Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy osiyo, Rossiya va g‘arbdagi tarixi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	159.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

12 Sotish

Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy osiyo, Rossiya va g‘arbdagi tarixi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_______________________________ INSTITUTI
______________________________ KAFEDRASI
________________________________ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: IJTIMOIY PEDAGOGIK G‘OYALARNING
MARKAZIY OSIYO, ROSSIYA VA G‘ARBDAGI TARIXI
Bajardi: _________________
__________ guru h
Ilmiy rahbar: _________________
Toshkent – 202_

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………..
I BOB. O‘ZBEKISTON VA CHET ELDA IJTIMOIY PEDAGOGIKA
FANINING RIVOJLANISH TARIXI ………………………………….
1.1. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogika rivojining o’ziga xos
xususiyatlari ………………………………………………………………………..
1.2. Chet el ijtimoiy pedagogika rivojlanish tarixidan .
П ВОВ. ІЈТІMOIY PEDAGOGIKANING MADANIY, TARIXIY,
IJTIMOIY, HUQUQIY SHART SHAROITLARI.
2.1. Markaziy Osiyoda ma’rifatparvarlik g’oyalari va xalq pedogogikasi …
2.2 . Xalq pedagogikasi konsepsiyasi vauning o’ziga xos xususiyatlari .
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .

KIRISH
Bugungi globallashuv sharoitida jamiyat hayotida yuz berayotgan ijtimoiy,
iqtisodiy, madaniy va ma’naviy jarayonlar insonning ijtimoiylashuvi, shaxs
sifatida shakllanishi va jamiyatga moslashuvi masalalarini yanada dolzarb qilib
qo‘ymoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy himoyaga muhtoj
qatlamlarni qo‘llab-quvvatlash, bolalar, ayollar, yoshlar va nogironlar bilan
ishlash, ularning ijtimoiylashuviga ko‘maklashish borasidagi islohotlar, aynan
ijtimoiy pedagogika fanining amaliy ahamiyatini yanada oshirmoqda.
Ijtimoiy pedagogika – bu shaxs va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni,
ayniqsa, tarbiya, ijtimoiy yordam va himoya tizimlari orqali uyg‘unlashtirishni
o‘rganuvchi fan hisoblanadi. Garchi bu fan mustaqillik yillarida O‘zbekiston
ta’lim tizimida alohida yo‘nalish sifatida shakllangan bo‘lsa-da, uning ildizlari
xalqimizning boy pedagogik merosida, jumladan, o‘zbek allomalari va jadid
pedagoglarining ijtimoiy adolat, tarbiya, axloq va ma’naviyat haqidagi
qarashlarida mujassam.
Ushbu kurs ishida O‘zbekistonda va chet elda ijtimoiy pedagogika fanining
paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan tarixiy, nazariy, ma’naviy va metodologik omillar
tahlil qilinadi. Xususan, bu faning shakllanishida milliy pedagogik tafakkur,
mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar, shuningdek, zamonaviy ijtimoiy
muammolarga yechim topish ehtiyoji muhim o‘rin tutgani ko‘rsatib beriladi.
Kurs ishining maqsadi:
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika fanining tarixiy shakllanishi, uning
asosiy nazariy-metodologik yo‘nalishlari, milliy pedagogik meros bilan
bog‘liqligini ochib berish.
Kurs ishining vazifalari:
 Ijtimoiy pedagogika fanining predmeti va nazariy asoslarini tahlil qilish;
 O‘zbek xalq pedagogikasida ijtimoiy-pedagogik g‘oyalarning tarixiy
ildizlarini ko‘rsatish;

 Mustaqillik yillarida ijtimoiy pedagogika fanining shakllanish bosqichlarini
aniqlash;
 O‘zbek olimlarining bu boradagi tadqiqotlari va ilmiy qarashlarini o‘rganish;
 Ijtimoiy pedagogikaning hozirgi kundagi dolzarb yo‘nalishlarini yoritish.
Kurs ishining obyekti: O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogika fanining
rivojlanish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Ijtimoiy pedagogikaning shakllanishiga ta’sir
qiluvchi nazariy, tarixiy va amaliy omillar.

I BOB. O‘ZBEKISTON VA CHET ELDA IJTIMOIY PEDAGOGIKA
FANINING RIVOJLANISH TARIXI .
1.1. O’zbekistonda ijtimoiy pedagogika rivojining o’ziga xos
xususiyatlari .
Har bir fan aniq bir haqiqatdan “o‘sib chiqadi”, uning aksini ifodalaydi.
Ilmiy bilimlar amaliy faoliyatdan uzilgan holda rivojlana olmaydi. Aynan amaliyot
istalgan fanning manbai hisoblanadi. Boshqa tomondan, barcha amaliy faoliyat
ham agar ilm-fan yutuqlariga asoslangan bo‘lsa yanada samarali bo‘ladi. Ijtimoiy
pedagogikani fan sifatida ham, amaliy faoliyat muhiti sifatida ham farqlaydilar,
aslida ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq.
Amaliy faoliyat – bu ijtimoiy pedagogning aniq bir bola yoki bolalar guruhi
bilan olib boradigan ishidir.
Ijtimoiy pedagogika o‘quv fani sifatida ham oldinga chiqishi mumkin.
O‘quv fani – bu umumta’lim yoki maxsus ta’lim muassasalarida o‘rganiladigan
predmetdir.
O‘zbekistonda fan, ilmiy bilimlar sohasida maxsus amaliy faoliyat hamda
o‘quv fani sifatida ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishi - o‘ziga xos xususiyatga
ega.
Qadim antik davrlardayoq bolani himoya qilish maqsadida o‘z ijtimoiy
pedagogik tarbiyaga oid muammolarini oldinga surganlar.
Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda jahon dinlari orasida eng qadimgi din,
Markaziy Osiyo hududida zardushtiylik dini hukmronlik qildi. Bu din insoniyatga
katta ta’sir etdi, ya’ni insonni birinchi o‘ringa olib chiqdi. Zardushtiylar muqaddas
kitobi “Avesto” (olovga sig‘inish) o‘z erasining o‘ziga xos qomusiy asari deb
hisoblash mumkin. Zardushtiy dinda ahloqiy me’yorlar asosi (ahloqiy mezonlar)
uchlikka tayangan edi. “Avesto” da “Inson yaxshi fikrlarga ega bo‘lishi, faqat
yaxshi so‘zlar so‘zlashi va savobli ishlar qilishi lozim” deb yozilgan (xulq-atvor) 1
.
“Avesto” ning katta qismi bo‘lgan “yasna” larda inson kamolini ko‘rsatuvchi
ahloq-odob mezoni ana shu uchlikda humata (gumata) – yaxshi fikr, hukta (gukta)-
1
Makovelskiy.A.O. Avesto. Bengu, 1960, 18-be t .

yaxshi so‘z va hvarta (gvarshta) – yaxshi ishlarda ifodalanadi “Men yaxshi fikr,
yaxshi so‘z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman” (“Yasna”, 14), deyiladi. 2
“Avesto” tadqiqotchisi A.O.Makovelskiy inson fikri, so‘zlari va ishlariga ikki
qarama-qarshi kuch: Voxu Manna (“Ezgu fikr”) va Apo Mana (“Yovuz fikr”) ta’sir
ko‘rsatadi deydi. Barcha fikrlar, so‘zlar va ishlar ichida aslida ezgulik va yovuzlik
yotadi. “Yaxshi fikr” deganda ilohiy qonun ruhidagi yaqin kishisiga mehribon
bo‘lish, muhtojlarga ko‘maklashishga, yovuzlikka qarshi kurashishga doimo
tayyor turish, kishilarning baxt-saodati uchun harakat qilish, ahillik va do‘stlik,
totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyatlar va fikrlar musaffoligi tushunilgan.
Inson o‘z fikr-hayolida boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Yaxshi niyatli kishi
darg‘azab bo‘lmaydi va boshqa jaholatlarga berilmaydi. Chunki bunday holatda
inson yaxshi niyatini yo‘qotadi, burch va adolat haqida unutadi va nojo‘ya
harakatlar qiladi. 3
Zardushtiylik dinida uchlik asosga tayangan ahloqiy me’yorlar (jadval).
2
Маковельский.А.О. Авесто. Бенгу, 1960, 18-бет .
3
Nishonova.S. “Shar? uy?onish davri pedagogik fikr tara???yotida barkamol inson tarbiyasi”. Dokk. diss.
Avtoreferati. Toshkent, 1998. Inson
Yaxshi fikr Yaxshi so‘z Yaxshi ish (xulі-
atvor)

Qadimgi davrlardanoq shunday insoniy xislatlar qadrlangan. Inson bilimlarga
ega bo‘lishi (ya’ni, kasb-hunarga ega bo‘lishi)adolatli bo‘lishi (ya’ni, insoniy
bo‘lishi), shunday ahloqiy xislatlarga ega bo‘lishi lozim ediki, ya’ni mehribon,
kamtarin, jasur, chiroyli nutqqa ega, vatanparvar kuchli iroda va boshqalar sohibi
bo‘lishi zarur edi 4
.
Quyidagi jadvalda qadimda qadrlangan insoniy xislatlar ifodalangan:
Pedagogika tarixining ildizlari qadimgi davrlarga borib taqaladi. Ko‘p ming
asrlar mobaynida pedagogika falsafaning ichida rivojlandi. Qadim zamonlardan
buyon olamda insonning o‘rni va roli, shaxsning ahloqiy shakllanishida madaniyat
va dinning ahamiyati, barkamol shaxs rivojlanishi masalalari va shu kabilar.
Sharq uyg‘onish davri (IX-XI asrlar) qomusiy olimlari Abu Nasr al Farobiy
(873-950), Abu Rayxon Beruniy (973-1050), Abu Ali Ibn Sino (Avitsenna) (980-
1037) shunday ijtimoiy pedagogik g‘oyalarni aytib o‘tganlarki, bolani Ayni
go‘daklik chog‘idanoq tarbiyalashni boshlashning zarurati, shuningdek bolaning
tarbiyasiga tabiat va atrof-muhitning ta’siri, bolaga kattalar, ayniqsa ota-onaning
ta’siri va boshqa fikrlar kabidir. XV-XVI asrlarda Markaziy Osiyo tabiatshunos-
faylasuflari, tarixchi, shoir va rassom-musavvirlari o‘z ijodlarida ijtimoiy fanlarga
4
Nishonova.S. “Sharq` uygonish davri pedagogik fikr taraqqyotida barkamol inson tarbiyasi”. Dokk. diss.
Avtoreferati. Toshkent, 1998. Inson
Bilim adolatlilik axloqiy xislatlar
Kasb-
hunar Инсонийлик Mehribonlik, yaxshilik,
kamtarinlik, chiroyli nutq,
do‘stona munosabat,
mehmondo‘stlik, vatanparvarlik,
kuchli iroda egasi bo‘lish va b.q.

alohida e’tibor bilan qarab, tabiat sirlarini o‘rganishga intilganlar. Bular qatorida
Nuriddin Abdurahmon Jomiy (1414-1492), Jaloliddin Davoniy (142-1502),
Alisher Navoiy (1441-1501), Xusayn Voiz Koshifiy (1440-1505) o‘z traktatlarida
inson aqli-tafakkuri, uning qobiliyati, insonning yuqori ahloqiy xislatlari,
insoniylik g‘oyalari, bolalar tarbiyasida umuminsoniy qadriyat hisoblanadi. Shu
jumladan, o‘zbek tilining asoschisi ulug‘ alloma, musiqachi, davlat arbobi, Alisher
Navoiyning ijtimoiy pedagogik g‘oyalari yuksak darajada insonparvarliligi bilan
ajralib turadi. U insonni butun koinotda, bu olamda ham yagona eng oliy mavjudod
deb hisoblagan. Bolani esa oilaga quvonch ham baxt keltiruvchi muqaddas in’om
sifatida uyni yoritib yuboradi deb hisoblaydi.
Inson o‘z farzandinigina emas, balki kelajak avlod bo‘lgan barcha bolalarni
sevmog‘i shart – deb yozadi shoir.
Ijtimoiy pedagogikaga oid fikrlarni bizning o‘zbek olim va allomalarimiz,
ma’rifatparvarimiz, jadidchilik harakati yetakchilari, XX asr boshlarida yashab ijod
qilgan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1874-1919), Munavvar Qori Abdurashidov
(1878-1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abduqodir shakuriy (1875-1943),
Xamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929) va boshqalarning asarlarida ham ko‘plab
keltirish mumkin.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida vujudga kelishida XX asr 20-30-yillari
alohida o‘rin tutadi. Bu davrda A.Avloniy, A.Shokuriy, M.Qori Abdurashidov,
X.X.Niyoziy, V.F.Lubensova, N.P.Arxangelskiy, A.Sharafuddinov kabi
pedagoglarning faoliyati muhim ahamiyatga molik. Ular avvalo,ijtimoiy izdan
chiqib ketayotgan bolalarga yordam ko‘rsatish, ya’ni bu allomalar aynan ijtimoiy
pedagoglar bo‘lib, ular tashkil etgan maktablar, shuningdek, boshqa pedagoglar
tajribalariga tayanganlar (Almoiy nomidagi, N.G.Chernishevskiy nomidagi bolalar
tajriba maktablari va boshka muassasalar ijtimoiy pedagogikaning amaliy manbai
bo‘lib hisoblanadilar).
Biroq O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivoji amalga oshmadi. Bunda
avvalo, yangi ittifoq sovet pedagogikasi va o‘sha davr pedagogikasi o‘rtasida
ajralish yuzaga keldi. Uzoq yillar mobaynida o‘zbek ma’rifatparvarlari-pedagoglari

tomonidan to‘plangan barcha bilimlar inkor etilgandi. Pedagogikada shunday shior
keng tarqalgandi: “Olam zo‘ravonlikdir, biz uni ildizi bilan quporamiz”.
Marksist pedagoglar tomonidan, shu vaqtgacha bo‘lgan barcha pedagogika
sohasidagi oktabr to‘ntarishigacha bo‘lgan asarlarni unutish talab etildi. 30-yillar
oxirida sotsializm g‘alaba qilganligi e’lon qilindi. Shu vaqtdan e’tiboran ijtimoy
muammolar haqida sukut saqlash sharti mustahkamlandi. Bu muammolar alohida,
yengil hal etiladigan, “eskilik sarqiti” deb baholandi. Bu esa o‘z o‘rnida ijtimoiy
pedagogikaning fan sifatida rivojlanishiga yo‘l bermadi.
1991 yil O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilinishi bilan
pedagogikaning ko‘pgina sohalarini, shu jumladan, ijtimoiy pedagogikaning ham
rivojlantirish vazifasi qo‘yildi.
1997 yil “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘isida” Qonun (1997
yil) qabul qilinishi bilan ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning samarali yo‘llarini topish,
ma’naviy madaniyatni rivojlantirish, shaxsning fuqaro sifatida, erkin tafakkurli
shaxsni shakllantirishning eng samarali yo‘llarini yaratish maqsadida pedagogik
fan oldiga ta’lim tizimini demokratlashtirish va insonparvarlashtirish kabi vazifalar
quyildi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi endigina
shakllanmoqda. “Ijtimoiy pedagogika” predmeti ham endigina shakllanmoqda.
Mazkur sohada ilmiy-tadqiqot ishini yuritish shunchalik dolzarbki, bu fan
bo‘yicha mamlakatimizda: Ma’naviyat va ma’rifat Markazi, “Oila” markazi,
nodavlat hukumatga qarashli bo‘lmagan hayriya jamg‘armasi, “Sog‘lom avlod
uchun”, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi qoshidagi respublika o‘quv-
metodik ta’lim markazi, Nizomiy nomidagi TDPU (mafkura) g‘oyaviy-siyosiy
kafedralar va boshqalar. Respublikamizda har bir navbatdagi yilni ijtimoiy
muammolardan biriga bag‘ishlash an’ana tusiga kirgan. Masalan, 2001 yil “Onalar
va bolalar yili” deb e’lon qilingandi. Shu munosabat bilan “O‘smir va sog‘lom
turmush tarzi” deb nomlangan respublika metodik seminarii o‘tkazilib,
maktablarda “Sog‘lom turmush tarzi” predmeti kiritilib, sog‘lom turmush tarzini
shakllantiruvchi ijtimoiy muammolar masalalari ko‘rib chiqildi.

O‘zbekistonda keyingi vaqtlarda bir katta muammoga butun bir yilni
bag‘ishlash an’anaga aylandi. Masalan, 1998 yil “Oila yili”, 1999 “Ayollar yili”,
2000 “Sog‘lom avlod yili”, 2001 “Onalar va bolalar yili”, 2002 yil “Qariyalar yili”,
2003 “Obod va sog‘lom mahalla yili”, 2004 yilni “Mehr va muruvvat yili” deb
belgilab, ijtimoiy pedagogik muammoni amaliyotda hal etish yo‘llari izlanmoqda.
Bugungi kunda ko‘plab empirik va nazariy bilimlar to‘plangan. Ularni to‘la
anglamoq va tizimlashtirishni talab etadi. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning
kelgusi rivojlanishi yetarli darajada emas. O‘tmish allomalarimiz, olim-
pedagoglarimiz asarlarini yangi nuqtai nazardan turib, o‘rganish, chet el
tajribalarini o‘zlashtirib, Respublikamizga moslashtirilgan holda maqsadga
muvofiq qo‘llash lozim.
Chet el ijtimoiy pedagogikasi esa ko‘p yillardan buyon rivojlanib kelmoqda,
hozirgi vaqtda esa bu sohada juda ko‘p muhim ilmiy salohiyatli bilimlar
jamlangan. Shu sababli ham O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning vujudga
kelishi va rivojlanishida boshqa mamlakatlarning tajribalari muhim ahamiyat kasb
etadi. Bu sohadagi rivojlanish jarayonida vujudga kelgan muammolarning tahlili,
ilmiy bilimlar va chet eldagi amaliy faoliyatni o‘rganishning o‘rni beqiyos.
1.2. Chet el ijtimoiy pedagogikasi rivojlanish tarixidan .
Ijtimoiy pedagogika pedagogika fanidan ajralib chiqqaniga deyarli ko‘p vaqt
bo‘lgan emas. Biroq pedagogika fanining o‘zi ham mustaqil fan sifatida, faqatgina,
XVII asrdan boshlab shakllangan. Bu buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy
(1592-1670) nomi va uning “Buyuk didaktika” asari bilan bog‘liq. Bu asarda
pedagogikaning tadqiqot predmet iva prinsiplari belgilab berilgan. Pedagogik
jarayon qonuniyatlari ko‘rsatib berilgan. Shu bilan birga pedagogika tarixining
ildizlari juda qadimga borib taqaladi.
Ilgari ta’kidlab o‘tganimizdek, pedagogika uzoq asrlardan buyon falsafa fani
doirasida rivojlanib keldi. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy pedagogika pedagogika

fanidan yosh emas, doimo pedagogikaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida
pedagogika fani doirasida, u bilan birga rivojlangan.
Shu sababli, ijtimoiy pedagogika tarixi muammolari bilan shug‘ullanuvchi
olimlar o‘z tadqiqot ishlarini pedagogika tarixi, falsafa va barcha davrlar va xalqlar
o‘tmish allomalarining pedagogik qarashlari bilan bog‘lashlari tasodif emas. Agar
ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish davrlariga shu nuqtai nazardan qaraydigan
bo‘lsak, uni bir qator bosqichlarga bo‘lish mumkin deb o‘ylaymiz.
Birinchi – dastlabki - boshlang‘ich boqich. Bu bosqich qadimgi davrlardan
XVII asrlargacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda tarbiya amaliyoti
va pedagogik ijtimoiy pedagogik qarashlarning shakllanish davridir.
Bu bosqichda tarbiyaviy va ijtimoiy voqeliklarni vujudga kelishi yuz berdi.
Inson tarbiyasi bu davrda tabiiy holatdan ongli faoliyatga aylandi. Tarbiya
nazariyasining turli ko‘rinishlari vujudga keladi. Ibtidoiy jamiyatdan feodalizm
jamiyatiga o‘tilib, kapital munosabatlari vujudga kela boshladi. Bu o‘z navbatida
tarbiyada turli muammolarni oldinga suradi. Ijtimoiy pedagogikaga oid ko‘pgina
g‘oyalar uzoq qadimgi antik davrlarda olg‘a surilgan. o‘arbdagi Uyg‘onish davrida
esa bola tarbiyasida insoniylik g‘oyalarini ilgari surish rivojlana bordi. Bu davrga
italyan pedagogi, insonpavari Vittorino Da-Feltre (1378-1446) “Quvonch uyi” deb
nomlangan birinchi maktab-internati tashkil etgan olimning fikrlarini kiritish
mumkin.
Ikkinchi bosqich – XVII-XIX asrlar. Ijtimoiy pedagogika fanini fan sifatida
vujudga kelish va bu fan rivojidagi ilgor g‘oyalar bilan xarakterlanadi. XVIII-XIX
asrlar jahon madaniyati tarixidan burjua-demokratik inqilobi bosqichi sifatida joy
olgan yirik olimlar (pedgoglar, faylasuflar, sotsiologlar, psixiloglar) ijtimoiy
pedagogik muammolar yechimini izladilar. Ular jamiyat va davlat bilan
hamkorlikda bu muammolar yechimini izladilar. Tarbiya masalalari jamiyatni
qayta tashkil etish g‘oyalari bilan ko‘rib chiqildi. Bu davrlar ijtimoiy pedagogik
g‘oyalarida barcha insonlar teng huquqli, erkin, ozod bo‘lishlari lozim ekanligi
haqidagi fikrlar ko‘tarilgan.

Bu bosqichda ijtimoiy pedagogika muammolari amaliy ijtimoiy pedagogika
bilan uzviy aloqada rivojlandi. O‘sha davr yetuk pedagoglari bolalarning turli
muammolariga bag‘ishlab, yetim va qarovsiz bolalar uchun bolalar uyi,
bog‘chalari, maktab va boshqa muassasalar tashkil etadilar.
Butun XIX asr davomida pedagogikadan ijtimoiy pedagogikaning ajralib
chiqishi jarayoni uzoq davom etdi. Shu bilan birga uning rivojlanishiga falsafa va
pedagogikadan tashqari psixologiya, sotsiologiya, antropologiya (inson kelib
chiqishi va rivojlanishi haqidagi fan) tibbiyot va boshqa fanlar katta ta’sir
ko‘rsatdi. Ijtimoiy pedagogikaning pedagogikadan ajralib chiqishi jarayoni bilan
birga boshqa jarayon ham uning integratsiya jarayoni (lot. inteeger - yaxlit) ya’ni,
boshqa fanlar bilan birlashishi davom etdi.
XIX asr oxirida ijtimoiy pedagogik – pedagogik fanning mustaqil sohasi bo‘lib
ajralib chiqdi. Bu hodisa Adolf Disteverg, Paul Notori va boshqalarning nomlari
bilan bog‘liq.
Uchinchi bosqich – XX asrning boshidan - ijtimoiy pedagogikaning mustaqil
fan sifatida rivojlanish davri. Bu davrni teki syoki ososn davr deb aytib bo‘lmaydi.
Hozirgi kungacha turli davlatlar olimlari orasida ijtimoiy pedagogika boshqa
pedagogik fanlar orasida qanday o‘rin tutishi haqida tortishuvlar mavjud: u fan
hisoblanadimi yoki amaliy faoliyatning sohasimi; ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy
ishlar qanday munosabatlar bor va boshqalar. Ko‘pchilik davlatlarda “pedagogika”
va “ijtimoiy pedagogika” atamalari ijtimoiy pedagogikada umuman ishlatilmaydi.
Masalan, AQSH da o‘quv yurtlarida pedagogika o‘rniga talabalar “ta’lim
falsafasini” o‘rganadilar, odamlarga amaliy-yo‘naltirish yordami sohasi ijtimoiy
ishga taalluqli, biroq, ijtimoiy xizmatchilar orasida aynan turli muammolari
mavjud bolalarga yordam ko‘rsatishga xizmat qiladigan mutaxassislar bo‘lsa ham.
Belgiyada “ortopedagogika” atamasidan foydalaniladi, u “maxsus pedagogika” va
“ijtimoiy pedagogika” tushunchalariga yaqin.
Rossiyada ijtimoiy pedagogika rivojlanishi – fan sohasi sifatida ham va
professional amaliy faoliyat sohasi sifatida ham va o‘quv fani sifatida - o‘z
xususiyatlariga ega.

Ijtimoiy pedagogikani mustaqil fanga ajralib chiqishida shart-sharoitlarni XIX
asrning K.D.Ushinskiy, L.N.Tolstoy kabi mashhur pedagoglari va boshqalar
asarlarida topish mumkin. XX asrning 20-30-yillarida A.SMakarenko,
S.T.Shatskiy, V.N.Soroko-Rosinskiy kabi pedagoglar faoliyatlarida yetim bo‘lib
qolgan bolalarga ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishga qarilgan edi. Lekin 30-
yillardan keyin sotsializm g‘alab qilgani e’lon qilingandan keyin hamma ijtimoiy
muammolar ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Ularni o‘tmish sarqitlari deb atab ular
haqida gapirmaslikka harakat qilindi.
XX asrning 90-yillarida Rossiyada ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishi yangi
davri boshlandi. Ular bu yillarda “yuqoridan” imperativ (lot. imperativus - farmon)
ya’ni, e’tirozlarni qabul qilmaydigan, tanlashga yo‘l qo‘ymaydigan, kiritilgan.
Bu ijtimoiy psixologiyaning ilmiy va amaliy sohalari bir vaqtda bir-biridan
ajralgan holda rivojlanishiga olib keldi. Amaliyot fanga tayana olmadi, chunki fan
xali amalda yo‘q edi, fan haqida hech narsani bilib bo‘lmas edi, chunki amaliy
faoliyat faqatgina endgina shakllanar edi. Bu ijtimoiy pedagogikaning o‘quv fani
sifatida tashkil topishida ham ta’sirini ko‘rsatdi. Bu ham ijtimoiy-pedagogik
faoliyat va fan rivojlanishi bilan bir vaqtda sodir bo‘ldi. Fanning va amaliyotning
tashkil topmaganligi “ijtimoiy pedagogika” fanida bugungi kunda ham ko‘plab hal
qilinmagan, tortishuvli masalalar bor. Bu obyektiv holatlar ijtimoiy
pedagogikaning fan sifatida rivojlanishini sekinlashtiradigan omillar hisoblanadi.
Lekin amaliyot talablari Rossiyada shunchalik jiddiy va dolzarb Ediki, natijada
fanning bu sohasi bilan ko‘plab ilmiy jamoalar shug‘ullana boshladilar.
Rossiya ta’lim akademiyasi ijtimoiy pedagogika Markazi (RAO), ijtimoiy
ta’lim Akademiyasi Moskva, Sankt-Peterburg, Tula, Yekaterinburg va boshqa
universitetlarida “ijtimoiy pedagogika” fakultetlari tashkil etildi.
V.G.Bocharova, M.A.Galaguzova, A.V.Mudrik kabi va boshqa olimlar
ijtimoiy pedagogika bo‘yicha nazariy tadqiqotlar olib boradilar. Ijtimoiy
pedagogika bilan bir vaqtda XX asr 90-yillarida Rossiyada ijtimoiy ishlar instituti
kiritildi. Ijtimoiy ishchilarning vazifasi aholining ijtimoiy himoyalanmagan
qismiga yordam ko‘rsatish bo‘ldi.

Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishlarning rivojlanish tarixi bir-biriga juda
yaqin. Birinchi navbatda ularni madaniy-tarixiy an’analari, alohida g‘amxo‘rlik va
e’tiborni talab qiluvchi odamlarga munosabatlari ularni birlashtiradi.
“Mehribonlik”, “hayriya”, “yordam ko‘rsatish” va boshqa tushunchalar ijtimoiy
pedagogika va ishlarda keng foydalanilishi bejiz emas.
Ammo ular yaqqol ifoda etuvchi o‘ziga xoslikka va farqlarga ega. Ularning
umumiyliklari va o‘ziga xosliklari nimalardan iborat: birinchi navbatda bu ularning
obyekti yoki adresatiga taalluqlidir.
Ijtimoiy ishchi ko‘z oldida inson bo‘ladi, lekin har qanday emas, faqatgina
insonga muvaffaqiyatli bo‘lishi, farovonligi, jamiyatning haqiqiy a’zosi, tekis
hayot kechirishida muammolari bo‘lgan inson bo‘ladi.
Insonning hayoti davomida yuzaga keladigan muammolar har bir odamda
uchraydi. Ular psixologik, tibbiy, huquqiy, moddiy va boshqa xususiyatli bo‘lishi
mumkin. Ular insonga bog‘liq bo‘lmagan tashqi omillar (ekologik, ijtimoiy,
texnogen, millatlararo va boshqa kataklizmalar) yoki ichki shaxslararo muammolar
(jismoniy yoki psixik rivojlanishida sog‘lig‘i yaxshi emasligi) bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, ijtimoiy ishlar obyekti ijtimoiy hayoti davomida,
yordamga muhtoj bo‘lgan inson hisoblanadi deb aytishimiz mumkin, ya’ni inson
yoshidan qat’iy nazar ijtimoiy obyektdir.
Ijtimoiy pedjagogika esa uning ijimoiylashishi – individning ijtimoiy subyektga
aylanishi jarayonida yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘lgan bola bilan shug‘ullanadi,
ya’ni bola shakllanayotgan, rivojlanayotgan shaxs.
Bu obyektlarni taqqoslash ana shu ikki fanni nimalar yaqinlashtirishini (ijtimoiy
hayot jarayonida yordam ko‘rsatish) va obyektni farq qilishini (katta odam va bola)
yaqqol ko‘rsatadi. Bu nuqai nazardan ijtimoiy ishlarda yordam ko‘rsatilayotgan
odamni odatda mijoz deb atashlari, ijtimoiy pedagogikada esa odatda bola so‘zi
ishlatilishi ham buni tasdiqlashi mumkin.
Shunday qilib, turli mamlakatlarda tarixiy va madaniy an’analari, jamiyatning
rivojlanish darajasiga, pedagogika va ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga qarab

terminologiyalarida ham va tushunchalari mazmunida ham o‘z farqlari bor. Ammo
ularni birlashtiruvchi narsa ham bor.
Umumiyligi shundan iboratki, har qaday jamiyat ham “doimiy muammolarni”
rivojlanishi tarbiya va ta’limi, ayniqsa kamchiliklari va muammolari bo‘lgan
bolalarning muammolarini har doim hal etib kelgan, hal etmoqda va hal etadi.
Ijtimoiy pedagogikaga birinchi navbatda nemis fani pedagogikasi rivojlanishi
tarixi katta xissa qo‘shgan, shuning uchun Germaniyada ijtimoiy pedagogikaning
rivojlanishi tarixini ko‘rib chiqamiz, uning tarixi 100 yildan oshiqroqdir.
“Ijtimoiy pedagogika” atamasi 1844 yili K.Mager tomonidan tarbiya haqidagi
ochiq ilmiy munozaraga kiritilgan va keyinchalik A.Disterveg tomonidan
tarqatilgan. Ana shu tushuncha paydo bo‘lgan paytdan hozirgi kungacha nemis
adabiyotlarida uni ikkita turlicha talqini mavjuddir.
Birinchi talqin (K.Mager) - ijtimoiy pedagogika tarbiyaning ijtimoiy tomoni
bilan biror-bir umumiylikka ega. Ikkinchi talqin (A.Disterveg) - ijtimoiy
pedagogika ma’lum ijtimoiy sharoit, vaziyatlarda pedagogik yordam sifatida
ishtirok etadi.
Birinchi yo‘nalish vakillari
K.Mager, XX asrda – P.Natorn (20-yillar), YE.Bornemann, F.Shliper (60-
yillar), D.Pegeler (80-yillar) va boshqalar bo‘lgan. Paul Natorn (1854-1924)
ijtimoiy pedagogkani umumiy pedagogikaning bir qismi, obyekti sifatida qaraydi.
P.Natorn ijtimoiy pedagogikaning uchta asosiy vazifalarini ko‘rsatadi:
birinchisi – bolaning jinsiy hayoti bilan bog‘liq, uning hayotida oilasi davrasida va
atrofidagi yaxshi odamlari bilan aloqada rivojlanadi.
Ikkinchisi – irodasi bilan bog‘liq u maktabda shakllanadi va bilim berishni
amalga oshirish bilan bog‘liq, shu bilan birga bolada emotsional, ijtimoiy va
motorli (harakatlanish) qobiliyatlari rivojlanadi. Uchinsi - aql – umumiylikda ochib
beriladi.
P.Natorn ijtimoiy pedagogikani hamma yosh odamlar uchun pedagogik deb
hisoblagan, uning vazifasi – yoshlarda birdamlik va jamoatchilik asoslarini
tarbiyalash hisoblanadi. P.Natorn fikrini davom ettirib bu yo‘nalishning vakillari

ijtimoiy pedagogikani integrativ (birlashtiruvchi) fan sifatida qaraydilar. Shu
mazmunda YE.Bornemanning talqin qilishi e’tiborga loyiq, u ijtimoiy
pedagogikani davolash pedagogikasini, iqtisodiy pedagogikani va boshqalarni
birlashtiruvchi fan sifatida qaraydi. Uning vazifalari – ijtimoiy guruhlar va ijtimoiy
jamiyatda individual mustaqillikka yordam ko‘rsatish. Jamiyatning madaniyati va
insonparvarlik rivojlanishi hakida qayg‘urishdan iborat. O‘zining qo‘shiluvchanligi
sababli ijtimoiy pedagogika tarbiyaning hamma sohalariga kirib boradi, ya’ni u
pedagogikaning tamoyillarinidan biri sifatida ishtirok etadi. Shunday qilib, ana shu
talqinga binoan ijtimoiy pedagogika tarbiyaning tamoyili sifatida ishtirok etadi.
Ikkinchi yondoshish A.Disterveg (40-50y, XIX asr), G.Nol, G.Boymer (XX asr 20-
30 yil), K.Mollengauer (50-yillar) va boshqalar asarlarida aks ettirilgan.
A.Distervegdan boshlab bu yo‘nalish vakillari ishchi sinfining ijtimoiy
himoyalanganligi, xalq ta’limi, boshpanasizlar kabi o‘z davrlarining ijtimoiy
masalalariga javob topishga harakat qiladilar.
German Nol (1879-1960) ijtimoiy pedagogikaning vazifasi agarda oila va
maktab biror-bir sababga ko‘ra o‘z vazifalarini bajara olmay qolganda zarur
bo‘ladigan shoshilinch tez yordam ko‘rsatishdan iborat deb hisoblaydi. G.Polning
fikri P.Natornnikidan ancha ishonchli, aniq va amaliy ko‘rinadi.
Uning g‘oyalari 1922 yili qabul qilingan yoshlarning hayriya ko‘rsatish
faoliyatlari haqidagi qonunda o‘z aksini topdi – bu yoshlarni maktabdan tashqari
boshqaradigan Germaniyadagi birinchi davlat hujjati edi. Shu davrdan boshlab
ijtimoiy pedagogika amalda “shoshilinch holatlar pedagogikasi” bo‘lib qoldi, u
yoshlarni tarbiyalashda oilada va maktabda mavjud bo‘lgan kamchiliklar o‘rnini
to‘ldirishi kerak bo‘lgan. Gertruda Boymer birinsi yo‘nalish tarafdorlaridan farqli
ravishda ijtimoiy pedagogikani pedagogikaning tamoyili emas, balki tashkiliy
qismi deb hisoblagan. Oilada va maktabda tarbiyaga taalluqli bo‘lmagan hamma
narsa ijtimoiy pedagogikaning muammosi demakdir deb hisoblaydi u.
K.Mollengauer boshpanasizlik haqidagi tushunchani rivojlantiradi. Agarda
alohida ijtimoiy institutlar bolaning bu muammosini hal eta olmas ekan deb

hisoblaydi u, unda tarbiyaning uchinchi yo‘nalishini yaratish zarurligi yuzaga
keladi – davlat yordamini deydi u.
Shu bilan birga ijtimoiy pedagogika madaniy mazmunini yetkazish bilan emas,
balki o‘sib kelayotgan avlodning rivojlanishi va jamiyatga qo‘shilishi jarayonida
yuzaga keladigan muammolarni hal etish bilan shug‘ullanishi kerak, deb
hisoblaydi.
Hozirgi vaqtda ijtimoiy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari to‘la ishlab
chiqilgan bo‘lsa ham, ammo bu hali hamma muammolar o‘rganilib bo‘lmagan deb
hisoblaydilar.
Ijtimoiy pedagogika nazariyasining umumiy ko‘rinishi hali ham noaniqligicha
qolib kelmoqda, deb hisoblaydilar hozirgi davr nemis olimlari. Ular bundan keyin
ham shundayligicha qoladi, chunki aralash fikrlarning (psixologiya, sotsiologiya,
ijtimoiy ishlar va boshqalar) davom etib kelayotgan differensatsiyasi (lot. differetia
- farqlash) ijtimoiy pedagogika nazariyasini to‘la tasvirlab berish imkonini bermay
kelayapti. Bu holat har qanday fanning rivojlanishi jarayoni uchun tabiiydir.
Boshqa tomondan esa bu ijtimoiy pedagogika nazariy munozaralari maydoni XXI
asrda ancha kengayadi deganini bildiradi.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida rivojlanishi bilan birga Germaniyada
ijtimoiy pedagogika sohasida mutaxassislik professional faoliyat sohasi ham faol
rivojlanadi (ya’ni, ijtimoiy pedagog). 1908 yildan boshlab maxsus pedagoglarni
tayyorlash boshlandi, XX asrning 70-yillari boshlariga kelib Germaniya
universitetlarida oliy ma’lumotli ijtimoiy pedagoglarni tayyorlash boshlandi.
Shuni aytish kerakki, Germaniyada ijtimoiy pedagog bilan bir qatorda XX asr
davomida bilim va amaliy faoliyat mustaqil sohasi sifatida ijtimoiy ishlar ham faol
rivojlanib keldi.
Ammo ijtimoiy pedagoglar va ijtimoiy ishlarda professional faoliyatda ko‘pgina
umumiyliklar mavjud, shuning uchun Germaniyada ular yagona standart bilan
boshqariladi. Bu standartda bu mutaxassislarning nomlari sinonimlar sifatida defis
orqali yoziladi: ijtimoiy ishchi - ijtimoiy pedagog.

Xalq pedagogikasi - xalqning umumiy ma’naviy madaniyatini tashkil qiluvchi
va ajralmas qismidir. Buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiyning “rus xalqida tarbiya
xalqning o‘zi qancha vaqtdan beri mavjud bo‘lsa shuncha paytdan beri mavjuddir”
deb aytgan gapi to‘laligicha boshqa xalqlarga ham tegishlidir. Shu bilan birga ular
xalq pedagogikasi uzoq qadim zamonda yuzaga kelgan, ular tarixiy ilmiy
pedagogikadan ilgari bo‘lgan va uning ertangi shakllariga ta’sir ko‘rsatgan deb
hisoblaydilar. Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik ilmlari rivojlanishi tarixini tahlil
qilib o‘rganib chiqish pedagogikaning birinchi rasmiy belgilari xalq hayoti, xalq
pedagogik madaniyatining bevosita ta’siri ostida paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Xalq pedagogikasi umuman xalqning orzu-umidlari, uning o‘sib kelayotgan
avlodni tarbiyalash va o‘qitish haqida tasavvurlarini ifoda etadi.
Al Forobiy, Ibn Sino (Avitsenna), Beruniy, Jomiy, Umar Xayyom, Sa’diy,
Navoiy, Avloniy va boshqa ma’rifatparvarlarning meroslarini tahlil qilish, ularning
tarbiya haqidagi umuman g‘oyalari, xususan oilaviy tarbiya haqidagi g‘oyalari.
Xalq pedagogikasi tarixidagi ifoda etilgan g‘oyalar va fikrlar bilan uzviy bog‘lanib
ketganligini ko‘rsatadi: maqollar, matallar, ertaklar, rivoyatlarda.
Ijtimoiy-pedagogik nuqtai nazardan Abu Nasr al-Forobiyning psixologiya
bo‘yicha, etika va estetika bo‘yicha asarlari katta qiziqishga ega. Insonni ijtimoiy
mavjudod sifatida qarab Forobiy shaxsning ma’naviylik sifatlari ijtimoiy muhit va
tarbiya ta’siri ostida yuzaga keladi, deb hisoblaydi. “Inson – deb yozadi u – eng
boshidan boshlab tabiatdan yaxshi yoki yomon bo‘lib xuddi shunday u tug‘ma
to‘quvchi yoki yozuvchi bo‘lib tug‘ilmaydi”.
Farobiy Ibn Sinoning va Beruniyning ijtimoiy-pedagogik qarashlariga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Ibn Sinoning pedagogik dunyoqarashlari uning ko‘plab asarlarida
o‘z aksini topgan. Ma’naviy tarbiya haqida gapirar ekan Ibn Sino insonda
haqgo‘ylik, adolatlilik, halollik kabi sifatlarni yuksak baholaydi va “Xalqning
ma’naviylik xususiyatlari va adolatlilikka chorlaydigan uning necha asrlik
an’analarini hisobga olish kerak. Chunki adolatlilik – insonning ishlari eng yaxshi
bezagidir” deb maslahat beradi.

Buyuk xorazmshunos Beruniy asarlarida tarbiya haqida ko‘plab ajoyib fikrlar
aytilgan. “O‘tgan ajdodlar xotiralari” (“Xronologiya”) tekshirishlarida qomusiy
olimturli xalqlar va davrlar kalendar sistemalarini ta’riflash bilan bir qatorda
haqiqat va yolg‘on, yaxshi va yomon, kamtarlik va kekkayish, bilimlilik va
nodonlik, ya’ni ma’naviylik muammolarini o‘rganadi.
O‘rta asr boshlari yorqin mutafakkirlaridan biri Rudakiy bo‘lgan. Uning maqol
va rivoyatlar ko‘rinishidangi ko‘plab poetik satrlari xalq pedagogikasini boyitib
xalq og‘zaki ijodiyoti durdonalari qatoriga kirdi. U “inson aqlining guli – bu
bilimdir” va “dunyoda bilim kabi muhim meva yo‘qdir” deb aytadi. O‘rta asr
boshlari ijtimoiy-pedagogik meroslari haqida gapirganda Nosir Xisravni (1004-
1088), “Ma’rifat kitobi” va “Baxt haqidagi kitobining” muallifi, shoir, yozuvchi va
faylasuf haqida gapirib o‘tilmasa bo‘lmaydi.
“Ma’rifat kitobi” da “o‘z-o‘zini anglash”, “yaxshi va yomon sifatlari” boblari
bor, ular o‘ziga xos o‘zini tarbiyalash dasturi hisoblanadi. Muallif insonni to‘g‘ri
tarbiyalashga xalaqit qiladigan yettita (yomonlik) to‘siqlarni aytadi: takabburlik,
ayyorlik, befaxmlik, ochko‘zlik, g‘azab, g‘araz, shaxvoniylik. U o‘zining yettita
“yaramas do‘stlarini esdan chiqarishni” maslahat beradi, ularning o‘rniga esa
boshqalarini – yuksak, oliyjanob ular uchun kamtarlik, halollik, sabr-toqat,
oddiylik, shukronalik, sahiylik va mehribonlik asosiy hisoblanganlarini topish
kerak deydi. U nasihatlarini shunday yakunlaydi: “Bundan keyin ishonchli do‘stlar
bilan bo‘lgin, ochko‘z dushmanlardan bir umrga ajralgin”.
XI-XII asrlarda xususan, pedagogik talqinlar ham paydo bo‘ladi, ular Markaziy
Osiyo va Qozog‘iston xalqlari pedagogik madaniyati rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatgan.
Burxoniddin Zarnudji “O‘quvchiga bilim olishi yo‘lidagi nasihatlari” o‘ziga xos
pedagogika darsligida o‘qitish jarayonini tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar beradi.
“Bilimga intilish, - deb yozadi olim - har bir musulmon uchun zarur majburiyati
hisoblanadi”.
O‘zbek adabiyoti asoschisi hisoblangan mutafakkir - taraqqiyparvar arbob
Alisher Navoiyning (1441-1501) pedagogik g‘oyalari ahamiyati juda katta bo‘ldi.

O‘z xalqini chuqur sevgan demokratik va insonparvar g‘oyalari insonga muhabbat,
halollik, adolatlilik, yorqin kelajakka ishonchi haqidagi xalq hikmatli so‘zlari,
rivoyatlari bilan bog‘lanib ketadi. Xalq hatto o‘zining buyuk olimi haqida ertak va
afsonalar yaratib xalq poetik ijodiyotini shakllantiruvchisi sifatida uning obrazini
abadiylashtiradilar.
Mutafakkir olimlarning, shoirlarning ko‘plab nasihatlari xalqning turmush,
hayot tajribalari asosida ishlab chiqilgan hikmatli so‘zlari bilan juda ham aniq mos
keladi. “Kiyimsiz o‘tirganda ham to‘g‘ri gapirish kerak”, “Yolg‘on gapirib
yashagandan ko‘ra to‘g‘ri gapirib o‘lgan afzal”, “Agarda sen har doim to‘g‘ri
gapirib kelgan bo‘lsang keyin ham senga ishonadilar”, “Birinchi bor yolg‘on
gapirishdan o‘zingni saqla, shunda keyingi yolg‘onlarda seni fosh etishlaridan
qo‘rqmaysan” va shu kabilar. Do‘stlik haqidagi olim va shoirlarning fikrlari xalq
hikmatli so‘zlari bilan mos keladi. Rudakiy dunyodagi eng kuchli xafa bo‘lish bu
yaxshi do‘stidan ajralish, deb hisoblaydi: “Agarda do‘stlaring mingta bo‘lsa b
ukam deb hisobla”, (xalq hikmatli so‘zlari), “Yigit uchun migta do‘st ham kam”.
Tusiy shunday deydi: “Do‘st deb bilishdan oldin sen uni sinab ko‘r” (xalqda
shunday deydilar: “Do‘st boshiga tashvish tushganda, mard esa jangda sinaladi,
burch esa - halollik bilan”).
Xisrav “Do‘st bo‘lish – yaxshi ish, do‘stlikka sodiq bo‘lish esa – buyuk ishdir”
deb hisoblaydi. (Xalqda “Xazina izlagandan ko‘ra do‘stlikni saqlagan yaxshiroq”
deyiladi). SHeroziy “Yaxshi do‘st aybingni yuzingga aytadi, yomon do‘st ularni
boshqalarga aytadi” deb eslatadi (xalqda “tanbeh berish - do‘stlaring sovg‘asi”
“do‘sting aytgan hamma gaplar yaxshilikdir”). Xisrav “Munofiq, kekkaygan
do‘stdan ko‘ra sen sodiq itni afzal ko‘r”, deb maslahat beradi. (Do‘stning
ikkiyuzlamachiligi – davolab bo‘lmas kasallikdir”, “Sen oxirgi burda noningni
bo‘lashib yeganingni esidan chiqargan do‘st o‘lsin”) va shu kabilar. Shunday qilib,
Markaziy Osiyo xalqlarining pedagogik nuqtai nazarlari boshqa xalqlarda bo‘lgani
kabi uzoq o‘tmishda yuzaga kelgan. Tarbiya haqidagi xalq donishmandligi ham
xalqning oilaviy tarbiya ko‘p asrlik pedagogik madaniyati va tajribalari ifodasi
hisoblanadi.

П ВОВ. ІЈТІMOIY PEDAGOGIKANING MADANIY, TARIXIY,
IJTIMOIY, HUQUQIY SHART SHAROITLARI.
2.1. Markaziy Osiyoda ma’rifatparvarlik g’oyalari va xalq pedogogikasi.
Xalq pedagogikasi muammolarini ilmiy tekshirishlar tarixini o‘rganib
chiqish tarbiyalashdagi xalq tajribasini ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida o‘rganish
hamma tarixiy rivojlanish bosqichlarida o‘tmish va hozirgi davrning pedagoglari
ilmiy qiziqishlari doirasiga kirib kelganligini ko‘rsatadi. Buyuk chex pedagogik
Y.A.Komenskiy (XVII asr) “Onalar maktabi” g‘oyasini aynan oilaviy tarbiya
tajribasiga tayanib asoslab berdi. Mashhur shveytsariyalik pedagog G.Psetalotssi
ham o‘zining “onalar uchun kitobini” Shveytsariya xalq pedagogikasi tajribalarini
umumlashtirib yaratgan. U oilada boshlangan tabiiylikka mos tarbiyalash
keyinchalik maktabda davom ettirilishi kerak deb hisoblaydi. Buyuk rus pedagogi
K.D.Ushinskiy (XIX asr) xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlarini yuqori
baholagan. “Xalq o‘zi yaratgan va xalq boshlanishlariga asoslangan tarbiya – deb
yozadi u – abstrakt g‘oyalarga asoslangan eng yaxshi sistemalarda ham bo‘lmagan
tarbiyaviy kuchga ega”.
“Xalqchilligi bo‘lmagan xalq - bu qalbsiz tana” degan tamoyilga chuqur
ishongan va bu tamoyilga asoslanib xalqchillik g‘oyasini asoslab bergan.Xalqning
odatlari, marosimlari va an’analarini yaxshi bilib, u “ajdodlar donishmandligi –
avlodlar uchun ko‘zgu” degan xulosaga keladi va shuning uchun xalq tarbiyasini
ma’qullaydi, chunki u xalq rivojlanishi jarayonida tirik namuna hisoblanadi.
V.A.Suxomlinskiy xalq pedagogikasi mohiyatini chuqur o‘rganib
ma’naviylik g‘oyalarini va undan kelib chiqadigan xalqning pedagogik nuqtai
nazarlarini o‘rganish zarurligi va muhimligini ta’kidlaydi. U xalq pedagogkasining
boyligi va katta amaliy ahamiyatga ega ekanligiga qaramay uni keraklikcha
o‘rganilmayapti, bu muammo bo‘yicha chuqur tekshirishlar olib borilmayapti deb
hisoblaydi. “Xalq pedagogikasi haqida xali hech Kim jiddiy o‘ylamagan va
shuning uchun ham bu pedagogikaga katta tashvishlar keltirgandir – deb yozadi u
– men ishonaman, xalq pedagogikasi – bu xalqning ma’anaviy hayoti jamlangan

markazdir. Xalq pedagogikasida milliy xususiyatlar, xalq qiyofasi ko‘rsatib
beriladi”.
Xalqning xususiyatlari, xalqning qiyofasi, uning xayollari va orzulari, ma’naviy
g‘oyalari, ayniqsa, u yaratgan ertaklarda, dostonlari, afsona, qissa, eposlari,
rivoyat, maqollarida yaqqol namoyon bo‘ladi.
Xalq pedagogikasi masalalari bir qator olimlarning tekshirishlari predmeti
bo‘lgan. Ularning har biri xalq pedagogikasi nazariyasi va amaliyotiga o‘zining
xissasini qo‘shgan. G.N.Volkov (XX asr) xalq pedagogikasi muammolarini har
tomonlama va ancha chuqur o‘rgangan olimlardan hisoblanadi, u “Chuvash xalq
pedagogikasi” va “Etnopedagogika” monografiyalari (1974) muallifi hisoblanadi.
Bu tadqiqotchining asarlari regional chuvash xalq pedagogikasi chegaralaridan
ancha keng olingan, ular xalq pedagogikasi konsepsiyasini umuman
shakllanishida, xususan tarbiya predmeti, pedagogik asoslari, metod va vositalarini
shakllantirishda katta rol o‘ynaydi. G.N.Volkov pedagogik adabiyotlarda birinchi
bor “etnopedagogika” atamasini ishlatdi, uni o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash
bo‘yicha xalq ommasining tajribasi haqida, ularning pedagogik dunyoqarashlari
haqidagi fan, turmush pedagogikasi haqidagi fan, oila, avlod, urug‘, xalqlar va
millat pedagogikasi haqidagi fan sifatida belgilaydi. Etnik pedagogika tarixiy
sharoitlar ta’siri ostida yuzaga kelgan milliy xarakterning xususiyatlarini
o‘rganadi.
XX asr 70-80-yillari pedagoglari G.N.Volkov kiritgan “etnopedagogika”
tushunchasini to‘gri deb hisoblaydilar, chunki “xalq pedagogikasi tajribaga va
uning ta’rifiga taalluqli bo‘lsa, etnopedagogika esa – nazariy fikr doirasi fan
doirasi bilan bog‘liqdir”.
Xalq pedagogikasi bo‘yicha ko‘plab qiziqarli tekshirishlar o‘tkazilgan. Misol
uchun, Safarov.N.S. o‘zining “O‘zbekistonning xalq pedagogikasi ilg‘or g‘oyalari
va tajribalari” (1989) nomli monografiyasida o‘zbek xalq tarbiyasi asosiy
yo‘nalishlarini o‘rganib bu jarayonning milliy o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib undan
o‘zbek ko‘p bolalik oilaning alohida rolini ta’kidlaydi.

U hozirgacha saqlanib qolgan o‘zbek oilasining “ko‘p qatlamliligi” xalq
tarbiyasi g‘oyalari va tajribalari asosiy saqlovchi va yetkazuvchisi bo‘lganligini
isbotlaydi. Xalq pedagogikasini ma’lum darajada mustaqillik davrida yaratilgan
kitoblar ham to‘ldirmoqda: Xaydarov.M. Etnopedagogika Munavvarov.A.K. “Oila
pedagogikasi”. T. 1994; Musurmonova.O, Baubekova.G. “O‘zbek xalq
pedagogikasi”. T. 2000. Misol uchun, Musurmonova.O va Baubekova.G. “O‘zbek
xalq pedagogikasi” o‘quv qo‘llanmasida, o‘zbek xalq pedagogikasi bo‘yicha
mustaqillik yillarida birinchi o‘quv qo‘llanmasi bo‘lgan kitoblarida
etnopedagogikaning yuzaga kelishini, uning predmeti, mazmuni va metodlarini
yangi qarashlarni ochib beradilar. Birinchi bor bunday qo‘llanmada hadislar,
hamda o‘zbek milliy o‘yinlari, maqol va matallari, xalq qo‘shiqlari va ertaklari
xususiyatlari o‘rganiladi. Mualliflar o‘zbek xalq pedagogikasini mazmunini hozirgi
sharoitlarda o‘sib kelayotgan avlodni ma’naviy va barkamol rivojlangan qilib
tarbiyalash orqali ochib beradilar.
Xalq pedagogikasining eng muhim amaliy tomoni uning hayot bilan, yosh
avlodni tarbiyalash va o‘qitish amaliyoti bilan bog‘liqligi hisoblanadi – deb
hisoblaydilar Musurmonova.O va Badbekova.G.
Xalq pedagogikasida oila, bolalar va ota-onalar muammolari
Xalqning muhabbat, oila, bolalar va ota-onalar haqidagi tasavvurlari ko‘p asrlik
turmush tajribalari asosida yuzaga kelgan. Bu tasavvurlar birlashtirilgan va
pedagogik o‘ylab chiqilgan, amaliyotda, hayotda sinovdan o‘tgan xulq qoidalari,
maslahatlar, tavsiyalar to‘plamida o‘z ifodasini topgan, ular xalq pedagogik
madaniyati yetukligi va boyligini bildiradi.
Oilaning xalq namunasi
Oila va oilaviy munosabatlar pedagogikasi – murakkab jarayondir. Agarda
zamonaviy terminologiyadan foydalanadigan bo‘lsak, unda oila nimalarni
bajararishi kerakligiga xalq o‘z shaxsiy tajribasida ishonch hosil qilgan deb aytish
mumkin.
1. Bolalarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish odatlari, an’analari, metodlarini
aniqlab konstruktiv metodini.

2. Bolalarning dam olish, mehnat qilish va o‘quv mashg‘ulotlari tartibini
o‘rnatib tashkilotchilik vazifasini.
3. Ota-onalar, ota-onalar va bolalar, bolalarning o‘zlari o‘rtasida, yaqinlari,
qarindoshlar va qo‘shiqlar va shu kabilar bilan to‘g‘ri o‘zaro munosabatlar
qoidalarini ishlab chiqib kommunikativ vazifasini.
Bular hammasi asta-sekinlik bilan oilaviy munosabatlar tizimini yaratadi. Oila
eng intim jamoadir. O‘zining ko‘nglidagi fikrlarini bola faqat ota-onalariga aytishi
mumkin, ayniqsa sirlarini onasiga aytadi. Oiladagi o‘zaro munosabatlar juda nozik
va qaltis ishdir, chunki u qarindoshlik rishtalari bilan bog‘langan jamiyatning
birlamchi jamoasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu yerda oila ichidagi o‘zaro
munosabatlar amalga oshiriladi. Oila va oialaning tarbiyachilik vazifalari
aniqlanadi. Uning bolalarga pozitiv ta’sirini kuchaytirish uchun sharoitlar
yaratiladi. Oilaning va oilaviy tarbiyaning ana shu va boshqa xususiyatlari har
doim xalqning diqqat markazida bo‘lgan, bular hammasi Marakaziy Osiyo xalqlari
xalq pedagogikasi meroslarida o‘z aksini topgan.
Xalq ko‘plab avlodlar tajribasi asosida oilaning asosini - o‘zaro muhabbat
tashkil etishiga ishonch hosil qilgan. Shuning uchun shunday umumiy hayotiy fikr
paydo bo‘lgan: “Sevgisiz oila – bu ildizsiz daraxtdir”.
Sevgi muammosi oilaviy tarbiya pedagogikasi uchun har doim muhim bo‘lgan.
Yigit va qizlar o‘rtasidagi yorqin va sof do‘stlik odatda oliy insoniy hissiyot –
sevgiga aylanadi. Xalq donishmandligi sevgining har qanday ko‘rinishiga katta
odob bilan o‘z munosabatini bildiradi.
Sevgiga avaylab munosabatda bo‘lish - xalq pedagogikasining muhim
maslahatidir: “Muhabbatni ko‘z qora chig‘ingdek asra”. Insonni faqatgina uning
tabiiy, tashqi chiroyi uchungina emas, balki uning ko‘ngli go‘zalligi uchun ham
sevish kerak. “Sevganing chiroylimi yoki chiroylilarni sevasanmi?”- degan savolga
qozoq maqoli shunday javob beradi: “Suluv suluv emas, suyganing suluv”.
Sevish uchun odamni ko‘rish va uni bilish, uni tushunish kerak. “Ko‘z
ko‘rmaganni, yurak sevmagan” deb bekorga aytishmaydilar, tojiklar esa “avval
ko‘zga yoqishi kerak, keyin esa yurakka” deb hisoblaydilar.

Xalq sevishganlar xulqlari madaniyati masalasini ham gapirib o‘tgan. Bunda
sevganining yaqinlari va ota-onalariga hurmat yuzasidan, bo‘lajak turmush
o‘rtog‘ning tanloviga munosabatni bildirish uchun ular bilan tanishish ko‘zda
tutilgan. Ko‘pgina maqollarda kuyovga to‘g‘ri maslahatlar beriladi: hamma ishni
ota-onalardan boshlash kerak, ayniqsa qizning oilasidan, u qiz bolaning
tarbiyasiga, uning dunyoqarashiga, ishonchi, didi, odatlari shakllanishiga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun xalqda shunday naqllar bor: “onasini ko‘rib, qizini
ol”, “Bir qizga uylanmoqchi bo‘lsang – avval uning onasi bilan tanish”.
Shuni aytish muhimki, xalq odatda teng nikohga, sevgi bo‘yicha nikoh tarafdori
bo‘ladi. Markaziy Osiyoda ko‘p davrlar davomida kelin uchun qalin puli to‘lash
odat bo‘lib kelganiga qaramasdan, odamlar xalq donishmanligiga amal qilishga
intilganlar: “Teng kuyov topilgan bo‘lsa - qizingni qalin talab etmay berib yubor”
(qoraqalpoqlar); “Tengi chiqsa tekin ber” (qirg‘izlar). Xalq manfaatni kuzlab
boshlangan nikohni rad etadi. “Boylik uchun turmushga chiqqandan ko‘ra o‘lgan
yaxshiroq” deb aytadilar (o‘zbeklar). Oila jamiyatning boshlang‘ich jamoasi bo‘lib
hayotning eng murakkab va turli xil hodisalaridan ta’sirlanadi. Turmushda janjallar
kelib chiqadi. Xalq oilaviy janjallar haqida nima deb o‘ylaydi va oilaviy tarbiya
tajribalari bilan qanday oldini olish choralari ishlab chiqilgan. Hikmatli so‘zlarda
oilaviy janjallar ajoyib bir fikrlik bilan tabiiy, qonuniy hodisa deb qaraladi. O‘zbek
maqoli to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’kidlaydi: “Yeguliksiz uy bo‘ladi, lekin janjalsiz uy
bo‘lmaydi”. Xalq oddiy odamlarga “hatto podshohning uyida ham janjallar
bo‘ladi” deb o‘zini ham va boshqalarni ham tinchlantiradi.
Ba’zan ota-onalari va qo‘shnilari er va xotin o‘rtasidagi tortishuvga
aralashishga urinib ko‘radilar, bu deyarli hech qachon yaxshi natijaga olib
kelmaydi, shuning uchun o‘zbek maqollarida “Er va xotinning o‘rtasiga esi ketgan
aralashar” deb aytiladi.
Ko‘pchilik hikmatli suzlar afsuslanib yomon xotinlarning xislatlarini ko‘rsatib
beradi. Yomon xotinlar haqida o‘zbeklar shunday deydilar: “Ot yomon bo‘lsa -
xohishing ketadi, bolalaring yomon bo‘lsa – kuning ketadi, xotining yomon bo‘lsa
- mehmon ketadi”. Ko‘pchilik hikmatli so‘zlar ayolning eng yomon hislati deb

uning ming‘ir-ming‘irini, quloqni tinchitmasligi, mijg‘ovligi va janjalkashligini
ko‘rsatadilar: “Janjalkash xotinning Eri tez qariydi”, “Janjalkash xotinga
uylangandan ko‘ra bo‘ydoq yurgan yaxshi”.
Oilaning asosiy vazifasi 0- katta avlod uchun munosib bolalarni tarbiyalash
hisoblanadi. Bu yerda ham hal qiluvchi rol ota-onalarga bog‘liq bo‘ladi.
Ota va ona birinchi tarbiyachilar - Xalq pedagogikasida onalik oliy ijtimoiy
qadriyat sifatida, inson avlodini davom ettirishdan tabiiy talab sifatida qaraladi.
Hamma xalqlar haqli ravishda onani – ayolni yuksaklikka ko‘taradilar, onani
ulug‘laydilar, hurmat qiladilar. “O‘g‘il agarda kaftida onasi uchun tuxum pishirib
berganida ham uning oldida qarzdorligi qoladi” deb hamma tan olgan.
Bolalarga muhabbat – bu juda muhim pedagogik muammo hisoblanadi, chunki
ana shu muhabbati sababli ota-onalar ko‘plab tuzatib bo‘lmas xatolarga yo‘l
qo‘yadilar. Hamma xalq hikmatli so‘zlarida bolalarga cheksiz muhabbat xissi ifoda
etilgan. “Uyning bezagi – bu boladir, dasturxonning bezagi - mehmon”. Bolaning
tarbiyaliligi ham juda qadrlanadi. Masalan, o‘zbek maqollarida shunday deyiladi:
“Bola qimmatbahodir, lekin yanada ham qimmatlisi uning tarbiyasi” (“bola aziz,
odobi undan aziz”).
Xalq otalarining shaxsiy ibrat ko‘rsatishlariga ko‘p e’tibor qaratgan. Otaning
yomon odati albatta bolaga ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun “Janjalkash otaning
o‘g‘li urushqoq bo‘ladi” deb aytadilar.
Ota va onadan tashqari oilada tarbiyachilik vazifasini buva va buvisi va boshqa
qarindoshlari ham bajaradilar. Amalda ular noma’lum xalq pedagoglari
hisoblanadilar. Xalq donishmandlari buvalar va buvilar haqida maxsus ertaklar
to‘qiganlar.
2.2. Xalq pedagogikasi konsepsiyasi vauning o’ziga xos xususiyatlari.
Xalq pedagogikasi amalda - Hozirgi zamonaviy sharoitlarda milliy an’analar
rivojlanadi, takomillashadi va boyib boradi. Ana shularning o‘zi xalq
pedagogikasining amaldaligi, hayotiyligi ko‘rinishidir.

Halq har doim yosh avlodga vatanga muhabbatni, halollik, to‘g‘rilik,
kamtarlikni singdirishga intiladi. O‘zbek oilasining ma’naviy an’analarini
o‘rganib, xalq pedagogikasi tadqiqotchilari Minavarov.A.K, Musurmonova.O
o‘zbeklarning tarbiya xalq kodeksi birinchi o‘ringa xalqqa, o‘z davlatiga xizmat
qilishni qo‘yadi degan xulosaga keladilar. O‘zbeklar bolada halollik, adolatlilik
xissini tarbiyalashga juda katta ahamiyat beradilar. Adolatlilik o‘zbeklar
tomonidan yuksak ma’naviy sifat kabi baholanadi.
Fuqarolik xissi, jonajon vatanga ixtiyoriy xizmat qilishga intilishi o‘zbek xalq
pedagogikasida yaqqol ifodasini topgan. Halq tarbiyachilari ijtimoiy tarbiyaning
o‘ziga xos shaklini topdilar va o‘rnatadilar. O‘zbekistonda jamoatchilik
tarbiyachisi vazifasini mahalla bajaradi, ularning aholisi an’anaviy ravishda
jamoatchilik turmushi va jamoatchilik o‘zaro yordam qoidalari bilan bog‘langan.
Mahalla o‘zining jamoatchilik markaziga ega, unda choyxona, ustaxonalar, machit,
kichik bozorchasi bor. Mahalla jamoatchiligi turar joylarni tartibga keltiradi,
hasharlar tashkil etadilar, to‘ylarni tashkil etadilar, o‘smirlarni tarbiyasiga katta
e’tibor berib borib jamoatchilik tartibini kuzatib boradilar.
Shuni ta’kidlab aytish zarurki, bu xalq an’analari bugungi kunda demokratik
jamiyat qurish sharoitida faol qayta tiklandi va o‘sib bordi. 2003 yil “Obod
mahalla” shiori ostida o‘tdi. Bu yilda jamoatchilik tarbiya milliy an’analari
rivojlanishi uchun ko‘plab ishlar qildi.
Halq pedagogikasi odatlari, an’analari, tamoyillari amaliy ishlanmoqda va
zamonaviy sharoitlarda ham yosh avlodning shaxsini tarbiyalash va
shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatmoqda.
Xalq pedagogikasi an’analari rivojlanmoqda va takomillashmoqda, eski
an’analar bilan bir qatorda yangilari paydo bo‘lmoqda. Bizning davrimizda yangi
an’analari paydo bo‘ldi va mustahkam o‘rnashib oldi. Masalan, maktabni yoki oliy
o‘quv yurtini tamomlaganligi munosabati bilan an’anaviy tantanalar, balog‘at
yoshiga yetishi, ota-onalar birinchi kunida sovg‘a berish, umumxalq hasharlarida
ishtirok etish va boshqalar.

Xalq pedagogikasi — bu avloddan avlodga og‘zaki an’ana, udum, marosim va
qadriyatlar orqali o‘tib kelgan, xalq hayoti va tajribasiga asoslangan tarbiya
tizimidir. U uzoq tarixiy davrlar mobaynida shakllangan bo‘lib, milliy mentalitet,
madaniyat, e’tiqod va axloqiy me’yorlarni o‘zida aks ettiradi. Aynan shu jihatlari
bilan u zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning milliy negizini tashkil etadi.
Xalq pedagogikasining konsepsiyasi, ya’ni uning nazariy asoslari, xalqning
tarbiyaviy qarashlari, bolani voyaga yetkazishdagi qadriyatlari va ijtimoiy
vazifalari bilan chambarchas bog‘liq. Har bir xalqning tarbiyaviy merosi u
yashagan tarixiy-madaniy, ijtimoiy, geografik sharoitlarga mos holda shakllangan.
O‘zbek xalqining pedagogik qarashlari esa asrlar davomida ma’naviyat, halollik,
mehmondo‘stlik, ota-onaga hurmat, kattalarni e’zozlash, bolani mehr bilan
tarbiyalash kabi mezonlar asosida rivojlangan.
Xalq pedagogikasining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Hayotiylik va amaliylik – xalq pedagogikasi bevosita hayot bilan bog‘liq,
undagi tarbiyaviy g‘oyalar kundalik turmushda, urf-odatlarda, bayram va
marosimlarda o‘z ifodasini topadi.
2. Axloqiylikka yo‘naltirilganlik – xalq pedagogikasi, avvalo, bolaning odob-
axloqini shakllantirishga, uni yaxshi inson, yaxshi farzand, yaxshi fuqarolik
sifatida tarbiyalashga qaratilgan.
3. Ma’naviy qadriyatlarni targ‘ib etish – xalq pedagogikasida din, e’tiqod,
qadimiy urf-odatlar, xalq ertaklari, maqollar, matallar orqali inson ma’naviy
tarbiyasi ustuvor hisoblanadi.
4. Oilaviy muhitga asoslanganlik – xalq tarbiyasining asosiy maktabi – bu
oila. Bola eng avvalo onaning ruhi, otaning ibrati, bobo-buvining nasihati
orqali tarbiyalanadi.
5. Jamiyat bilan uyg‘unlikda rivojlanish – xalq pedagogikasi hamisha
jamoatchilik bilan uyg‘un holda ishlaydi. Mahalla, qo‘shnichilik, to‘y va
motam marosimlari ham pedagogik jarayonning bir qismi hisoblanadi.
6. Og‘zaki shakldagi uzatish – xalq pedagogikasi asosan og‘zaki shaklda –
ertak, afsona, maqol, dostonlar orqali avloddan avlodga o‘tadi.

O‘zbek xalq pedagogikasida bola tarbiyasi bosqichma-bosqich amalga
oshirilgan. Masalan, chaqaloqlik davrida asosan mehr-muhabbat va parvarish,
maktabgacha yoshda esa odob, halollik, mehnatsevarlikka o‘rgatish muhim
bo‘lgan. Bu bosqichlar zamonaviy ijtimoiy pedagogikada ham pedagogik
strategiyalar ishlab chiqishda asos qilib olinadi.
Xalq pedagogikasining ijtimoiy pedagogika bilan bog‘liqligi
Xalq pedagogikasi ijtimoiy pedagogikaning tarixiy ildizidir. Uning
konsepsiyasi, yondashuvlari va metodlari hozirgi zamon ijtimoiy pedagogik
faoliyatida, xususan:
 nogiron bolalar bilan ishlashda,
 muammoli oilalar bilan ishlashda,
 tarbiyaviy muhit yaratishda,
 milliy qadriyatlarga asoslangan ijtimoiy loyihalarda keng qo‘llaniladi.
Xulosa qilib aytganda , xalq pedagogikasi o‘zbek ijtimoiy pedagogikasining
shakllanishida asosiy manba, milliy o‘zlik va qadriyatlarni saqlovchi mezon bo‘lib
xizmat qiladi. Uning qadimiy tajribasi va falsafasi zamonaviy ijtimoiy
muammolarni hal qilishda boy manba sifatida ahamiyat kasb etadi.
2.3. Xalq pedagogikasi ijtimoiy pedagogikaning tarixiy ildizi.
Nega xalq pedagogikasi ijtimoiy pedagogikaning tarixiy ildizi hisoblanadi?
Xalq pedagogikasi — bu muayyan xalqning uzoq tarixiy tajribasi davomida
shakllangan va og‘zaki an’analar, marosimlar, urf-odatlar, maqol, matal, ertak,
dostonlar orqali avloddan avlodga o‘tib kelayotgan tarbiyaviy bilimlar,
ko‘nikmalar va qadriyatlar majmuidir.
Ijtimoiy pedagogika esa ilmiy asoslangan, ijtimoiy muhitda shaxsni
tarbiyalash, qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiylashuviga yordam berish bilan
shug‘ullanuvchi fan sohasidir. Uning zamonaviy shakli fan sifatida XIX–XX
asrlarda G‘arbda rivojlana boshlagan bo‘lsa-da, uning amaliy asosi va ildizlari
xalq orasidagi qadimiy tarbiyaviy tajribalarda, ya’ni xalq pedagogikasida
mujassam .

Ijtimoiy hayot bilan bog‘liqligi
Xalq pedagogikasi har doim jamoa, oila va ijtimoiy guruhlar orqali tarbiyaviy
ta’sir ko‘rsatgan. Masalan:
 Ota-ona, bobo-buvi tarbiyasi,
 Qo‘shnichilik madaniyati,
 Mahalliy marosimlar (to‘y, sunnat, bayramlar),
 Umumxalq qadriyatlari (kattaga hurmat, kichikka izzat, halollik va hokazo)
Bularning barchasi ijtimoiy muhitda bolani tarbiyalash vazifasini bajargan.
Bu aynan ijtimoiy pedagogikaning vazifasi bilan bir xil: bola va shaxsning
ijtimoiy muhitda kamol topishini ta’minlash.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyani ustuvor qo‘yishi
Xalq pedagogikasi bolaning:
 axloqiy qadriyatlar,
 halollik va mehnatsevarlik,
 sabr-toqat va bosiqlik,
 hurmat va ehtirom ruhida tarbiyasi bilan shug‘ullanadi.
Zamonaviy ijtimoiy pedagogika ham ayni shu yo‘nalishda ish olib boradi,
lekin tizimli, rejalashtirilgan va ilmiy asoslangan holda.
Shunday ekan, xalq pedagogikasi – bu ijtimoiy pedagogikaning tabiiy,
tarixiy ildizi bo‘lib, zamonaviy fan bu ildizga tayanib rivojlanadi .
Ijtimoiy himoya va yordam konsepsiyasi - Bugungi ijtimoiy
pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri — ijtimoiy muhtoj shaxslar (yetim,
nogiron, ijtimoiy xavf ostidagi bolalar va oilalar) bilan ishlashdir. Xalq
pedagogikasida ham bunday insonlarga:

 yordam berish (masalan, “yordamlashish”, “hashar” odati),
 ijtimoiy birdamlik (mahalla birligi),
 tarbiyaviy maslahatlar berish (oqsoqollar nasihati)
kabi qadimiy amaliyotlar mavjud.
Bu esa shuni ko‘rsatadiki, xalqning o‘zida qadimdan ijtimoiy pedagogik
tamoyillar mavjud bo‘lgan, faqat ular ilmiy fan sifatida rasmiy
shakllanmagan edi .
Xalq pedagogikasi — bu ijtimoiy pedagogikaning tarixiy ildizi, negizi va
milliy asosidir. Zamonaviy ijtimoiy pedagogika xalqning tarbiyaviy tajribalarini
ilmiy asosda tizimlashtiradi, boyitadi va amaliyotga joriy etadi. Xalq
pedagogikasining ijtimoiy pedagogika bilan bog‘liqligi
Xalq pedagogikasi ijtimoiy pedagogikaning tarixiy ildizidir. Uning
konsepsiyasi, yondashuvlari va metodlari hozirgi zamon ijtimoiy pedagogik
faoliyatida, xususan:
 nogiron bolalar bilan ishlashda,
 muammoli oilalar bilan ishlashda,
 tarbiyaviy muhit yaratishda,
 milliy qadriyatlarga asoslangan ijtimoiy loyihalarda keng qo‘llaniladi.
Xulosa qilib aytganda , xalq pedagogikasi o‘zbek ijtimoiy pedagogikasining
shakllanishida asosiy manba, milliy o‘zlik va qadriyatlarni saqlovchi mezon
bo‘lib xizmat qiladi. Uning qadimiy tajribasi va falsafasi zamonaviy ijtimoiy
muammolarni hal qilishda boy manba sifatida ahamiyat kasb etadi.

XULOSA
Ijtimoiy pedagogik g‘oyalar insoniyat taraqqiyoti bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
turli tarixiy davrlar va hududlarda o‘ziga xos tarzda shakllangan. Markaziy
Osiyoda bu g‘oyalar asosan qadimiy xalq pedagogikasi, islomiy tarbiya va
mashhur mutafakkirlar — Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ahmad
Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Alisher Navoiy kabi allomalarning pedagogik
qarashlari asosida rivoj topgan. Bu olimlar ta’lim-tarbiyada axloqiy yetuklik,
komillik, insonparvarlik va ijtimoiy burchni asosiy mezon deb bilishgan.
Rossiyada ijtimoiy pedagogika XIX asrdan boshlab shakllana boshlagan
bo‘lib, Konstantin Ushinskiy, Lev Tolstoy, P. P. Blonskiy, A. S. Makarenko kabi
pedagoglar bu sohaga katta hissa qo‘shgan. Ular bolani shaxs sifatida tan olish,
ijtimoiy muhitning ta’sirini o‘rganish va jamoada tarbiya berish g‘oyalarini ilgari
surishgan.
G‘arb mamlakatlarida, xususan Germaniya, Frantsiya, AQShda ijtimoiy
pedagogika XIX asr oxiri va XX asr boshlarida mustaqil fan sifatida shakllandi.
G‘arbda bu yo‘nalish ko‘proq bolalar va o‘smirlar bilan ishlash, ijtimoiy
xizmatlar orqali tarbiya, muammoli guruhlar bilan ishlash kabi sohaga qaratilgan.
Jan-Jak Russo, Y. A. Komenskiy, Pestalozzi, Fröbel, Dewey kabilar g‘arbiy
pedagogik fikr rivojida asosiy o‘rin tutadi.
Demak, har bir mintaqada ijtimoiy pedagogik g‘oyalar o‘z tarixiy, madaniy,
diniy va ijtimoiy sharoitlarga mos ravishda rivojlangan. Ammo ularning umumiy
nuqtasi — insonni jamiyatga moslashgan, axloqiy yetuk va faol shaxs sifatida
tarbiyalash g‘oyasidir. Zamonaviy ijtimoiy pedagogika aynan mana shu tarixiy
asoslarga tayanib shakllangan ilmiy-amaliy fan sohasidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Tursunov, B. M. Pedagogika tarixi. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti,
2021.
2. Axmedov, M. Ijtimoiy pedagogika asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2019.
3. Rasulov, U. Pedagogik fikrlar tarixidan. – Toshkent: O‘qituvchi, 2017.
4. Karpenko, M. G. Sotsialnaya pedagogika. – Moskva: Akademiya, 2015.
5. Zapesotskiy, A. S. Istoriya pedagogiki i obrazovaniya. – Sankt-Peterburg:
Piter, 2016.
6. Dewey, John. Democracy and Education. – New York: Macmillan, 1916.
7. Rousseau, J.-J. Émile, or On Education. – Paris, 1762.
8. Komenskiy, Y. A. Didaktika Magna. – Prag, 1657.
9. Abdurahmonov, A., Raximov, I. Ijtimoiy pedagogika. – Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2020.
10. Forobiy, A. N. Fozil odamlar shahri. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012.
Internet manbalari:
11. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti –
www.maktab.uz
12. O‘zbekiston Milliy kutubxonasi – www.natlib.uz
13. Pedagogika fanlariga oid maqolalar bazasi – www.ziyonet.uz
14. Yevropa ijtimoiy pedagogika assotsiatsiyasi – www.socialpedagogy.org
15. Rossiya ta’lim va ijtimoiy fanlar portali – www.edu.ru
16. Google Scholar (ilmiy maqolalar qidiruvi) – https://scholar.google.com
17. Wikipedia maqolasi: Social pedagogy
https://en.wikipedia.org/wiki/Social_pedagogy

18. UNESCO Education portal – https://en.unesco.org/themes/education
19. Respublika ta'lim markazi (pedagogik metodik materiallar bazasi) –
https://rtm.uz
20. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi – https://academy.uz

Ijtimoiy pedagogik g‘oyalarning Markaziy osiyo, Rossiya va g‘arbdagi tarixi

Sotib olish