• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 109.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 29 Май 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

187 Продаж

Ilk musulmon tarixnavislik maktabining yaratilishi

To‘rtinchidan, Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy elatlardan iborat bo‘lgan xalq edi. Tabiiyki, arablar ham o ‘ zlari zabt etgan mamlakat xalqlarining ilg ‘ or madaniyatini zudlikda o‘zlashtirdilar. Ushbu madaniyat xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga moslashtirib mujassamlashtirilgan madaniyat edi. Beshinchidan, Arab xalifalari olimlar, shoirlar, san`at vakillarini o‘z homiyliklariga olganlar. Xalifalarning bu xatti-harakatini homiylik deb emas, balki butun jamiyat bilan birgalikda haq yo‘ldan borish deb ham tushunish mumkin. Xalifalarning ilm-fan, madaniyat rivojiga homiylik qilishi shubhasiz, arab-musulmon madaniyatining yuksak darajada taraqqiy etishini ta’minlagan. Shuningdek, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining tarkibiy qismlarini sanab o‘tgan holda ularga ham batafsil to‘xtalib o‘tdik. Xususan, me’morchilik sohasida yangi me’moriy inshootlar – masjid, madrasa, maqbara va minoralarning bunyod etilishi hamda ularning o‘ziga xosliklari, tasviriy san`at va musiqa san`atiga islomning munosabati, miniatyura, xattotlik, kitobat san`atining arab-musulmon madaniyatida tutgan o‘rni hamda Xalifalikda amaliy san`at sohasining rivoji kabi masalalar baholi qudrat atroflicha yoritildi. Bundan tashqari, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining ummaviylar va abbosiylar davridagi umumiy holati alohida-alohida tarzda tadqiq etildi. Bu davrlardagi madaniy o‘sishga xulosa qilib aytganda, Ummaviylar hukmronligi davrida diniy ilmlar va arab tiliga e’tibor berilgan bo‘lsa, Abbosiylar davriga kelib tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqish ortdi. Abbosiy xalifalarning bevosita homiyligi ostida ilm-fan misli ko‘rilmagan darajada rivojlandi, madaniyatning turli sohalari taraqqiy etdi. Bag‘dodda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” o‘z davrining yetuk olimlarini jamlagan ilmiy markazga aylandi. XULOSA 34 Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’siri bu mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyoti ana shu ta’sirni qabul qilishni taqozo qildi. Yevropada arab-musulmon madaniyatining ta’siri ilm-fan va san`atdagina emas, balki jamiyat hayotining turli sohalari, kundalik hayotning ikir-chikirlarigacha bo‘ldi. Bu haqda professor U.M. Uott shunday deydi: “Musulmon madaniyatining G‘arbiy Yevropaga ta’siri, o‘ylaganlaridan ancha ortiq bo‘ldi. Islom o‘zi erishgan moddiy madaniyat, texnikaviy kashfiyotlar ila G‘arbiy Yevropa bilan faqatgina sheriklashib Yevropada ilm-fan rivojini rag‘batlantiribgina qolmay, Yevropani o‘zi haqida yangicha tasavvurga ega qildi”. Islom dini, Pireney yarimorolidan to G‘arbiy Xitoygacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan xalifalikning ijobiy munosabati natijasida ilm-fan misli ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi. Uning umuminsoniyat tarixi uchun ahamiyati beqiyos va uni hech qanday jarayon bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Hozirgi fanlarning poydevori o‘sha vaqtlarda yaratilgan, uning amalga oshirilishida ishtirok etganlarning aksariyati Markaziy Osiyolik olimlar bo‘lganlar. Diniy e’tiqodi yagona bo‘lgan turli millat, xalq vakillarining aql-zakovati, idroki, bilimi, ma’naviy boyliklari bir maqsadga qaratilganligi va islom dinining birlashtiruvchi kuchi tufayli ilm-fan va madaniyat bobida umuminsoniy g‘alabaga erishildi. 36 хаlifаlikning pоytахti yanа Bоg‘dоdgа ko‘chirildi. Nаtijаdа Sаmаrа shаhri yillаr o‘tishi bilаn e’tibоr susаygаnligi tufаyli, хаrоbаgа аylаndi 51 . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hech qachon hech qaysi xalq, elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Arab xalifaligida VII asrda vujudga kelgan arab-musulmon madaniyati ham ana shunday taraqqiyot yo‘lidan bordi. Arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi ga quyidagi bir qancha omillar sabab bo‘lgan: Birinchidan, Xalifalik xalqlarining yagona Islom diniga e’tiqod qilganligi. Islom dini yangi madaniyatning mafkuraviy asosini belgilab berdi va Xalifalikning barcha xalqlarini uni yaratishga jalb etdi. Bunda musulmonlarning muqaddas kitobi “Qur`oni Karim” va undan keyingi o‘rinda turuvchi hadislar hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Ikkinchidan, i stilolar natijasida xalifalikka birlashtirilgan turli mamlakat xalqlarining ilg‘or madaniyati imkon qadar bir-birini boyitdi. Bu o‘rinda yagona davlat tili – arab tilining faqat Xalifalikni tashkil etgan xalqlar o‘rtasida aloqa tiligina bo‘lib qolmay, adabiyot va ilm-fan tiliga ham aylanganligi katta rol o‘ynagan. Buyuk allomalar qaysi xalq vakillari bo‘lmasin, arab tilida ijod qilganlar. Bu omil xalifalik tarkibidagi turli xalqlarga bir-birining madaniyati yutuqlaridan foydalanishga imkon yaratgan. X alifalik madaniyatini faqat arablar emas, xalifalik tarkibiga kirgan barcha xalqlar yaratganligi ushbu omilda to‘la- to‘kis o‘z tasdig‘ini topadi. Uchinchidan, Xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti turli darajada bo‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuvi, ular o‘rtasida yaqin aloqalarning o‘rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi ichki va tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki bergan. Bu omil o‘z navbatida o‘zaro madaniyat almashinuvi ga ham shart-sharoit yaratgan. Savdo va hunarmandchilik, jamiyat hayotidagi o‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning yechimini topish ilm-fanning rivojiga ehtiyoj tug‘dirdi. 51 Воронина В.Л. Средневеков ый город арабских стран.-М.: Издательство ВНИИТАГ , 1991, электронная версия стр. 7. 33 oltin tusli ranglar ko‘p ishlatilgan. Masjidning ichki qismi esa qator ustunlar bilan bir necha qismga bo‘lingan. Ushbu davr masjidlari haqida gap ketganda, ilk musulmon me’morchiligining murakkab arxitekturali inshooti bo‘lgan Quddusdagi Qubbat as-Sahra (“Qoya gumbazi” yohud “Qoya ostidagi gumbaz”) masjidiga ham alohida to‘xtalib o‘tish kerak. U xalifa Abdulmalik davrida 686-691-yillarda bunyod etilgan. Uning o‘rnida yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, rimliklar tomonidan vayron qilingan Sulaymon ibodatxonasi joylashgan edi. Qubbat as- Sahra islomning eng muqaddas ziyoratgohlaridan biri bo‘lib, o‘rta asrlarda muqaddasligi bo‘yicha uchinchi (Makka va Madinadagi masjidlardan keyin) bo‘lgan. Masjid loyihasi o‘zida to‘g‘ri sakkizburchakli shaklni aks ettiradi. Ikki ayvonli markaziy bino gumbaz bilan qoplangan. Uni to‘rt ta yirik ustun ko‘tarib turadi. Ustunlar orasida uchtadan korinf uslubidagi qadimiy ustunchalar bo‘lib, ayvonlarni ham shunday kichik o‘lchamdagi to‘sinlar ko‘tarib turadi. Arablar bu masjidni “Qoya ostidagi gumbaz” deb atashlarining sababi shundaki, masjid markazida yotgan xarsang tosh go‘yo Ibrohim o‘g‘li Ismoilni qurbonlik uchun olib borgan tog‘dagi qoyaning bir bo‘lagi hisoblandi. Masjid bu go‘zal qiyofasini hozirga qadar saqlab qolgan. Geometrik naqshlar ko‘rinishidagi juda yorqin, jozibali mozaikalar, rang-barang va tilla suvi yurgizilga n yozuvlar masjid devorlari, arkalar va gumbazni bezab turibdi 24 . Ummaviylar davrida shaharlarda qurilgan saroylar, qasrlarning deyarli barchasi bizning davrimizgacha yetib kelmagan. Faqatgina hozirgi paytda suvsiz sahroga aylangan joylardagi “sahro qasrlari” so‘nggi rim va vizantiya qishloq, qo‘rg‘onlariga ancha o‘xshab ketadi. Ularga misol qilib, 1936-yilda arxeologlar tomonidan ochilgan Qasr al-Xayr al-G‘arbi (VIII asr) qasrini ko‘rsatishimiz mumkin. Bu “sahro qasrlari” asosan amaldorlarga va katta yer egalariga tegishli bo‘lib, ular qismangina saqlanib qolgan xolos. Ummaviylar davriga mansub “sahro qasrlari”ni qurishda xalifalikning turli joylaridan keltirilgan mohir ustalar qatnashgan bo‘lib, ularning har biri o‘z mamlakatining badiiy uslublaridan, 24 Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство Учпедгиз, 1962, стр. 152. 12 jahon ahlining hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lib, keng miqyosda e’tirof etilmoqda. Shuningdek, arab-musulmon madaniyati jahon xalqlari madaniyatiga ta’siri shunchalik beqiyoski, Arab xalifaligi tarkibiga kirgan Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlaridan tashqari, hatto Yevropa davlatlari ham ushbu ta’sirdan chetda qolmadi. M adaniyat umuminsoniy hodisa dir. F aqat bir xalqqa tegishli, faqat bir xalqning o‘zigina yaratgan sof madaniyat bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin emas. Har bir milliy madaniyatning asosiy qismini shu millatning o‘zi yaratgan bo‘lsa-da, unda jahon xalqlari yaratgan umuminsoniy madaniyatning ulushi va ta’siri bo‘ladi. Zero, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Ma’lumki, har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o‘z- o‘zidan, bo‘sh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo‘lishini hammamiz yaxshi tushunamiz 2 ”. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu bitiruv malakaviy ishini dolzarbligi va ahamiyatlilik darajasini belgilaydigan bo‘lsak, u quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Ko‘p yillar davomida sharqshunoslikka oid adabiyotlarda VII-XI asrlarda shakllanib taraqqiy etgan madaniyatning yaratuvchilari faqatgina arablar deb noto‘g‘ri talqin etib kelindi. Aslida esa bu madaniyat Arab xalifaliga tarkibiga kirgan barcha mamlakat xalqlari yaratgan umumiy madaniyat ekanligini, unda buyuk ajdodlarimizning ham hissasi buyuk ekanligini e’tirof etish bugungi kunda nihoyatda dolzarbdir. Arab-musulmon madaniyatini o‘rganishning dolzarbligi shundaki, mustaqil ijtimoiy-siyosiy taraqqiqyot yo‘lida borayotgan musulmon Sharqi, va umuman, ko‘plab Osiyo va Afrika mamlakatlaridagi madaniy-ma’naviy meros va madaniy qadriyatlarning hozirgi jamiyatda, uning ma’naviyati va mafkurasida tutgan o‘rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. Musulmon dunyosi yaratgan madaniy merosning nafaqat Sharq, balki G‘arb mamlakatlarining ijtimoiy-ma’naviy hayotida tutgan roli, shuningdek, arab- 2 Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008, 7 бет. 3 nafaqat unga suyandi, kishilik tarixida o‘chmas iz qoldirgan yunon olimlarining, ko‘proq Arastuning asarlarini targ‘ib qildi, ularning ko‘plarini arab tiliga tarjima qildi, sharhlar yozdi. Antik dunyo olimlarining qoldirgan meroslarini to‘la o‘zlashtirmasdan turib, fan va madaniyatni rivojlantirish mumkin emasligini yaxshi tushungan Abu Nasr Forobiy yunon mutafakkirlarining ta’siriga tushib qolmadi, balki o‘z davri sharoitida mustaqil fikr yurituvchi alloma sifatida o‘zini namoyon qildi. Abbosiylar davrida me’morchilik. Qohiraning qadimiy masjidlaridan biri Ibn Tuluna (885-yil) masjidining loyihasi ham Amra masjidi loyihasiga o‘xshash bo‘lsa-da, undan bezaklari va naqshinkorligi bilan ajralib turardi. Masjidning derazalari naqshli panjaralar bilan to‘silgan edi. Hovli o‘rtasidagi hovuz yopiq gumbaz bilan berkitilgan edi. Abbosiylar davrida shaharsozlik shu qadar taraqqiy etdiki, natijada Xalifalik hududida yangi va ko‘rkam shaharlar birin-ketin qad rostladi. Dastlab, xаlifа аl- Mаnsur Tigr dаryosining o‘ng sоhilidа “Madina al-Mudoshara” (“Doira shahar”) deb nomlanuvchi shahar qurilishi uchun buyruq bergan. Chunki , butun shahar doira shaklidagi devor bilan o‘ralishi kerak edi. Shahar 762-yildа qurildi va u “Madinat as-Salom” nomi bilan ataldi. Ushbu nоm hujjаtlаrdа, zаrb qilingаn tаngаlаrdа uchrаydi. Lеkin bu shаhаr tаriхgа Bоg‘dоd nоmi bilаn kirdi. Shаhаr rеjаgа muvоfiq, аylаnа shаklidа bunyod etildi, uning diаmеtri 2,5 km ni tаshkil etgаn. Shаhаrni pishiq g‘ishtlаrdаn qurilgаn mudоfаа dеvоri o‘rаb turgаn. Shаhаr mаrkаzidа хаlifаning sаrоyi – “Ko‘k gumbаz” bo‘lgаn, uning yonidаn kаttа mаsjid vа bоshqа binоlаr qurilgаn. IX-X asrlarda shahar Osiyoda, qolaversa butun dunyodagi eng yirik madaniy-siyosiy markazga aylandi. VIII-XIII asrlar davomida Bag‘dod Abbosiylar poytaxti bo‘lib turdi. Xalifalik qulaganidan so‘ng, uning poytaxt maqomi yo‘qolgan bo‘lsa-da, madaniy markaz sifatidagi ahamiyatini yo‘qotmadi. Afsonaviy xalifa Horun ar-Rashidning nevaralaridan biri al-Mutasim 836- yilda xalifalik poytaxtini qayta qurilgan shahar Samarraga ko‘chirdi. Bag‘doddan 138 km uzoqlikda Tigrning o‘ng sohilida qad ko‘targan ushbu shahar “xuddi 31 MUNDARIJA KIRISH I BOB. ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING YARATILISHIGA ZAMIN 1.1. Ummaviylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati 1.2. Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati II BOB. “BAYT AL-HIKMA”NING TASHKIL TOPISHI VA ILM-FAN RIVOJI 2.1. “Bayt al-hikma”ning tashkil topishi va uning vazifalari 2.2. Abbosiylar davrida ilm-fan rivoji XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1 h о ll а rd а o‘rt а а srl а rd а yash а g а n, а yniqs а , О siyo v а А frik а ning bir q а t о r ха lql а ri h а qid а gi ma’lum о tl а rning bird а n-bir m а nb а i bo‘lib q о lm о qd а . G ео gr а fiya bo‘yich а ilk а s а r – “ Kit а b а l-M а m о lik v а а l-M а s о lik ” ( “ M а ml а k а tl а r v а yo‘ll а r h а qid а gi kit о b ” ) IX а srd а qo‘lyozm а h о lid а ko‘chirilg а n edi. Uning mu а llifi k е lib chiqishi f о rs bo‘lmish Ibn Х urd о db е h (826 - 885) musulm о n m а ml а k а tl а ri v а ul а rning qo‘shnil а r i to‘ g‘ risid а ma’lum о tl а r b е rib o‘tg а n edi. G ео gr а fl а r v а s а yoh а tchil а r t о m о nid а n to‘pl а ng а n ma’lum о tl аrning ulk а n z ах ir а si а r а b о liml а rining k е yingi а vl о dl а rig а ( а l-B а kriy, а l-Q а zviniy, а d-D а m а shqiy v а b о shq а l а r) g ео gr а fi k lu g‘ а tl а r tuzishg а imk о n b е rdi 47 . Tаriх. Аrаblаrning tаriх fаni gеоgrаfiya bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаn edi. Tаriхiy хаrаktеrdаgi ilk qаydnоmаlаr VII аsr охirigа mаnsubdir. Ulаrdа оdаtdа аrаb qаbilаlаrining gеneolоgik rivоyatlаri, Yamаndаgi islоmdаn аvvаlgi dаvlаt to‘g‘risidаgi ma’lumоtlаr (оdаtdа chаlа аfsоnаviy), G‘аssоniylаr vа Lаhmiylаr аmirliklаri hаqidа, islоm vujudgа kеlishi vа tаrqаlishi хususidаgi ma’lumоtlаr jоy оlgаn edi. Muhаmmаd аl-Kаlbiy (763-yildа vаfоt etgаn) vа uning o‘g‘li Hishоm (819-yildа vаfоt etgаn) аrаb qаbilаlаri shаjаrаlаri vа оg‘zаki rivоyatlаrini to‘plаdilаr vа yozib оldilаr, аnа shulаrning аsоsidа kеyinchаlik IX-XIV аsrlаrdа bаrchа аrаblаrning 10 dаn оrtiq shаjаrаlаri tuzilgаn edi. Shаjаrаlаr vа qаbilаviy аfsоnаlаrgа qiziqishni siyosiy vоqеаlаrni (shu jumlаdаn, Muhаmmаd pаyg‘аmbаrning hаrbiy yurishlаri) qаyd etib bоrish bilаn uyg‘unlаshtirib qo‘shib оlib bоrgаn ilk tаriхchi esа, Muhаmmаd аz-Zuhriy (742-yildа vаfоt etgаn) bo‘ldi. Ibn Is`hоq (704-767) tоmоnidаn yozilgаn qаdimgi pаyg‘аmbаrlаr tаriхi vа Muhаmmаd hаyotnоmаsi dаstlаbki аhаmiyatli tаriхiy аsаrgа аylаndi. Аnа shu аsаr хuddi shu mаvzugа bаg‘ishlаngаn kеyingi bаrchа аsаrlаr uchun bir nаmunа bo‘lib хizmаt qilgаn edi 48 . VIII-IX аsrlаrdа аyrim istilоlаr vа Хаlifаlik hаyotidаgi vоqеаlаr tаvsif vа tаvsiri qоg‘оzgа tushirildi. IX-XI аsrlаrdа аrаb tаriхnаvisligi rаvnаq dаvrini bоshdаn kеchirdi: butun tаriхiy jаrаyonni, shu jumlаdаn, islоm оlаmi sаrhаdidаn tаshqаridаgi vоqеаlаr silsilаsini yoritib bеrishgа da’vоgаrlik qiluvchi jаhоn 47 Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005 , стр. 76. 48 Ланда Р.Г. Ўша асар, стр. 78. 29 sahrodagi sarobday juda maftunkor” deb ta’riflanardi. Al-Mutasim bu harakati bilan o‘z hokimiyatini mustahkamlashga intilardi, chunki ayni paytda Bag‘dod aholisi uning haddan tashqari shafqatsiz boshqaruvidan norozi bo‘lib, katta isyon boshlanish xavfi mavjud edi. Sakkiz xalifa Samarra farovonligi yo‘lida katta ishlarni amalga oshirdilar, Samarra gullab-yashnagan davrda uning aholisi 200 mingga yaqin edi. Binolarning hashamati va haybati shahar hududining kengligi hayratlanarli darajada edi. Shahar bosh ko‘chasining kengligi 100 metr bo‘lib, ko‘chaning ikki tomonida anhor qazilib, ko‘cha atrofi va anhor sohillari daraxtlar bilan obodonlashtirilgan edi 50 . N е mis аrхеоlоglаri Sаmаrа хаrоbаlаridаn mаsjidlаr, sаrоylаr, uylаr, yog‘оch vа tоshgа o‘yilgаn nаqshlаrni, dеvоrdаgi tаsvirlаrni tоpdilаr. Bu shаhаrdа 847- yildа хаlifа аl-Mutаvаkil dаvridа qurilishi bоshlаngаn mаsjid musulmоn оlаmidа eng yirik mаsjid hisоblаnаdi. U 38000 kv.m jоyni egаllаgаn bo‘lib, kаttа hоvli, namоz o‘qishgа mo‘ljаllаngаn kаttа zаl vа minоrаgа egа bo‘lgаn. Bu mаsjid Dаmаshqdа Ummаviylаr dаvridа qurilgаn mаsjitdаn hаm kаttаdir. Uning yonidа tеpаgа qаrаb spirаl shаklidа ingichkаlаshib bоrgаn minоrа qurilgаn bo‘lib, u аl- Mаlviya nоmi bilаn mаshhurdir. Minоrаning mе`mоrlаri qаdimgi vаvilоn zikkurаtlаri ta’sirdа o‘tmish bilаn o‘zigа хоs аlоqа o‘rnаtgаnlаr. Minоrаning bаlаndligi 50 m.gа. yaqin. Irоqdаgi mаsjid vа minоrаlаr hаm pishiq g‘ishtdаn qurilgаn. Sаmаrаdаgi Jаusаk vа Bаlkuvаr sаrоylаri hаm o‘z hаjmi vа tuzilishi bilаn kishidа kаttа tаassurоt qоldirаdi. Jаusаk dеvоridаgi оvchilаr, o‘ynаyotgаn аyollаr, chаvоndоzlаr, hayvоnlаr vа bоshqа turli tаsvirlаr bu dаvr tаsviriy sаn`аti hаqidа kаttа ma’lumоt bеrаdi. Bаlkuvаr sаrоyi Mshаtta qаsrigа o‘хshаsh, lеkin undаn 15 mаrtа kаttаdir. Bu sаrоy dеvоrlаri hаm turli tаsvirlаr bilаn bеzаtilgаn. Ulаr ichidа оdаmlаr vа hаyvоnlаr rаsmi, gеоmеtrik vа o‘simliklаrning nаqshlаri kаttа o‘rin tutаdi. Sаmаrа shаhrining gullаb yashnаsh dаvri uzоqqа bоrmаdi, 892-yildа 50 Соколова М.В. Мировая культура и искусство. –М.: Издательский центр “Академия”, 2007, стр. 176. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI : O‘zbekiston Respublakasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: “Ўзбекистон”, 1997. 2. Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008. O‘zbek tilidagi adabiyotlar: 1. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. - Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 2. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ. 3 жилд. - Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ. 4 жилд. - Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 4. Ислом Энциклопедия. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. 5. Маънавият юлдузлари. //Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001. 6. Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан” нашриёти , 1971. 7. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. - Т.: “Ўзбекистон”, 1997. 8. Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998. 9. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 том. - T.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006. 10. ЎзМЭ 5 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2003. 11. ЎзМЭ 6 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2003 . 12. ЎзМЭ 11 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2005. 13. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. - Т.: “Шарқ”, 2005. 37 Ibn al-Qiftiyning bu markaz haqidagi fikrlari ham nihoyatda diqqatga sazovor. U shunday deb yozadi: “Haqiqatan, “Bayt al-hikma” turli ilmiy yo‘nalishlar markazi bo‘lib, Horun ar-Rashid bu institut haqidagi fikrning ibtidosi edi. Uning o‘g‘li xalifa al-Ma’mun bu ishni amalga oshirdi. “Hikmat” so‘zi musulmon olimlarining fikriga ko‘ra ilohiy ilmlar, hisob, tabobat va falakiyotni qamrab olgan 39 ”. Horun ar-Rashidning kichik o‘g‘li al-Amin (809-813) davrida “Bayt al- hikma”ning faoliyati birmuncha susaygan bo‘lsa, uning katta o‘g‘li al-Ma’mun davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Al-Ma’mun “Bayt al-hikma”ga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada uning davrida (813-833) “Bayt al-hikma”dagi ilmiy muhit misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib, u yerda yunon, fors va hind tillaridagi muhim kitoblarni arab tiliga o‘girish, sharhlash bilan bir qatorda, mustaqil ilmiy faoliyat ham olib borilib, yangi asarlar yozildi. Al- Ma’mun diniy ilmlar, falsafa, aniq fanlar bilan qiziqqan va o‘zi ham ular bilan muntazam shug‘ullangan. Shuningdek, u tarjimonlar va olimlarga har bir yozgan yohud tarjima qilgan kitoblari uchun katta mukofotlar tayinlagan. Uning bevosita homiyligi ostida Yunoniston, Hindiston, Rum, Eron va Marvdan “Bayt al- hikma”ga katta miqdorda turli mavzudagi kitoblar kelib tushgan. Ularning ba’zilari esa, harbiy yurishlardagi o‘lja sifatida Bag‘dodga olib kelingan. Al-Ma’munning qo‘llab-quvvatlashi bilan eng sara asarlar tanlab olinib, arab tiliga o‘girildi. Umuman, bu davrda tarjimonlik ishlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilib, u yaxshi tashkil etilgan doimiy faoliyatga aylandi. Tarjimonlar alohida- alohida guruhlarga bo‘linib ishlaganlar; har bir guruhni albatta malakali, mohir tarjimon boshqargan va so‘nggi tahrir uchun ushbu shaxs mas`ul bo‘lgan. Tarjimalar, odatda, yunon tilidan suryoniy tiliga, so‘ngra arab tiliga, ba’zan esa yunon tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri arab tiliga o‘girilgan. Aksar hollarda, tarjimalar kitob matnlarining asli bilan taqqoslab amalga oshirilgan. Har bir tarjimonlar guruhi tarkibida matn ko‘chiruvchi va kitoblarni muqovalovchi mutaxassislar 39 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010 , 39 бет . 23 san`atidan, bezaklaridan unumli foydalanganlar. Ummaviylar davriga mansub barcha san`at turlarida bo‘lgani kabi qasrlardagi bezaklarda ham antik davrga va musulmon davriga xos bo‘lgan belgilar o‘zaro aralashib ketgan. Bu narsa ayniqsa, 1935-1943-yillarda arxeologlar tomonidan ochib o‘rganilgan Xirbet al- Mafjar qasrida yaqqol seziladi. Hozirgi Iordaniya hududida joylashgan bu qasr Ummaviylar davridagi boshqa qasrlardan o‘z tuzilishi bilan biroz farq qiladi. Unda saroydan tashqari masjid va hovlisida hovuz ham bo‘lgan. Qasr pollari rangli plitalar bilan bezatilgan. Ummaviylar davridagi naqqoshlik va tasviriy san`at haqida hozirgi Iordaniya hududida joylashgan Qusayr Amro va Mshatta qasrlaridagi topilmalar ham katta ma’lumot beradi. Qusayr Amro va Mshatta qasrlari vizantiyalik va suriyalik me’morlar tomonidan antik-vizantiya an`analariga monand ravishda barpo qilingan 25 . Qusayr Amroning faqatgina bitta zali xarobalari va hammom devori saqlanib qolgan bo‘lib, ularga turli xil tasvirlar tushirilgan. Ulkan devoriy rasmlar arablarning kundalik turmush tarzidan lavhalarni o‘zida aks ettiradi. Har xil figuralar yordamida g‘alaba, tarix, falsafa va she’riyatning ramziy timsollari mohirona ifodalangan. Ular ichida o‘smir, o‘rta yoshli kishi va qariya rasmi antik davr san`ati ruhida bo‘lib, lavhalar inson hayoti bosqichlarini aks ettiradi. Qusayr Amroning markaziy zali devoriga shuningdek, musiqachilar, raqqosalar, cho‘milayotgan ayol, turli hayvon va qushlarning yorqin tasviri tushirilgan. Afsuski, bu suratlarni yaratgan iste’dodli musavvirlarning nomi bizga ma’lum emas. Taxminlarga ko‘ra, bu asarlar yunonistonlik va suriyalik rassomlar mo‘yqalamiga mansubdir 26 . Ummaviylar davriga mansub inshootlar ichida Mshatta qasri alohida o‘rin tutadi. Qasr VII-VIII asrlarda hozirgi Iordaniya hududida qurilgan. Ammo xalifa Volid I vafotidan so‘ng qasr qurilishi chala qolgan. Keyinchalik butunlay vayron bo‘lgan. Mshatta 1840-yilda nemis arxeologlari tomonidan ochilgan. Qasrning tuzilishi islom davrigacha bo‘lgan Suriya hukmronligining harbiy inshootlarini 25 Всемирная история. III т ом. –М.: Государственное издательство политеческой литературы, 1957, стр. 124. 26 www.ru. wikipedia.org 13 2.2. Abbosiylar davrida ilm-fan rivoji. Abbosiylar davrida ilmu fan eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Buning qator sabablari bo‘lib, ular sirasiga tarjima sohasidan tashqari, kishilarning yagona davlat va e’tiqod, ya’ni islom dini ostida birlashuvi, iqtisoddagi ko‘tarilish, arab tilining rasmiy tilga aylanishi, ilmiy faoliyat va olimlar qadrlanadigan umumiy muhitning paydo bo‘lishini kiritish mumkin. Bu davrda Bag‘dod shahri ilm-fan markaziga aylandi va bu yerda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” o‘z davrining mashhur olimlarini jamlagan ilmiy markaz maqomini oldi. Bu ilmiy markazga yig‘ilgan arab, fors, turk, yunon, musulmon, nasroniy, yahudiy, shuningdek, boshqa millat va e’tiqodga mansub olimlar hamkorlikda o‘sha davr ilmlarining deyarli barchasi bilan shug‘ullanib, qator sohalarda yirik kashfiyotlar yaratdilar, yangi asarlar yozdilar hamda o‘z ijodlari bilan Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixida o‘chmas iz qoldirdilar. Quyida Abbosiylar davrida rivojlangan ba’zi tabiiy va ijtimoiy fanlar haqida mulohazalar yuritamiz. А str о n о miya . Abbosiylar davrida tez taraqqiy topgan fanlar qatorida astronomiya (falakiyot)ni kiritish maqsadga muvofiq. Xalifa al-Ma’mun davrida “Bayt al-hikma” qoshida osmon jismlarini kuzatish uchun ikkita rasadxona ham bunyod etilgan. Birinchisi 828-yilda Bag‘dodning ash-Shammosiya mintaqasida, ikkinchisi Damashq yaqinidagi Qasiyun tog‘ida 831-yilda qad ko‘targan. Ikkala rasadxonaning ham faoliyatini al-Ma’mun o‘z saroyiga to‘plagan Movarounnahr va Xurosondan kelgan astronomlar, jumladan, Muhammad (Muso) al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid ibn Abdumalik al- Marvarrudiy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos al-Javhariy va boshqalar olib borganlar. Marvlik Yahyo ibn Abu Mansur Bag‘dodning ash-Shammosiya mintaqasidagi rasadxonaning asoschisi va rahbari bo‘lgan. Rasadxona faoliyati haqida u “Bayt al-hikma”ning mudiri Muhammad al-Xorazmiy (783-850)ga hisobot berib turgan. Yahyo 831-yilda vafot etganidan so‘ng al-Xorazmiy bu rasadxonani ham boshqaradi va u yerdagi kuzatishlarda faol qatnashadi. Xurosonlik olim Xolid ibn Abdumalik al-Marvarrudiy esa Damashq yaqinidagi 25 Mansur, Abbos ibn Said al-Javhariy kabi boshqa mashhur olimlari ham samarali ishtirok etganlar. Mаtеmаtikа. Аrаb-musulmоn dunyosidа mаtеmаtikа tаrаqqiy tоpishigа grеklаr vа hindlаrning ta’siri bo‘lib, hindlаrdаn “nоl” qo‘llаnаdigаn o‘nlik sаnоq tizimi o‘zlаshtirilgаn edi. Аrаb tilidа аrifmеtikа to‘g‘risidа yozilgаn birinchi аsаr IX аsrdа Bаg‘dоddа ishlаgаn o‘rtа оsiyolik buyuk оlim Muhаmmаd аl- Хоrаzmiyning “Kitаb аl-jаbr vа-l-muqоbаlа” risоlаsi bo‘ldi. Аlgеbrik hаrаkаt (аl- jаbr) bilаn bоg‘liq bo‘lgаn аmаliyot nоmi bilаn hоzirgа qаdаr mаtеmаtikаning butun bоshli bo‘limi “Аlgеbrа” dеb yuritilаdi. “Аl-Хоrаzmiy” nоmi hаm mаtеmаtikаgа kirdi: uning lоtinlаshtirilgаn shаklidаn (аl-Хоrаzmiyning risоlаsi XII аsrdа lоtin tiligа tаrjimа qilingаn) “аlgоritm” tеrmini vujudgа kеltirilgаn edi 43 . Abd al-Hamid ibn Turk al-Xuttaliy Muhammad al-Xorazmiy bilan bir davrda, bir shahar – Bag‘dodda yashagan va eng qizig‘i bir xil nomdagi “Kitаb аl-jаbr vа-l-muqоbаlа” asarini yozgan matematikdir. Uning riyoziyotga oid to‘rtta risolasi bo‘lganligi bibliografik adabiyotlarda e’tirof etiladi. Shu o‘rinda yana bir muhim bir masala mavjud: sinus, tangens va kotangens kabi tushunchalarni birinchi bo‘lib iste’molga kiritgan olim adabiyotlarda har xil ko‘rsatiladi. Xususan, mashhur sharqshunos olim R.G.Landa ushbu tushunchalarni al-Battoniy ilk bor qo‘llagan 44 ,- desa, B.Abduhalimov ularni birinchi bor Ahmad al-Marvaziy ilmiy muomalaga kiritgan 45 ,- deydi. Fizikа. Аrаb mаtеmаtiklаrining dеyarli bаrchаsi fizikа bilаn shug‘ullаngаn. Fizikа sоhаsidа Ibn аl-Hаysаmning хizmаtlаri eng sаlmоqlidir: u o‘z zаmоnаsi оptikаsining nihоyatdа to‘liq bаyonini yarаtgаn, hоzirgi zаmоndаgigа yaqin bo‘lgаn ko‘z tuzilishi hаqidа ma’lumоtlаrni qo‘lgа kiritgаn edi. Аvvаl аytib o‘tgаnimizdеk, Аbu Bаkr аr-Rоziy hаm fizikа, хuddi shuningdеk, kimyo, аstrоnоmiya, tibbiyot bilimdоni vа аllоmаsi bo‘lib еtishgаn edi. 43 Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001, 38-39 бетлар. 44 Ланда Р.Г. История арабских стран. -М.:Восточный университет, 2005 , стр. 73 . 45 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010, 139 бет. 27 2. Yangilаnish dаvrigа qаrshi bo‘lgаn muqоbil dаvr (IХ аsr bоshlаridаn-Х аsr birinchi chоrаgigаchа bo‘lgаn dаvr). 3. Х а srd а n - XIII а srg а ch а bo‘lg а n d а vr а r а b а d а biyoti. Yangil а nish d а vri sh е `riyati. Ushbu d а vr а r а b а d а biyotining t а r а qqiy etishid а z а bt etilg а n ха lql а r v а kill а rining qo‘shg а n hiss а si h а m nih о yatd а k а tt а bo‘ldi. А n а shund а y ij о dk о rl а r sir а sig а kiruvchi а sli f о rs bo‘lg а n а j о yib sh о irl а r B а shsh о r ibn Burd h а md а А bu Nuv а s а l о hid а а jr а lib tur а di. Yangil а nish d а vri v а kill а rid а n biri B а shsh о r ibn Burd (714-783) B а sr а d а f о rs qull а ri о il а sid а t а v а llud t о pdi. U B а sr а v а B а g‘d о dd а yash а b, а r а b v а f о rs till а rid а ij о d qilg а n. B а shsh о r ibn Burd muh а bb а t lirik а sining ust а si bo‘lib, m а qt о v-m а dhiya v а h а jviy m а zmund а gi sh е `rl а r yar а tg а n, а r а b sh е `riyatid а gi а n` а n а viy q о id а l а rni buzib, “yangich а uslub”ning а s о schisi bo‘lg а n 33 . Qur`onda sharob ta’qiqlangan bo‘lishiga qaramasdan abbosiylar davrida Bag‘dodda ommaviy mayxo‘rlik avj oldi. Mayni tarannum etgan rang-barang she’rlar shoirlar ijodida ko‘p kuzatilardi. Abbosiylar davrining yirik shoiri Al- Hasan Abu Nuvas (762-815) ham mayni madh etib she’rlar bitdi. U 795-yili Bоg‘dоdgа, Хоrun аr-Rаshid sаrоyigа kеlgаn. Аbu Nuvas Хоrun аr-Rаshidni mаdh etib qаsidаlаr yozdi vа uning e’tibоrini qоzоndi, birоq tеzdа хаlifа uni sаrоydаn chеtlаshtirib, qаmаshni buyurdi, chunki shоir shе`rlаridа ахlоqiy chеgаrаdаn chiqib kеtgаn edi. Qаmоqdаn chiqqаch аl-Аmin хаlifаligi dаvridа sаrоy shоiri dаrаjаsigа ko‘tаrildi. Bu gаl hаm shоir shе`rlаridа ko‘prоq mаy hаqidа yozаdi. Gаrchi mаypаrаst bo‘lsа-dа, nihоyatdа istе`dоdli bo‘lgаn ushbu shоir hurfikrli lirikаning g‘оyatdа аjоyib nаmunаlаrini yarаtgаn. Аbu Nuvаs shе`r yozishning o‘tа nоzik tехnikаsi bilаn hаm, shuningdеk, hukrfikrlik bilаn hаm dоng tаrаtgаn edi. U she’rlarni shunday yorqin tasvirlar bilan ifodaladiki, unda voqealarning real kartinasi mukammal aks etadi 34 . Abbosiylar davri adabiyotining yana bir e’tiborli jihati mayxo‘rlik she’riyati bilan bir qatorda bosh yo‘nalish ham yuzaga keldi. Bu yo‘nalishning vakillari nafsni tiyish, dunyoviy hoyu-havaslardan nafratlanish, tarki dunyolikni bosh 33 ЎзМЭ 11 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2005 , 416 бет. 34 Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005, стр. 70. 17 Chet tilidagi adabiyotlar: 1. Ullmann M. Medizin in Islam. Handbuch der Orientalistik. Leiden. Brill. 1970 . Davriy nashrlar: 1. Ёдгоров Ш. “Шарқ маданиятининг ихлосманди”. Т.: “Камолот сари” иқтидорли ёшлар тўплами, 2010. 2. Раджиддинов М. “Аждодлардан қолган буюк мерос”. “Имом ал- Бухорий сабоқлари”, 2006, 4 сон . 3. Сулаймонова Ф. “Ислом ва илм”. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1997, 13 июнь. 4. Шодмонов Н. “Мусиқа – уйғониш демак”. “Тафаккур” журнали, 1997, 3 сон. Internet saytlari: 1. http://www. dic.academic.ru 2. http://www. evolutsia.com 3. http://www. ziyouz . com 4. http://www. xattot . uz 5. http://www.wikipedia . org 6. http://www.east-west.com 38 obrazliligi, mantiqiyligi, barqaror yangrashi bilan tinglovchi xotirida katta ta’surot qoldirardi. Uning so‘zamon nutqidan quyidagi parchani ko‘rishimiz mumkin: “Ey, iroqliklar! Darhaqiqat, shayton qoningizda, asab tomirlaringizda makon qurib, miyangizga qadar yetib borgan. Shundan sizlarni ongizga ta’sir qilib, turli qarama-qarshi fikrlarga duchor qilgan”. Um а viyl а r d а vrid а kichik h а jmd а gi n а sriy а s а rl а r hаm riv о j t о pdi. Ul а r uchg а bo‘lin а di: hit о b о t, t а vqi о t ( ха lif а v а а mrl а rning n о r о zilik v а а vf etish m а vzul а ri t а lqin qiling а n qisq а х ul о s а l а r) v а r а s о il (qisq а , lo‘nd а n а sriy а s а r ; u nd а n hikm а tl а r, f а ls а fiy fikrl а r, t а ri х iy d а lill а r, sh а ri а t а hk а ml а ri h а qid а gi mul о h а z а l а r j о y о lg а n). Me’morchilik. Muhammad (s.a.v.) davrida bunyod etilgan Makkadagi birinchi masjid Xalifa Volid I davri (705-715-yillar)da butunlay qayta qurilib, masjid atrofi keng hovlili, peshayvonlar bilan o‘raladi. Masjidga tilla, kumush va marmar bilan hashamdor bezaklar beriladi. Arablarning o‘zga yurtlarga bosqinchilik yurishlari boshlangach, o‘sha yurtlarning mahalliy ibodatxonalari yangi binolar qurilgunga qadar vaqtinchalik ibodat uchun foydalanilib turildi. Shu sabab Ummaviylar davriga oid masjidlarning aksariyati xristian cherkovlarini buzish yoki qayta qurish orqali bunyod etilgan. Ularga misol qilib Quddusdagi 686-691-yillarda qurilgan Qubbat as-Sahra masjidini, shuningdek, xalifa Volid I buyrug‘i bilan 705-yilda Damashqda qurilgan Ummaviylar masjidini misol qilishimiz mumkin. Quddusdagi masjid milodiy 70-yilda rimliklar tomonidan buzib tashlangan podsho Sulaymon ibodatxonasi o‘rniga qurilgan bo‘lsa, Damashqdagi masjid Ioann Kristetil cherkovini qayta qurish orqali barpo etilgan 23 . Damashqdagi Ummaviylar masjidi qurilishiga xalifa Volid I Xalifalikdagi eng mashhur me’morlar, dekoratorlar hamda naqqosh rassomlarni jalb etdi. Masjid devorlari marmar bilan bezatilgan, plitalarga turli naqshlar tushirilgan. Masjidni bezashda 30 ga yaqin ranglardan foydalanilgan, ayniqsa, yashil, ko‘k, 23 Бартольд В.В. C очинени я VI . Работ ы по истории ислама и Арабского Халифата. -М.: Издательство «Наука» , 1966 , стр. 1 58 . 11 ustalik bilan islom dinidan foydalanilgan. Arab tili davlat tili, islom dini tili va fan tili darajasiga ko‘tarilgan. Mahaliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilingan, yerli bilimdonlar quvg‘in ostiga olingan. Shu kabi tarixiy jarayonlarni hisobga olib, tadqiqotda quyidagi vazifalar rejalashtirildi: - Jahonda arab xalifaligi davlatining tashkil topishi jarayonini yoritishi; - Arab xalifaligi hukmronligining Arabiston yarim orolidan chiqib, Xuroson, Movarounnahr, Hindiston, va hatto, Yevropagacha kengayish sabablarini ma’lum bir izchillikda ko‘rsatib berish; - Xalifalik davrida Movarounnahr va Xurosonda mavjud ijtimoiy, siyosiy hayotga baho berish; -IX-XI asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi madaniy hayotni tahlil qilish; Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rnini ochib berish; -Markaziy Osiyo sharqdagi muhim madaniyat va fan markazi ekanligini ko‘plab manbalarga tayangan holda ko‘rsatib berish; - IX-XII asrlardagi sharqning buyuk daholari haqidagi fikrlarni ilmiy tadqiqotlarga tayanib, ma’lum bir izchillikda yoritib berish; - Bayt-ul hikma dagi ilmlar rivoji to‘xtalish va hokazolar.‖ 6 dаvrdа nаsriy jаnrlаridаn - qissа, хаbаr, hikоya, rivоyat, lаtifа vа mаqоmаlаr rivоj tоpdi. Arablar jahon adabiyotiga katta hissa qo‘shdilar. Aynan ularning hissasi bilan ko‘plab qadimiy yodgorliklar avlodlar osha yetib keldi. Ana sh unday durdonalardan “Ming bir kecha”ni alohida e’tirof etishimiz mumkin. “ Ming bir k е ch а ” d а 264 t а hik о ya b о r. U f о rsch а “ Ха z о r а fs о n а ” а s о sid а yar а til а g а n d е g а n fikr b о r. Chunki u eski pахlаviy tilidаn аrаbchаgа tаrjimа qilingаn. Kеyinchаlik ungа Bаg‘dоd vа Misr hаyotini аks ettiruvchi qаtоr аrаbiy rivоyatlаr qo‘shilgаn. “Ming bir kеchа” Shаrq vа G‘аrb yozuvchilаri ijоdigа bаrаkаli ta’sir ko‘rsаtdi vа u dunyoning ko‘p tillаrigа tаrjimа qilingаn 37 . 37 ЎзМЭ 5 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2003, 670 бет . 20 (renessans) davri ekanini ko‘rsatishga intilish deyish mumkin; shuning uchun ham u o‘z asarini “Musulmon renessansi” deb ataydi. Adam Metsning kitobi Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining deyarli barcha qirralarini tarixiy manbalar asosida yoritib beruvchi muhim fundamental tadqiqot hisoblanadi. O‘rta asr Sharq xalqlari madaniyatini o‘rganishda avstraliyalik Gustav fon Gryunebaumning xizmatlari ham tahsinga loyiq. Uning 1970-yili Londonda nashr etilgan “Klassik islom 10 ” kitobida Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga doir muhim ma’lumotlar aks etgan. Rossiyalik sharqshunoslar orasida esa arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq masalalar, asosan, V.V. Bartold 11 , O.G. Bolshakov 12 , I.M.Filshtinskiy 13 , L.G.Landa 14 , T.A.Chistyakova 15 , T.Y.Irmiyayeva 16 , K.P.Matviyev 17 , M.V.Sokolovalarning 18 asarlarida o‘z ifodasini topgan. Al-Andalusiya (Musulmon Ispaniyasi)da arab-musulmon madaniyatining shakllanishi hamda ushbu madaniyatning ko‘pgina Yevropa mamlakatlariga ta’siri U.U.Mongomeri 19 , U.M.Uott va P.Kakia 20 , A.R.Korsunskiy 21 , X.Lalaguna 22 asarlarida atroflicha yoritilgan. Kurs ishning maqsad va vazifalari: Ishning asosiy maqsadi ko‘plab materillar va adabiyotlar hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda mavjud mazkur masalani tarixiy yoritishdan iborat. Ma’lumki, arablar Xuroson, Movarounnhr va Xorazmni bosib olgach, hamishagidek o‘lkamizda ham qattiqqo‘llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib borganlar. Bu borada 10 Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600–1258). - М.: 1988. 11 Бартольд В.В. C очинени я VI . Работ ы по истории ислама и Арабского Халифата. -М.: Издательство «Наука» , 1966 . 12 Большаков О.Г. Очерки истории арабской культуры. –М.: 1982. 13 Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.: Издательство « Восток-Запад » , 2006 . 14 Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005 . 15 Чистякова Т.А. Арабский халифат. – М .: Издательство Учпедгиз. 1962. 16 Ирмияева Т.Ю. История мусуьмансского мира от халифата до блистательной порт ы. - M .: Издательство «Урал-книга». 2000. 17 Матвеев К.П. История Ислама. -М.: Издательство « Восток-Запад » , 2005 . 18 Соколова М.В. Мировая культура и искусство. –М.: Издательский центр “Академия”, 2007 . 19 Монгомери У.У. Влияние ислама на средневековую Европу. –М.: «Наука», 1976. 20 Уотт У.М., Какиа П. Мусульманская Испания - M .: Издательство «Наука», 197 6. 21 Корсунский А.Р. История Испании IX - XIII веков . –М.: Высшая школа, 1976. 22 Лалагуна Х., Испания: История страны. –М.: Издательство Мидгард, 2009. 5 II BOB. “BAYT AL-HIKMA”NING TASHKIL TOPISHI VA ILM-FAN RIVOJI. 2.1. “Bayt al-hikma”ning tashkil topishi va uning vazifalari. O‘rta asr Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixida Bag‘dodda bunyod etilgan “Bayt al-hikma” so‘zsiz, yirik ilmiy voqea sanaladi. “Bayt al-hikma” o‘zbek tilida “Hikmatlar uyi” degan mazmunni anglatadi. Bu iboradagi “hikmatlar” ortida o‘sha davrdagi qator fanlar, jumladan, falsafa, tabobat, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, diniy ilmlar tushuniladi. Binobarin, “Bayt al- hikma” birinchi navbatda, ushbu sanab o‘tilgan fanlar qolaversa, boshqa fan yo‘nalishlarida ham ish olib borilgan ilm va tarjimalar dargohi bo‘lgan. Mohiyatan avvaliga kutubxona sifatida bunyod bo‘lgan “Bayt al-hikma” ko‘p vaqt o‘tmay, u yerda jamlangan kitoblarni arab tiliga tarjima qilish markaziga aylandi. Keyinchalik esa, bu markaz tevaragida o‘z davrining eng yirik olim va tarjimonlari to‘planib, ijod qildilar. Ta’kidlash joizki, ularning o‘zagini Movarounnahr va Xuroson olimlari tashkil etdi. Ayni paytda bu maskanda bir tomondan, yunon, hind va fors tillaridagi ko‘plab nodir asarlarning jamlangani, ikkkinchi tomondan, jamlangan kitoblarning eng noyoblari tanlab olinib, arab tiliga o‘girilgani hamda muomalaga kiritilishi, uchinchi tarafdan esa, muhim asarlarni yaratgan taniqli olimlarning “Bayt al-hikma”da to‘plangani, uni o‘rta asrlarning eng mashhur ilmiy dargohiga aylanishi va ilmiy adabiyotlarda “Bag‘dod ilmiy maktabi” va “Bag‘dod akademiyasi” degan nomlar bilan tanilishiga asos bo‘ldi 38 . “Bayt al-hikma” ta’sis etilgan yil haqidagi ma’lumotlar hozirga qadar ma’lum emas. U Bag‘dodning qaysi nuqtasida joylashgani borasida ham aniq bir xulosaga kelish qiyin. Ammo u xalifa saroyining biror-bir qismida joylashgan bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, “Bayt al-hikma”ning tashkil topishi ba’zan faqat xalifa al-Ma’mun ismi bilan ham bog‘lab ko‘rsatiladiki, bu haqiqatdan ancha yiroqdir. 38 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010 , 35 бет. 21 umumiy tаriхigа оid umumlаshtiruvchi аsаrlаr pаydо bo‘ldi. IХ аsrdа аl- Bаlаzuriy vа аd-Dinоvаriy, аt-Tаbаriyning “Pаyg‘аmbаr vа pоdshоhlаr tаriхi” аsаri (аnа shu jаnrdаgi eng yirik аsаr), Аbul Hаsаn аl-Mаs`udiy (947 yildа vаfоt etgаn)ning “Оltin kоnlаri vа qimmаtli quymа ma’dаnlаr shоdаlаri” аnа shundаy аsаrlаr sirаsidаndir. Аbu Аli ibn Miskаvаyhning XI аsr bоshlаridа yozilgаn, jаhоn umumiy tаriхi bo‘yichа аrаb o‘rtа аsrlаr tаriхnаvisligidа eng аhаmiyatli аsаr bo‘lmish “Хаlqlаr tаjribаlаri hаqidа kitоb” аsаri hаm muhimlikdа аl- Mаs`udiy аsаridаn qоlishmаydi. Muqаddаm to‘plаngаn bilimlаr zахirаlаri vа ulаrni bаyon qilish usullаridаn fоydаlаngаn fоrslаr, shuningdеk, qоlgаn bоshqа turli-tumаn аrаb bo‘lmаgаnlаrning ishtirоk etishi Хаlifаlik tаriхnаvislikning shаkllаnishini jаdаllаshtirdi 49 . Х аsr o‘rtаlаridаn bоshlаb dunyo yarаtilishidаn bоshlаnuvchi umumiy аsаrlаr bilаn bir qаtоrdа sulоlаlаr sоlnоmаsi, аlоhidа hukmdоrlаr, ulаrning vаzirlаri vа kоtiblаri biоgrаfiyasi, аlоhidа mаmlаkаtlаr vа shаhаrlаr tаriхigа оid аsаrlаr vujudgа kеldi. Yamаn (аl-Hаmdоniy), Misr (Ibn Аbu аl-Hаkim), Bаg‘dоd (аl-Hоshib аl-Bаg‘dоdiy), Dаmаshq (Ibn Аsоkir), Hаlаb tаriхi (Ibn аl-Аdim) vа bоshqаlаr аnа shundаy аsаrlаr sirаsigа kirаdi. Shuning bаrоbаridа umumiy tаriхni yozish hаm dаvоm etаvеrdi: Mоsuldаn bo‘lmish Izziddin ibn аl-Аsir (1160-1234) “Mukаmmаl tаriх”ni yozishdа аt-Tаbаriy аsаrlаrigа tаyangаn edi. Falsafa. Arab-musulmon madaniyati taraqqiyotiga falsafiy va ijtimoiy tafakkur nihoyatda ulkan ta’sir ko‘rsatdi. Bag‘dodda Xalifa farzandlari muallifi va murabbiysi bo‘lib ishlagan arab falsafasi asoschisi al-Kindiy (800-870)dan boshlab barcha arab mutafakkirlari antik zamon falsafasini sharhlash bilan shug‘ullanganlar. Arab faylasuflari falsafani “fanlar fani” deb hisoblashgan. Shuning uchun ham bir vaqtning o‘zida barcha fanlar bilan shug‘ullanib kelgan al-Kindiy platon va aristotel ta’limotlarini yagona tizimga birlashtirishga intilgan. “Sharq Arastusi”, “Ikkinchi muallim” nomlari bilan ulug‘langan Abu Nasr Forobiy (873-950) qadimgi yunon fani va madaniyatining insoniyat sivilizatsiyasida tutgan o‘rnini yuksak baholab, butun ilmiy faoliyati davomida 49 Ирмияева Т.Ю. История мусуьмансского мира от халифата до блистательной порт ы. - M .: Издательство «Урал-книга». 2000, электронная версия: стр. 58. 30 Al-Mansur, Horun ar-Rashid, al-Ma’mun kabi Abbosiy xalifalar qadimiy qo‘lyozma asarlar va yirik olimlarni o‘z saroylariga jalb etishga alohida e’tibor qaratish bilan bir qatorda, bu borada mislsiz jonbozlik ham ko‘rsatdilar. Natijada Bag‘dod tez orada butun xalifalikda ilmiy faoliyat yuritish uchun katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan qulay shaharga aylandi. Bu esa o‘z navbatida, olimlarning o‘sha yerda ijod qilish ishtiyoqini oshirib yubordi. Saroyda qo‘lyozma asarlarni saqlash abbosiy xalifalardan al-Mansur davrida doimiy jarayonga aylandi, sifat va miqdor jihati ham tubdan o‘zgardi. Al-Mansur nodir qo‘lyozma asarlarni to‘plashdan tashqari, o‘zga yurtlardagi olimlarni ham o‘z saroyiga jalb eta boshladi. Uning saroyida Erondagi Gundishopur maktabidan  taklif etilgan turli diniy e’tiqodda bo‘lgan ko‘pgina olimlar, tabiblar, kimyogarlar, geograflar va muhandislar xizmat qilgan. Xalifa al-Mansur davrida astronomiya, matematika, falsafa, tabobat, tarix, adabiyotga oid bir qancha kitoblar tarjima qilingan va mazkur noyob qo‘lyozma asarlarni saqlash uchun o‘z saroyidan maxsus joy ajratgan. Shu tariqa “Bayt al-hikma”ning yaratilishiga asos bo‘lgan saroy kutubxonasi paydo bo‘ldi. Ammo bu kutubxonaning vazifasi kitobxonlarni zaruriy adabiyotlar bilan ta’minlash emas, balki to‘plangan nodir qo‘lyozma asarlar, turli mamlakatlardan keltirilib, arab tiliga o‘girilgan kitoblarni saqlashdan iborat bo‘lgan. Al-Mansur davrida bu maskan hali “Bayt al-hikma” deb nomlanmagan edi. Abbosiy xalifalar ichida eng dong taratgan Horun ar-Rashid (786-809) taxtga o‘tirganidan so‘ng, ijtimoiy va madaniy hayotning barcha jabhalarida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bu, albata, “Bayt al-hikma”ga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Horun ar-Rashid davrida “Bayt al-hikma” turli adabiyotlar saqlanadigan maskandan tarjima va tadqiqotlar olib boriladigan markazga aylandi. U yerga kelgan taniqli ulamolar, tadqiqotchilar nafaqat turli mavzulardagi kitoblar bilan tanishish, balki ularni mutolaa qilish imkoniyatiga ham ega edilar. Bu davrda tarjima ishlariga bo‘lgan ahamiyat bag‘oyat ortib, “Bayt al-hikma”dagi asarlar soni yanada ko‘paydi.  Gundishopur ilmiy maktabi Eronda Sosoniylar sulolasiga mansub hukmdorlar tomonidan tashkil etilgan bo`lib, V asrda Vizantiyadan qochgan nasroniylar boshpana topgan. U yerda falsafadan tashqari tabobatdan ham ta`lim berilgan, darslar suryoniy tilida olib borilgan. 22 Tibbiyot. Sharq xalqlari tarixida tabobat doimo alohida e’t i bor bilan tadqiq etilgan ilmlar jumlasiga kirgan. Аbu Bаkr аr-Rоziyning tibbiyotgа оid аsаrlаri lоtin tiligа tаrjimа qilingаn, аsrlаr dаvоmidа, shu jumlаdаn, g‘аrbdа hаm shifоkоrlаr tоmоnidаn o‘zigа хоs dаrslik vа ensiklоpеdiya sifаtidа fоydаlаnilgаn edi. Ar-Roziyning “Katta to‘plam” asariga tabobatning qator mavzulariga ba’gishlangan muhim yangiliklar kiritilgan. А r-R о ziy birinchi bo‘lib ko‘pl а b k а s а llikl а r muf а ss а l t а vsifn о m а sini b е rdi, h а r bir b е m о r uchun k а s а llik t а ri х ini tuzishni j о riy etg а n, s е pkilni eml а shni qo‘ll а g а n edi. U birinchil а rd а n bo‘lib j а r о h а tl а rni b о g‘ l а shd а yumsh о q p ах t а ni, а yrim tibbiyot аsbоb-uskunаlаrini qo‘ll а shni b о shl а g а n edi. Shif о k о rl а rning i х tis о sl а shuvi h а qid а gi, tibbiy yord а m to‘ g‘ risid а gi v а q а shsh о ql а rning o‘z-o‘zig а yord а mi х ususid а gi а s а rl а r h а m buyuk А bu B а kr а r-R о ziy q а l а mig а m а nsubdir 46 . T urli-tum а n hukmd о rl а r d а rg о hid а t а bib v а v а zir bo‘lg а n А bu А li ibn Sin о buyuklikd а А bu B а kr а r-R о ziyd а n, ustun bo‘ls а ustunki, а sl о q о lishm а ydi. Uning а s о siy а s а ri “ а l- Q о nun fi-tib ” (Tibbiyot а s о sl а ri) k е yinch а lik Yevr о p а till а rig а bir n е ch а m а r о t а b а t а rjim а qiling а n edi (birgin а l о tin tilid а 30 m а rt а d а n ko‘pr о q n а shr etilg а n). А n а shu 5 qismd а n ib о r а t bo‘lg а n o‘zig а хо s tibbiyot ensikl о p е diyasi Sh а rq v а G‘ а rb shif о k о rl а ri uchun а srl а r d а v о mid а m а jburiy tusd а gi bir d а sturil а m а l bo‘lib k е ldi. Und а k а s а llik v а s а l о m а tlik s а b а bl а ri ko‘rib chiqilg а n, turli х il k а s а llikl а r, juml а d а n, o‘sh а k е zl а rd а jud а k а m n а rs а l а r ma’lum bo‘lg а n yuqumli k а s а llikl а r h а qid а to‘lik klinik k а rtin а l а r t а svirl а b b е rilg а n. G ео gr а fiya . Istil о l а r v а f а thl а r d а vrid а а r а bl а r uchun g ео gr а fiya ulk а n а m а liy а h а miyat k а sb etg а n edi. А yn а n shuning uchun h а m ul а r g ео gr а fiyag а о id а s а rl а r bo‘yich а h а m, ul а rning j а nrl а ri r а ng-b а r а ngligi v а ma’lum о tl а r s е r о bligi b о r а sid а o‘rt а а srl а rning q о lg а n b а rch а g ео gr а fl а rid а n o‘zib k е tg а n edil а r. А r а b g ео gr а fl а ri v а s а yoh а tchil а ri isl о mning b а rch а m а ml а k а tl а ri, shuningd е k, Е vr о p а , Ekv а t о ri а l А frik а v а K о r е yag а q а d а r О siyoning jud а ko‘pl а b qisml а ri muf а ss а l t а svir v а t а vsifn о m а sini m е r о s q о ldirdil а r. А n а shu m а t е ri а ll а r ko‘p 46 Ullmann M. Medizin in Islam. Handbuch der Orientalistik . Leiden . Brill . 1970, page 89. 28 Qohira saroylarining birida baland peshayvonga shoirlarning haykallardan iborat portretlari o‘rnatilgan edi. Har bir portretning ustiga shoirlar ijodidan eng go‘zal she’riy namunalar joylashtirilgan edi. Ming afsuski, Qusayr Amro devoriy suratidan bo‘lak boshqa hech bir yirik tasviriy san`at va haykaltaroshlik namunalari bizgacha yetib kelmagan. Ummaviylar davriga mansub qasrlarda saqlanib qolgan haykallar so‘nggi antik davr an`analari ruhida ishlangan 28 . Suriya va Mesopotamiyada VII-VIII asrlarda amaliy san`atning turli sohalari rivojlandi. Ular ichida kulolchilik, to‘qimachilik, shisha buyumlar yasash va boshqalarni aytib o‘tishimiz mumkin. Ummaviylar davrida ilm - fan . Sharqshunos olimlar “arab-musulmon madaniyati”ni yoritar ekanlar, shubhasiz Xalifalikda taraqqiy etgan ilm-fan xususida to‘xtalmay o‘tmaganlar. Biroq ularning deyarli barchasida abbosiylar davrida gullab-yashnagan fan tarmoqlari va ularni taraqqiy etishiga benihoya ulkan hissa qo‘shgan allomalarning ilmiy izlanishlari hamda fan sohasidagi yutuqlari yoritilgan. Buning sababini tarixchi olim Bahrom Abduhalimov quyidagicha izohlaydi: “Ummaviylar hukmronligi davrida diniy ilmlar va arab tiliga e’tibor berilgan bo‘lsa, Abbosiylar davriga kelib tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqish ortdi 29 ”. Lekin bu ummaviylar davrida ilmiy izlanishlar umuman bo‘lmagan degan xulosaga kelishimizga asos bo‘lolmaydi. “Sharq va G‘arb” monografiyasi muallifi Fozila Sulaymonova o‘zining “Islom va ilm” maqolasida ummaviylar davri ilm-faniga qisqacha to‘xtalib, quyidagi ma’lumotlarni taqdim etadi: “ Xalifalikda ilmiy izlanishlar erta , Ummaviylar davridayoq boshlandi , ko‘plab suryoniy olimlar xalifalar saroyida xizmat qildilar . Bular orasida Sever Sebaxt (VII asr), Jirjis Usquf, Ya’qub Ruhaviy (640-702) va boshqalar bor edi. Ular yunon tilidagi qator asarlarni suryoniy tiliga o‘girganlar 30 ”. 28 Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство Учпедгиз, 1962, стр. 154. 29 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010, 103 бет. 30 Сулаймонова Ф. “Ислом ва илм”. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1997, 13 июнь. 15 Shunday buyuk dinning asosiy xalqi qoloq, badaviy, butparast bo‘lgan Markaziy va Shimoliy Arabistonda vujudga kelishi har bir musulmon, hatto, musulmon bo‘lmagan kishi uchun ham aql bovar qilmaydigan bir mo‘jizadir. Janubiy Arabistondagi Yaman davlati dengiz va quruqlikdagi savdo-sotiq ishlarida rivojlangan, Qizil dengiz va Hind okeani bo‘ylab o‘tadigan kemalar to‘xtaydigan, Suriya va Misrdan karvon yo‘llari kelib taqaladigan markaz, suv inshootlari rivojlangan, yakkahokimlik hukm surgan mamlakat edi. Shunga qaramasdan, Islom Janubiy Arabistonda emas, Markaziy, G‘arbiy va Shimoliy Arabistonda vujudga keldi. Ko‘chmanchi arablar sahrolarda chodir qurib, shaharliklar faqat savdo-sotiq va haj qiluvchilardan tushgan daromad bilan yashaganlar. Yarimorolning o‘troq xalkdari orasida qabilachilik tuzumi saqlanib qolgan edi. Qabilalar mustaqil bo‘lib, ba’zan qo‘shilib ittifoq bo‘lishar, ba’zan tezda ajralib ketishardi. «Arab» so‘zini «sahroyi» yoki «ko‘chmanchi» deb tushunish mumkin. Tuyakash-badaviy (sahrolik) arablar turmush tarzi juda ibtidoiy bo‘lib, ular Arab yarim-orolida taxminan eramizdan oldingi XI asrda paydo bo‘lganlar, shuning uchun bu yer Arab yarimoroli deyiladi Sahrodan faqat tuya orqali o‘tish mumkin bo‘lgan. U 250—300 kg qadar yukni ko‘tarish qobiliyatiga ega, bir kunda 160 kmga qadar yo‘l bosa olgan, bu 57° gacha bo‘lgan issiqqa besh kungacha suvsiz yurishi mumkin bo‘lgan hayvondir. Tuyakashlik nihoyatda rivojlangan bo‘lsa ham, tuya harbiy ishlarda qo‘llanilmagan edi. O‘n olti asr davomida mahalliy badaviylar yarimorolda o‘zlarining hech qanday yirik davlatlarini tuzmadilar. Yarimorol chegarasida paydo bo‘lgan Nabatiylar davlati (106 y. Rim imperiyasiga qo‘shib olingan), Palmira shaqar-davlati (uning gullagan davri 260 yil bo‘lgan, 270—273 yillari Avrelian tomonidan vayron qilingan) badaviylar tomonidan asoslanmagan. IV—V asrlarda rumlar (vizantiyaliklar), eronliklar va yamanliklar asos solgan yana uchta davlat bo‘lgan: 1) g‘assoniylar, III asrda Janubiy Yamanda tashkil topib Huron, Iordaniyaning sharqi, Finikiya, Livan va Falastinni o‘z ichiga olgan, poytaxti Hira shaqri bo‘lgan, rumliklarga xizmat 8 mavzu qilib ijod qilishdi. Bu yo‘nalishning yorqin vakili Abu al-Ataxiya (748- 825) hisoblanadi. Shоir Хаlifа Mаhdi zаmоnidа Bаg‘dоdgа kеlib, хаlifаgа аtаb qаsidаlаr yozаdi. Sаrоy shоiri sifаtidа Хаlifа аl-Mаhdiydаn kеyingi хаlifаlаr - Хоrun аr-Rаshid, аl-Аmin, аl-Mаmunlаr dаvridа hаm ijоd qilib mаdhiyalаr, fаlsаfiy, pаnd-nаsihаtli shе`rlаr yozаdi. Dastlab shoir o‘z ijodini muhabbat lirikasi bilan boshlagan bo‘lsa-da, keyingi ijodida ko‘prоq o‘zigа хоs bo‘lgаn - zuhdiyot (o‘z nаfsini tiyish, tаrki dunyo qilish) jаnridа аsаrlаr yarаtib, ungа аsоs sоldi. Аbu al-Аtахiyani аrаb shе`riyatidаgi fаlsаfiy tаrkidunyochilik аsоschisi dеb hisоblаydilаr. U ko‘prоq shе`riy yangilаnish tаrаfdоrlаridаn bo‘lgаn 35 . Yangilаnish dаvri nаsri. Proza abbosiylar davrida eng yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Ko‘plab yangi nasriy asarlar janrlari paydo bo‘ldi va eski shakldagi nasriy ijod namunalari o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi. Notiqlik san`ati asta-sekin quyi pog‘onaga tushdi. Uning o‘rniga esa hikoyalar, romanlar kabi adabiy asarlar keng tarqaldi. Fors, yunon va boshqa tillardan arab tiliga ko‘plab tarjimalar qilindi. Аrаb аdаbiyotining buyuk nаmоyondаsi Аbdullоh ibn аl-Muqаffа (724-759) umri dаvоmidа fоrs аdаbiyoti vа fоrs dаvlаti tаriхigа оid аsаrlаrni аrаb tiligа tаrjimа qilib, ulаrni tаrg‘ibоt qilgаn. U fоrs dаvlаti tаriхigа оid “Хudоynоmа” аsаrini yozdi. Bu аsаr fоrs-erоn shоhlаri tаriхigа оid bo‘lib, Firdаvsiy o‘zining “Shоhnоmа” аsаrini yozishdа mаnbа sifаtidа fоydаlаngаn. Ibn аl-Muqаffа “Risоlаtu-s-Sахоbа” аsаrini Хаlifа аl-Mаnsurgа аtаb yozgаn. “Rаsоilu-l- Хоtibin” (“Nоtiqlаr risоlаsi”), “аl-Аdаb аl-Kаbir” (“Kаttа оdоbnоmа”) vа “аl- аdаb аs-Sаg‘ir” (“Kichik оdоbnоmа”) аsаrlаridа muаllif kishi аvvаlо, o‘z ruhiyatini tеtiklаshtirishi, o‘z tаfаkkurini оydinlаshtirishi kеrаk, dеb yozаdi. Ibn аl-Muqаffаning yanа bir хizmаti shundаki, u “Kаlilа vа Dimnа” аsаrini qаdimiy fоrs tilidаn аrаb tiligа tаrjimа qildi. Taxminan VI asrlarda Hindistonda yaratilgan hayvonlar misolida turli insonlar xarakterlarini ifodalovchi “Kalila va Dimna” eposining agar arabcha tahriri bo‘lmaganda bizgacha yetib kelishi dargumon edi. Qаdimiyatgа qаytish-muqоbil dаvri аdаbiyoti. IX аsr аdаbiyot, ijtimоiy hаyot, fаndа qаdimiy аn`аnаlаrgа qаytish dаvri sifаtidа tаriхdа iz qоldirdi. 35 Чистякова Т.А. Арабский халифат. – М .: Издательство Учпедгиз. 1962, 141 бет. 18 Qasiyun tog‘idagi rasadxonaning tashkilotchisi, rahbari va u yerda olib borilgan tajribalarning qatnashchisi bo‘lgan 41 . Abbosiylar davriga kelib, musulmon astronomiyasining keyingi rivojini ikki muhim kitob belgilab berdi, deyish mumkin. Ulardan birinchisi Bаtlimus (Ptоlеmеy) qalamiga mansub bo‘lgan “Al-Majustiy” bo‘lsa, ikkinchisi hind tilidan arab tiliga tarjima qilingan “Sindhind” edi. Har ikki asar ham uzoq yillar davomida musulmon mamlakatlarida osmon sirlarini o‘rganishda asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. VIII аsrdа аrаb аstrоnоmlаridаn оtа vа o‘g‘il Fаzariylаr, Yoqub ibn Tariq eng mаshhur оlimlаr bo‘lishgаn. Xalifa al-Ma’mun davriga kelib astronomlar soni ko‘payib, ularning o‘zagini Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan olimlar tashkil etgan. Xususan, ular qatorida Muhammad al-Xorazmiy (783-850) ham bo‘lib, garchi u matematik sifatida tanilgan bo‘lsa-da, astronomiyaga oid muhim meros qoldirgan. “Zij”, ya’ni falakiyotga oid jadvallari hamda “Usturloblar bilan bajariladigan amallar” kitobi al-Xorazmiyning astronomiyaga bag‘ishlab yozgan asarlari orasida eng mashhurlari edi. Ahmad al-Farg‘oniy (taxm. 797-865) ham Bag‘dod ilmiy markazidagi allomalarning eng mashhurlaridan biri bo‘lgan. Hozirgi kunda al-Farg‘oniyning sakkiz asari ma’lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga aloqador. Uning “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi” XII asrda Yevropada lotin tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga ham tarjima qilinganidan so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus” shaklida G‘arbda bir necha asr davomida keng tarqaladi 42 . Shuningdek, IX-X аsrlаrdа falakakiyotga oid jarayonlarda Rаqqо shаhridа 40 yildаn ziyod ijоd qilgаn Аbu Аbdullоh аl-Bаttоniy, ilm-fаnning turli tаrmоqlаrigа оid 184 аsаr mеrоs qоldirgаn mаshhur erоnlik оlim Аbu Bаkr аr- Rоziy (865-934), Markaziy Osiyoning Ahmad al-Marvaziy, Yahyo ibn Abu 41 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010, 126 бет. 42 Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001, 49 бет. 26 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi barobarida xalqimiz ma’naviyatini rivojlantirish ishiga katta ahamiyat berilmoqda, Prezident Islom Karimov ma’naviyatni yuksalishida o‘tmish madaniy boyliklarini chuqur o‘rganish va targ‘ib etish nihoyatda muhim ekanini ko‘plab ma’ruzalarida qayta- qayta ta’kidlab o‘tgan. - Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib qoldi. Buyuk istiqlolimiz sharofati ila - biz tariximiz, madaniyatimizni o‘zimiz va butun dunyo uchun ham qayta tiklayotgan 2 hozirgi o‘tish bosqichida‖ O‘zbekiston tarixi fani va uning milliy istiqlol mafkurasi, milliy g‘oya ruhida tadqiq etish va o‘qitish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi. Ta’lim tizimining barcha bosqichlarida Vatan tarixi o‘qitilmoqda. Davlatimiz, shaxsan Prezidentimiz Islom Karimovning say-harakatlari, tashabbusi bilan Vatanimiz tarixiga bo‘lgan mehr-muruvvati tufayli davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi huzurida O‘zbekistonning yangi tarixi markazi tashkil etildi. Prezident imzosi bilan faqat 1996-1998-yillarda uchta farmon va qarorlar (1996yil 18-sentabrdagi - O‘zbekistonning yangi tarixi markazini tashkil etish to‘g‘risida , 1996yil 16 dekabrdagi - O‘zbekistonning yangi tarixi ni tayorlash va ‖ ‖ nashr qilish to‘g‘risida va 1998 yil 27 iyuldagi - O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida) qabul qilindi 1 ”. Dunyo sivilizatsiyalari tarixida muhim o‘rin tutuvchi arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida Arab Xalifaligi tarkibiga kirgan barcha xalqlar qatori Markaziy Osiyo xalqlari ham benihoya darajada ulkan hissa qo‘shganlar. Ushbu madaniyat yuksalishiga hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimizning hayoti va ijodi bugungi kunda nafaqat mamlakatimiz, balki 1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 137 бет. 2 eslatadi. Mustahkamlangan to‘rt burchakli hovli atrofida xonalar joylashgan. Asosiy kirish joyi to‘g‘risida joylashgan ayvonli zal rasmiy qabul joyi bo‘lgan. Bu qasrni mashhur qilgan narsa asosiy kirish joyining ikki tomonidagi devorning pastki qismida toshga o‘yib ishlangan naqshli plita bo‘lib, u 5 metr balandlikda, zigzag shaklidadir. Zigzaglar ulkan uchburchaklarni tashkil etgan, uchburchaklar ichiga esa, turli lavhalar tushirilgan, ular ichidan sherlar, ho‘kizlar, qushlar va boshqa tasvirlarni aytib o‘tish mumkin. Bu naqshli plitalarni turk sultoni 1903- yilda Germaniyaga sovg‘a qilgan. U Berlindagi musulmon mamlakatlari san`ati muzeyida saqlanmoqda 27 . Ummaviylar davrida tasviriy san`at. Taqiqlarga qaramasdan Arab xalifaligining I asrida musavvirlar tirik mavjudotlar suratini yaratdilar. Ummaviy xalifalarning saroylari VII-VIII asrlarda hayvonlar va odamlarning haykaltaroshlik asosida yaratilgan tasviriga to‘la bo‘lgan. Quddusdagi muhtasham masjidda xalifa Abdulmalik (yohud Abd al-Malik) davri (685-705)da jannat, do‘zax va payg‘ambarning yirik devoriy surati yaratildi. Arab tarixchisi Makriziy musulmon musavvirlarining tarjimai hollarini yozib qoldirgan. Ammo uning asari bizgacha yetib kelmagan bo‘lib, faqatgina keyingi asrlarda uning ijodiga nisbat beriladi. Bular ichida eng qiziq ma’lumot ikki musavvir Kaziriy (Qaziriy) va Ibn Aziziy haqidagi hikoyalardir. Kunlarning birida ularning ikkisi ham fotimiylardan bo‘lgan vazir Vazuriy huzuriga taklif qilinadi. Ibn Aziziyga shunday figura chizish buyuriladiki, go‘yo u devordan chiqib kelayotgandek bo‘lishi kerak. Qaziriy esa, devorga kirib kelayotgan figurani chizishi kerak edi. Bu topshiriqni musavvirlar a’lo darajada bajarishdi. Saroyda yig‘ilganlar qarshisida ikki raqqosaning tasviri paydo bo‘ladi. Birinchi raqqosa oq libosda, qora fonda tasvirlandiki, xuddi devor ichiga kirib ketayotgan edi. Ikkinchi raqqosa esa qizilga burkangan va sariq fonda bo‘rtib chiqqandek mohirona tasvirlangan edi. Vazir bu ajoyib san`at asarlaridan juda hayratga tushadi va musavvirlarni yuksak taqdirlaydi. 27 http://www. dic.academic.ru 14 o‘tg а n. S huning uchun uning ij о did а gi sh е `rl а ri siyosiy v а а d а biy kur а sh ха r а kt е rg а eg а . А l-F а r а zd а q а s а rl а ri t а ri х iy а h а miyatg а eg а , chunki ul а r o‘sh а d а vr sh а rt-sh а r о iti, Um а viyl а r h о kimiyati v а qtid а gi а r а bl а r h а yoti v а а n` а n а l а ri, sh о irning o‘zi v а mu хо lifl а ri h а yoti h а qid а ха b а r b е r а di. Al-Jarir (653-753) ham saroy shoirlaridan biri bo‘lib, she’rlarida ummaviylarni Tangri tomonidan tanlab olingan hukmdorlar sifatida ta’riflab, ular sha’niga bag‘ishlab asarlar yaratdi. Al- Jarir al-Faraz d aqni o‘ziga dushman bilib, satirik she’rlarida uni ochiqdan ochiq haqoratlardi. Xalifalarga ikki shoirning qarama qarshiligi huzur baxshlardi, bu esa ular o‘rtasidagi kurashni yana avj oldirardi. O‘z qаbilаsigа bo‘lgаn sаdоqаt vа muhаbbаt, uning dushmаnlаrigа bo‘lgаn nаfrаt shоir shе`rlаrining аsоsiy mаzmunini tаshkil qilаdi. Siyosiy kurashlarga qurol bo‘lib xizmat qilgan she’riyatdan tashqari, ummaviylar davrida yana lirik she’riyat ham rivojlandi. Lirik she’riyat muhabbat tarannumi, ruhiy kechinmalar va zavq-u shavqqa juda boy edi. She’riyat islomgacha bo‘lgan ba’zi an`analardan yiroqlashdi. Arablarning o‘sha davrdagi betakror lirik shoiri Umar ibn Abu Robia (644- 711) edi. Uning she’riyatida asosiy o‘rin ayollarga ajratilgan. Shoirlarning asosan xalifalarni ulug‘lab she’r yozishiga o‘rgangan kishilar uning lirik she’rlar bitishiga hayron bo‘lishardi. Shu haqda u: “Men erkaklarni emas, ayollarni madh etaman” degan ekan. O‘zining she’rlarida Umar ayollar jozibasini, dong‘i chiqqan ayollarning yuksak fazilatlarini va albatta, o‘tli muhabbatni tarannum etdi. Ummaviylar davrida ayniqsa, notiqlik san`ati asarlari juda mashhur bo‘lib ketdi. Siyosiy kurashlarning avj olishi notiqlarga bo‘lgan talabni yanada oshirdi, ular endi katta shaharlar aholisini o‘z nutqlari bilan o‘zlariga ergashtira olishlari kerak edi. Ummaviylar davrida Iroq diniy va siyosiy qarama-qarshiliklar markazi bo‘lgani uchun notiqlar ahamiyati ayniqsa bu yerda juda yuqori edi. Notiqlar o‘z nuqtai nazarlarini Qur`on oyatlari bilan mustahkamlaganlar. Mashhur notiqlardan biri al-Hajjoj bo‘lib, uning nutq va va’zlari qattiq ohangda, hushyorlikka da’vat bilan to‘la edi. Ayni paytda uning nutqlari 10 Inson yaralibdiki, xalqlar hech qachon bir-biridan ajragan, o‘z qobig‘iga berkingan holda yashagan emaslar. Insoniyat erishgan hayotning turli tomonlaridagi ulkan g‘alabalar faqat hamkorlik, boshqa xaqlar yutuqlaridan foydalanish, ilg‘orlarga yetib olish va o‘zib ketishga intilishning mahsulidir. G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani o‘z ichiga olgan buyuk davlat, Xalifalik tarkidagi xalqlar madaniyati shunchalik ravnaq topishining boisi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablar bo‘lsa, ikkinchi tomondan islom ta’limotining o‘zi bo‘ldi. Bu ta’limotda din aqidalari va bilim, ilm-fan shunchalik chambarchas bog‘langan ediki, bunday holatni hech qachon va hech qaysi diniy ta’limotda uchratmaymiz. Arab-musulmon madaniyati turli sohalar – me’morchilik, miniatyura, musiqa, xattotlik va kitobat san`ati, amaliy san`at, ilm-fan hamda adabiyotni qamrab oldi. Bu sohalar VII-XI asrlarda misli ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi. Islom insoniyat tarixida eng mustahkam hissa qo‘shdi, ilm rivojining o‘sha davr uchun oliy bo‘lgan cho‘qqiga ko‘tarilishini ta’minladi. Bu taraqqiyot faqat Sharq xalqlari manfaatlariga xizmat qilmay, umum madaniyat, sivilizatsiya rivojiga xizmat qildi. Arab xalifalari o‘z davrining buyuk mutafakkirlarini bir joyga to‘plab, ularga homiylik qildilar. Bag‘dodda tashkil etilgan “Bayt al- hikma” ana shunday olimlar bir yerga jamlangan ilmiy markaz edi. Ta’kidlash joizki, markaziy osiyolik olimlarning Bag‘dodda faoliyat olib borishi, insoniyat fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shdi. Jumladan, Muhammad al-Xorazmiy, Abu Bakr ar-Roziy, Ahmad al-Farg‘oniy kabi olimlarning ismlari butun dunyoda chuqur ehtirom bilan tilga olinadi. Darhaqiqat, Markaziy Osiyo olimlari antik ilmlarning qayta tiklanishida ishtirok etdilar, o‘z asarlari bilan qator tabiiy-ilmiy fanlarni bir tizimga solib, fan sifatida shakllantirdilar va ularni yangi fikrlar, g‘oyalar bilan boyitdilar. Umuman, bu davr olimlari hech qachon tor ramkadagi millatparast bo‘lmaganlar, ular insoniyatga xizmat qilganlar. Haqiqatdan ham amalda shunday bo‘ldi. Arab-musulmon olimlari yaratgan ilm-fan Yevropaga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Bu ta’limotlar boshqa iqtisodiy, ijtimoiy sharoitda yanada rivoj topdi va umuminsoniy sivilizatsiyaga xizmat qildi. 35 qilgan; 2) laxmiylar (602 yilgacha) ichki Arabistonda vujudga kelgan; 3) kindiylar davlati, poytaxti Hazramavt shahri bo‘lgan. Ummaviylar xalifaligi davri adabiyoti. VII asr yarmidagi harbiy yurishlar adabiyotda o‘zining keng ifodasini topdi. Shoirlar arab jangchilarining jasurligini olqishlashdi. Arab sarkardalarining donoligi va harbiy iste’dodiga tahsinlar o‘qishdi. Islom dushmanlarini ayovsiz qoralashdi va din uchun hayotini qurbon qilgan shahidlarni ko‘klarga ko‘tarishdi. Ayni paytda adabiyotda xalifalik taxti uchun ummaviylar va ularning raqiblari o‘rtasidagi siyosiy kurash ham o‘z aksini topdi. She’riyat go‘yoki siyosiy kurashning quroliga aylangan edi. Ummaviylarni yoqlab chiqqan shoirlar sulola vakillari tomonidan yuksak taqdirlandi. Bu shoirlar ichida al-Axtal, al-Faraz d aq va al-Jarirni alohida ta’kidlab o‘tish kerak. Al-Axtal (640-710) o‘z davrining yetakchi shoirlaridan bo‘lib Muoviy va Yazid davrida saroy shoiri edi. Xalifa Abd al-Malik uni “ummaviylar shoiri” degan unvon bilan taqdirlagan. Al-Axtal she’riyati ummaviylar sulolasining xalifalik taxtidagi hokimiyatini tasdiqlovchi badiiy qurol edi. Uning she’rlarida ummaviylar qat`iy xarakterli, sahovatpesha, musulmonlar hukmdori bo‘lishga loyiq barcha ijobiy fazilatlar sohibi sifatida tasvirlandi. А l- Ах t а l sh е `riyatid а gi f ах r h а m siyosiy ха r а kt е rg а eg а . U o‘z q а bil а sining Um а viyl а r sul о l а sig а s о diq ek а nligini, ха lif а lik uchun qilg а n х izm а tl а rni, q а bil а sid а n chiqq а n q а hr а m о nl а r, ulug‘ ins о nl а rni, bir v а qtl а r q а bil а si erishg а n g‘ а l а b а l а rni f ах r bil а n kuyl а ydi. Al- Axtal shuningdek, ziyofatlar she’riyati muallifi hamdir. Arab adabiyoti uni may (sharob)ning betakror kuychisi deb ataydi. Shuningd е k, А l- Ах t а l Ir о qd а yash а ydig а n а l-J а rir v а а l-F а r а zd а q d е g а n sh о irl а r ustid а n kulib h а jviy sh е `rl а r bitg а n. Al-Faraz d aq (641-732) asosan satirik she’rlar muallifi deb e’tirof etiladi. O‘zining uzoq umr yo‘li mobaynida u ham Ibn Zubayrning tarafdori, ham ummaviylarni qo‘llab-quvvatlovchi shoir sifatida ijod qildi. U а s о s а n, m а dhiya, ris о , f ах r, h а jv, v а sf, g‘ а z а l j а nrl а rid а qаlаm tеbrаtdi . Shoir 50 yil m о b а ynid а zamondoshi а l-J а rirni o‘ziga raqib hisoblab, u bil а n siyosiy-sh е `riy j а ng qilg а n sh о irl а rd а ndir. Shund а y ek а n а l-F а r а zd а qning h а yoti siyosiy v а а d а biy kur а shd а 9 Аdаbiyotdа qаdimiy аn`аnаlаrgа muhаbbаt pаydо bo‘ldi hаmdа jоhiliya dаvri shоirlаri mеrоsini o‘rgаnishgа kirishildi. Bu dаvr vаkillаridаn biri Hаbib Аbu Tаmmam (796-843) vаsf jаnrini mustаqil jаnr dаrаjаsigа ko‘tаrdi. U sаrоy shоiri sifаtidа аl-Mu`tаsimni mаqtаb, uning jаnglаrdаgi jаsоrаtini ko‘klаrgа ko‘tаrib аsаrlаr bitаdi. Uning shogirdi Аl- Buхturiy (821-897) ham shu davrda ijod qilgan yetuk shoirlardan hisoblanadi. Birinchi mаrtа аl-Buхturiy Хоms shаhridа shоirlаr mushоirаsidа Аbu Tаmmam ko‘rigidаn o‘tаdi vа uning nаzаrigа tushаdi. Ulаr ustоz vа shоgird bo‘lib qоlаdilаr. Al-Buxturiy хаlifа dаvridа sаrоy shоiri bo‘lib хizmаt qildi 36 . Tаrаqqiyot vа tаnаzzul dаvri аdаbiyoti. Bu dаvr аdаbiyotining yorqin nаmоyondаsi Аbu Usmоn Аmr ibn Bахr аl-Jоhiz (775-868) bo‘lib, uning 170 gа yaqin аsаri ensiklоpеdik хаrаktеrgа egа. U fаlsаfа, siyosаt, iqtisоd, ахlоq, оdоb, tаriх, jug‘rоfiya, tаbiiy, аniq fаnlаrgа dоir, etnоgrаfiya, аdаbiyotshunоslik, shе`riyat, tilshunоslik, lug‘аtshunоslikkа оid аsаrlаr yarаtdi. Uning “Kitоb аl- bаyаn vаt-tаbyin”, “Kitаb аl-mахоsin, vаl-аdаd, vаl-аjоyib, vаl-g‘аrоyib”, “Kitаb fi tаbаqаt аl-mug‘аnninа”, “Kitаb аl-аnоsir аl – аdаb”, “Kitаb аl-iхvаn” аsаrlаri mаshhur. Ibn аl-Mu`tаzz (863-908)dаn kаttа shе`riy dеvоn qоlgаn. Аsаrlаri ichidа eng muhimi bu “Kitаb аl-bаdi`” (“Yangilik hаqidаgi kitоb”)dir. Ibn аl-Mu`tаzz аsоsаn vаsf jаnridа ijоd qilgаn. U qаsidаlаridа ko‘prоq mаyni, оvni hаmdа tаbiаt mаnzаrаlаrini, o‘simlik vа hаyvоnоt dunyosini vаsf etgаn. O‘zining “Kitаb аl- bаdi`” аsаridа Ibn Mu`tаzz birinchi bo‘lib nаsr vа nаzmdа ishlаtilаdigаn bаdiiy tаsvir vоsitаlаrigа nоm bеrib, ulаrni shаrq bаdiiyati istilоhi dаrаjаsigа ko‘tаrdi. Bаdiiy nаsr. Bu dаvr bаdiiy nаsri bаdiiy tаsvir vоsitаlаrigа bоy, ko‘prоq qоfiyali nаsr yoki sаj sаn`аtidа yozilgаn аsаrni tаshkil etdi. Shu dаvr mаshhur yozuvchilаridаn Ibn аl-Аmid vа аl-Qаdi аl-Fоdilni ko‘rsаtish mumkin. Ibn аl- Аmid nоmi ibn bilаn mаshhur bo‘lgаn Аbu-l-Fаzl Muhаmmаd ibn аl-Хusаynni “Ikkinchi Jоhiz” dеb ta’riflаshаr edi. U аsоsаn qоfiyali nаsrdа ijоd qilgаn. Аl- Qаdi аl-Fоdil (1134-1199)ning bir shе`riy dеvоni vа risоlаlаri to‘plаmi bоr. Bu 36 Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005, стр. 141. 19 1.2. Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati. Abbosiylar davri madaniyati. Abbosiylarning hokimiyat tepasiga kelishi bilan madaniy hayotda ham bir qancha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Arab-islom madaniyati, ilm-fani rivojining eng yuqori cho‘qqisi Abbosiylar davriga to‘g‘ri keladi. Davlat tuzumi va idorasimi, urf-odatlar va turmush tarzimi, madaniyat yoki me’morchilik bo‘ladimi, barcha sohalarda xalifalikning sharqiy viloyatlari, Eron va Movarounnahrdan ko‘proq ibrat olinganini, bu mintaqalardan chiqqan arboblarga suyanilganini ko‘ramiz. Abbosiylar davridagi madaniyatning ajoyib xususiyati va ahamiyatli tomoni shundaki, fanning va badiiy ijodning hamma sohalarida diniy mafkuraviy cheklanganlikdan yuqori ko‘tarilib, dunyoviylik ta’minlangan. U davr olimlari islom aqidalariga mahkam bog‘lanib qolmagan, hatto rasmiy islom dogmalariga rioya qilmay, erkin fikrlash darajasiga ko‘tarilganlar. Ular inson tabiatning eng oliy mahsuli ekanini tasdiqlaydilar 31 . U davr olimlari va badiiy ijodkorlari faqat tor bir sohaning mutaxassisi emas, balki ham olim, ham so‘z ustasi bo‘lganlar va bu holat tabiiy deb hisoblangan. Qadimgi Yunonistondagi kabi ilmiy risolalar she’r bilan ham yozilgan, olimlar she’rlar, shoirlar esa aksincha ilmiy risolalar yozganlar. Ular ilmning bir qancha sohalarida tadqiqot olib borgan qomusiy fozillar bo‘lganlar. O‘rta asr Sharq olimlarining o‘z tadqiqotlarida tabiat va jamiyat hayotining turli tomonlarini qamrab olishi boshqa davr va boshqa mintaqalar tarixida uchramaydi. Sharq olimlari ijodida tabiat har taraflama yaxlit o‘rganilgan. Bu davrda ilm va ilm ahliga nisbatan izzat-hurmat, ehtirom shunchalik yuqori darajaga ko‘tarilgan ediki, bunday holatni na biror davr, na biror mamlakatda, hatto ko‘klarga ko‘tarilib maqtalgan Yevropada ham uchratmaymiz 32 . Abbosiylar davri adabiyoti. Аbbоsiylаr dаvridа аdаbiyotning bоsh mаrkаzi Bag‘dоd bo‘lib, bu dаvrdа shе`riyat mаvzui vа jаnrlаrdа sеzilаrli o‘zgаrishlаr yuz bеrdi. Аbbоsiylаr dаvri аdаbiyoti uch dаvrgа bo‘linаdi: 1. Yangilаnish dаvri (VIII аsr o‘rtаlаridаn - IХ аsr bоshigаchа); 31 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 203 бет. 32 Сулаймонова Ф. Ўша асар, 198 бет. 16 I BOB. ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING YARATILISHIGA ZAMIN 1.1. Ummaviylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati. Islom dini nasorolik va buddiy din bilan bir qatorda dunyoda eng ko‘p tarqalgan dinlardan biridir. Hozir yer yuzida musulmonlar, bir milliard 400 million kishidan iborat. Nasorolar esa ikki milliard 200 mln. Demak, Islom dunyoda ikkinchi o‘rinda turadigan yirik dindir. Jahonning 172 mamlakatida musulmonlar bor. Xorijiy Osiyo mamlakatlarida 510 mln. musulmon bo‘lib, bu yer yuzidagi musulmonlarning 67,7 foizini tashkil etadi. Shulardan 26,8 foizi G‘arbiy Osiyoda, 46,3 foizi Janubiy Osiyo, 27,2 foizi Janubiy-G‘arbiy Osiyoda, 2,7 foizi Sharqiy Osiyoda yashaydi. Musulmonlarning eng ko‘pi Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladeshda yashaydi. Musulmonlar Ovro‘po davlatlari, Amerika qit‘asida, Yaponiyada, Avstraliya va Fiji orollarida ham yashaydi. Dunyoning 30 dan ortiq mamlakatida Islom davlat dini deb qabul qilingan. Islom so‘zi arabcha «Allohga o‘zini taslim qilish, topshirish, itoat etish, bo‘ysunish, hamda «Islom dini» ma’nolarini bildiradi. Shuning uchun bu dinga ishonuvchilarni arabchada «muslim» (ko‘pligi- «muslimun»), eronliklarda- «musalmon», o‘zbeklarda - «musulmon», qirg‘iz va qozoqlarda - «musurmon» kabi nomlar bilan atalib kelmoqsa. Kishi: «Lo iloha illallohu Muhammad urrasululloh» («Allohdan boshqa ma’bud yo‘q, Muhammad uning payg‘ambaridir») iborasini aytgandagini musulmon sanaladi. Islom faqat diniy ta’limot emas, u ma’lum hayot tarzi, hayotiy qonun-qoida na faqat musulmonlar, balki dinga befarq qaraydigan kishilar hayotiga ham singib ketgan diniy urf-odatlar majmuasidir. Odamlar ular haqiqatan Islom qonunqoidalariga to‘la rioya qilganlari uchun musulmon deb atalmaydi, balki ular Islom tarqalgan davlatlarda tug‘ilib o‘sganlari, o‘sha mamlakatlarning madaniy va tarixiy o‘tmishi Islom bilan bog‘langanligi, oilaviy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan ko‘plab voqealar Islom diniy qonun-qoidalari asosida olib borilishi tufayli musulmon deb ataladi. 7 bo‘lgan. Binobarin, al-Ma’mun davriga kelib, “Bayt al-hikma” tarkibida yirik kutubxona, tarjima va asarlar yozish, ko‘chiruvchilar hamda muqovalash uchun ajratilgan maxsus xonalar mavjud edi. Shuningdek, al-Ma’mun davrida osmon jismlarini kuzatish uchun ikkita rasadxona ham bunyod etilgan 40 . Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar asosida “Bayt al-hikma”ning ta’sis etilishi hamda uning vazifalari haqida quyidagicha xulosaga kelish mumkin: Bag‘dod xalifalari saroyining ma’lum qismini egallagan “Bayt al-hikma”ning asosi – xalifa al-Mansur davrida yaratildi, Horun ar-Rashidning homiyligi ostida, u ancha kengaytirildi, rivojlantirildi, o‘zining tarixiy “Bayt al-hikma” nomi bilan yuritila boshladi. Al-Ma’mun esa, u yerda mashhur allomalarni to‘plab, ularga har taraflama ko‘mak berdi, uning eng yuqori taraqqiyot darajasiga ko‘tarilishini va o‘sha davr uchun o‘ziga xos ilmiy maktabga aylanishini ta’minladi. 40 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010, 40-41 бетлар. 24 musulmon madaniyatining insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishiga qo‘shgan ulkan hissasini xolisona yoritish, uni to‘laqonli tadqiq etish bugunning dolzarb vazifalaridan biridir. Shu bois yuqoridagi masalalarni yangicha qarashlar va mezonlar asosida o‘rganish tadqiqotimizning dolzarbligini belgilaydi. O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekiston olimlari tomonidan mavzuga doir masalalar atroflicha yoritilgan. Xususan, F.Sulaymonova 3 , B.Abduhalimov 4 , Hoji Ismatulloh Abdulloh 5 , A.Murodov 6 , U.Uvatov 7 va boshqalar musulmon madaniyatini tadqiq etishga muhim hissa qo‘shganlar. Bu o‘rinda F.Sulaymonovaning “Sharq va G‘arb” monografiyasida arab-musulmon madaniyatini yaxlit holda tadqiq etganligini alohida ta’kidlash zarur. Shuningdek, B.Abduhalimovning “Bayt al-Hikma va Markaziy Osiyo olimlarining Bag‘doddagi ilmiy faoliyati” kitobida o‘rta asr manbalarida saqlangan “Bayt al- Hikma” haqidagi ma’lumotlar jamlangan, ular ilk bor atroflicha yoritilib, mazkur ilmiy markazning tashkil topishi, tarkibiy tuzilishi, vazifalari va taraqqiyoti haqida so‘z yuritiladi. So‘nggi yillarda “Ma’naviyat yulduzlari 8 ” nomi bilan chop etilgan va yuzga yaqin markaziy osiyolik buyuk siymolar, allomalar va adiblar haqida ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bio-bibliografik asarni mamlakatimizda ushbu turkumdagi tadqiqotlarning eng yirigi sifatida baholash mumkin. Kitobda ming yildan ortiq vaqt (IX-XX) oralig‘ida yashab, ijod etgan mashhur kishilarning hayoti va ilmiy merosi bayon qilinadi. Shveytsariyalik sharqshunos olim Adam Mets o‘zining IX-X asrlarda musulmon Sharqida yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag‘ishlangan “Musulmon renessansi 9 ” asari bilan mutaxassislarga yaxshi tanish. Asarda muallif ko‘zlagan asosiy g‘oya – IX-X asrlarning musulmon Sharqidagi uyg‘onish 3 Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 4 Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010. 5 Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005. 6 Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан” нашриёти , 1971, 3 бет. 7 Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998. 8 Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001/ 9 Мец А. Мусулманский Ренессанс. - М .: Издательство «Наука» , 1973. 4

ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING YARATILISHI

Купить