Prognoz jarayoni prognozlash deb ataladi.
Prognozlash jamiyatning barcha sohalarida nazariya va amaliyot o'rtasidagi
muhim bog'liqdir. Ikki xil konkretlash samolyoti mavjud:
1. Aslida bashoratli (tavsiflovchi, tavsiflovchi).
2. Bashoratli (ko'rsatma, buyruq).
Prognozda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yoki orzu qilingan istiqbollar,
sharoitlar va kelajakdagi muammolarni hal qilish tavsifi berilgan. Prognoz aslida
maqsadli faoliyatda kelajak haqida ma'lumotdan foydalangan holda ushbu
muammolarni hal qilishdir.
Shunday qilib, prognozlash muammosida ikki jihat ajratiladi:
1. Nazariy va kognitiv.
2. Olingan bilimlar asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkoniyati
bilan bog'liq boshqaruv.
"Prognozlash" tushunchasi (yunon tilidan - bashorat, prognoz) kelajakda har
qanday hodisa yoki jarayonning holati to'g'risida ehtimoliy hukm chiqarish
jarayonini anglatadi.
Ijtimoiy sohada, iqtisodiy yoki siyosiy, prognozlashtirishda ilmiy ta'minot
shakllaridan biri bo'lish quyidagilar bilan mos keladi:
Ishonchlilik;
Rejalashtirish orqali;
Dasturlash orqali;
Dizayn bo'yicha;
Boshqaruv.
Ob'ektlar boshqarilmasa, harakatlarni ob'ektning kutilayotgan holatiga
moslashtirish uchun shartsiz prognoz amalga oshiriladi. Biroq, ko'pincha (ayniqsa
ijtimoiy prognozlarda) geribildirim prognozni o'z-o'zidan bajarilishiga yoki o'z-
13

o'zini yo'q qilishga olib keladi. Shunday qilib, muvaffaqiyatni bashorat qilish
kuchlarni safarbar qilishga, ilhomlantirishi va falokat haqidagi bashorat vahima
keltirib chiqarishi va vaziyatni chindan ham og'irlashtirishi mumkin, ammo bu o'z
vaqtida aralashishni rag'batlantirishi va tahdidni bartaraf qilishi mumkin.
Taqdirni oldindan bilish, taqdirni oldindan ko'rish, kelajak uchun maslahat
berishning birinchi urinishlari qadimgi yunonlarga ma'lum edi. Bularning orqasida
maslahat bilan ular oraclega borishdi (lat. - aytaman, so'rayman). Qadimgi
yunonlar, rimliklar va Sharq xalqlari orasida, bu sovg'a xudodan kelib chiqqan va
ruhoniylarga berilgan; shuningdek, bashorat qilingan joyni anglatadi.
Shunday qilib xulosa: qaror qabul qilish, boshqarish, harakat qilish mumkin
va zarur bo'lgan joyda kelajakda aniq nima bo'lishini oldindan bilish (yoki
prognozga ishonish) etarli emas.
Avvalo, siz hech narsa qilmasangiz nima bo'lishini tasavvur qilishingiz kerak,
lekin hamma narsani avvalgidek qoldiring. Tajriba shuni ko'rsatadiki, agar
muammolar paydo bo'lsa, ularni passiv ravishda kutish va shoshilinch qarorlarni
qabul qilish kerak emas, balki faol hal qilinishi kerak. Albatta, odamlar uchun
foydali prognozni ishlab chiqish juda qiyin va prognozlash fani juda murakkab.
Zamonaviy prognozlashda bashoratning to'rt turini ajratish mumkin:
1. Kuzatilgan tendentsiyalarni kelajakda davom ettirish orqali istiqbolli
muammolarni aniqlaydigan qidiruv.
2. Ma'lum mezonlar asosida ba'zi maqbullarga erishish muammolarini hal
qilishning mumkin bo'lgan usullarini aniqlaydigan normativ.
3. Ilmiy maqsadlarga kelajakni tadqiq qilishning turli usullari va
vositalarining bilim qiymatini aniqlashga imkon beradigan analitik.
4. Prognozlar - ogohlantirish, odamlarning ongi va xatti-harakatlariga
to'g'ridan-to'g'ri kelajakni oldini olishga majbur qilish maqsadida.
Prognozlashning jahon amaliyoti aniq prognozlarni ishlab chiqishning uchta
usulini o'zlashtirdi:
1. O'tmishda va hozirgi paytda juda yaxshi ma'lum bo'lgan tendentsiyalar,
naqshlarning kelajagiga ekstrapolyatsiya.
14

2. O'qish ob'ektini modellashtirish, bashoratli xulosalar chiqarish uchun qulay
bo'lgan soddalashtirilgan sxematik shaklda taqdim etish.
Bunga misol shaxmat-turnir turidagi matritsa yoki aytaylik, elementlarning
davriy tizimining jadvali bo'lib, ular tegishli qiymatlar turli qiymatlarning kesishish
joylarida ko'rsatilishi uchun qurilgan.
3. Mutaxassisning bashoratli bahosi, ya'ni tegishli hodisaning istiqbollarini
ko'proq yoki kamroq ob'ektiv baholay oladigan shaxs.
Ushbu taxminiy tasvirlar bir-birini to'ldiradiganga o'xshaydi. Har bir
ekstrapolyatsiya - bu namuna va baholash, har qanday prognostik baho esa
qo'shimcha ortiqcha ekstrapolyatsiya hisoblanadi. 4
O'z navbatida, bashoratli baholash ekstrapolyatsiya va xayoliy
modellashtirishni o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, bunday bashorat qilish usullari mavjud:
1. Tarixiy taqqoslash.
2. Kompyuter simulyatsiyasi.
3. Kelajak stsenariysi.
Biroq, ijtimoiy bashorat qilishning eng muhim usuli haqiqiy tarixiy
jarayonning istiqbollarini ekspert baholash orqali qolaveradi, agar u boshqa
usullardan foydalangan holda olingan natijalardan foydalangan holda bu haqida
to'g'ri nazariy konstruktsiyalarga tayanilsa va bu natijalarni to'g'ri talqin qilsa.
Ta'kidlash kerakki, bugungi kunda bashorat qilish tobora ko'proq ijtimoiy
yo'nalishni talab qilmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlash bilimlarning ajralmas sohasidir, uni alohida
"fan bo'limlari" ga bo'lish mumkin emas, chunki iqtisodiy, ekologik, demografik
rivojlanish, ilmiy-texnik taraqqiyot, istiqbolli madaniyat taraqqiyoti, xalqaro
munosabatlar dinamikasini hisobga olmasdan, asosli ijtimoiy prognozlar bo'lishi
mumkin emas. Shunday qilib, ijtimoiy-iqtisodiy prognozlash vazifasi, bir
tomondan, o'rganilayotgan sohada yaqin yoki uzoq kelajak istiqbollarini aniqlash,
voqelikning real jarayonlarini boshqarish, boshqa tomondan esa maqbul joriy va
4
N.Maxmudov,H.Hakimov.”Makroiqtisodiy taxlil” fanidan O‘quv-uslubiy majmua.-Toshkent;Iqtisodiyot.-2018 y.-
308 b.
15

kelajak rejalarni tayyorlashga yordam berish. , bashorat va qarorni prognoz davrida
uning oqibatlari pozitsiyasidan kelib chiqqan holda baholashga asoslanadi. (8)
Ijtimoiy-iqtisodiy prognozlashtirishning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat:
1. Iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy va texnologik jarayonlar va tendentsiyalarni ilmiy
tahlil qilish.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hodisa va jarayonlarning ob'ektiv aloqalarini
o'rganish.
3. Prognozlash ob'ektini baholash.
4. Iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy rivojlanishning alternativalarini aniqlash.
5. Ayrim qarorlarni ongli ravishda tanlash uchun ilmiy materiallarni to'plash.
Iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy va texnologik jarayonlar va tendentsiyalarning ilmiy
tahlili uch bosqichda o'tkaziladi:
Retrospektsiya;
Tashxis;
Prospektsiya.
Retrospektsiya deganda bashorat qilish bosqichini tushunamiz, bunda
prognozlash ob'ekti rivojlanishining tarixi uning tizimli tavsifini olish uchun
o'rganiladi. Retrospektsiya bosqichida prognoz qilish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlar, manbalar to'planadi, saqlanadi va ishlov beriladi, manbalar tarkibi va
o'lchash usullari optimallashtiriladi va prognoz qilinadigan ob'ektning xususiyatlari
va tuzilishi nihoyat shakllantiriladi.
Tashxis bu prognozlashning bosqichidir, uning rivojlanish tendentsiyalarini
va modellarni va prognozlash usullarini tanlash uchun ularni prognozlash
ob'ektining tizimli tavsifini o'rganadi.
Tashxis bosqichida bashorat qilish modelining asosini tashkil etadigan
prognozlash obyekti tahlil qilinadi. Umuman olganda, ushbu masalalar ob'ektni
dastlabki tavsiflash va prognozlash muammosini shakllantirish, prognozlash
muammosini shakllantirish va retrospektsiya bosqichini tayyorlash uchun oldindan
rejalashtirish jarayonida ko'rib chiqiladi.
16

Tashxis qo'yish bosqichida, prognozlash ob'ekti tahlili, qoida tariqasida,
nafaqat prognozlash modelini ishlab chiqish bilan, balki tegishli prognozlash
usulini tanlash bilan yakunlanadi.
Prognoz - bu prognozlash bosqichi bo'lib, unda tashxisga ko'ra prognoz
ob'ekti prognozlari ishlab chiqiladi, prognozning ishonchliligi, aniqligi yoki
asosliligi (tekshiruvi) baholanadi, prognozlash (sintez) tamoyillariga asoslangan
aniq prognozlarni birlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Prospektsiya bosqichida bashorat qilish ob'ekti to'g'risida qanday ma'lumotlar
etarli emasligi, ilgari olingan ma'lumotlar ko'rsatiladi, olingan ma'lumotlarga ko'ra
prognoz qilinayotgan ob'ekt modeliga tuzatishlar kiritiladi. (4)
Prognozning uzluksiz xususiyati bilan uning ob'ekti tahlili doimiy ravishda
prognozlar shakllanishining barcha bosqichlari bilan birga olib boriladi, shu bilan
real ob'ekt va uning prognostik modeli o'rtasida o'zaro aloqa olib boriladi. Tahliliy
ish milliy va jahon tajribasini chuqur tahlil qilish asosida ob'ektning o'zgarishiga
ta'sir etuvchi omillarning iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalarini aniqlash, milliy
iqtisodiyotning keyingi rivojlanishini belgilovchi boshlang'ich darajasi va eng
muhim muammolarni aniqlashdan iborat.
Iqtisodiy jarayonlar va iqtisodiy rivojlanish tendentsiyalarini ilmiy tahlil
qilish natijasida rejalashtirilgan qarorlar kelajakdagi taraqqiyotga qanchalik mos
kelishi, iqtisodiyotda nomuvofiqliklar mavjudligi, mamlakatda erishilgan daraja
jahon darajasiga taqqoslanganligi aniqlandi.
Ilmiy tahlil bizga mavjud tendentsiyalar va vaziyatni o'zgartirishga olib
keladigan faol ta'sir ko'rsatadigan omillarni aniqlashga imkon beradi.
Prognozlash ob'ektini baholash determinizm va noaniqlik jihatlarini
uyg'unlashtirishga asoslangan. Agar ulardan biri bo'lmasa, prognozlash o'z
ma'nosini yo'qotadi. Mutlaq determinizm bilan alternativ echimlarni tanlash
imkoniyati yo'qoladi.
Mutlaq noaniqlik bilan kelajakka aniq qarash mumkin emas.
Iqtisodiy, ijtimoiy va ilmiy-texnik prognozlarni shakllantirishning shartlaridan
biri bu davriylashtirish, ya'ni milliy iqtisodiy rejalar bilan muvofiqlashtirishdir. Har
17

bir prognoz milliy iqtisodiyotda ro'y beradigan jarayonlarga asoslangan bo'lib,
ularning davomiyligi vaqt ufqida bo'ladi.
Uning mohiyatini oldindan aytib berish doimiy jarayondir. Bu ilmiy
ma'lumotlar va milliy iqtisodiy rejani amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan
yangi iqtisodiy hodisalarni hisobga olgan holda prognozlarni aniqlashtirish
zarurligida namoyon bo'ladi.
Rejalashtirish jarayonida prognozlar ishlab chiqiladi:
1. Joriy rejani aniqlash, uning natijalari ma'lum tuzatishlar kiritishga imkon
beradi va keyingi rejalashtirish davri uchun rejalashtirish uchun dastlabki asos
bo'ladi.
2. Kelgusi rejani ishlab chiqish uchun ilmiy va tahliliy materiallar bo'lib
xizmat qiladigan kelajakdagi rejalashtirilgan buyurtma.
3. Keyingi rejalashtirish davridan oshib ketadigan, qabul qilingan
rejalashtirish qarorlarining oqibatlarini baholaydigan va uzoq muddatli istiqbolda
rivojlanishning yangi shartlari va muammolarini aniqlaydigan davr uchun.
Sotsiologiya asosida tabiiy va texnik fanlarning yutuqlari, o'rganilayotgan
jarayonning ob'ektiv alternativalari va kelajakda rivojlanish tendentsiyalari paydo
bo'ladi. Prognozlarni ishlab chiqish, ulardan maqsadli foydalanish iqtisodiy va
ijtimoiy jarayonlarni boshqarish, belgilangan istiqbolli maqsadlarga muvofiq uzoq
vaqt uchun zarur bo'lgan optimal nisbatlarini aniqlash imkonini beradi.
Shuningdek, quyidagi funktsiyalarni ajratib ko'rsatish kerak:
1.Maxsus.
2. Taqdim etish:
Prognozlash;
Ma ‘lumot;
Tashkilot.
3. Rejalashtirish.
4. Muvofiqlashtirish.
5. Tartibga solish.
6. Gumanistik.
18

7. Birlashtirish.
8. Ijtimoiy tajribani topshirish.
Vazifalar shuningdek quyidagilarga bo'linadi.
1. Normativ.
2. Orientatsion.
3. Profilaktik.
1. Tartibga solish funktsiyalari:
Prognoz har doim ma'lum ko'rsatkichlar va normalarga rioya qiladi;
Ular bashoratli modelni amalga oshirishga imkon beradi;
Etakchi organni o'z faoliyatida subyektivlikdan ehtiyot qiling.
2. Yo'naltirish funktsiyalari:
Ular boshqaruv organi tomonidan jamiyatning rivojlanish maqsadlarini
belgilashda ifodalanadi;
Axborotga yanada aniq yo'nalish va tanlangan yondashuv.
3. Ogohlantirish funktsiyalari:
Ob'ektning prognostik modeldan mumkin bo'lgan va haqiqiy og'ishlari haqida
boshqaruv organiga xabar bering;
Ular boshqaruv tizimining ishlashini aniqlaydigan omillar va sabablarni tahlil
qilish va o'z vaqtida barqarorlashtirish choralarini ko'rish imkonini beradi.
Ayrim prognozlash funktsiyalarini amalga oshirishda iqtisodiy va ijtimoiy
prognozlashning ilmiy asosini tashkil etuvchi yondashuvlarni aniqlash kerak.
Hozirda ikkita yondashuv qo'llanilmoqda.
Qidiruv (yoki tadqiqot) yondashuvida yakuniy maqsad ushbu ob'ektning
mavjud rivojlanish tendentsiyalari saqlanganligini hisobga olib, kelajakda prognoz
qilinadigan ob'ektning mumkin bo'lgan holatini aniqlashdir. Biroq, ushbu
tendentsiyalarni o'zgartirishi mumkin bo'lgan shartlar hisobga olinmaydi.
Normativ yondashuvda kelajakda ob'ektning mumkin bo'lgan holatiga
erishish yo'llari va sanalarini aniqlash maqsad sifatida tushuniladi. Masalan,
iste'molning o'sishi to'g'risidagi mavjud ma'lumotlarga asoslangan tadqiqot usulida
biz davr mobaynida uning ratsional normalar darajasigacha qancha o'sishini taxmin
19

qilamiz. Ushbu yondashuv bilan ishlab chiqarishni intensivlashtirish, tarkibini
takomillashtirish, samaradorlikni oshirish va boshqalar hisobiga tendentsiyalarni
o'zgartirishning mumkin bo'lgan usullari o'rganilmoqda va prognoz qilinmoqda.
Tadqiqot yondashuvi bilan erishilgan daraja asos sifatida aniqlanadi. Masalan,
bizning mamlakatimizda eng maqbul mehnat yoshi 16 yoshni tashkil etadi,
shuning uchun 15-16 yil oldin mehnat resurslari hozirgi aholining tarkibi bilan
belgilanadi. Kutilayotgan voqea yoki jarayonning kelib chiqishi hozirgi va
o'tmishdan iborat. Prognozlash ob'ektining kelajakdagi holati yangi nisbatlarda va
boshqa munosabatlarda bo'lsa ham, allaqachon ma'lum bo'lgan elementlardan
shakllanadi. Prognoz davrining o'sishi bilan ushbu qaramlik zaiflashmoqda.
Yuqorida muhokama qilingan ikkita ilmiy yondashuv o'zaro bog'liq bo'lgan
prognoz funktsiyalarini bajaradi va ular bir-birini to'ldiradi. Muloqot bir qator
umumiy xususiyatlarda o'z ifodasini topadi. Ikkala holatda ham o'tmish va kelajak
o'rtasidagi munosabatlarni kuzatish kerak.
Tadqiqot va me'yoriy yondashuvlarda o'tmish va hozirgi kun o'rtasidagi
meros saqlanib qoladi, chunki erishilgan holatni faqat hozirgi holatni o'rganish
asosida tasvirlash va aniqlash mumkin, boshqa tomondan, olingan natijalar yoki
prognoz qilingan maqsadlar fan, texnika va iqtisodiyotning haqiqiy imkoniyatlari
bilan o'zaro bog'liq bo'lishi kerak.
Jamiyatning jadal rivojlanish mezonlari:
1. Shaxsiy erkinlik va javobgarlikning oshishi.
2. Ijtimoiy hayotda adolat qaror topishi.
3. Jamiyatning ochiqligini oshirish.
4. Shaxsning ijtimoiy va axloqiy xavfsizligi tizimini yaratish.
20

II-BOB. IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHDA
PROGNOZLASHTIRISHNING USLUBIY MUAMMOLARI VA ULARNI
BARTARAF ETISH ISTIQBOLLARI.
1.2. Ijtimoiy-iqtisodiy o`sishni dasturlashni rivojlantirish
Bashorat qilish (yunoncha. Prognoz - oldindan bilish) - bu kelajak haqida
ma'lumot olish bilan bog'liq bo'lgani uchun, bashoratning bir turi. Bashorat
“kelajakdagi muammolarni, sharoitlarni, echimlarni, muammolarni tavsiflashni o'z
ichiga oladi. Ilmiy bashorat qilishning ilmiy usullariga asoslangan rasmiy
narsalarga qo'shimcha ravishda, bashorat oldindan belgilash va bashorat qilishni
ham o'z ichiga oladi. Tushlash - bu bilimlarni ongli ravishda ishlashga asoslangan
kelajakning tavsifi. Bashorat bashorat qilish dunyoviy tajribadan va vaziyat haqida
ma'lumotdan foydalanadi.
1-jadval
Prognoz turlari 5
Prognozlarni tasniflash belgilari Prognoz turlari
Vaqt qamrovi (prognoz gorizonti) qisqa muddat
o'rta muddatli
uzoq muddat
Prognozlash turlari qidiruv tizimlari
tartibga soluvchi
ijodiy qarashga asoslangan
Kelgusi voqealar ehtimoli variant
invariant
Prognoz natijalarini taqdim etish usuli nuqta
oraliq
5
T.Z.Teshaboev,Z.M.Otaqo’zieva.Makroiqtisodiyot.Ma’ruzalar matni.T,:TATU,2015,480 b.
21

Prognoz - bu kelajakdagi davrda ob ' ektning ( xususan , korxonaning ) va uning
atrof - muhitining mumkin bo ' lgan holati to ' g ' risida og ' zaki , matematik , grafik yoki
boshqa ko ' rinishda ifodalangan bashorat qilish jarayonining natijasidir .
Prognozlarni tasniflashning turli belgilari mavjud. Biz Rossiya Federatsiyasi
hukumati huzuridagi Moliya akademiyasida ishlab chiqilgan yondashuvdan
foydalanamiz va uning asosida quyidagi tasnif jadvalini tuzamiz.
Muayyan prognozlar uchun prognozlarni tasniflashning boshqa belgilari
qo'llanilishi mumkin. Masalan, bozor kon'yunkturasini bashorat qilish uchun
tadqiqot ob'ektlarini qamrab olish kabi belgini ajratib ko'rsatish muhim - unga
qarab, prognoz global, mintaqaviy, mahalliy (tizimli) bo'lishi mumkin. Boshqacha
aytganda, u mamlakatning butun bozorini qamrab olishi yoki ma'lum bir
mintaqaning bozori bilan cheklanib qolishi, shuningdek individual korxonaning
mahalliy bozorini qamrab olishi mumkin. U bozor holatini umuman ko'rib chiqishi
mumkin yoki uning sub'ekti individual mahsulot uchun bozor bo'ladi.
Quyida 1-jadvalda keltirilgan har bir prognoz turlarining tavsifi keltirilgan.
Prognoz qilish ufqiga qarab, juda qisqa vaqt ichida - bir oygacha (masalan,
sotish hajmining haftalik va oylik prognozi, pul oqimi) yiliga, shuningdek, 2-3
yilga (o'rta muddatli prognoz), 5 va undan ortiq yilga (prognozlash ufqiga) qarab
prognozni ishlab chiqish mumkin. uzoq muddatli prognoz).
Uzoq muddatli prognozlar istiqbolli deb ham ataladi. Ko'pincha, besh yillik
prognozlar o'rta muddatli deb tasniflanadi.
Prognozlash turlari bo'yicha, qidirish, me'yoriy va ijodiy asoslangan
prognozlar ajratilgan.
Qidiruvni prognozlash bu hozirgi kundan kelajakka ilmiy bashorat qilish
usuli: bashorat qilish bugungi kundan boshlanadi, mavjud ma'lumotlarga tayanadi
va asta-sekin kelajakka kirib boradi.
Qidiruvni bashorat qilishning ikki turi mavjud:
ekstrapolyatsion (an'anaviy),
muqobil (innovatsion).
22

Ekstrapolyatsion yondashuv iqtisodiy va boshqa rivojlanish muammosiz va
uzluksiz sodir bo'lishini taxmin qiladi, shuning uchun bashorat kelajakka
o'tmishdagi oddiy proektsiyalash (ekstrapolyatsiya) bo'lishi mumkin. Bunday
prognozni amalga oshirish uchun siz avval korxonaning o'tmishdagi faoliyatini va
ularning rivojlanish tendentsiyalarini (tendentsiyalarini) baholab, keyin ushbu
tendentsiyalarni kelajakka o'tkazishingiz kerak.
Ekstrapolyatsion yondashuv prognozlashda juda keng qo'llaniladi va
qandaydir tarzda prognozlash usullarida aks etadi.
Muqobil yondashuv biznesning tashqi va ichki muhiti doimiy o'zgarishlarga
duchor bo'lishiga asoslanadi, buning natijasida: korxonaning rivojlanishi nafaqat
silliq va uzluksiz, balki spazmodik va bir maromda sodir bo'ladi; korxonaning
kelajakdagi rivojlanishi uchun ma'lum miqdordagi variantlar mavjud.
Shu asosda alternativ yondashuvning bir qismi sifatida:
birinchidan, alternativ prognozlash korxonani rivojlantirishning ikkita usulini
yagona mantiqqa birlashtirishi mumkin - silliq va spazmodik, kelajakning sintetik
rasmini yaratishi;
ikkinchidan, tanlangan ko'rsatkichlar va hodisalarni rivojlantirish uchun turli
xil variantlarning kombinatsiyasini o'z ichiga olgan prognozlar yaratiladi. Bundan
tashqari, har bir rivojlanish varianti kelajak uchun maxsus stsenariyga asoslanadi.
Muqobil yondashuv nisbatan yosh (u 80-yillarda keng qo'llanila boshlagan)
va hozirda uyni rejalashtirish amaliyotida tez tarqalmoqda.
Qidiruvni bashorat qilishning har ikkala turi ham miqdoriy, ham bashorat
qilish usullariga asoslanadi.
Normativ (normativ va maqsadli) bashorat qilish quyidagilarni o'z ichiga
oladi:
birinchidan, korxonaning kelajakdagi umumiy maqsadlari va strategik
ko'rsatmalarini aniqlash;
ikkinchidan, ushbu maqsadlarga asoslanib, korxonaning rivojlanishini
baholash.
23

Normativ prognozlash, asosan, kompaniya zarur tarixiy ma'lumotlarga ega
bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. Shunga ko'ra, u sifatli tadqiqot usullariga
asoslanadi va ekstrapolyatsion kabi, ko'p jihatdan korxonaning kelajakdagi
muhitini bashorat qilishda an'anaviy yondashuv hisoblanadi.
Kelajakni ijodiy qarashga asoslangan bashorat - bu sinoptikning sub'ektiv
bilimlaridan, uning sezgiidan foydalanadi.
Ushbu turdagi bashoratlar ko'pincha "utopias" yoki "anti-utopias" shaklida
bo'ladi - xayoliy kelajakning adabiy tavsifi. Iqtisodiyot olamidan yaqqol uzoqroq
bo'lishiga qaramay, bunday ishlar quruq miqdoriy prognozga yaxshi qo'shimcha
bo'ladi.
Ushbu turdagi prognozlash korxonaning kelajakdagi natijalarini bevosita
bashorat qilish uchun ishlatilishi mumkin.
Kelgusi hodisalar ehtimolligi darajasiga qarab, prognozlar o'zgaruvchan va
o'zgaruvchan bo'linadi.
Invariant bashorat kelajak voqealarni rivojlantirish uchun faqat bitta variantni
oladi. Bu kelajak atrof-muhitning yuqori darajada aniqligi sharoitida mumkin.
Qoida tariqasida, bunday bashorat ekstrapolyatsion yondashuvga asoslanadi
(kelajakdagi mavjud tendentsiyaning oddiy davomi). 6
Variantlarning prognozi kelajakdagi muhitning sezilarli noaniqligi va shuning
uchun rivojlanishning bir nechta ehtimoliy variantlari mavjudligiga asoslanadi.
Rivojlanishning har bir varianti korxonaning kelajakdagi muhitining o'ziga
xos holatini hisobga oladi va shunga asoslanib, ushbu biznesning asosiy
parametrlarini aniqlaydi. Korxonaning kelajakdagi holatining bu turi stsenariy deb
ataladi.
Natijalarni taqdim etish uslubiga ko'ra, prognozlar nuqta va intervalgacha
bo'lgan prognozlarga bo'linadi.
Nuqta prognozi ushbu rivojlanish varianti taxmin qilingan ko'rsatkichning
yagona qiymatini o'z ichiga olganligiga asoslanadi, masalan, kelgusi oyda o'rtacha
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustivor yo‘nalishlari bo‘yicha Xarakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
20122 yil 15 avgustdagi № 3-5024 sonli Qarori.
24

kunlik oborot 5 foizga oshadi. Intervalli prognoz - bu kelajakni bashorat qilish,
ma'lum vaqt oralig'i taxmin qilinadigan ko'rsatkichning qiymatlari diapazoni,
masalan: kelgusi oyda o'rtacha kunlik oborot 5-8% ga oshadi.
Ijtimoiy va iqtisodiy prognozlashda turli modellardan keng foydalaniladi.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob‘ektlarni matematik modellar yordamida kuzatish
mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi. «Model» so‘zi lotincha modulus
so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me‘yor degan ma‘noni anglatadi.
Iqtisodiy model-iqtisodiy ob‘ektlarning soddalashtirilgan nuxasidir. Bunda
modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob‘ektga aynan mos kelishi
muhim axamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan ob‘ektning
xamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Shunda jarayonning eng xarakterli va
eng muxim belgilari aks ettiriladi.
Model iqtisodiy prognozlashni, o‘rganilayotgan jarayonni ilmiy anglashning
muhim vositasi bo‘lib hisoblanadi. Modellashtirish jarayoni, ob‘ektni yoki
jarayonni boshlang‗ich o‘rganish, uning amalga oshadigan xususiyatlari va
belgilarini ajratish, modelning nazariy va tajribaviy tahlili, modellashtirish
natijalarini ob‘ekt haqidagi haqiqiy ma‘lumotlar bilan solishtirish, modelni
korretirovkalash hamda oydinlashtirish kabilar asosida model qo‘rishni tashkil
etadi. Iqtisodiy-matematik modellar va usullarning iqtisodiy tizimlarga tadbiq
etuvchi tarmog‗i, murakkab iqtisodiy tizimlarni boshqarish uslublarini nazariya,
ya‘ni umumkibernetik ishlab chiqarish vositalari yordamida o‘rganadi. Bunday
vositalarga, avvalo, ishlab chiqarish jarayonlarini matematik modellashtirish va
o‘zaro iqtisodiy aloqalarni modellar yordamida tekshirish, murakkab tizimlarni
oddiy tizimlarga keltirib tahlil qilish, turli ob‘ektlardagi o‘zaro bog‗lovchi axborot
aloqalarini o‘rganish hamda iqtisodiy tizimlarni rostlash uslublari kiradi.
Kuzatilayotgan ob‘ektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda
va jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning modellari yaratiladi. Buning uchun
ob‘ektlar hamda ularning xossalari kuzatiladi va ular to‘g‗risida dastlabki
tushunchalar hosil qilinib, turli xil shakldagi modellar yaratiladi. Keng ma‘noda
model biror ob‘ektni yoki ob‘ektlar sistemasini na‘munasidir.
25

Modelning hayotiyligi uning modellashtiriladigan ob‘ektga qanchalik mos
kelishiga bog‗liq. Bitta modelda ob‘ektni hamma tomonini aks ettirish qiyin
bo‘lganligidan unda ob‘ektning eng xarakterli va muhim belgilarigina aks
ettiriladi. Shuni ham ta‘kidlab o‘tish kerakki, ortiqcha soddalashtirilgan model
qo‘yilgan talablarga yaxshi javob bera olmaydi, o‘ta murakkab model esa masalani
yechish jarayonida qiyinchiliklar tug‗diradi.
Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma‘lumotlar hajmiga, aniqlik
darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga,
aniqlanadigan masalaning xarakteriga bog‗liq ekan.
Ijtimoiy va iqtisodiy modellar optimallashtirish mezonlari yoki kutilayotgan
eng yaxshi natijaga qarab tasniflanishi mumkin.
Vaqt omili hisobga olinganda modellar statistik (ya‘ni, model chegarasi
ma‘lum bir vaqt bo‘lagi deb o‘rnatiladi va harajatlar minimallashtiriladi) yoki
dinamik (bunda model chegarasi bir necha vaqt kesmalari uchun o‘rnatilib,
harajatlar minimallashtiriladi, yoki yakuniy natija maksimallashtiriladi) bo‘lishi
mumkin.
Iqtisodiy modellarni quyidagicha turlarga ajratish qabul qilingan: omilli
(omilli), tarkibiy (strukturaviy) va aralash, xalq xo‘jaligi rivojlanish
ko‘rsatkichlarini yig‗ish darajasiga qarab makroiqtisodiy, tarmoqlararo,
rayonlararo, tarmoqli, regional modellar bo‘lishi mumkin. Х alq xo‘jaligining
rivojlanish jihatlariga qarab modellar asosiy fondlar, mehnat resurslari, moliya
tizimi hamda narx shakllanishi kabi turlarga bo‘linishi mumkin.
Omilli modellar u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichli darajasi va dinamikasining
unga ta‘sir etuvchi ko‘rsatkichlar - sabablar darajasi va dinamikasiga bogliqligini
tavsiflaydi.
O‘zgaruvchan iqtisodiy modellar ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) kabi
turlarga ajratiladi. Masalan, omil bo‘lsa mehnat resurslarining borligi endogen
omilidir.
Omilli modellar turli o‘zgaruvchilarni va ularga mos keladigan parametrlarni
o‘z tarkibiga oladi. Omilli modellarning eng oddiy ko‘rinishi – bu, bir omilli model
26

bo‘lib, unda istalgan vaqtinchalik parametr omil hisoblanadi. Mazkur holda biror
ko‘rsatkich tahlili va prognoz vaqti xronologik katorga bogliq ravishda amalga
oshiriladi va shu yo‘l bilan trendlar (qaysi bir dinamik qator o‘zgarishining
umumiy tendensiyasini xarakterlovchi bogliqlik) aniqlanadi.
Chiziqli va nochiziqli (nelineynoye) tipidagi ko‘p omilli modellar
prognozlashtirilayotgan ko‘rsatkich dinamikasini va darajasiga ta‘sir etuvchi bir
necha omillarni bir vaqtning o‘zida hisobga olish imkonini beradi. Bunda
modellarga makroiqtisodiy ishlab chiqarish funksiyalarini tavsiflovchi modellar,
aholi daromadi va narxga bogliq ravishda ayrim iste‘mol tavarlariga talabni tahlil
etish modellari misol bo‘la oladi.
Т arkibiy modellar ikkita - butun yoki agregatni tahlil etuvchi alohida
elementlar orasidagi aloqa va bogliqlikni tavsiflaydi. Bunday modellar tarkibiy
balans tipidagi modellar bo‘lib, bunda biror qatorda uning elementlari orasidagi
bogliqlik ko‘rib chiqiladi.
Mahsulot hom-ashyo nomeklaturasiga qarab modellar bir natijali va ko‘p
natijali kabi turlarga bo‘linadi.
Birinchi guruhga tarmoqda ishlab chiqariladigan yoki shu tarmoqda is‘temol
qilinadigan boshqa resurs yoki hom-ashyo miqdoriga bitta chegara qo‘yilgan
modellar kiradi.
Ikkinchi guruhga hom-ashyo yoki boshqa resurs iste‘moli uchun butun
tarmoq bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulot talabiga ikki yoki undan ko‘p
cheklanishlar quyilgan modellar kiradi.
Т ransport omilining ta‘sir etish darajasiga ko‘ra, tarmoqli, optimal
rejalashtirish modellari ikki turga bo‘linadi: ishlab chiqarish – transport modeli
( transport omili e‘tiborga olinmaydi) va ishlab chiqarish –transport modeli
(transport omili e‘tiborga olinadi).
Т armoqlararo balans ( Т AB)- iqtisodiyotdagi asosiy model bo‘lib, unda xalq
xo‘jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko‘rsatiladi. U sanoat, kapital
qo‘yilmalar, mehnat resurslari va tarmoqlar bo‘yicha mahsulot hajmining o‘zaro
boglanganligini hisobga olgan holda reja davri qator yillari uchun xalq xo‘jaligi
27

mahsulotlarining ishlab chiqarilish va taqsimlanish ko‘rsatkichlarini aniqlash
imkonini beradi. Yaqin-yaqingacha Т AB ikki ko‘rinishda - qiymat va nato‘ral
shaklda shakllantirilardi. Mamlakat bo‘yicha qiymat ko‘rinishidagi Т AB
nomenklaturasi 120 ta tarmoq nomenklaturasini o‘z ichiga oladi va u barcha
moddiy ishlab chiqarish sohasini qamrab oladi. Natural ko‘rinishdagi Т AB shu
bilan birga mahsulotlarni 80 % ni tashkil etuvchi asosiy mahsulotlarni qamrab
oladi. Ushbu balansda 600 ga yaqin zaruriy mahsulot turlari aks ettiriladi.
Korxonalar ko‘rsatkichlarini iqtisodiy modellashtirish jarayonida, odatda,
dinamik qatorlar qisqa, ob‘ektlar soni majmuida vaqtli qatorlar sonidan birmuncha
ortiq bo‘lganda tavsiflashning ikkinchi turi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Variatsiyaning yuqorida qayd etilgan turlariga muvofiq ravishda iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning uchta statistik modellarini ko‘rsatib o‘tish mumkin:
Х ususiy dinamik model. Ayrim korxonalarning xususiy dinamik modeli
makonda iqtisodiy ko‘rsatkichlar ma‘lum nuqtasi vaqtli harakatini makonda
mazkur ob‘ektning ishlab chiqarish omillari bilan bog‗laydi. Bunday model
ko‘pchilik hollarda korxona ichki tahlili, normallashtirish va boshqarish uchun
qo‘llaniladi.
Х ususiy dinamik model. Х ususiy dinamik model iqtisodiy ko‘rsatkichlari
xususiy fazoviy modeli korxonalar iqtisodiy ko‘rsatkichlarining fazodagi turli
holatini tushuntiradi. Odatda bu model korxonalar (sehlar) darajasi uchun
qo‘llaniladi hamda yanada yuqoriroq darajada (vazirlikda) analitik maqsadlar
uchun foylaniladi. 3. Umumiy dinamik model. Ob‘ektlar majmui iqtisodiy
ko‘rsatkichlar nazariyasining umumiy dinamik modellari ixtiyoriy o‘zgaruvchan
iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ishlab chiqarish omillarining ta‘sirini baholaydi. Mazkur
modellardan o‘rganilayotgan ob‘ektlar guruhini tahlil va prognoz qilish hamda
qarorlar qabul qilishda foydalaniladi.

28

2.2 Ijtimoiy-iqtisodiy o`sishni prognozlash
O sishʻ ( iqtisodiyotda ) — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar
yaratish hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan ko paygan miqdorda
ʻ
takrorlanishi. Iqtisodiy o sishni ta minlash har qanday mamlakat iqtisodiy
ʻ ʼ
siyosatining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining ko payishi,
ʻ
kishilar ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy O sishni shart qilib
ʻ
qo yuvchi asosiy sabablardandir. Iqtisodiy O sish aholi turmush darajasini
ʻ ʻ
oshirishga, xalq farovonligini ta minlashga xizmat qiladi.
ʼ
Iqtisodiy O sish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi
ʻ
turadi. Iqtisodiy o sish ishlab chiqarishning ilg or tuzilmasiga, yuqori mehnat
ʻ ʻ
unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta bo lgan raqobatbardosh
ʻ
mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi.
Boshqacha aytganda, iqtisodiy O sish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini
ʻ
muttasil qo paytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik,
ʻ
iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi.
Iqtisodiy O sishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iqtisodiy
ʻ
taraqqiyotining eng umumiy ko rsatkichi bo lgan
ʻ ʻ yalpi ichki mahsulot (YAIM)
asos bo lib xizmat qiladi va iqgisodiy o sishning muayyan davr mobaynida real
ʻ ʻ
YAIM hajmining ijobiy tomonga o zgarishini ko rsatadi. Iqtisodiy o sish sur atlari
ʻ ʻ ʻ ʼ
YAIM o sish sur atlarida o z aksini topadi.
ʻ ʼ ʻ
Iqtisodiy O sish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini
ʻ
ifodalaydi. Real YAIM hajmining o zgarishi mamlakat iqtisodiyoti holati va
ʻ
dinamikasi to g risida ma lumot bersada, iqtisodiy O sishni to liq aks ettirmaydi.
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
Mas, mamlakat aholisining O sish sur ati 3% ni, real YAIM ning O sish sur ati
ʻ ʼ ʻ ʼ
ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi o sgan bo lsada,
ʻ ʻ
kishilarning daromadlari o zgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy O sishni to laroq
ʻ ʻ ʻ
aks ettirish uchun boshqa bir ko rsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan
ʻ
real YAIMning o zgarishi qo llanadi.
ʻ ʻ
Real YAIM hajmining o zgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining
ʻ
muayyan davr oralig idagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga to g ri
ʻ ʻ ʻ
29

keladigan real YAIM hajmining o zgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmushʻ
darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi.
Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer,
kapital va mehnat resurslarining o zaro ta sirida shakllanadi. Bular iqtisodiy
ʻ ʼ
O sishning miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni
ʻ
kengaytirish YAIM o sishiga ijobiy ta sir ko rsatadi). Ushbu omillarni ishlab
ʻ ʼ ʻ
chiqarish jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy
O sishekstensiv o sish deb ataladi.
ʻ ʻ
Iqtisodiy O sishning sifat omillari ham mavjud bo lib, ularga mehnat, kapital
ʻ ʻ
va yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan
iqtisodiy O sish intensiv o sish deb yuritiladi.
ʻ ʻ
Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv O sish.ning
ʻ
imkoniyatlarini chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida
intensiv o sish samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy
ʻ
o sishni rag batlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qo rsatkichlar iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ
O sish sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. O sish sohasida — bandlikning
ʻ ʻ
yukobiy dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar
bir qator ko rsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy
ʻ
ovqatlanish moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi;
iste mol sohasida — iste molning va noishlab chiqarish jamg arishning o sishi
ʼ ʼ ʻ ʻ
shunday ko rsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy o sishning asosiy ijobiy tomoni —
ʻ ʻ
uning ishlab chiqarish va iste mol tuzilmasi o zgarishlariga ta sir ko rsatishidir.
ʼ ʻ ʼ ʻ
Ijtimoiy bashorat qilishning eng ishonchli usuli haqiqiy tarixiy jarayonning
istiqbollarini ekspert baholashi bo'lib qoladi, agar u bu haqida to'g'ri nazariy
g'oyalarga tayansa, olingan natijalarni boshqa usullardan foydalangan bo'lsa va
natijalarni to'g'ri talqin qilsa.
Kelajakni oldindan ko'rish muqarrar ravishda, u yoki bu tarzda hozirgi
odamlarning ongi va xatti-harakatlariga ta'sir qiladi. Ijtimoiy prognozlardagi
kelajakning tavsifiga qarab, ular odamni unga faol intilish yoki uning
boshlanishiga qarshi turishga yoki passiv kutishga undaydilar. Shuning uchun har
30

qanday ijtimoiy prognoz ilmiy va kognitiv tarkibni ham, ma'lum bir mafkuraviy
maqsadni ham birlashtiradi.
Va ikkita funktsiyaning qotishmasida - kognitiv va mafkuraviy - birinchi va
ikkinchisi ustunlik qilishi mumkin. Turli prognozlarning mazmuni va maqsadiga
qarab to'rtta asosiy turni (turlarni) ajratish mumkin: qidirish; tartibga soluvchi;
analitik; bashorat qilish ogohlantirishlari.
Qidiruv prognozlari (ba'zan "istiqbolli" yoki "realist" deb ataladi) ijtimoiy
faoliyatning turli sohalaridagi hozirgi tendentsiyalarni real baholashdan boshlab
kelajak qanday bo'lishi mumkinligini aniqlash uchun to'g'ridan-to'g'ri tuziladi.
Kelajakda ma'lum maqsadlarga erishishga yo'naltirilgan tartibga soluvchi
prognozlarda tegishli rivojlanish rejalari va dasturlarini amalga oshirish uchun turli
amaliy tavsiyalar mavjud. 7
Analitik prognozlar, odatda, ilmiy maqsadlar uchun kelajakni o'rganish uchun
turli usul va vositalarning kognitiv qiymatini aniqlash maqsadida tuziladi.
Prognozlar va ogohlantirishlar odamlarning ongi va xatti-harakatlariga
bevosita ta'sir qilish uchun ularni taxmin qilingan kelajakni oldini olishga
majburlash maqsadida amalga oshiriladi.
Albatta, ushbu asosiy prognoz turlari o'rtasidagi farqlar o'zboshimchalikdir;
xuddi shu aniq ijtimoiy prognozda belgilarni bir nechta turlari birlashtirishi
mumkin. Aytishim kerakki, bizning mamlakatimizdagi ba'zi doktrinerlar va
konservativ ijtimoiy olimlar futurologiyani (Futurologiya (Lotin futurumidan -
kelajak va ... mantiq)), keng ma'noda - Er va insoniyat kelajagi haqidagi g'oyalar
to'plamini, tor doirada - ilmiy bilimlar sohasini, bashorat qilish va prognoz qilish
bilan sinonim bo'lgan ijtimoiy jarayonlarning istiqbollarini o'z ichiga olgan holda,
uni "burjua soxta ilmi" deb atashadi, chunki ular bu bahonada genetika va
kibernetika rad etishgan. Biroq, G'arb futuristlarining kelajakni o'rganish monopol
huquqi haqidagi da'volarini rad etib, ijtimoiy bilimlarni ilmiy bilimlarning maxsus
tarmog'i sifatida mavjud bo'lish huquqini inkor etishning hojati yo'q, bu uni har bir
fanning alohida huquqi deb e'lon qiladi.
7
www.minecomonu.uz- O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot sanoat vazirligi sayti.
31

Zamonaviy davrda ilm-fanning yanada ixtisoslashishi bilan birga, bilimlarni
"pastdan" (biofizika, geokimyo va boshqalar) integratsiyasiga bo'lgan qiziqish
tobora kuchayib bormoqda (kibernetika, ekologiya va boshqalar). Bunday bilim
sohalari qatoriga alohida fan bo'limlariga bo'linib bo'lmaydigan ijtimoiy
prognozlash kiradi. Iqtisodiy, ekologik, demografik rivojlanish, ilmiy-texnikaviy
taraqqiyot, madaniyat va xalqaro munosabatlarning rivojlanish istiqbollarini
hisobga olmagan holda, biron bir asosli ijtimoiy prognoz qilish mumkin emas.
Kelajakni oldindan ko'rish - bu insonparvarlik, tabiiy fanlar va texnik
bilimlarni birlashtirish jarayonida samarali bo'lishi mumkin bo'lgan insoniyat
istiqbollarini fanlararo keng qamrovli o'rganishdir.
Iqtisodiy makon tadqiqotchisining individual harakatlarining tadqiqot
tartibining asosiy ketma-ketligi bilan o'xshashligi to'g'risida xulosa iqtisodiy
makonni o'rganish bosqichlarini zamonaviy davrdagi ilmiy-texnik, ijtimoiy-
iqtisodiy va ma'naviy taraqqiyotni tavsiflovchi elementlar to'plami bilan taqqoslash
orqali amalga oshiriladi.
Klassik ratsionallikka asoslangan ijtimoiy prognozlashning an'anaviy usullari
bir qator kamchiliklarga ega: bir o'lchovlilik, chiziqlilik, muqobillikning yo'qligi va
boshqalar. Sosiozergetika klassik metodologiyadan farq qiladi, chunki u
dunyoqarashga tubdan farq qiladi - beqarorlik falsafasi. Bu bizga tarixiy jarayonlar
modellarini yaratishda haqiqiy tizimlarning stoxastiklik, noaniqlik, nomutanosiblik
va multivarka kabi muhim xususiyatlarini hisobga olishga imkon beradi.
32

Xulosa
Tadqiqot asosida quyidagi xulosalar va takliflar berilishi mumkin:
1. Prognoz ob'ektning kelajakda mumkin bo'lgan sharoitlari, uning
rivojlanishining alternativ usullari to'g'risida ilmiy asoslangan g'oyalar tizimini
anglatadi.
Prognoz aniq amaliy nazariya darajasida bashoratni ifodalaydi, shu bilan
birga, prognoz noaniq va tabiatda ehtimollik va ko'p qirrali bo'ladi.
Prognozni ishlab chiqish jarayoni prognozlash deb ataladi.
2. Prognozlash loyiha faoliyatining eng muhim bosqichlaridan biridir.
Insoniyat prognozlarga ega bo'lib, ongli ravishda undan chiqish yo'llarini qidiradi
va qidirmoqda.
Keng ma'noda prognozlash bu kelajak haqida olingan har qanday ma'lumotni
oldindan ko'rishdir. Tor ma'noda - mavzusi hodisalar rivojlanishining istiqbollari
bo'lgan maxsus ilmiy ish.
Prognozlashning eng muhim turlaridan biri bu ijtimoiy prognozlash - bu
ijtimoiy tizimlar, ob'ektlar, ijtimoiy hodisalar, jarayonlarning mumkin bo'lgan
rivojlanish tendentsiyalari va istiqbollarini bashorat qilishdir. Ijtimoiy bashorat
qilish ob'ekti barcha ijtimoiy tizimlar, jamiyatda sodir bo'ladigan barcha hodisalar
bo'lishi mumkin. J.P.Toshchenkoga ko'ra, "ijtimoiy prognozlash - bu rivojlanish
imkoniyatlarini va ularning amalga oshirilishini ta'minlay oladigan resurslari,
vaqtlari va ijtimoiy kuchlaridan kelib chiqqan holda eng maqbul, maqbul bo'lgan
turlarini aniqlashdir".
Prognozlash ijtimoiy loyihani ishlab chiqish jarayonining ajralmas qismidir.
Dizayndan tashqari, prognozlash amaliy ma'nosini yo'qotadi. Ijtimoiy prognozlash
ijtimoiy tizimlarning harakatlanishi va rivojlanishining turli xil variantlarini ko'rib
chiqishga imkon beradi. To'g'ri prognozlarni tuzish sizga yanada mukammal
boshqaruvni, samarali dizaynni yaratishga imkon beradi
Raqobatbardosh loyihalar ekspertizasi. Ba'zi hollarda tanlovga taqdim etilgan
ijtimoiy loyihalar va dasturlarni ekspertizadan o'tkazish zarurati tug'iladi.
33

Taklif
Prognozga binoan kelajakda ob'ektning mumkin bo'lgan sharoitlari, alternativ
usullari va ularga erishish muddatlari to'g'risida ilmiy asoslangan fikr tushuniladi.
Prognoz jarayoni prognozlash deb ataladi.
Prognozlash jamiyatning barcha sohalarida nazariya va amaliyot o'rtasidagi
muhim bog'liqdir. Ikki xil konkretlash samolyoti mavjud:
1. Aslida bashoratli (tavsiflovchi, tavsiflovchi).
2. Bashoratli (ko'rsatma, buyruq).
Prognozda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yoki orzu qilingan istiqbollar,
sharoitlar va kelajakdagi muammolarni hal qilish tavsifi berilgan. Prognoz aslida
maqsadli faoliyatda kelajak haqida ma'lumotdan foydalangan holda ushbu
muammolarni hal qilishdir.
34

Foydalanilgan adabiyotlar hamda axborot manbalari.
Asosiy adabiyotlar.
1.Maxmudov N.,Hakimov N.Makroiqtisodiy taxlil.o’quv qo’llanma-
T.:TDIU,2019.-181 bet.
2.Edward Shapiro.Makroekanomic analusis.Fiffh odition.oxford.Copuright: 2015
3.MaxmudovN.M.,AsqarovaM.T.,UmarovI.Yu.Makroiqtisodiytaxlilva
prognozlash .Darslik .T :”Fan va texnologiyalar”,2014-338 b.
4.L,M, Toshpulatova. Makroekonomicheskiy analiz.Uchebnoe
posobie. T .:UMED,2006,
5.Xodiev B.Yu.,Shodiev T.Sh.,Berkinov B.B. Ekonometrika.O’quv qo’llanma
T . :Iqtisodiyot,2018,178 b.
Qo’shimcha adabiyotlar .
6 . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi-T.; O‘zbekiston,2023.-76 b.
7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi № PF-4947 sonli
Farmoni.//Xalq so‘zi.2023 yil 8 fevral.
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2026 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishlari bo‘yicha Xarakatlar
strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 20122 yil
15 avgustdagi № 3-5024 sonli Qarori.
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoevning Oliy
Majlis Qonunchilik palatasi va Senatiga Murojatnomasi,22.12.2022, uza.uz.
10.Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy taxlil,qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-
g‘ar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi.// Xalq
35

so‘zi gazetasi.2017 yil16 yanvar, № 11.
11.N.Maxmudov,H.Hakimov.”Makroiqtisodiy taxlil” fanidan O‘quv-uslubiy
majmua.-Toshkent;Iqtisodiyot.-2018 y.-308 b.
12.T.Z.Teshaboev,Z.M.Otaqo’zieva.Makroiqtisodiyot.Ma’ruzalar
matni.T,:TATU,2015,480 b.
Internet saytlari .
15.www.gov.uz- O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
16. www.Lex.uz- O‘zbekiston Respublikasi Qonun malumotlari milliy bazasi.
17. www.minecomonu.uz- O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot sanoat vazirligi
sayti.
18.www.mf.uz- O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
19. www.stat.uz- O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
20. www.soliq.uz- O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti.
21.www.cbi.uz- O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
22.www.webofcience.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
23. www.sciencedirect.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
24.www.wordbank.org- Jahon banki sayti.
25. www.skopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
26 . www.ebrd.org- Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki.
27. www.imf.org- Xalqaro valyuta jamg‘armasi sayti.
36

Ijtimoiy-iqtisodiy o’sishni dasturlash, prognozlash va rejalashtirish

Sotib olish