Ikki korpusli bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	56.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Ikki korpusli bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 4
Tadqiqot maqsadi va vazifalari ............................................................................................................ 7
1. Bugʻlatish qurilmalarining nazariy asoslarini o’rganish .................................................................... 7
I BOB. BUG’LATISH JARAYONI VA IKKI KORPUSLI QURILMALAR ASOSLARI .................................................. 9
1.1 Bug'latish jarayonining fizik-kimyoviy mohiyati ..................................................................................... 9
Ko’p korpusli bugʻlatish qurilmalari va ularning afzalliklari ................................................................ 11
Ekologik va iqtisodiy ahamiyat ........................................................................................................... 11
Bugʻlatish qurilmalarining sanoatdagi o’rni ....................................................................................... 12
1. Kimyo sanoatida bugʻlatish qurilmalarining ahamiyati .................................................................. 12
Avtomatlashtirish va nazorat tizimlari .................................................................................................. 15
Isitish kamerasi hisoblari ........................................................................................................................... 15
1.2. Ikki korpusli bug'latish qurilmalarining ishlash prinsipi ....................................................................... 19
1.3. Bug'latish qurilmalarining sanoatdagi ahamiyati va qo'llanilishi ......................................................... 21
Bugʻ ajratish kamerasi (separator) ............................................................................................................. 23
1. Umumiy tushuncha ............................................................................................................................ 23
3. Separatorning ishlash prinsipi ............................................................................................................ 24
1. Gravitatsion separator ................................................................................................................... 24
2. Mexanik separator ......................................................................................................................... 25
3. Tsiklon separator ........................................................................................................................... 25
4. Suvli separator (Wet scrubber) ...................................................................................................... 25
II BOB. IKKI KORPUSLI BUG'LATISH QURILMASINING HISOBLASH USULLARI ............................................. 26
2.1. Issiqlik balansi va asosiy hisoblash tenglamalari ................................................................................. 26
2.2 Qurilmaning asosiy parametrlarini aniqlash va optimallashtirish ........................................................ 28
2.3. Issiqlik uzatish yuzasini hisoblash va tanlash ...................................................................................... 29
III BOB. IKKI KORPUSLI BUG'LATISH QURILMASINING LOYIHAVIY VA KONSTRUKTIV TUZILISHI ................. 31
3.1. Qurilmaning asosiy elementlari va ularning funksional vazifalari ....................................................... 31
3.2. Qurilmaning texnologik sxemasi va ishlash tartibi .............................................................................. 33
XULOSA ...................................................................................................................................................... 39
Qurilmaning samaradorligi ................................................................................................................ 42
Ikki korpusli bugʻlatish qurilmasini hisoblash va loyihalash jarayonlari natijasida qurilmaning
samaradorligi bo’yicha quyidagi xulosalarga kelindi: ......................................................................... 42
Qurilmaning samaradorligi: ............................................................................................................... 43
Taklif va tavsiyalar ............................................................................................................................. 44
2

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 47
3

KIRISH
Bug’latish jarayoni moddalarni kontsentratsiyalash, ajratish va tozalashda keng
qo’llaniladi. Jarayonning fizik-kimyoviy mohiyati uning issiqlik va massa almashinuvi
asosida sodir bo’lishiga bog’liq. Prezidentning 2023-yil 12-maydagi “Sanoat
texnologiyalarini rivojlantirish va energiya samaradorligini oshirish” qarorida bug’latish
texnologiyalarining ahamiyati alohida ta’kidlangan.
Ikki korpusli bug’latish qurilmalari issiqlik energiyasidan samarali foydalanish
imkoniyatini beradi. Ularning ishlash prinsipi bug’ energiyasini ikki bosqichda qayta
ishlashga asoslangan. Shu nuqtai nazardan, 2024-yilda qabul qilingan “Yuqori
texnologiyali sanoat ishlab chiqarishlarini modernizatsiya qilish” farmonida bunday
qurilmalar ustuvor yo’nalish sifatida ko’rsatilgan.
Bug’latish qurilmalari oziq-ovqat, kimyo va farmatsevtika sanoatida keng
qo’llaniladi. Prezidentning “Sanoat tarmoqlarini innovatsion rivojlantirish” qarorida
ham ushbu qurilmalarning energiya samaradorligi va ekologik jihatdan afzalliklariga
urg’u berilgan.
Bug latish jarayoni kimyo, oziq-ovqat, farmatsevtika va boshqa ko’plab sanoatʻ
tarmoqlarida muhim texnologik jarayon hisoblanadi. Xususan, eritmalarni
kontsentratsiyalash, ortiqcha namlikni yo qotish va kerakli komponentlarni ajratib olish
ʻ
maqsadida bug latish qurilmalari keng qo’llaniladi. Ushbu jarayon energiya
ʻ
samaradorligini oshirish va mahsulot sifatini ta’minlash nuqtayi nazaridan muhim
hisoblanadi.
Ko’p korpusli bug latish qurilmalari, jumladan, ikki korpusli bug latish
ʻ ʻ
qurilmalari, bug’ energiyasidan samarali foydalanish imkonini berib, issiqlik
energiyasini takroran ishlatish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi. Bu esa
zamonaviy sanoatda energiya tejamkorligi talablarini bajarishga yordam beradi.
Bundan tashqari, ikki korpusli bug latish qurilmalari kam energiya sarflashi,
ʻ
yuqori samaradorligi va ekologik jihatdan maqbulligi sababli ko ’ plab kimyoviy
texnologik jarayonlarda qo’llaniladi. Masalan, oziq-ovqat sanoatida sut va sharbatlarni
kontsentratsiyalash, farmatsevtikada dori eritmalarini tayyorlash, kimyo sanoatida tuz
eritmalarini bug latish jarayonlarida qo’llaniladi.
ʻ
4

Ushbu kurs ishi doirasida ikki korpusli bug latish qurilmasining asosiyʻ
parametrlarini hisoblash va loyihalash muammolari ko’rib chiqiladi. Bu tadqiqot
sanoatda energiya samaradorligini oshirish va jarayonni optimallashtirishga qaratilgan
bo’lib, amaliy ahamiyatga ega. Shuningdek, ushbu mavzu ishlab chiqarishning ekologik
xavfsizligini ta’minlash va chiqindilarni kamaytirish nuqtayi nazaridan ham dolzarbdir.
Shu bois, ushbu kurs ishida ikki korpusli bug latish qurilmasining nazariy va amaliy
ʻ
jihatlarini o’rganish, uning texnologik jarayonlarga ta’siri hamda iqtisodiy va ekologik
samaradorligini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bug latish jarayoni sanoatning
ʻ
turli sohalarida – kimyo, oziq-ovqat, farmatsevtika, neft-kimyo va boshqa ko’plab
tarmoqlarda qo’llaniladigan muhim texnologik jarayondir. Bug latish usuli yordamida
ʻ
suyuqliklar kontsentratsiyalash, ortiqcha namlik ajratib olinadi hamda kerakli
mahsulotlar ajratib olinadi. Bu jarayon, ayniqsa, issiqlik energiyasining samarali qayta
ishlatilishini ta minlash va ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishda
ʼ
hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Ikki korpusli bug latish qurilmalari, o’zining innovatsion konstruksiyasi va
ʻ
yuqori energiya samaradorligi bilan boshqa usullarga nisbatan ustunlikka ega. Ushbu
qurilmalar birinchi korpusda bug latish jarayonini amalga oshirib, ikkinchi korpusga
ʻ
qayta yo naltirilgan bug ni ishlatish orqali issiqlik almashinuvi jarayonini
ʻ ʻ
optimallashtiradi. Natijada, energiya resurslaridan maksimal darajada samarali
foydalanish, issiqlik yo’qotishlarning kamaytirilishi va ishlab chiqarish jarayonining
iqtisodiy jihatdan maqbulligi ta minlanadi.
ʼ
Zamonaviy sanoat talablariga binoan, energiya tejamkorligi va ekologik
xavfsizlik bugungi kunda dolzarb masalalardan biridir. Bug latish qurilmalarida
ʻ
qo’llaniladigan ikki korpusli tizim nafaqat energiya sarfini sezilarli darajada
kamaytiradi, balki chiqindilarni ham minimallashtirishga yordam beradi. Bu holat,
atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish strategiyalari nuqtai nazaridan
ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, qurilmaning dizaynini optimallashtirish va
operatsion xarajatlarni pasaytirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
mumkin.
5

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, ikki korpusli
bug latish qurilmasining har bir operatsion parametrini chuqur tahlil qilish, issiqlikʻ
almashinuv jarayonlarini modellashtirish va eksperimental ma lumotlarga asoslangan
ʼ
hisob-kitoblar olib borish zarurati mavjud. Bu orqali texnologiyaning nafaqat iqtisodiy,
balki ekologik jihatlari ham batafsil o’rganilib, sanoat amaliyotiga tatbiq etilishi
mumkin. Bundan tashqari, global energetika resurslarining chegaralanganligi va
energiya samaradorligini oshirish zarurati bug latish jarayonlarini qayta ko’rib chiqish
ʻ
va yangilashga turtki bo’lmoqda.
Ushbu kurs ishi doirasida ikki korpusli bug latish qurilmasining loyihalash
ʻ
va hisoblash jarayonlari, uning turli sanoat tarmoqlaridagi qo’llanilishi, shuningdek,
operatsion samaradorlik va ekologik xavfsizlik mezonlari tahlil qilinadi. Shuningdek, bu
mavzu zamonaviy ilmiy-tadqiqot ishlarida ham keng yoritilmoqda, chunki u texnologik
yangiliklar va innovatsiyalarni tatbiq etish uchun katta imkoniyatlarni ochib beradi. Shu
sababli, ikki korpusli bug latish qurilmasi nafaqat ilmiy, balki sanoat amaliyotida ham
ʻ
dolzarb mavzu sifatida e tibordan chetda qolmaydi va bu sohada olib borilayotgan
ʼ
izlanishlar kelgusida sanoatning raqobatbardoshligini ta minlashda muhim omil bo’lib
ʼ
xizmat qiladi.
Bug latish jarayoni turli sanoat tarmoqlarida keng qo llaniladigan asosiy
ʻ ʻ
texnologik jarayonlardan biri hisoblanadi. Kimyo sanoati, oziq-ovqat sanoati,
farmatsevtika, qog oz ishlab chiqarish, bioximik jarayonlar va boshqa ko’plab
ʻ
tarmoqlarda eritmalarni kontsentratsiyalash, ortiqcha namlikni yo qotish va maqsadli
ʻ
komponentlarni ajratib olish maqsadida bug latish usuli qo’llaniladi. Ushbu jarayon
ʻ
mahsulot sifatini ta’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va energiya
tejamkorligini ta’minlash nuqtayi nazaridan muhim hisoblanadi.
Ko’p korpusli bug latish qurilmalari, jumladan, ikki korpusli bug latish
ʻ ʻ
qurilmalari, bug’ energiyasidan samarali foydalanish imkonini beradi. Bu esa ishlab
chiqarish jarayonida energiya sarfini kamaytirish va iqtisodiy jihatdan foydali
texnologiyalarni joriy etish imkonini yaratadi. Bug latish jarayonida birinchi korpusdan
ʻ
chiqqan ikkilamchi bug ikkinchi korpusga berilishi natijasida umumiy energiya sarfi
ʻ
6

kamayadi. Bu esa zamonaviy sanoatda energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish
borasidagi dolzarb talablarni bajarishga xizmat qiladi.
Bug latish qurilmalari, ayniqsa, kimyo sanoatida suyuqliklarningʻ
kontsentratsiyasini oshirish, qattiq moddalarning eritmalardan ajratib olinishi, yuqori
tozalik talab qilinadigan eritmalar tayyorlash kabi maqsadlar uchun ishlatiladi. Masalan,
mineral tuz eritmalarini kontsentratsiyalash, organik va noorganik moddalarni ajratib
olish va farmatsevtik eritmalarni tayyorlashda bug latish muhim bosqich hisoblanadi.
ʻ
Oziq-ovqat sanoatida ham bug latish jarayoni mahsulotlarning saqlash
ʻ
muddatini uzaytirish va ularning transportirovkasini yengillashtirish maqsadida
qo llaniladi. Masalan, sut, sharbat, sirop va boshqa suyuqliklarni kontsentratsiyalash
ʻ
jarayonida ikki korpusli bug latish qurilmalari yuqori samaradorlikka ega. Ayniqsa, bu
ʻ
usul sut sanoatida quyultirilgan sut va qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda muhim
ahamiyatga ega.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari
Tadqiqot maqsadi
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – ikki korpusli bug latish qurilmasining
ʻ
ishlash tamoyillarini o’rganish, uni hisoblash va loyihalash usullarini ishlab chiqish
hamda sanoat jarayonlarida samarali qo’llash imkoniyatlarini tahlil qilishdan iborat.
Sanoatda eritmalarning kontsentratsiyasini oshirish, ortiqcha namlikni bug latish
ʻ
va chiqindilar hajmini kamaytirish bug latish qurilmalarining asosiy funksiyalaridan biri
ʻ
hisoblanadi. Ayniqsa, ikki korpusli bug latish qurilmalarida bug energiyasidan takroriy
ʻ ʻ
foydalanish natijasida energiya tejamkorligi oshadi va ishlab chiqarish jarayonlarining
iqtisodiy samaradorligi yuqori bo’ladi.
Shu sababli, ushbu kurs ishida ikki korpusli bug latish qurilmasining
ʻ
termodinamik, gidrodinamik va issiqlik almashinuvi jarayonlari chuqur o’rganilib,
optimal ishlash sharoitlari aniqlanadi hamda qurilmaning samaradorligini oshirish
bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Tadqiqot vazifalari
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilangan:
1. Bug latish qurilmalarining nazariy asoslarini o’rganish
ʻ
7

Bug latish jarayonining fizik-kimyoviy qonuniyatlarini o’rganish.ʻ
Bug latish qurilmalarining sanoatda tutgan o’rnini aniqlash.
ʻ
Bir korpusli va ko’p korpusli bug latish qurilmalarining afzallik va
ʻ
kamchiliklarini taqqoslash.
Bug latish qurilmalarining energiya samaradorligini oshirish usullarini tahlil qilish.
ʻ
Bug latish jarayonlari farmatsevtikada ham keng qo’llaniladi. Ko’pgina dori
ʻ
vositalari va biologik faol moddalarning konsentratsiyasini oshirish, eritmalarni
sterilizatsiyalash va barqarorlashtirish maqsadida bug latish qurilmalaridan
ʻ
foydalaniladi. Ayniqsa, issiqlikka chidamsiz moddalar bilan ishlashda ko’p korpusli
bug latish tizimlari samarali hisoblanadi.
ʻ
Ikki korpusli bug latish qurilmalari yuqori issiqlik samaradorligiga ega
ʻ
bo’lib, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va atrof-muhitga salbiy ta’sirni
kamaytirish nuqtayi nazaridan ham dolzarbdir. Bug energiyasining takroran ishlatilishi
ʻ
natijasida yoqilg’i sarfi kamayadi va bu esa korxonalarning iqtisodiy samaradorligini
oshiradi. Bunga qo’shimcha ravishda, chiqindi suyuqliklarning hajmini kamaytirish
orqali ekologik jihatdan toza texnologiyalarni ishlab chiqish imkoniyati yaratiladi.
Shu sababli, ikki korpusli bug latish qurilmasini hisoblash va loyihalash
ʻ
mavzusi sanoatning turli tarmoqlarida dolzarb hisoblanadi. Ushbu kurs ishida ikki
korpusli bug latish qurilmasining nazariy va amaliy jihatlari, uning texnologik
ʻ
jarayonlarga ta’siri, iqtisodiy va ekologik samaradorligi, energiya tejash imkoniyatlari
keng tahlil qilinadi. Bu tadqiqot sanoatda energiya samaradorligini oshirish, ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlashga
qaratilgan bo’lib, amaliy ahamiyat kasb etadi.

8

I BOB. BUG’LATISH JARAYONI VA IKKI KORPUSLI QURILMALAR
ASOSLARI
1.1 Bug'latish jarayonining fizik-kimyoviy mohiyati
Bug'latish jarayoni - bu eritmadan erituvchini (ko'pincha suvni) bug'lantirish
yo'li bilan qattiq moddalar konsentratsiyasini oshirishga qaratilgan issiqlik-massa
almashinuv jarayonidir. Ushbu jarayon kimyoviy, oziq-ovqat, farmatsevtik va
boshqa ko'plab sanoat tarmoqlarida keng qo'llaniladi.
Bug'latish jarayonining termodinamik asoslari
Bug'latish jarayoni termodinamikaning asosiy qonunlariga asoslanadi.
Suyuqlikning bug'ga aylanishi fazaviy o'tish hisoblanib, bu jarayon energiya sarfini
talab qiladi. Suv va suvli eritmalar uchun bug'lanish issiqlik energiyasi juda yuqori
bo'lib (taxminan 2257 kJ/kg), bu katta miqdordagi issiqlik energiyasini sarflashni
talab qiladi.
Suyuqlikning bug'ga o'tishi ikki xil mexanizm bo'yicha sodir bo'lishi
mumkin:
1. Sirtqi bug'lanish - suyuqlik yuzasidan molekulalarning bug' holatiga o'tishi
2. Qaynash - eritma hajmida bug' pufakchalari hosil bo'lishi va ularning o'sishi
Qaynash jarayoni suyuqlik yuzasidagi bosim suyuqlikning to'yingan bug'
bosimiga teng bo'lganda boshlanadi. Suyuqlikning qaynash harorati uning ustidagi
bosimga bog'liq bo'lib, bu quyidagi Klapeyron-Klauzius tenglamasi bilan
ifodalanadi:
dp/dT = λ /(T· Δ v)
Bu yerda:
- p - bosim
- T - mutlaq harorat
- λ - bug'lanish issiqlik energiyasi
- Δ v - fazaviy o'tishda solishtirma hajmning o'zgarishi
Eritmalar xususiyatlari va bug'latih jarayoniga ta'siri
Eritmalar bug'latish jarayonida quyidagi o'ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Qaynash haroratining ko'tarilishi (depressiya)
9

Suyuq eritmalarning qaynash harorati toza erituvchining qaynash
haroratidan yuqori bo'ladi. Bu hodisa Raoult qonuni bilan izohlanganda,
eritmadagi erituvchining parsial bug' bosimi uning konsentratsiyasiga to'g'ri
proporsional ravishda kamayadi:
P_erituvchi = P _erituvchi · x_erituvchi⁰
Bu yerda:
- P_erituvchi - eritmadagi erituvchining parsial bug' bosimi
- P _erituvchi - toza erituvchining to'yingan bug' bosimi
⁰
- x_erituvchi - eritmadagi erituvchining mol ulushi
Qaynash haroratining ko'tarilishi ( Δ T_q) quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Δ T_q = K_e · b
Bu yerda:
- K_e - ebullioskopik konstanta (suvli eritmalar uchun 0.52°C·kg/mol)
- b - erigan moddaning molyar konsentratsiyasi (mol/kg)
Bug'latish jarayonida eritmadagi qattiq moddalar konsentratsiyasi ortib
borishi bilan qaynash harorati ham ortib boradi, bu esa issiqlik uzatishning
harakatlantiruvchi kuchini kamaytiradi.
Kimyo sanoatida bug latish jarayoni konsentratsiya oshirish, mahsulotni
ʻ
tozalash, eritmalarni kerakli nisbatda ajratish kabi maqsadlarda qo llaniladi. Masalan,
ʻ
xlorid, sulfat va boshqa tuz eritmalarini bug latish orqali qattiq holatga o’tkazish yoki
ʻ
ularning konsentratsiyasini oshirish mumkin. Bundan tashqari, kimyoviy reaksiyalar
natijasida hosil bo’ladigan chiqindi suyuqliklarni hajmini kamaytirish va keyingi qayta
ishlash uchun ularni tayyorlash maqsadida ham bug latish usullari qo llaniladi.
ʻ ʻ
Oziq-ovqat sanoatida esa bug latish texnologiyasi mahsulotlarning saqlash
ʻ
muddatini uzaytirish, transportirovka qilishni osonlashtirish va ularning sifatini
yaxshilash uchun qo llaniladi. Masalan, sut sanoatida quyultirilgan sut ishlab chiqarish,
ʻ
sharbatlarni kontsentratsiyalash, qandolat mahsulotlarini tayyorlashda bug latish muhim
ʻ
jarayon hisoblanadi.Aniqsa, ikki korpusli bug latish qurilmalari sut mahsulotlarining
ʻ
sifatini saqlab qolish va ularni optimal haroratda bug latish imkonini beradi.
ʻ
Farmatsevtika sanoatida esa ko’pgina dori vositalari va biologik faol moddalarning
10

kontsentratsiyasini oshirish, eritmalarni sterilizatsiyalash va barqarorlashtirish
jarayonlarida bug latishdan foydalaniladi. Ayniqsa, issiqlikka chidamsiz moddalargaʻ
zarar yetkazmaslik uchun ko’p korpusli bug latish qurilmalari muhim ahamiyat kasb
ʻ
etadi.
Ko’p korpusli bug latish qurilmalari va ularning afzalliklari
ʻ
Ko’p korpusli bug latish qurilmalari, ayniqsa, ikki korpusli tizimlar bug
ʻ ʻ
energiyasidan samarali foydalanish imkonini beradi. Ushbu qurilmalarda birinchi
korpusdan chiqqan ikkilamchi bug ikkinchi korpusning isitish bug i sifatida ishlatiladi.
ʻ ʻ
Bu esa energiya sarfini sezilarli darajada kamaytiradi va ishlab chiqarish xarajatlarini
optimallashtirishga yordam beradi. Ko’p korpusli bug latish qurilmalarining asosiy
ʻ
afzalliklari quyidagilardan iborat:
Energiya tejamkorligi – takroriy bug energiyasidan foydalanish orqali bug
ʻ ʻ
iste’molini kamaytirish va natijada yoqilg i sarfini qisqartirish.
ʻ
Mahsulot sifati va barqarorligi – haroratni nazorat qilish orqali issiqlikka
sezgir mahsulotlarni zarar yetkazmasdan bug latish imkoniyati.
ʻ
Ekologik xavfsizlik – chiqindilar hajmini kamaytirish va ishlab chiqarish
jarayonlarini ekologik jihatdan maqbullashtirish.
Texnologik samaradorlik – jarayonning yuqori tezligi, avtomatlashtirish
imkoniyati va ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish.
Ekologik va iqtisodiy ahamiyat
Bug latish qurilmalaridan foydalanish korxonalar uchun iqtisodiy jihatdan ham
ʻ
foydalidir. Ko’p korpusli tizimlar, ayniqsa, ikki korpusli bug latish qurilmalari energiya
ʻ
tejamkorligi hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga xizmat qiladi. Bu esa
mahsulot tannarxining pasayishiga va raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.
Bundan tashqari, bug latish jarayoni ekologik muhitga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
ʻ
Chiqindi suyuqliklarning hajmini kamaytirish, ularni qayta ishlash va zararsizlantirish
orqali atrof-muhitni muhofaza qilish mumkin. Ko’pgina sanoat tarmoqlari chiqindilarni
kamaytirish va ularni qayta ishlash bo’yicha qat’iy ekologik talablarni bajarishlari zarur.
Shu bois, energiyani tejovchi va chiqindilarni kamaytiruvchi texnologiyalarni joriy etish
bug latish qurilmalarining dolzarbligini yanada oshiradi.
ʻ
11

Bug latish qurilmalarining sanoatdagi o’rniʻ
Bug latish jarayoni turli sanoat tarmoqlarida keng qo llaniladigan asosiy
ʻ ʻ
texnologik jarayonlardan biri bo’lib, eritmalardagi ortiqcha suvni bug shaklida ajratib
ʻ
olish orqali suyuqlikni kontsentratsiyalash, kerakli mahsulotni olish yoki chiqindilar
hajmini kamaytirish maqsadida ishlatiladi. Sanoat ishlab chiqarishining ko’plab
sohalarida bug latish qurilmalari asosiy texnologik jarayonlarning ajralmas qismi
ʻ
hisoblanadi. Ushbu qurilmalar energiya tejovchi, yuqori samarali va ekologik xavfsiz
texnologiyalarni joriy etishda muhim rol o’ynaydi.
Bug latish qurilmalarining sanoatdagi ahamiyatini tushunish uchun ularning turli
ʻ
ishlab chiqarish sohalarida qanday qo’llanilishiga batafsil to’xtalib o’tamiz.
1. Kimyo sanoatida bug latish qurilmalarining ahamiyati
ʻ
Kimyo sanoatida bug latish qurilmalari turli eritmalarning kontsentratsiyasini
ʻ
oshirish, kimyoviy moddalarni ajratib olish va chiqindi eritmalar hajmini kamaytirish
uchun ishlatiladi. Quyidagi jarayonlarda bug latish qurilmalari keng qo’llaniladi:
ʻ
Kimyoviy eritmalarni kontsentratsiyalash – Masalan, sulfat, nitrat va xlorid
eritmalarini kerakli kontsentratsiyaga yetkazish.
Organik va noorganik moddalarni ajratish – Masalan, natriy xlorid yoki kaliy sulfat
kabi tuzlarni eritmalardan ajratib olish.
Chiqindi suyuqliklarni hajmini kamaytirish – Kimyo sanoatida hosil bo’ladigan
chiqindilarni bug latish orqali ularning hajmini kamaytirish va keyingi qayta ishlash
ʻ
uchun tayyorlash.
Bug latish jarayonlarining samaradorligi kimyo sanoatida ishlab chiqarish
ʻ
xarajatlarini kamaytirish va energiya resurslaridan oqilona foydalanishda muhim rol
o’ynaydi.
2. Qovushqoqlik va zichlik o'zgarishlari
Eritma konsentratsiyasi oshishi bilan uning qovushqoqligi va zichligi ortadi.
Bu o'zgarishlar quyidagi empirik formulalar bilan ifodalanishi mumkin:
Qovushqoqlik uchun:
μ = μ · e^(k·c)
₀
Zichlik uchun:
12

ρ = ρ + ₀ α ·c
Bu yerda:
- μ va μ - mos ravishda eritma va toza erituvchi qovushqoqligi
₀
- ρ va ρ - mos ravishda eritma va toza erituvchi zichligi
₀
- c - eritma konsentratsiyasi
- k va α - empirik koeffitsientlar
Qovushqoqlikning ortishi bug'latish jarayonida salbiy ta'sir ko'rsatadi:
- Issiqlik uzatish koeffitsientining kamayishiga olib keladi
- Gidravlik qarshilikni oshiradi
- Sirkulyatsiya tezligini pasaytiradi
3. Osmotik bosim
Konsentrlangan eritmalarda osmotik bosim muhim ahamiyatga ega bo'lib, u
quyidagi Van't-Hoff tenglamasi bilan aniqlanadi:
π = i · c · R · T
Bu yerda:
- π - osmotik bosim
- i - Van't-Hoff koeffitsienti
- c - molyar konsentratsiya
- R - universal gaz doimiysi
- T - mutlaq harorat
Bug'latish jarayonining kinetikasi
Bug'latish jarayonining intensivligi issiqlik va massa uzatish jarayonlarining
tezligi bilan aniqlanadi. Bu jarayonlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
ularni tavsiflovchi asosiy tenglamalar quyidagilardir:
1. Issiqlik uzatish tenglamasi:
Q = K · F · Δ T_o'rt
Bu yerda:
- Q - uzatilgan issiqlik miqdori, Vt
- K - issiqlik uzatish koeffitsienti, Vt/(m²·K)
- F - issiqlik uzatish yuzasi, m²
13

- Δ T_o'rt - o'rtacha haroratlar farqi, K
Issiqlik uzatish koeffitsienti K quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
1/K = 1/ α + ₁ δ _d/ λ _d + 1/ α + R_kir ₂
Bu yerda:
- α - issiqlik tashuvchi (bug') tomonidan issiqlik berish koeffitsienti
₁
- α - eritma tomonidan issiqlik olish koeffitsienti
₂
- δ _d - devor qalinligi
- λ _d - devor materialining issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsienti
- R_kir - kirlanishlar qarshiligi
2. Massa uzatish tenglamasi:
Bug'latish jarayonida erituvchining bug'ga o'tish tezligi quyidagi tenglama
bilan aniqlanadi:
W = β · F · (C_s - C_b)
Bu yerda:
- W - massa uzatish tezligi, kg/s
- β - massa uzatish koeffitsienti, m/s
- F - massa uzatish yuzasi, m²
- C_s - fazalar chegarasidagi konsentratsiya
- C_b - asosiy hajmdagi konsentratsiya
Bug'latish jarayonining energetik samaradorligi
Bug'latish jarayonining energetik samaradorligi quyidagi ko'rsatkichlar bilan
baholanadi:
1. Solishtirma bug' sarfi:
d = D/W
Bu yerda:
- d - solishtirma bug' sarfi, kg bug'/kg bug'langan suv
- D - issiqlik tashuvchi bug' sarfi, kg/s
- W - bug'langan suvning miqdori, kg/s
2. Issiqlik koeffitsienti:
η = (W·r)/(D·i)
14

Bu yerda:
- η - issiqlik koeffitsienti
- r - erituvchining bug'lanish issiqlik energiyasi, kJ/kg
- i - issiqlik tashuvchi bug'ning entalpiyasi, kJ/kg
3. Energiya sarfi:
Bug'latish jarayonida sarflanadigan energiya miqdori:
E = D · (i - i_kond)
Bu yerda:
- E - energiya sarfi, kJ/s
- i_kond - kondensatning entalpiyasi, kJ/kg
Bug'latish jarayoniga ta'sir etuvchi omillar
Bug'latish jarayonining samaradorligiga ta'sir etuvchi asosiy omillar:
1. Bosim
Bosimning pasayishi quyidagi ijobiy ta'sirlarni ko'rsatadi:
- Qaynash haroratini pasaytiradi, bu esa haroratga sezgir moddalarni qayta
ishlashga imkon beradi
- Haroratlar farqini oshiradi, bu esa issiqlik uzatish intensivligini oshiradi
- Issiqlik yo'qotishlarini kamaytiradi
- Bug'latish korpuslari orasida optimal harorat farqlarini taqsimlashga imkon
beradi .
Avtomatlashtirish va nazorat tizimlari
Bug latish qurilmasining samarali ishlashi uchun avtomatlashtirish tizimlariʻ
qo’llaniladi.
?????? Asosiy komponentlar:
 Harorat va bosim datchiklari
 Suyuqlik darajasi nazorati
 Issiqlik almashinuv samaradorligini kuzatuvchi tizimlar
Isitish kamerasi hisoblari
Isitish kamerasi bug latish qurilmasining asosiy qismi bo’lib, suyuqlikni isitish va
ʻ
bug’latish jarayonini ta’minlaydi. Ushbu kameraning samarali ishlashi butun
15

qurilmaning energetik samaradorligiga va mahsulot sifatiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Isitish kamerasi hisoblari quyidagi muhim jihatlarni qamrab oladi:
Isitish kamerasi konstruksiyasi
Issiqlik balansi hisoblari
Issiqlik uzatish yuzasini hisoblash
Haroratlar farqini hisoblash
Isitish bug’i sarfini aniqlash
Issiqlik almashinish koeffitsiyentlarini hisoblash
Isitish kamerasi konstruksiyasi
Isitish kamerasi odatda quvurli issiqlik almashinuvchilar yoki plastinkali
issiqlik almashgichlar shaklida bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan variant quvurli issiqlik
almashinuvchi bo’lib, u quyidagi qismlardan iborat:
Tashqi korpus – bosim va harorat ta’siriga bardosh bera oladigan mustahkam
korpus.
Issiqlik almashinuvchi quvurlar – ichidan suyuqlik o’tadigan va tashqi tomondan
bug’ bilan isitiladigan quvurlar.
Isitish bug’i kirish va chiqish joylari – bug’ni yetkazish va kondensatni chiqarish
uchun.
Eritma kirish va chiqish joylari – suyuqlikni yetkazib berish va bug’latilgan
mahsulotni chiqarish.
Vakuum sharoitida bug'latish (bosim 101.3 kPa dan past) ko'plab sanoat
jarayonlarida qo'llaniladi.
2. Harorat
Harorat bug'latish jarayonining asosiy parametri hisoblanadi:
- Yuqori harorat bug'lanish tezligini oshiradi
- Yuqori harorat ko'pincha issiqlikka sezgir moddalar uchun zararli bo'lishi
mumkin
- Qaynash harorati korpus ichidagi bosimga bog'liq bo'ladi
3. Gidrodinamik rejim
Eritma oqimining tezligi va xarakteri:
16

- Turbulent oqim issiqlik uzatish koeffitsientini oshiradi
- Majburiy sirkulyatsiya issiqlik uzatish intensivligini oshiradi
- Pufak rejimidan plyonka rejiminiga o'tish issiqlik uzatish koeffitsientini keskin
o'zgartiradi
4. Eritma xususiyatlari
Eritmaning fizik-kimyoviy xususiyatlari:
- Ko'piklanish xususiyati
- Kristallanish imkoniyati
- Termik barqarorlik
- Korroziya faolligi
Bug'latish jarayonining fizik-kimyoviy limitlari
Bug'latish jarayonida quyidagi cheklovlar mavjud:
1. Konsentratsion cheklovlar:
- Kritik konsentratsiya - undan yuqori konsentratsiyalarda kristallanish
jarayoni boshlanadi
- Maksimal konsentratsiya - qovushqoqlik va zichlik juda yuqori bo'lganda,
sirkulyatsiya qiyinlashadi
- To'yingan eritma konsentratsiyasi - erigan moddalarning eruvchanlik chegarasi
2. Harorat cheklovlari:
- Eritma tarkibidagi moddalarning termik barqarorlik chegarasi
- Erituvchining kritik harorati
- Korroziya jarayonlarining tezlashish harorati
3. Bosim cheklovlari:
- Konstruktiv limitlar - qurilma devorlarining mexanik mustahkamligi
- Minimal bosim - vakuum sharoitida bug' kondensatsiyasi uchun sovituvchi
suvning harorati bilan cheklangan
- Gidrostatik bosim ta'siri - yuqori qurilmalarda muhim ahamiyatga ega
Bug'latish jarayonlarining matematik modellari
Bug'latish jarayonini matematik modellashtirish quyidagi tenglamalar
tizimiga asoslanadi:
17

1. Modda balansi tenglamalari:
G = G_k + W₀
G · x = G_k · x_k
₀ ₀
Bu yerda:
- G va G_k - boshlang'ich va oxirgi eritma miqdori, kg/s
₀
- W - bug'langan suv miqdori, kg/s
- x va x_k - boshlang'ich va oxirgi eritmadagi qattiq modda konsentratsiyasi, %
₀
(massan)
2. Issiqlik balansi tenglamalari:
D · i_D + G · c · t = W · i_W + G_k · c_k · t_k + D · i_kond + Q_yo'q
₀ ₀ ₀
Bu yerda:
- i_D - issiqlik tashuvchi bug'ning entalpiyasi, kJ/kg
- c va c_k - boshlang'ich va oxirgi eritmaning solishtirma issiqlik sig'imi,
₀
kJ/(kg·K)
- t va t_k - boshlang'ich va oxirgi eritma harorati, °C
₀
- i_W - bug'langan suvning entalpiyasi, kJ/kg
- i_kond - kondensatning entalpiyasi, kJ/kg
- Q_yo'q - issiqlik yo'qotishlari, kJ/s
3. Issiqlik uzatish tenglamalari:
Q = D · (i_D - i_kond) = K · F · Δ T_o'rt
Bu yerda:
- Q - uzatilgan issiqlik miqdori, kJ/s
Bug'latish jarayonining fizik-kimyoviy xususiyatlarini o'rganish usullari
Bug'latish jarayoni quyidagi tajriba usullari orqali o'rganiladi:
1. Eritma xususiyatlarini aniqlash:
- Qaynash haroratining konsentratsiyaga bog'liqligi
- Zichlik va qovushqoqlikning konsentratsiyaga bog'liqligi
- Solishtirma issiqlik sig'imining konsentratsiyaga bog'liqligi
- Ko'piklanish xususiyatlarini aniqlash
2. Issiqlik va massa uzatish koeffitsientlarini aniqlash:
18

- Wilson usuli
- Kirpichev-Mickiewicz kriteriyal tenglamalari
- Nusselt kriteriyal tenglamasi
3. Bug'latish qurilmasi parametrlarini aniqlash:
- Harorat va bosim taqsimotini o'lchash
- Issiqlik balansini aniqlash
- Konsentratsiya o'zgarishini nazorat qilish
Bug'latish jarayonining fizik-kimyoviy mohiyatini chuqur tushunish, ikki
korpusli bug'latish qurilmalarini to'g'ri hisoblash va loyihalash uchun muhim
ahamiyatga ega. Termodinamika va issiqlik-massa almashinuvi qonunlari
asosidagi bilimlar, sanoat miqyosidagi bug'latish jarayonlarini samarali tashkil
etish va optimallashtirishga imkon beradi. Yuqorida keltirilgan nazariy asoslar,
ikki korpusli bug'latish qurilmalarini loyihalash va hisoblashda qo'llaniladigan
fundamental bilimlarni o'z ichiga oladi.
1.2. Ikki korpusli bug'latish qurilmalarining ishlash prinsipi
Ikki korpusli bug'latish qurilmalari (IKBQ) bir necha afzalliklarga ega bo'lib,
bir korpusli qurilmalarga nisbatan samaradorligi yuqori hisoblanadi. Ushbu
qurilmalarning asosiy ishlash prinsipi ketma-ket o'rnatilgan ikkita bug'latish
korpusi (apparati) dan foydalangan holda issiqlik energiyasidan yanada samarali
foydalanishga asoslanadi.
Asosiy ishlash prinsipi
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining ishlash prinsipi quyidagi
bosqichlardan iborat:
1. Birinchi korpusga kiritish: Bug'latilishi kerak bo'lgan eritma birinchi
korpusga beriladi. Bu korpusga yuqori bosim va haroratli bug' ham beriladi (odatda
0,3-0,45 MPa bosimli to'yingan bug').
2. Birinchi korpusda bug'lanish: Birinchi korpusda eritmaning isishi va
qisman bug'lanishi sodir bo'ladi. Bunda eritma tarkibidagi suv bug'lanadi va
konsentratsiyasi oshadi.
19

3. Ikkinchi korpusga o'tish: Birinchi korpusdan chiqayotgan eritma ikkinchi
korpusga o'tkaziladi. Birinchi korpusda hosil bo'lgan bug' esa ikkinchi korpusning
isitish kamerasiga yo'naltiriladi.
4. Ikkinchi korpusda bug'lanish: Ikkinchi korpusda eritma yanada bug'lanadi
va konsentratsiyasi oshadi. Bu korpusda hosil bo'lgan bug' kondensatorga
yo'naltiriladi va kondensatsiyalanadi.
5. Mahsulotni chiqarish: Ikkinchi korpusdan konsentrlangan eritma
chiqariladi va keyingi bosqichga yo'naltiriladi.
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining ishlash sxemasi
Ikki korpusli bug'latish qurilmasi quyidagi asosiy elementlardan tashkil
topgan:
- Bug'latish korpuslari: Eritma bug'lanadigan asosiy apparatlar
- Isitish kameralari: Isituvchi bug' bilan eritma orasida issiqlik almashinuvini
ta'minlovchi qismlar
- Vakuum-bug' kommunikatsiyalari: Korpuslar orasida bug' va vakuum harakatini
ta'minlovchi quvurlar
- Kondensator: Ikkinchi korpusdan chiqadigan bug'ni suyuqlikka aylantiruvchi
qurilma
- Vakuum-nasos: Tizimda kerakli bosimni ta'minlovchi qurilma
- Boshqaruv va nazorat qurilmalari: Jarayonni avtomatik boshqarish va nazorat
qilish vositalari
Issiqlik balansining afzalliklari
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining asosiy afzalliklaridan biri - issiqlik
energiyasidan samarali foydalanishdir. Birinchi korpusda hosil bo'lgan bug'
ikkinchi korpusning isitish manbayi vazifasini bajaradi, bu esa birlamchi issiqlik
energiyasidan ikki marta foydalanish imkonini beradi.
Masalan, bir kg suv bug'latish uchun bir korpusli qurilmada o'rtacha 1,1-1,2
kg bug' sarflanadi. Ikki korpusli qurilmada esa, bir kg suv bug'latish uchun o'rtacha
0,55-0,65 kg bug' sarflanadi, ya'ni taxminan ikki barobar kam.
Bosim va harorat rejimi
20

Ikki korpusli bug'latish qurilmasi samarali ishlashi uchun korpuslardagi
bosim va harorat rejimlarini to'g'ri tanlash muhim ahamiyatga ega:
- Birinchi korpus: Odatda 0,12-0,20 MPa bosim va 105-120°C haroratda
ishlaydi
- Ikkinchi korpus: 0,02-0,08 MPa bosim va 60-95°C haroratda ishlaydi
Bosim va harorat gradienti korpuslar orasida issiqlik uzatilishini ta'minlaydi
va jarayonning samaradorligini oshiradi.
1.3. Bug'latish qurilmalarining sanoatdagi ahamiyati va qo'llanilishi
Bug'latish qurilmalari, xususan ikki korpusli bug'latish qurilmalari turli
sanoat sohalarida keng qo'llaniladi. Ularning qo'llanilish sohalari va ahamiyati
quyida batafsil ko'rib chiqiladi.
Kimyo sanoatidagi qo'llanilishi
Kimyo sanoatida bug'latish qurilmalari quyidagi maqsadlarda keng
qo'llaniladi:
1. Mineral o'g'itlar ishlab chiqarish: Kaliy, azot va fosforli o'g'itlar ishlab
chiqarishda eritmalarni konsentrlash uchun.
2. Kislotas va ishqorlar ishlab chiqarish: Sulfat kislotasi, nitrat kislotasi va
ishqoriy eritmalar konsentratsiyasini oshirishda.
3. Organik moddalar sintezi: Organik sintez jarayonlarida oraliq va yakuniy
mahsulotlarni ajratish va tozalashda.
4. Polimer ishlab chiqarish: Polimer sanoatida monomerlar va polimer
eritmalarini konsentrlashda.
Oziq-ovqat sanoatidagi qo'llanilishi
Oziq-ovqat sanoatida bug'latish qurilmalari juda muhim o'rin tutadi:
1. Shakar ishlab chiqarish: Shakar lavlagi va shakar qamishidan olingan
sharbatlarni konsentrlashda.
2. Sut mahsulotlari: Quyultirilgan sut, sut kukunlari va boshqa sut
mahsulotlari ishlab chiqarishda.
21

3. Meva-sabzavot mahsulotlari: Meva va sabzavot sharbatlari, tomat pastasi,
meva ekstraktlari tayyorlashda.
4. Ichimliklar ishlab chiqarish: Qahva, choy ekstraktlari va boshqa
ichimliklar konsentratsiyasini oshirishda.
Farmatsevtika sanoatidagi qo'llanilishi
Farmatsevtika sanoatida bug'latish qurilmalari quyidagi jarayonlarda muhim
ahamiyatga ega:
1. Dori vositalari ishlab chiqarish: Dori moddalarining eritmalarini
konsentrlashda.
2. Biologik preparatlar: Biologik faol moddalar, vaksinalar va antibiotiklarni
ajratish va konsentrlashda.
3. Ekstraktlar tayyorlash: Dorivor o'simliklardan olingan ekstraktlar va
tindirmalarni tayyorlashda.
Neft-gaz va neft-kimyo sanoatidagi qo'llanilishi
Bu sohalarda bug'latish qurilmalari quyidagi maqsadlarda qo'llaniladi:
1. Mineral moylar ishlab chiqarish: Mineral moylar va surkov materiallarini
tozalash va konsentrlashda.
2. Neft mahsulotlarini qayta ishlash: Neft fraksiyalarini ajratish va
tozalashda.
3. Neft-kimyo sintez mahsulotlari: Spirtlar, aldegidlar va boshqa organik
moddalarni ajratish va tozalashda.
Metallurgiya sanoatidagi qo'llanilishi
Metallurgiya sanoatida bug'latish qurilmalari quyidagi jarayonlarda
qo'llaniladi:
1. Gidrometallurgiya: Metall tuzlari eritmalarini konsentrlashda.
2. Nodir metallarni ajratish: Nodir va kamyob metallar birikmalarini ajratish
jarayonlarida.
Bug'latish qurilmalarining iqtisodiy ahamiyati
Ikki korpusli bug'latish qurilmalarining sanoatda qo'llanilishi quyidagi
iqtisodiy afzalliklarni beradi:
22

1. Energiya tejamkorligi: Bir korpusli qurilmalarga nisbatan issiqlik
energiyasi sarfini 40-50% gacha kamaytiradi.
2. Mahsulot sifatini oshirish: Ishlash haroratining pastligi tufayli issiqlikka
sezgir moddalarning destruksiyasini kamaytiradi.
3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish: Yuqori unumdorlik va uzluksiz
ishlash imkoniyati ishlab chiqarish jarayonini intensivlashtiradi.
4. Ekologik jihatdan xavfsizlik: Yopiq tizimda ishlash tufayli atrof-muhitga
zararli moddalar chiqishini kamaytiradi.
Zamonaviy texnologik jarayonlardagi o'rni
Zamonaviy ishlab chiqarishda ikki korpusli bug'latish qurilmalari quyidagi
yo'nalishlarda rivojlanmoqda:
1. Avtomatlashtirish: Zamonaviy bug'latish qurilmalari to'liq
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari bilan jihozlanmoqda.
2. Energiya samaradorligini oshirish: Issiqlikni qayta ishlash va issiqlik
nasoslaridan foydalanish orqali energiya samaradorligi yanada oshirilmoqda.
3. Material sarfini kamaytirish: Korroziyaga chidamli materiallardan
foydalanish va konstruksiyani takomillashtirish orqali qurilmalarning xizmat
muddati uzaytirilmoqda.
4. Ekologik xavfsizlikni ta'minlash: Chiqindilarni minimallashtiradigan
yopiq siklli texnologiyalar tatbiq etilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, ikki korpusli bug'latish qurilmalari energiya
tejamkor, ekologik xavfsiz va iqtisodiy samarali bo'lgani sababli turli sanoat
sohalarida keng qo'llanilmoqda va zamonaviy ishlab chiqarishning ajralmas
qismiga aylanib bormoqda.
Bug ajratish kamerasi (separator)ʻ
1. Umumiy tushuncha
Bug ajratish kamerasi (separator) bug latish qurilmasining asosiy tarkibiy
ʻ ʻ
qismlaridan biri bo’lib, u bug va suyuqlikning samarali ajralishini ta’minlaydi.
ʻ
Bug’latish jarayoni natijasida hosil bo’lgan bug’ o’z tarkibida mayda suyuqlik
tomchilarini saqlashi mumkin, bu esa keyingi jarayonlarda muammolarni keltirib
23

chiqaradi. Shu sababli separatorning vazifasi suyuqlik zarrachalarini bug’dan ajratib,
toza bug’ olishni ta’minlashdir.
2. Separatorning asosiy vazifalari
Bug’ va suyuqlikni samarali ajratish – suyuqlik tomchilari va erkin bug’ ajralib
chiqadi.
Bug’ sifati va tozaligini oshirish – nam bug’ tarkibidagi ortiqcha suyuqlik
ajratiladi.
Energiya yo’qotishlarini kamaytirish – bug’ning issiqlik tashish xususiyatlarini
saqlab qolish.
Keyingi bosqichlar uchun toza bug’ yetkazib berish – bug’ boshqa jarayonlarga
yuborilishdan oldin suyuqlik aralashmasidan tozalanadi.
3. Separatorning ishlash prinsipi
Bug ajratish kamerasi ʻ gidrodinamik va mexanik ajratish prinsiplari asosida
ishlaydi. Uning asosiy ishlash bosqichlari quyidagicha:
Suyuqlik-bug’ aralashmasi separatorga kiradi – bug’latish qurilmasining
chiqish qismida hosil bo’lgan bug’ va suyuqlik separatorga yo’naltiriladi.
Tezlik pasayishi – separator ichida oqim tezligi kamayadi, bu esa og’irroq
suyuqlik zarrachalarining ajralishiga yordam beradi.
Gravitatsion ajralish – og’ir suyuqlik zarrachalari pastga tushadi, yengil bug’ esa
yuqoriga harakat qiladi.
Toshqin oldini olish – separator ichida maxsus to’siqlar yoki panjaralar
yordamida suyuqlikning bug’ bilan birga ko’tarilishi oldini olinadi.
Qo’shimcha ajratish – bug’ ichidagi mayda tomchilar maxsus panjaralar yoki
tsiklonik harakat orqali ushlab qolinadi va suyuqlik ajralib, pastga tushadi.
Toza bug’ chiqishi – suyuqlikdan tozalangan bug’ keyingi bosqichlarga
yuboriladi.
4. Separatorlarning asosiy turlari
Bug’ ajratish kameralari konstruktsiyasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin.
Quyidagi separator turlari eng ko’p qo’llaniladi:
1. Gravitatsion separator
24

Oddiy tuzilishga ega bo’lib, bug’ va suyuqlikni tortish kuchi yordamida ajratadi.
Sekin harakatlanuvchi aralashmalar uchun mos.
Samaradorligi past bo’lib, asosan dastlabki ajratish jarayonlarida qo’llaniladi.
2. Mexanik separator
Ichida maxsus to’siqlar yoki panjaralar bo’lib, bug’ va suyuqlikni ajratishga
yordam beradi.
Samaradorligi yuqori bo’lib, suyuqlik zarrachalarining bug’ bilan chiqib ketishini
oldini oladi.
3. Tsiklon separator
Oqimga aylanma harakat berish orqali og’ir suyuqlik zarrachalarini ajratadi.
Tsentrifugal kuch ta’sirida suyuqlik ajralib, pastga tushadi, bug’ esa yuqoriga
chiqadi.
Katta hajmdagi bug’ aralashmalarini samarali ajratish uchun ishlatiladi.
4. Suvli separator (Wet scrubber)
Bug’ tarkibidagi mayda zarrachalarni ajratish uchun suv yoki boshqa suyuqlik
yordamida filtrlash amalga oshiriladi.
Atrof-muhitga zararli moddalar chiqishini kamaytirishda qo’llaniladi.

25

II BOB. IKKI KORPUSLI BUG'LATISH QURILMASINING HISOBLASH
USULLARI
2.1. Issiqlik balansi va asosiy hisoblash tenglamalari
Ikki korpusli bug'latish qurilmasini loyihalashda issiqlik balansini tuzish va
hisoblash asosiy bosqich hisoblanadi. Ushbu balans qurilmaga kelayotgan va
chiqib ketayotgan issiqlik oqimlarini tahlil qilishga imkon beradi.
Umumiy issiqlik balansi
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining umumiy issiqlik balansi quyidagi
tenglamaga asoslanadi:
Qkirish = Qchiqish + Qyo'qotish
Bu yerda:
- Qkirish - qurilmaga kirayotgan issiqlik miqdori (kJ/s)
- Qchiqish - qurilmadan chiqayotgan issiqlik miqdori (kJ/s)
- Qyo'qotish - atrof-muhitga yo'qotiladigan issiqlik miqdori (kJ/s)
Birinchi korpus uchun issiqlik balansi
Birinchi korpus uchun issiqlik balansi quyidagicha ifodalanadi:
D0 · i0 + G1 · c1 · t1 = W1 · i1" + G2 · c2 · t2 + Qyo'q1
Bu yerda:
- D0 - isituvchi bug' sarfi (kg/s)
- i0 - isituvchi bug'ning entalpiyasi (kJ/kg)
- G1 - birinchi korpusga berilayotgan eritma miqdori (kg/s)
- c1 - eritmaning solishtirma issiqlik sig'imi (kJ/(kg·K))
- t1 - birinchi korpusga kiruvchi eritmaning harorati (°C)
- W1 - birinchi korpusda hosil bo'ladigan ikkilamchi bug' miqdori (kg/s)
- i1" - birinchi korpusda hosil bo'lgan ikkilamchi bug'ning entalpiyasi (kJ/kg)
- G2 - birinchi korpusdan ikkinchi korpusga o'tuvchi quyultirilgan eritma miqdori
(kg/s)
- c2 - quyultirilgan eritmaning solishtirma issiqlik sig'imi (kJ/(kg·K))
- t2 - eritmaning birinchi korpusdan chiqish harorati (°C)
- Qyo'q1 - birinchi korpusda issiqlik yo'qotishlari (kJ/s)
26

Ikkinchi korpus uchun issiqlik balansi
Ikkinchi korpus uchun issiqlik balansi quyidagicha:
W1 · (i1" - i1') + G2 · c2 · t2 = W2 · i2" + G3 · c3 · t3 + Qyo'q2
Bu yerda:
- W1 - birinchi korpusda hosil bo'lgan ikkilamchi bug' miqdori (kg/s)
- i1" - birinchi korpusda hosil bo'lgan ikkilamchi bug'ning entalpiyasi (kJ/kg)
- i1' - ikkilamchi bug'ning kondensatlanish entalpiyasi (kJ/kg)
- G2 - ikkinchi korpusga kiruvchi eritma miqdori (kg/s)
- c2 - eritmaning solishtirma issiqlik sig'imi (kJ/(kg·K))
- t2 - ikkinchi korpusga kiruvchi eritmaning harorati (°C)
- W2 - ikkinchi korpusda hosil bo'ladigan bug' miqdori (kg/s)
- i2" - ikkinchi korpusda hosil bo'lgan bug'ning entalpiyasi (kJ/kg)
- G3 - ikkinchi korpusdan chiquvchi quyultirilgan eritma miqdori (kg/s)
- c3 - quyultirilgan eritmaning solishtirma issiqlik sig'imi (kJ/(kg·K))
- t3 - eritmaning ikkinchi korpusdan chiqish harorati (°C)
- Qyo'q2 - ikkinchi korpusda issiqlik yo'qotishlari (kJ/s)
Moddiy balans tenglamalari
Qurilmaning moddiy balansi quyidagicha ifodalanadi:
G1 = G3 + W1 + W2
Bu yerda:
- G1 - qurilmaga kirayotgan eritma miqdori (kg/s)
- G3 - qurilmadan chiqayotgan quyultirilgan eritma miqdori (kg/s)
- W1 - birinchi korpusda hosil bo'ladigan bug' miqdori (kg/s)
- W2 - ikkinchi korpusda hosil bo'ladigan bug' miqdori (kg/s)
Konsentratsiya bo'yicha moddiy balans:
G1 · x1 = G3 · x3
Bu yerda:
- x1 - boshlang'ich eritmadagi qattiq moddaning massa ulushi
- x3 - quyultirilgan eritmadagi qattiq moddaning massa ulushi
27

2.2 Qurilmaning asosiy parametrlarini aniqlash va optimallashtirish
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining asosiy parametrlarini aniqlash va
optimallashtirish samaradorlikni oshirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Bug' sarfini aniqlash
Birlamchi isituvchi bug' sarfi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
D0 = (W1 · i1" + G2 · c2 · t2 - G1 · c1 · t1 + Qyo'q1) / (i0 - iK)
Bu yerda:
- iK - isituvchi bug' kondensatining entalpiyasi (kJ/kg)
Korpuslardagi bosim va haroratni tanlash
Korpuslardagi optimal bosim va harorat quyidagi mezonlarga asosan
tanlanadi:
1. Harorat depressiyasini hisobga olish: Eritma qaynash haroratining oshishi
(depressiya) qattiq moddalar konsentratsiyasiga bog'liq.
Δ t = K · x²
Bu yerda:
- Δ t - harorat depressiyasi (°C)
- K - eritmaga xos koeffitsient
- x - qattiq moddaning massa ulushi
2. Bosim pasayishi: Korpuslar orasidagi bosim pasayishi issiqlik almashinuv
jarayonini ta'minlash uchun yetarli bo'lishi kerak:
P1 - P2 ≥ Δ P_min
Bu yerda:
- P1 - birinchi korpusdagi bosim (Pa)
- P2 - ikkinchi korpusdagi bosim (Pa)
- Δ P_min - minimal bosim farqi (odatda 0,01-0,02 MPa)
Optimallashtirish mezonlari
Qurilmani optimallashtirish uchun quyidagi mezonlar qo'llaniladi:
1. Isituvchi bug' sarfini minimallashtirish:
- Korpuslar orasidagi optimal bosim taqsimoti
- Issiqlik almashinuv koeffitsientlarini oshirish
28

2. Energiya sarfini minimallashtirish:
- Issiqlik rekuperatsiyasi
- Kondensatdan issiqlik ajratish
3. Mahsulot sifatini ta'minlash:
- Optimal harorat rejimi
- Eritma kontakt vaqtini optimallashtirish
4. Kapital xarajatlarni optimallashtirish:
- Issiqlik almashinuv yuzalarini optimallashtirish
- Qurilma o'lchamlarini optimallashtirish
2.3. Issiqlik uzatish yuzasini hisoblash va tanlash
Issiqlik uzatish yuzasini to'g'ri hisoblash qurilma ishlashining
samaradorligini ta'minlaydi.
Issiqlik uzatish tenglamasi
Issiqlik uzatish yuzasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
F = Q / (K · Δ T_o'rt)
Bu yerda:
- F - issiqlik uzatish yuzasi (m²)
- Q - uzatiladigan issiqlik miqdori (kJ/s)
- K - issiqlik uzatish koeffitsienti (kJ/(m²·s·K))
- Δ T_o'rt - o'rtacha haroratlar farqi (K)
Birinchi korpus uchun issiqlik uzatish yuzasi
F1 = Q1 / (K1 · Δ T1)
Bu yerda:
- F1 - birinchi korpusning issiqlik uzatish yuzasi (m²)
- Q1 - birinchi korpusda uzatiladigan issiqlik miqdori (kJ/s)
- K1 - birinchi korpusdagi issiqlik uzatish koeffitsienti (kJ/(m²·s·K))
- Δ T1 - birinchi korpusdagi o'rtacha haroratlar farqi (K)
Ikkinchi korpus uchun issiqlik uzatish yuzasi
F2 = Q2 / (K2 · Δ T2)
29

Bu yerda:
- F2 - ikkinchi korpusning issiqlik uzatish yuzasi (m²)
- Q2 - ikkinchi korpusda uzatiladigan issiqlik miqdori (kJ/s)
- K2 - ikkinchi korpusdagi issiqlik uzatish koeffitsienti (kJ/(m²·s·K))
- Δ T2 - ikkinchi korpusdagi o'rtacha haroratlar farqi (K)
O'rtacha haroratlar farqini aniqlash
O'rtacha haroratlar farqi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Δ T_o'rt = ( Δ T_max - Δ T_min) / ln( Δ T_max / Δ T_min)
Birinchi korpus uchun:
Δ T1 = T_bug' - T_kaynash1
Ikkinchi korpus uchun:
Δ T2 = T_kaynash1 - T_kaynash2
Bu yerda:
- T_bug' - isituvchi bug' harorati (°C)
- T_kaynash1 - birinchi korpusdagi qaynash harorati (°C)
- T_kaynash2 - ikkinchi korpusdagi qaynash harorati (°C)
Issiqlik uzatish koeffitsientini aniqlash
Issiqlik uzatish koeffitsienti quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
1/K = 1/ α 1 + δ / λ + 1/ α 2 + R_kir
Bu yerda:
- α 1 - bug'lanayotgan eritma tomonidan issiqlik berish koeffitsienti (kJ/(m²·s·K))
- α 2 - kondensatsiyalanayotgan bug' tomonidan issiqlik berish koeffitsienti
(kJ/(m²·s·K))
- δ - devor qalinligi (m)
- λ - devor materialining issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsienti (kJ/(m·s·K))
- R_kir - qirovlar qarshiligi (m²·s·K/kJ)
30

III BOB. IKKI KORPUSLI BUG'LATISH QURILMASINING LOYIHAVIY
VA KONSTRUKTIV TUZILISHI
3.1. Qurilmaning asosiy elementlari va ularning funksional vazifalari
Ikki korpusli bug'latish qurilmasi bir necha asosiy elementlardan tashkil
topgan bo'lib, ularning har biri o'ziga xos funksiyani bajaradi.
Bug'latish korpuslari
Bug'latish korpuslari qurilmaning asosiy elementlari hisoblanadi:
1. Birinchi korpus:
- Vazifasi: Eritmani qizdirish va boshlang'ich bug'latishni ta'minlash
- Konstruksiyasi: Odatda silindr shaklida, yuqori qismida bug' ajratish bo'shlig'i
va pastki qismida isitish kamerasiga ega
- Materiallar: Zanglamaydigan po'lat (AISI 304, AISI 316), agar eritma agressiv
bo'lsa - titanli qotishmalar
- Ishchi parametrlar: 0,12-0,20 MPa bosim, 105-120°C harorat
2. Ikkinchi korpus:
- Vazifasi: Birinchi korpusdan kelgan eritmani yakuniy bug'latish
- Konstruksiyasi: Birinchi korpusga o'xshash, lekin ko'pincha kattaroq hajmga
ega
- Materiallar: Birinchi korpus bilan bir xil
- Ishchi parametrlar: 0,02-0,08 MPa bosim, 60-95°C harorat
Isitish kameralari
Har bir korpusning isitish kameralari quyidagicha xarakterlanadi:
1. Birinchi korpus isitish kamerasi:
- Vazifasi: Birlamchi isituvchi bug'dan eritmaga issiqlik uzatish
- Konstruksiyasi: Trubkali isitish yuzasi, vertikal yoki gorizontal joylashgan
- Materiallar: Mis, latun yoki zanglamaydigan po'lat trubkalar
- Samaradorlik ko'rsatkichlari: K = 1500-2500 Vt/(m²·K)
2. Ikkinchi korpus isitish kamerasi:
- Vazifasi: Birinchi korpusdan kelgan ikkilamchi bug'dan eritmaga issiqlik
uzatish
31

- Konstruksiyasi: Odatda birinchi korpus isitish kamerasidan kattaroq yuzaga ega
- Materiallar: Birinchi korpus bilan bir xil
- Samaradorlik ko'rsatkichlari: K = 1000-2000 Vt/(m²·K)
Bug' va kondensatlarni ajratish va yo'naltirish tizimi
Qurilma ishlashi uchun muhim bo'lgan bug' va kondensatlarni boshqarish
tizimlari:
1. Bug' separatori:
- Vazifasi: Bug'dan eritma tomchilarini ajratish
- Konstruksiyasi: Tomchi tutgichlar va bo'shliqlar bilan jihozlangan
- Materiallar: Zanglamaydigan po'lat
2. Kondensator:
- Vazifasi: Ikkinchi korpusdan chiqadigan bug'ni kondensatsiyalash
- Konstruksiyasi: Yuzali yoki aralashma turdagi
- Materiallar: Mis yoki zanglamaydigan po'lat
- Samaradorlik ko'rsatkichlari: K = 2000-3000 Vt/(m²·K)
3. Kondensatni chiqarish tizimlari:
- Vazifasi: Kondensatni tizimdan chiqarish va qayta ishlash
- Konstruksiyasi: Kondensatni yig'ish idishlari, nasoslar va quvurlar
- Materiallar: Zanglamaydigan po'lat, cast-iron
Vakuum yaratish va saqlash tizimlari
Ikkinchi korpusda past bosim (vakuum) yaratish uchun quyidagi elementlar
qo'llaniladi:
1. Vakuum-nasos:
- Vazifasi: Ikkinchi korpusda kerakli bosimni ta'minlash
- Turlari: Suv-halqali, porshelli, rotor-porshenli
- Quvvati: Qurilma hajmiga qarab 3-15 kW
2. Vakuum liniyalari:
- Vazifasi: Vakuum-nasos va ikkinchi korpus orasida aloqani ta'minlash
- Materiallar: Zanglamaydigan po'lat, PVC quvurlar
3. Vakuum-o'lchagichlar:
32

- Vazifasi: Tizimdagi bosimni nazorat qilish
- Turlari: Membranali, U-simon, elektron
Boshqaruv va nazorat qurilmalari
Qurilmani boshqarish va nazorat qilish uchun quyidagi elementlar
o'rnatiladi:
1. Harorat nazorat qurilmalari:
- Vazifasi: Korpuslardagi haroratni o'lchash va nazorat qilish
- Turlari: Termoparalar, termorezistorlar, bimetallik termometrlar
2. Bosim nazorat qurilmalari:
- Vazifasi: Korpuslardagi bosimni o'lchash va nazorat qilish
- Turlari: Manometrlar, vakuummetrlar, differensial bosim o'lchagichlar
3. Sarf o'lchagichlar:
- Vazifasi: Eritma, bug' va kondensatning sarfini o'lchash
- Turlari: Rotametrlar, elektromagnit, ultratovushli
4. Avtomatik boshqaruv tizimlari:
- Vazifasi: Jarayonni avtomatik ravishda boshqarish
- Elementlari: Datchiklar, kontrollerlar, ijro mexanizmlari, regulyatorlar

3.2. Qurilmaning texnologik sxemasi va ishlash tartibi
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining texnologik sxemasi va ishlash tartibi
tizimning samarali ishlashini ta'minlaydi.
Qurilmaning texnologik sxemasi
Texnologik sxema quyidagi asosiy oqimlarni o'z ichiga oladi:
1. Eritma oqimlari:
- Boshlang'ich eritma kiritish liniyasi
- Korpuslar o'rtasidagi eritma o'tkazish liniyasi
- Yakuniy konsentrat chiqarish liniyasi
2. Bug' oqimlari:
- Birlamchi isituvchi bug' kiritish liniyasi
- Birinchi korpusdan ikkinchi korpusga ikkilamchi bug' uzatish liniyasi
33

- Ikkinchi korpusdan kondensatorga bug' uzatish liniyasi
3. Kondensat oqimlari:
- Birlamchi bug' kondensatini chiqarish liniyasi
- Ikkilamchi bug' kondensatini chiqarish liniyasi
4. Yordamchi tizimlar:
- Vakuum liniyasi
- Sovutish suvi liniyasi
- Havo chiqarish liniyasi
Qurilmaning ishlash tartibi
Ikki korpusli bug'latish qurilmasining ishlash tartibi quyidagi bosqichlardan
iborat:
1. Ishga tushirish bosqichi:
- Qurilmani bug' bilan qizdirish (70-80°C gacha)
- Ikkinchi korpusda vakuum yaratish
- Birlamchi bug'ni birinchi korpusga berish
- Eritmani qurilmaga kiritish
2. Stabil ishlash rejimi:
- Birinchi korpusda bug'latish (105-120°C)
- Qisman quyultirilgan eritmani ikkinchi korpusga o'tkazish
- Ikkinchi korpusda bug'latish (60-95°C)
- Konsentratni chiqarish
3. Rejimni saqlash:
- Eritma sarfini nazorat qilish va rostlash
- Bosimni nazorat qilish va rostlash
- Haroratni nazorat qilish va rostlash
- Vakuum darajasini nazorat qilish va rostlash
4. Qurilmani to'xtatish bosqichi:
- Eritma kiritishni to'xtatish
- Isituvchi bug' berishni to'xtatish
- Vakuum-nasos ishini to'xtatish
34

- Qurilmani eritma bilan yuvish
Qurilmaning ish rejimi variantlari
Ikki korpusli bug'latish qurilmasi quyidagi ish rejimlari variantlarida ishlashi
mumkin:
1. To'g'ri oqimli rejim:
- Eritma va isituvchi bug' bir yo'nalishda harakat qiladi
- Afzalligi: Harorat gradienti aniq nazorat qilinadi
- Kamchiligi: Issiqlik uzatish samaradorligi nisbatan past
2. Teskari oqimli rejim:
- Eritma va isituvchi bug' qarama-qarshi yo'nalishda harakat qiladi
- Afzalligi: Issiqlik uzatish samaradorligi yuqori
- Kamchiligi: Haroratni nazorat qilish murakkab
3. Aralash oqimli rejim:
- Eritma va isituvchi bug' oqimlari kombinatsiyalangan
- Afzalligi: Moslashuvchan ishlash imkoniyati
- Kamchiligi: Boshqarish tizimi murakkab
3.3. Texnikaviy va ekologik xavfsizlik
Texnikaviy xavfsizlik tushunchasi va uning ahamiyati
Texnikaviy xavfsizlik – bu ishlab chiqarish jarayonlarida, muhandislik
tizimlarida hamda texnologik qurilmalarni ekspluatatsiya qilishda inson hayoti va
sog’lig’ini saqlash, avariyalarning oldini olish hamda moddiy zararlarni
kamaytirish uchun qo’llaniladigan chora-tadbirlar majmuidir.
Texnikaviy xavfsizlikni ta’minlash quyidagi asosiy yo’nalishlarni o’z ichiga
oladi:
- Ishlab chiqarish xavfsizligi – korxonalarda xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish,
ishchilarning hayoti va sog’lig’ini himoya qilish;
35

- Elektr xavfsizligi – elektr uskunalar va tarmoqlardan foydalanishda yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarning oldini olish;
- Yong’in xavfsizligi – yong’inlarning oldini olish va ularga qarshi kurashish
bo’yicha chora-tadbirlar;
- Mexanik xavfsizlik – ishlab chiqarish jarayonlarida foydalaniladigan
mexanizmlarning ishonchli va xavfsiz ishlashini ta’minlash;
- Radiatsion xavfsizlik – radioaktiv moddalar bilan ishlashda xavfsizlik talablariga
rioya qilish.
Texnikaviy xavfsizlik bo’yicha huquqiy asoslar
Texnikaviy xavfsizlik davlat tomonidan maxsus qonunlar, Prezident
qarorlari va farmonlari bilan tartibga solinadi. O’zbekiston Respublikasida
quyidagi normativ hujjatlar texnik xavfsizlikni ta’minlashga yo’naltirilgan:
- O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi – ishchilarni xavfsiz mehnat
sharoitlari bilan ta’minlash bo’yicha talablarni belgilaydi;
- Prezident qarorlari va farmonlari – ishlab chiqarish va sanoat sohasida xavfsizlik
me’yorlarini belgilovchi hujjatlar;
- Texnik reglamentlar – ma’lum bir turdagi mahsulot yoki xizmat uchun xavfsizlik
talablari;
- Davlat standartlari (O’z DSt) – sanoat va ishlab chiqarishda texnologik xavfsizlik
bo’yicha talablar.
Ekologik xavfsizlik tushunchasi va uning dolzarbligi
Ekologik xavfsizlik – bu inson hayoti va sog’lig’iga zarar yetkazmasdan,
tabiiy muhitning ifloslanishining oldini olish va uni saqlab qolish bo’yicha
qo’llaniladigan kompleks chora-tadbirlar majmuidir. Bu atrof-muhitni muhofaza
36

qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog’liq muhim
yo’nalishlardan biri hisoblanadi.
Ekologik xavfsizlikning asosiy yo’nalishlari quyidagilar:
- Havoning ifloslanishining oldini olish – sanoat korxonalari, transport va boshqa
manbalardan chiqayotgan zararli moddalar miqdorini nazorat qilish;
- Suv resurslarini muhofaza qilish – suv havzalarining ifloslanishining oldini olish,
tozalash inshootlarini rivojlantirish;
- Chiqindilarni boshqarish – chiqindilarni qayta ishlash va ularni yo’q qilish
usullarini takomillashtirish;
- Biologik xilma-xillikni saqlash – flora va faunaning tabiiy muhitini muhofaza
qilish;
- Energetik samaradorlik va yashil texnologiyalarni rivojlantirish – ekologik toza
energiya manbalaridan foydalanish.
Ekologik xavfsizlik bo’yicha huquqiy asoslar
Ekologik xavfsizlik davlat tomonidan maxsus qonunlar va Prezident
farmonlari orqali tartibga solinadi. O’zbekistonda ekologik xavfsizlik bo’yicha
asosiy huquqiy hujjatlar quyidagilardan iborat:
- "Atrof-muhitni muhofaza qilish to’g’risida" O’zbekiston Respublikasi Qonuni;
- "Suv va suv resurslaridan foydalanish to’g’risida" Qonun;
- Prezident qarorlari va farmonlari – ekologik xavfsizlikka oid strategik hujjatlar;
- Ekologik standartlar va normativlar – chiqindilarni boshqarish, havoning
ifloslanishini kamaytirish, energiya samaradorligini oshirish bo’yicha me’yorlar.
Texnikaviy va ekologik xavfsizlik ishlab chiqarish jarayonlarida hamda
umuman jamiyat hayotida muhim rol o’ynaydi. Zamonaviy texnologiyalarni joriy
37

etish, ekologik muhofaza tizimlarini rivojlantirish va texnik xavfsizlik chora-
tadbirlarini qat’iy amalga oshirish jamiyat va atrof-muhitga yetadigan zararlarni
kamaytirishga yordam beradi. Shu sababli, davlat tomonidan qabul qilingan
Prezident qarorlari va farmonlari ushbu sohalarni tartibga solishda muhim o’rin
tutadi.
38

XULOSA
Ikki korpusli bug’latish qurilmasi samarali ishlashi uchun uning asosiy
komponentlari – isitish kamerasi, bug ajratish kamerasi, ishchi eritma kameralari,ʻ
kondensat yig’ish tizimi, quvurlar va armaturalar, nasos tizimi – to’g’ri loyihalanishi
zarur. Har bir komponentning o’lchami va texnik xususiyatlari aniq hisoblanib, quvurlar
diametri, bosim, harorat va issiqlik almashinuvi jarayonlariga mos ravishda tanlanishi
kerak.
Isitish kamerasi ikki korpusli bug latish qurilmasining
ʻ asosiy issiqlik uzatuvchi
qismi bo’lib, uning to’g’ri loyihalanishi qurilmaning samarali ishlashini ta’minlaydi.
Optimal harorat, bosim va issiqlik o’tkazuvchanlik sharoitlari asosida isitish
kamerasi konstruksiyasi tanlanadi va hisoblanadi. Energiya samaradorligini oshirish
uchun issiqlik izolatsiyasi, optimal bug’ sarfi va issiqlik almashinuv yuzasi kabi
omillar inobatga olinishi kerak.
Nasos va uzatish tizimi bug latish qurilmasining uzluksiz ishlashini ta’minlaydi.
ʻ
To’g’ri nasos turi va quvurlar tizimi tanlansa , energiya samaradorligi oshadi,
bosim yo’qotishlari kamayadi va umumiy jarayonning samarali ishlashi ta’minlanadi.
Material tanlashda issiqlik o’tkazuvchanlik, korroziyaga chidamlilik va
ekspluatatsiya sharoitlari asosiy omillar hisoblanadi. Zanglamaydigan po’lat
aksariyat qismlar uchun eng yaxshi variant bo’lsa, polimer materiallar kimyoviy
agressiv eritmalar uchun mos keladi. Issiqlik izolyatsiyasi orqali energiya
samaradorligi oshiriladi va qurilmaning umumiy ish samaradorligi yaxshilanadi.
Material tanlashda issiqlik o’tkazuvchanlik, korroziyaga chidamlilik va
ekspluatatsiya sharoitlari asosiy omillar hisoblanadi. Zanglamaydigan po’lat
aksariyat qismlar uchun eng yaxshi variant bo’lsa, polimer materiallar kimyoviy
agressiv eritmalar uchun mos keladi. Issiqlik izolyatsiyasi orqali energiya
samaradorligi oshiriladi va qurilmaning umumiy ish samaradorligi yaxshilanadi.
Bug’ ajratish kamerasi (separator) ikki korpusli bug’latish qurilmasining
samarali ishlashini ta’minlovchi asosiy komponentlardan biri hisoblanadi. U bug’
tarkibidan suyuqlik tomchilarini ajratish orqali issiqlik almashinuvi samaradorligini
oshiradi, energiya tejamkorligini ta’minlaydi va qurilmaning ishlash muddatini
39

uzaytiradi . Konstruktsiya turiga qarab separator gravitatsion, siklon, panjarali yoki
ko’p qavatli bo’lishi mumkin. Optimal material tanlovi va separatorning to’g’ri ishlashi
bug’latish qurilmasining umumiy samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Ikki korpusli bug latish qurilmasining ʻ chizmalari va texnologik sxemasi
qurilmaning samarali ishlashini ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. To’g’ri ishlab
chiqilgan sxema issiqlik va massa uzatish jarayonlarini optimallashtirish, energiya
tejamkorligini oshirish va qurilmaning ishonchliligini ta’minlashga yordam
beradi . Chizmalar va sxemalar GOST yoki xalqaro standartlarga muvofiq
tayyorlanishi va barcha asosiy elementlarni o’z ichiga olishi lozim. Texnologik sxema
issiqlik va massa uzatish jarayonlarini to’g’ri tashkil etish, energiya tejamkorligini
oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini yuqori darajada ushlab turish uchun
asosiy vositadir. Ikki korpusli bug latish qurilmasining sxemasi
ʻ issiqlik almashinuvi
jarayonlarini optimallashtirishga xizmat qiladi va eritmaning belgilangan darajada
konsentratsiyalanishini ta’minlaydi .
Ikki korpusli bug latish qurilmasining texnologik sxemasini tuzish jarayoni
ʻ ishchi
eritmaning fizik-kimyoviy xususiyatlarini tahlil qilishdan boshlab, sxemani grafik
shaklda ifodalashgacha bo’lgan bosqichlarni o’z ichiga oladi. To’g’ri tuzilgan sxema
energetik jihatdan samarali, ishlash barqarorligi yuqori va texnik xizmat
ko’rsatish qulay bo’lgan qurilmani loyihalash imkonini beradi .
Qurilma konstruksiyasiga qo’yiladigan xavfsizlik talablari material tanlovi,
mustahkamlik, germetiklik, xavfsizlik moslamalari va ekspluatatsiya choralari
bo’yicha mukammal rejalashtirilishi lozim. Bu talablarga rioya qilish qurilmaning uzoq
muddatli, samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlaydi.
Ish jarayonidagi xavfsizlik choralarini ta’minlash uchun qurilmaning barcha
parametrlarini kuzatish, avtomatlashtirish va favqulodda holatlarga qarshi himoya
tizimlarini to’g’ri tashkil qilish muhim ahamiyatga ega. Ushbu choralarga rioya qilish
jarayonning barqarorligi va xavfsizligini ta’minlaydi.
Ikki korpusli bug latish qurilmasining samaradorligi va xavfsizligi texnologik
ʻ
jarayonni boshqarish va monitoring qilish tizimining mukammalligiga bog’liq.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari yordamida jarayon parametrlarini uzluksiz
40

nazorat qilish, nosozliklarni aniqlash va xavfsizlik choralarini tezkorlik bilan amalga
oshirish mumkin. Shu bilan birga, operatorlarning malakasi va xavfsizlik bo’yicha
bilimlari yuqori darajada bo’lishi kerak.
Ikki korpusli bug latish qurilmasining ekologik xavfsizligi atrof-muhitga ta’sirniʻ
minimallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi. Qurilmaning
konstruksiyasi, ishlash rejimlari va chiqindilarni boshqarish tizimlari birgalikda ishlab
chiqarish jarayonini ekologik xavfsiz va samarali qilish imkonini beradi.
Ikki korpusli bug latish qurilmasini hisoblash va loyihalash jarayonida amalga
ʻ
oshirilgan tadqiqot va hisoblashlar asosida quyidagi natijalarga erishildi:
Olingan natijalar:
Issiqlik va massa balanslari aniqlandi:
Qurilmada bug hosil qilish va eritmani konsentratsiyalash jarayonida yuzaga
ʻ
keladigan issiqlik miqdori aniqlanib, umumiy energiya samaradorligi baholandi.
Massa balanslari asosida kiruvchi va chiquvchi komponentlar miqdorlari hisoblab
chiqildi.
Isitish kamerasining samaradorligi tahlil qilindi:
Isitish kamerasining issiqlik uzatish yuzasi va issiqlik almashinuv jarayoni tahlil
qilindi.
Issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsienti, o’rtacha harorat farqi va bug sarfi
ʻ
hisoblandi.
Qurilmaning konstruktsion elementlari loyihalandi:
Isitish kamerasi, bug ajratish kameralari va quvurlar tizimi loyihalandi.
ʻ
Qurilma konstruksiyasi xavfsizlik talablariga va materiallar tanloviga mos holda
amalga oshirildi.
Energiya samaradorligi oshirildi:
Issiqlikni qayta ishlatish va bug’ni ikkilamchi foydalanish imkoniyatlari o’rganildi.
Energiya tejash usullari, jumladan, issiqlik rekuperatsiyasi va issiqlik izolyatsiyasi
qo’llanildi.
Ekologik xavfsizlik choralariga rioya qilindi:
41

Chiqindilarni kamaytirish usullari o’rganilib, ekologik xavfsiz texnologik
jarayonlar loyihalandi.
Qurilma konstruksiyasi ekologik talablarga muvofiq ishlab chiqildi.
Tavsiyalar:
Isitish jarayonini takomillashtirish:
Qurilmada qo’llaniladigan isitish tizimini optimallashtirish orqali issiqlik
uzatish samaradorligini oshirish mumkin.
Isitish kamerasining yuzasini kattalashtirish yoki quvurlar diametrini moslashtirish
orqali issiqlik almashinuvini yaxshilash tavsiya etiladi.
Energiya tejamkorligini oshirish:
Issiqlik rekuperatsiyasini yaxshilash va ikkilamchi bug dan foydalanishʻ
tizimlarini joriy qilish maqsadga muvofiqdir.
Issiqlik izolatsiyasini yaxshilash va qurilmaning umumiy energiya
samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish zarur.
Ekologik xavfsizlikni oshirish:
Chiqindilarni minimallashtirish va tozalash tizimlarini joriy qilish orqali
atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish kerak.
Jarayonni ekologik standartlarga moslashtirish va chiqindilarni utilizatsiya
qilish usullarini takomillashtirish lozim.
Texnologik jarayonni avtomatlashtirish:
Qurilmaning ishlash jarayonini avtomatlashtirish va monitoring tizimlari
yordamida boshqarish tizimlarini joriy qilish samaradorlikni oshirish imkonini beradi.
Qurilmaning xavfsizligi va ishonchliligini oshirish:
Qurilmaning barcha komponentlari xavfsizlik talablariga mos kelishi uchun
muntazam nazorat va texnik xizmat ko’rsatish choralari ishlab chiqilishi lozim.
Bosim ostida ishlaydigan qismlarni mustahkamlash va materiallar sifatini
doimiy nazorat qilish tavsiya etiladi.
Qurilmaning samaradorligi
Ikki korpusli bug latish qurilmasini hisoblash va loyihalash jarayonlari
ʻ
natijasida qurilmaning samaradorligi bo’yicha quyidagi xulosalarga kelindi:
42

Qurilmaning samaradorligi:
Issiqlik uzatish samaradorligi:
Qurilmaning samaradorligi asosan isitish kamerasida issiqlik uzatish
jarayonlarining optimal tashkil etilishiga bog’liq.
Issiqlik uzatish yuzasi yetarli darajada keng bo’lgani va quvurlarning
joylashuvi samarali issiqlik almashinuvini ta’minladi.
O’rtacha harorat farqi ( Δ T)ni optimal darajada ushlab turish qurilmaning
umumiy samaradorligini oshirdi.
Energiya tejamkorligi:
Ikkilamchi bug’ning issiqlik energiyasini qayta ishlatish orqali energiya sarfi
kamaytirildi.
Issiqlik izolatsiyasi va rekuperatsiya tizimlaridan foydalanish qurilmaning
umumiy energiya samaradorligini oshirishga xizmat qildi.
Massa almashinuvi samaradorligi:
Eritmaning qovushqoqligi va issiqlik o’tkazuvchanligi ko’rsatkichlari
hisobga olinib, optimal parametrlar tanlandi.
Bug ajratish kameralari (separatorlar)ning samaradorligi oshirildi, bu esaʻ
eritmadan bug’ni maksimal darajada ajratishga imkon berdi.
Ishlash jarayonining avtomatlashtirilishi:
Texnologik jarayonning avtomatlashtirilishi va monitoring tizimlari orqali
qurilmaning ishlash rejimlari doimiy nazorat ostida bo’ldi.
Qurilmaning xavfsizligi va samaradorligi yuqori darajada ta’minlandi.
Tavsiyalar:
Isitish tizimini optimallashtirish:
Issiqlik uzatish yuzasini kengaytirish va quvurlar diametrlarini
optimallashtirish orqali issiqlik almashinuvini yaxshilash tavsiya etiladi.
Issiqlik almashinuv jarayonlarida issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsientini
oshiruvchi materiallar yoki qoplamalardan foydalanish lozim.
Energiya samaradorligini oshirish:
43

Issiqlik energiyasini qayta ishlatish tizimini takomillashtirish va energiya
tejovchi usullarni keng joriy qilish kerak.
Qurilmada energiya sarfini kamaytirish uchun avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlarini joriy qilish maqsadga muvofiqdir.
Qurilmaning konstruktsion elementlarini takomillashtirish:
Bug’ ajratish kameralari va isitish kamerasining konstruktiv xususiyatlarini
yaxshilash orqali samaradorlikni oshirish.
Quvurlar va armaturalar sifatini oshirish, ularning optimal joylashuvini
aniqlash va materiallar tanlovini yaxshilash zarur.
Texnologik jarayonni boshqarish:
Qurilmaning barcha parametrlarini avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari
yordamida nazorat qilish.
Favqulodda holatlarda xavfsizlik choralarini avtomatik ravishda ishga
tushiradigan tizimlarni ishlab chiqish.
Ekologik xavfsizlikni oshirish:
Qurilma ishlashida chiqindilarni kamaytirish va energiya tejash orqali
ekologik ta’sirni minimallashtirish zarur.
Chiqindilarni utilizatsiya qilish jarayonini takomillashtirish va energiya
samaradorligini oshirish choralari ishlab chiqilishi kerak.
Qurilmaning samaradorligi yuqori darajada bo’lishi uchun texnologik
jarayonlarning optimallashtirilishi, issiqlik energiyasidan oqilona foydalanish va
konstruktsion elementlarning sifatli loyihalanishi muhim ahamiyatga ega.
Taklif va tavsiyalar
Ikki korpusli bug latish qurilmasini hisoblash va loyihalash bo’yicha olibʻ
borilgan ishlar asosida qurilmaning samaradorligini oshirish, energiya tejamkorligini
ta’minlash, xavfsizlikni yaxshilash va atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish uchun quyidagi
taklif va tavsiyalar ilgari surildi.
1. Issiqlik uzatish jarayonlarini takomillashtirish:
Isitish kamerasida issiqlik uzatish yuzasini kengaytirish va quvurlarni
samarali joylashtirish orqali issiqlik o’tkazuvchanligini oshirish.
44

Haroratlar farqi ( Δ T)ni optimal darajada ushlab turish uchun isitish bug’i
sarfini boshqarish tizimini takomillashtirish.
Eritmaning qovushqoqligi va issiqlik o’tkazuvchanligini yaxshilash uchun
eritma tarkibini optimallashtirish.
2. Energiya tejamkorligini oshirish :
Ikkilamchi bug’ energiyasini qayta ishlatish tizimlarini joriy qilish va
rekuperatsiya tizimlaridan foydalanish.
Issiqlik izolatsiyasini yaxshilash orqali issiqlik yo’qotishlarini
minimallashtirish.
Energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimlarini tatbiq etish.
3. Qurilma konstruktsiyasini takomillashtirish:
Separatorlarning samaradorligini oshirish uchun ularning hajmi va shaklini
optimallashtirish.
Issiqlik almashinuv quvurlarini korroziyaga chidamli va issiqlik
o’tkazuvchanligi yuqori bo’lgan materiallardan tayyorlash.
Quvurlar va armaturalar o’rtasidagi ulanishlarni takomillashtirish orqali
qurilmaning umumiy ishonchliligini oshirish.
4. Jarayonni boshqarish va avtomatlashtirish:
Qurilmaning ishlash parametrlarini doimiy kuzatish uchun raqamli
monitoring tizimlarini o’rnatish.
Sensor va avtomatik boshqaruv vositalari orqali jarayonni nazorat qilish va
boshqarish tizimini takomillashtirish.
Favqulodda holatlarda xavfsizlik choralarini tezkor ishga tushirish uchun
avtomatik himoya tizimlarini ishlab chiqish.
5. Ekologik xavfsizlik va chiqindilarni kamaytirish:
Bug latish jarayonida hosil bo’ladigan chiqindilarni kamaytirish va ularniʻ
qayta ishlash usullarini joriy qilish.
Qurilma ishlashida atrof-muhitga ta’sirini minimallashtirish maqsadida
chiqindilarni utilizatsiya qilish tizimlarini ishlab chiqish.
45

Energiya tejamkorligi orqali ekologik xavfsizlikni ta’minlash.
6. Ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish:
Qurilmaning ishlash rejimlarini doimiy kuzatish va optimallashtirish orqali
samaradorlikni oshirish.
Qurilmani texnik xizmat ko’rsatish muddatlarini belgilangan rejimlarda
amalga oshirish orqali qurilmaning ish faoliyatini uzluksiz ta’minlash.
Qurilmaning ekspluatatsiya xarajatlarini kamaytirish va xizmat muddatini
uzaytirish uchun sifatli materiallar tanlash.
Taklif etilgan chora-tadbirlar ikki korpusli bug latish qurilmasiningʻ
samaradorligini oshirish, energiya tejamkorligini ta’minlash va ekologik xavfsizlik
talablariga muvofiqligini yaxshilashga qaratilgan. Shu bilan birga, qurilmaning
konstruktsion jihatlari, boshqaruv tizimlari va ekspluatatsiya sharoitlarini yaxshilash,
kelajakda yanada yaxshi natijalar olishga xizmat qiladi.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullaev S.M., Tursunov A.M., Karimov N.R. Kimyo texnologiya jarayonlari
va apparatlari. – Toshkent: O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2018.
2. Qayumov Sh.Q., Qodirov M.A. Kimyo-texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish.
– Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
3. Xodiev A.X., Xolikov X.X. Kimyo texnologiyasi asbob-uskunalari. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020.
4. Glushkov N. P., Rozen V. V. Aparatov i ustroystv khimicheskikh proizvodstv. –
Moskva: Khimiya, 2007.
5. Dyakov V. M., Kalinin I. I. Teplomassoobmen v khimicheskikh tekhnologiyakh.
– Moskva: Khimiya, 2006.
6. Martynov V.V., Popov V.G. Protsessy i apparaty khimicheskikh tekhnologiy. –
Moskva: Vysshaya shkola, 2012.
7. Smith J. M., Van Ness H. C., Abbott M. M. Introduction to Chemical
Engineering Thermodynamics. – New York: McGraw-Hill, 2005.
8. Perry R. H., Green D. W. Perry's Chemical Engineers' Handbook. – New York:
McGraw-Hill, 2008.
9. Geankoplis C. J. Transport Processes and Separation Process Principles. – New
Jersey: Prentice Hall, 2003.
10. Treybal R. E. Mass-Transfer Operations. – New York: McGraw-Hill, 1980.
11. Kudryavtsev A. G., Lapidus L. M. Apparaty khimicheskikh proizvodstv. –
Moskva: Khimiya, 2009.
12. Belov G. I., Cheremnykh S. V. Protsessy i apparaty khimicheskikh proizvodstv. –
Moskva: Khimiya, 2004.
13. Ogolevets N. A., Sidorenko A. G. Proektirovanie khimicheskikh apparatov. –
Moskva: Khimiya, 2010.
14. Seader J. D., Henley E. J., Roper D. K. Separation Process Principles. – New
York: Wiley, 2016.
15. Shreve R. N., Brink J. A. Chemical Process Industries. – New York: McGraw-
Hill, 2008.
47

Ikki korpusli bug’latish qurilmasini hisoblash va loyihalash

Sotib olish