• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 518.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 02 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

69 Продаж

Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari

iborat bo‘lib, uning balandligi 17–22 metr balandlikdadir, madaniy qatlamning hajmi 8 metrdan 30 metrgacha bo‘lgan 1 . 1965-yildagi qazuv ishlari asosan xom g‘ishtdan qurilgan devorlarni ochishga qaratilgan edi. Birinchi bo‘lib qazuv ishlarida stratigrafiya ishlariga katta e'tibor qaratilib, 3 ta gorizont vaqti aniqlanadi. Namozgoh V Namozgoh IV (Oltin IV ), dastlabki uch - to‘rtinchi qatlamda Sarianidi 1966 yilda V qatlamdan boshlab, 1967- yilda Masson VI qatlamda qazuv ishlarida ( shimolda ) yana Sarianidi 1967-yilda qazuv ishlarini olib boradi. 1967–1969-yillarda qazuv ishlari natijasida VII qatlamni ochishga muvaffaq bo‘ladi. 1971-yilda qazuvishlari natijasida parallel ravishda ikki yo‘nalishda izlanishlar olib boradi. Hunarmandlar uylari X qatlamdan topiladi. 1972-yilda diniy marosimlar bilan bog‘liq bo‘lgan 3-qurilish ob'yektida qazuv ishlari olib borayotgan paytda dindor kishilarning qabrlari ochilgan bo‘lib, oltindan yasalgan buqa va bo‘rining bosh qismi topilgan. Shu bilan birgalikda parallel ravishda yuqori gorizontdan VIII–X qatlamlar o‘rganilgan. Oltintepa manzilgohi Kopetdog‘ etaklarida Oqmozor irmog‘i yoki Meanachay irmog‘I atrofida joylashgan. Undan shimoli-janubroqda ikkinchi irmoq Chachay oqib o‘tadi. Suvning bunday ko‘p bo‘lishi natijasida bu yerlar o‘sha hudud aholisi tomonidan tezda o‘zlashtirilgan. Bu yerda VI ming yillikka tegishli Joytun aholi punktlari ochilgan. Manjuqlitepa Berdiyev tomonidan 1966-yilda, Qadimtepa Karakova, Valovik, tomonidan o‘rganilgan. Manjuqlitepa Oltintepadan janubda bo‘lib, undan 1,5 km uzoqlikdadir. Olintepadan eneolit davriga oid hunarmandlar uylari qoldiqlari birinchi qazuv ishlaridan topiladi. 1965– 1966-yillarda Namozgoh V davriga oid 3 ta qurilish gorizonti ochilib, uni Oltin IV nomi bilan ataladi. Shu vaqtning o‘zida Namozgoh IV davriga oid to‘rtburchak ko‘rinishga ega Oltin IV manzilgohi ochiladi 2 . 1970- yilda bu manzilgohning stratigrafiyasini o‘rganishda 4 metr kenglikda qazuv ishlari olib boriladi va Oltin V ochiladi. 1974-yilda bu hudud kengaytirilib, yangi ashyolar kiritish maqsadida amalga oshiriladi. Oltintepadagi 1 Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. -B.82. 2 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.85. 17 oliy kohin darajasiga ko‘tarishlar joriy qilindi, oqibatda dastlabki davlat apparatlari tashkil topib, uni va harbiy kuchlarni ta'minlash uchun turli hajmdagi soliq yig‘imlari tashkil qilindi. Masalan, Qadimgi Shumerda mil. avv. III ming yillikda jamiyat yuqori tabaqalarini saqlash va ta'minlash maqsadida aholidan har xil yig‘imlar to‘planar edi. Shuningdek, jamoa yerlaridan bir qismi ibodatxonalar a'yonlarini boqish, saqlash, qurish uchun ajratilardi. Bunday yerlarda son-sanoqsiz kishilar mehnat qilardi. Xullas, oddiy aholi mehnatini ekspluatatsiya qilish jarayoni avjiga chiqib, antagonistik, ya'ni qarama-qarshiliklar sodir bo‘lardi. Kohinlar, ibodatxonalar uchun ajratilgan yerlar hosildor va ular plug-omoch bilan ishlanardi, oddiy aholi primitiv qurollar bilan sifatsiz oriq yerlardan foydalanar va harxil yig‘imlar to‘lardilar. Ma'lumki, Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan Oltintepa manzilgohi tarixi 1955–1963 yillarda tadqiq qilina boshlagan. Bu yerdagi topilgan joylar va topilmalar haqida 1962, 1964, 1971 yillarda Masson, 1963– 1964, 1969 yillarda Xlopin, 1965 yilda Sarianidi ishlarida ko‘rsatib o‘tgan. Bu qazuv ishlari natijasida bronza davriga oid ko‘plab yangi ma'lumotlar va buyumlar qo‘lga kiritildi. Oltintepa manzilgohi ilk marotaba 1929 yilda Xavanekey ekspedisiyasi tomonidan A. A. Seminovich (1946) boshchiligida tadqiq etila boshlandi. Janubiy Turkmanistonda tadqiqot olib borgan 14-bo‘lim B. A. Kuftin boshchiligida Oltintepada ajoyib terrakota kolleksiyasini topishdi (1954–1956 yillarda). Shundan so‘ng 1953 yilda A. F. Ganyavin ikkita katta bo‘lmagan shurf tashlab, 3,5 metr qalinlikda qazib ko‘rib, yangi ma'lumotlarni qo‘lga kiritadi. 1959 1962-yillarda qazuv ishlari A. F. Ganyavin, A. A. Marushenko, D. D. Durdiyev, Y. Atagarriyev, O. K. Berdiyevlar tomonidan tadqiqotlar olib boradi. Tadqiqotlar natijasida baquvvat bo‘lgan xom g‘ishtdan ishlangan devor qoldiqlari topadi. Shu bilan birga bu yerdan ikkita chet eldan keltirilgan ashyolar topadi. Shundan so‘ng olimlar bu hudud yirik markaz bo‘lganligiga ishonch hosil qilishadi. Shunday katta hududlardan yana biri Namozgohtepa bo‘lsada, Oltin-tepaning alohida ajralib turishi, uning ustki qatlami yaxshi saqlanib qolganligi bilan belgilanadi. Oltintepa shaharchasi 26 gektardan 16 Mavzu: Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi MUNDARIJA : Kirish I. Bob - Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi 1.1 Arxeologik ma’lumotlarning shaxarlar tarixini o’rganishdagi axamiyati 1.2 Markaziy Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil topishining o‘ziga xos xususiyatlari II. Bob – Samarqand va buxoro vohasi urbanizatsiyasi 2.1 Samarqand shaharlari yodgorligi: xronologiyasi va tipologiyasi 2.2 Buxoro vohasi shahar yodgorligining arxeologiyasi va tarixi III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar 2 Mazkur yodgorliklar sovetlar davrida V. Masson, M. Dyakonov, A.Sagdulayev, 1 kabi tadqiqotchilar tomonidan u yoki bu darajada o’rganilgan . 2 Lekin mazkur tadqiqotlarning aksariyatida Markaziy Osiyo tarixiga umumiy, ya’ni kompleks ravishda yondashilmaganligi ajablanarlidir. Masalan ingliz olimi G. Chayldning Markaziy Osiyo shaharlari ilmiy izlanishlarida paydo bo‘lish masalasi Qadimgi Sharq arxeologiyasining bir bo‘lagi sifatida qaralgan bo‘lsa, M. Dyakonov, tadqiqotlarida Markaziy Osiyo shaharlashish jarayoniga asosiy e'tibor qaratilgan. 3 Lekin mazkur manzilgohlar tarixini o’rganishda rus olimi V. Masson tadqiqotlarini qayd etmaslik noto‘g‘ri bo‘ladi. Mazkur olim Markaziy Osiyo shaharlashishi va vujudga kelish jarayoni, uning hududiy xususiyatlari, aholining joylashuvi, mashg‘ulotlari, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida kengroq ma’lumot berganligi bilan xarakterlidir 4 . Tadqiqotning maqsadi: Kurs ishi mavzusining asosiy maqsadi, mavjud manbalar yordamida Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi va hududl arda joylashgan yodgorliklarni kompleks tarzda o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifasilari: Mavzuning maqsadidan kelib chiqib, muammo ilmiy yechimini izlashda quyidagi ilmiy vazifalarni amalga oshirishni ko`zda tutilgan: – Markaziy Osiyo hududidagi ilk dehqonchil ik va shaharsozlik madani yati ni ng vujudga kelish jarayonlari tarixini o‘rganish; – Markaziy Osiyo shaharlari ti pologiyasini tadqiq etish; – O’rt a Osi yo hududida joylashgan Buxoro va Samarqand shaharsozlik tarixini mavjud arxeologik va moddiy manbalar asosida tadqiq etish; – O‘rta Osiyo hududi dagi ilk shaharsozlik madani yati ni ng vujudga kelishga doir ilmiy xulosalar chiqarish. 1 Сагдуллаев A.C Марказий Осиёда тарихий-маданий вилоятларнинг шаклланиши ва этник географияси муаммолари. Тошкент: “Университет”, 2020. -B.234. 2 Массон В. М. Экономика исоциальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград, 3 Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – Москва, 1956; 4 Массон В. М. Экономика и социальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград 5 49 necha ming yilliklar davomida qo‘nim yashaganligidan guvohlik beradi. Masalan, eneolit davriga kelib, ya'ni miloddan avvalgi IV–III ming yillikda uylarning hajmi kengayib, soni ham ko‘payadi, shu asosda yashash massivlari kvartallar, ularni gir aylantirib olgan devorlar va ko‘chalar tashkil topib, bu manzarani olimlar shaharning embrion belgilari edi, deb talqin qiladilar. Bronza davriga kelib, ya'niqishloqlar son jihatidan ko‘payadi, ularning sifati ham o‘sib boradi. Endilikda yangi vohalar o‘zlashtirila boriladi, irrigatsion kanallar quriladi, sug‘orma maydonlar kengayadi va hokazo. Xullas, bu taraqqiyot oqibatda sifat o‘zgarishlariga olib keldi. Ayrim yirik qishloq-qo‘rg‘onlarning, jumladan, Oltintepa, Gonur-1, Jarqo‘- ton, Dashli-3 singarilarning ichki qurilishi boshqalardan jiddiy farq qilib, endi ularda hovli, ibodatxona, hunarmandchilik kvartallari, mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan qal'a kabi monumental binolar paydo bo‘ldi. Bu davr ijtimoiy hayotidagi muhim o‘zgarishlardan biri mulkchilikning paydo bo‘lishini ifodalaydigan muhrning paydo bo‘lishi edi. Bu hodisa dehqonchilikda ishlab chiqarishning rivojlanishini, shu asosda boshqaruv apparatining tashkil topishi, ayrim kishilarning ixtiyorida ziyod mahsulotning vujudga kelganligidan guvohlik beradi. Demak, ilk shaharlar, avvalo, irrigatsiya dehqonchiligi mukammal rivojlangan hududlarda tashkil topib, O‘rta Osiyo janubida ilk shaharlarining vujudga kelishida agrar xo‘jalik faktori muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, A. Asqarov, T. Shirinovlarning tahlillariga ko‘ra, O‘rta Osiyo sharoitida miloddan avvalgi VI–I ming yilliklarda tashkil topgan qishloqlardan ilk shaharlarning yuzaga kelish dinamikasi uch bosqichdan, ya'ni birinchi bosqich – kichik jamoalardan tashkil topgan yashash makonlari, ikkinchi bosqich – protogorod-shaharmonand makonlar (mil. avv. III–I ming yilliklar), uchinchi bosqich III–I ming yilliklarda rivojlangan bronza va ilk temir asrlarida vujudga kelgan ilk shaharlardan iborat. O‘rta Osiyo ilk shaharlar madaniyati bevosita ilk dehqonchilik qishloqlari negizida uzoq evolyusion yo‘lni bosib o‘tish tufayli tashkil topgan. Agrar dehqonchilik xo‘jaligidan tashqari shaharlashish omillaridan yana biri – bu 47 Devori Qiyomat – Devori ko’ndalang arxeologik yodgorlik, qadimgi Samarqand va uning atrofdagi qishloqlarni o’ragan mudofaa devor xarobasi (Milodiy VIII asr). Samarqandning janubida, darg’om kanalining o’ng qirg’og’i bo’ylab ko’tarama (Taxt. 4m, kengligi 12 m, uzunligi 50m) shaklida saqlanib qolgan. Bu arxelogik maskanni V. Vyatkin tadqiq qilgan. 12 Osiyoda Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davrida yasovulboshi, Shurot (gvardiya)ning mashhur kishilari; v) Qurol-aslaha egasi «do’st va madadkor» deyilgan fikrlar bor. Jo’ybor-Buxoro shahrining g`arbidagi mavze. XII asrda Ahmadxon hukmronligi zamonida obod qilingan. Jo’ybor-«ariq bo’yi» ma’nosini bildiradi. Jo’ybor xo’jalari katta mavqega ega bo’lgan. Jo’yi Mo’liyon-Buxoro shahrining shimol tomonidagi ariq va uning atrofidagi ekin yerlari nomi. Narshaxiyning yozishicha, Jo’yi Mo’liyon yerlari qadim vaqtlarda Tug`shodaning mulki bo’lib, u o’z farzand va kuyovlarining har biriga taqsim qilib byergan edi. Marhum Amir Ismoil Somoniy bu yerlarni xalifa al-Musta’in ibn al- Mo’tasimning lashkarboshisi bo’lgan Hasan ibn Muhammad ibn Tolutdan sotib oldi. Amir Ismoil Jo’yi Mo’liyonda saroylar va bog`lar barpo qilib, uning ko’proq qismini Mavoliylarga vaqf qildi. Shunday qilib bu yerlar Jo’yi Mavoliyon deb atalib keyinroq Jo’yi Mo’liyon bo’lib ketgan. Mavoliy-aslida «Mavlo» (Xoja, janob, valiy va okazo)ning jami. Kogon-Buxoro viloyatidagi shahar. 1888 yildan boshlab Zakaspiy temir yo’li (Krasnovodskdan Samarqandgacha) bo’yida, Kogon qishlog`i o’rnida yuzaga kelgan. Nom qoraqipchoqlarning kovon urug`i bilan bog`liq bo’lsa kyerak. Chunki Kogon tumanida qipchoqlarning turli urug`i yashaganlar. Bundan tashqari "ko’k ekuvchilar" degan talqini ham bor. Losha-Buxoro viloyati Buxoro tumanidagi qishloq. O’tmishda Buxoro sharidan O’rtacho’l massiviga boriladigan yo’l yoqasida xarob, tashlandiq ko’l bo’lib, vaqt o’tishi bilan uning qurigan o’rnida qishloq barpo bo’lgan. Losha-xarob, aftoda ma’nosiga ega. Olot-Buxoro viloyatidagi shahar va shu nomli tuman markazi. Buxoro tumanida Olotxona qishlog`i ham bor. Olot-Arlot qabilasining dialektal talaffuzidir. Ayrim manbalarda Olat-asboblar, yaroqlar ma’nosida ham keltiriladi. Peshko’-Buxoro viloyatida shu nomli tumandagi aholi markazi. Peshko’ nomi aslida «Peshi Ko’y» bo’lib, «katta yo’l ustidagi joy» ma’nosini anglatgan. Peshko’ tarixi bevosita Buxorodan Xorazm va Yeronga yo’nalgan buyuk ipak yo’li bilan uzviy bog`liqdir. "Peshi Ko’h" – tog` oldi bo’lishi ham mumkin. Romitan-Buxoro 43 aytganlar: Birinchi sabab: «Burhoni qote'» kitobida naql qilingankim, Samar ismlik bir kishi bu yerda joylashgan va o‘z tevaragiga xalqni to‘plagan edi. Shuning uchun bu yer boshda «Samarkent»ataldi. Arab qo‘shini bu yerni olgach, o‘z tillariga o‘zgartirib «Samarqand» dedilar (XVI asr). Ikkinchi sabab: «Masolik ul- mamolik» nomli kitobda naql qilingandurkim, Samar boqir ismlik bir xon Farg‘ona va Qoshg‘ar tomonlaridan kelib, bu viloyat xalqiga dushmanlik yuzasidan shaharning devorlarini qazib buzgan edi. Shuning uchun bu shahar «Samar qazdi» ma'nosida bo‘lgan 1 . Forscha «Samarqand» otaldi 2 . Arab qo‘shini bu shaharni olgandan keyin «Samarqand» otadilar (XI asr). Uchinchi [sabab]: «Tarixi Tabariy» kitobida keltirilgandirkim, Samar otliq bir xon ushbu shaharni soldirdi [bino qildir-di], eng avval «qand» degan turk aymog‘i bunda o‘rnashib o‘ltirdi. Shuning uchun bu shahar boshlab «Samar+qand» otaldi. Arab qo‘shini bu shaharni olgandan keyin «Samarqand» dedilar (XI asr). To‘rtinchi [sabab]: ushbu shaharnipg bir yerida «Samar» degan birov tomonidan qazilgan bir buloq bor edi. Ulus o‘shal buloq tevaragiga yig‘ilib o‘rnashgan edilar. Shu sababdan u o‘rinning oti «Samarqand» deb shuhrat chiqardi. Arablar kelgach, «Samarqand» dedilar. «Haft iqlim» kitobida aytilganki, Yaman Tubba'i maliklaridan Samar ismlik bir kishi ushbu shaharning devorini buzdi. Arablar kelgandan keyin «Samarqand» dedilar va yana Tangri Taolo yaxshi biladi». Samarqand shahriga tarixda «Er yuzining sayqali», «Sharq gavhari», «ko‘hna va navqiron shahar», «dilbar shahar», «himoyadagi shahar», «etti iqlim mo‘jizasi», «Movarounnahrning savdo bandargohi», «afsonaviy shahar», «firdavsmonand»,«non shahri», «boqiy shahar» kabi sharafli nomlar berilgan. Samargand Markaziy Osiyoning eng gadimiy shaharlaridan Osiyoning biridir. Samarqand (Afrosiyob) hududi 218ga yirni tashkil etib halqali mudofa devoriga ega bo‘lgan. Hozirgi Hazrati Xizir masjidi o‘rnida to‘g‘on joylashgani aniqlangan. Unga Darg‘om kanalidan suv keltirilib, damba yaqinidagi osma 1 Nafasov T. Samarqand polisonimi // SamDU Axborotnomasi. 2011. №4. -B.57 – 58. 2 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.91. 25 o’rganishimiz uchun muhim bo’lgan haqiqiy tarixning izlari va qoldiqlari saqlanib qolganligi shubxasizdir 2 . Ayni vaqtda arxeologik materiallar o’ziga xos va murakkabdir. Yozma manbalardan farq qilgan holda, ular saqlab qo’yish yoki avlodlarga malumot yetkazish maqsadida maxsus bunyod etilmay, qadimgi tarixiy jarayonlarning mahsuli xisoblanadi. Tarixiy informatsiya arxeologik materiallarda ashyoviy buyumlar, narsalar yoki makonlar shaklida muxrlangan bo’lib, ular ijtimoiy va siyosiy tarix uchun to’g’ridan-to’g’ri to’liq fakt bo’la olmaydi. Aynan shuning uchun xam ularni tarixiy, ijtimoiy va madaniy umumlashtirish darajasiga ko’tarishni faqat arxeologik materiallarni taxliliy uslub orqali tarixga yo’naltirish yoki tarixga aylantirish yo’li bilangina amalga oshirish, izoxlash va talqin etish mumkin. Ob'ektlar tipologiyasi tartibini ishlab chiqish, materiallar xususiyatlarini taxlil etish va ular asosida haqiqiy mavjudlik orasidagi uzviylikni ochib berish arxeologik materialni qayta ishlab tarixiy manbaga aylantirishga imkoniyat yaratadi. Bu jarayonni ob'ektiv yoritish uchun tartibli yondashuv yoki tadqiq etilayotgan mavzu bo’yicha tadqiqotchilar tomonidan to’plangan arxeologik manbalarni mumkin qadar ko’proq egallash va ularni chuqur taxlil qilish lozim bo’ladi. Buning uchun tadqiqotchida materiallarni sifatiy arxeologik sharxlash yoki izoxlashini amalga oshirishda tarix fanining muxim ilmiy-tadqiqot yo’nalishi sifatida ma’lum arxeologik tayyorgarlik va bilimlar zarur bo’ladi. Bu bilimlar mashxur majmualar bilan birgalikda turli yillarda ochilgan ob'ektlarni aniqlash, ularning tuzilish jixatlari, ob'ektlarning ma'lum hududiy va tuzilish guruxlari tipologiyasini o’rganishni talab etadi 1 . Bunday taxlil esa keyingi bosqichda arxeologik manbalarni sotsiologik va madaniyatshunoslik tadqiqotlar darajasida yoki tarixiy manbalar darajasida tushunish uchun keng imkoniyat yaratadi. Qadimgi ishlab chiqarish jarayonlarini tarixan qayta tiklash tadqiqotning muxim qismi xisoblanib, ularni umumlashtirish shaxar va davlat iqtisodiy tarixini tarixiylik nuqtai nazaridan ochib berish imkoniyatini yaratadi. Ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo’lgan 1 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.69. 8 ham xos xususiyati bilan ajralib turadi. Metall buyumlardan, shuningdek, bargsimon paykonlar ham bor. 2.1.Samarqand shaharlari yodgorligi: topologiya va tipologiyasi Samarqand tarixini o’rganar ekanmiz dastlab uning nomidan o’rganish maqsadga muofiq. «Samarqand to‘g‘risidagi ma'lumotlarning eng dastlabkisi 22 bo‘lgan bir paytda yangi shahar aholisi 10128 kishini tashkil etadi. Ularning 4828 nafari harbiylar bo‘lgan. Shaharning yangi qismida bog‘lar, keng bulvar va kuchalar ravon ariklar bunyod etiladi. Eski shahar esa yana XIV asr xududida qolib ketadi. Eski shaharga kiradigan barcha kanal va 20 ariqlarning boshlanish yunalishi yangi shahar tomonda edi. Bu puxta uylab qilingan ish ham strategii, ham gigienik maqsadni kuzda tutgan. Ruslar Samarqandni bosib olganidan keyin 30 yillar utgach, bu yerda topilgan boyliklar o‘z samarasini bera boshlaydi. Agar mana shu davrgacha baholi- qudrat imoratlar qurilgan bo‘lsa, endi qulga kiritilgan daromadlar hidsobidan mahobatli imoratlar qurilishi boshlanadi. Buni birinchi navbatda general gubernator uyi, vinzavod direktori D.L. Filatovning uyi, harbiy injener M.A. Tumanov, savdogar A.Kalantarov uylari misolida kurish mumkin. Kapitalning kirib kelishi 1899 yilda Rus-xitoy banki (xozirgi Sam DU rektorata), 1908 yilda Rus davlat banki(xozirgi Tashki iqtisodiy faoliyat Milliy banki Samarkand viloyat bo‘limi) kabi imoratlarning qurilishini taqozo etdi. Bu binolar rejaviy tuzilishi vatashqi kurinishi bilan milliy me‘morchiligimizdan mo‘tlaqo farq qilar edi. Abramov bulvarida 1902-1904 yillarda qizlar gimnaziyasi (SamDU biologiya fakulteta), 1911 yilda shahar kutubxonasi (xozirgi bolalar va usmirlar kutubxonasi), 1912 yilda Alekseev cherkovi, 1916 yilda Katoliklar kosteli va boshqa binolar quriladi. General gubernator Abramov mahalliy axoli bilan ruslar orasida vositachilik sifatida Buxoro yaxudiylaridan foydalanadi. Ularga homiylik qilib, eski shadarning shardiy qismidan katta xududni ajratib beradi. Bu endi Rossiya kapitalining Samarqandda barqaror urnashganidan dalolat berardi. Biroq Rossiyada yuz berayotgan siyosiy ahvol bir necha muddatdan so‘ng bu yerda ham o‘z aks- sadosini topadi. Shulardan biri 1917 yilda bo‘lib utgan Oktyabr davlat tuntarishi bo‘ldi. Samarqand 1918 yildan boshlab Turkiston Sovet Avtonom Respublikasi va 1924 yildan boshlab O‘zbekistan sotsialistik Respublikasi tarkibiga kirdi. 1928 yildan - 1930 yilgacha uning poytaxti bo‘ldi. Mana shu davrdan boshlab mahalliy 32 boshqa kishilar mehnati hisobidan yashaydigan kishilar kimlar edi? Shuni aytish lozimki, hukmron sinflarning paydo bo‘lishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olgan murakkab jarayon bo‘lib, bu taraqqiyot yo‘nalishi bir muayyan chiziqdan iborat bo‘lmagan. Hatto ibtidoiy jamiyat tarkibiy tuzilishi ham bir xil bo‘lmagan. Sinfiy jamiyatning tashkil topish jarayoni mantiqan muayyan qonuniyatga asoslangan edi. Ishlab chiqarish kuchlari jamiyatdagi madaniy-mafkuraviy yuksalish ayrim shaxslarning ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lishini taqozo qilardi. Biroq bu degani jamiyat ishlab chiqarish mehnatidan qobiliyatli tashkilotchilarni, chuqur va keng fikrlovchi kishilarni, rassomlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod qilish degani emas, balki ziyod mahsulotlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lganlarning egallashi bilan belgilangan holda bu moddiy manbadan foydalanish evaziga emas, balki kim uni bajara olishiga bog‘liq edi. Kimning qo‘lida mushtdek birdam harbiy yoki mafkuraviy kuch bo‘lsa, u tashkiliy masalalarni ham yechgan. Ularning ko‘pchiligi esa begona mehnatni jamiyatga foydali bo‘lmagan holatda ekspluatatsiya qiladilar. To‘g‘ri, yuksaklikka erishgan kishilarning muayyan qismi jamiyat taraqqiyotiga va uning texnik va madaniy rivojiga hissa qo‘shishi ham mumkin. Aynan shunday hissa qo‘shish ham tezlikda borayotgan progress dastlabki sinfiy jamiyat sivilizatsiyasi bo‘lib, u lotin so‘zidan olingan “ives” – fuqaro, “ivitis” - fuqaroviy, “ivitas” - fuqarolar jamoasi, shahar deb ataladi. Sinfiy jamiyatning tezlashish progressi varvarlikdan tubdan farq qilib, ko‘pgina hududlarda esa ibtidoiy jamiyat an'analari uzoq saqlanib qoldi. Faqat jahonning ayrim hududlarida, ayniqsa, sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik rivojlangan mintaqalarda ishlab chiqarish kuchlarining rivoji boshqa hududlarga nisbatan tez o‘sdi, ziyod mahsulotlarning to‘planishiga imkoniyat tug‘ildi, savdos otiq yo‘lga qo‘yildi, yuqorida zikr etilganidek regulyativ jamoalari vujudga keldi, yangi tartiblarni qo‘lda ushlab truvchi hokimiyat apparatlari tashkil topdi, hududlar va jamoatchilikni qo‘riqlaydigan, boshqa chegaralarni o‘z tarkibiga bo‘ysundiradigan harbiy kuchlar tashkil topdi, ularning rahbarlarini mutlaq hokim, 15 qayta ishlash va tarixiylikka yo’naltirishni talab etadi. Ma’lumotlar taxliliga nazariy yondashuv va arxeologik materiallarni qayta ishlab madaniyatshunoslik va sotsiologik darajada tarixiy manbaga aylantirish asosiy tayanch bilim bo’lib, V. M. Masson tomonidan shaxarlar tarixini o’rganishda ko’llanilgan. Tadqiqotchi arxeologik manbalarni talqin qilishning ikkita: madaniyatshunoslik va sotsiologik darajasini ajratadi. Ma'lumki, arxeologik materiallar mavjud bo’lgan buyum-maxsulot shaklidagi madaniyatni aniq tanlashni o’zida aks ettiradi. Ma'lum mintaqadagi turli manbalarni madaniyatshunoslik jixatidan talqin etish biz uchun muhim bo’lib, ular madaniy majmualardagi ajralib turadigan sara jixatlari, xokimiyat ramzi va ilk sivilizasiyalarni aniqlash imkonini beradi. Bu xolat urbanizasiyalashgan madaniyat belgilaridan biridir. Yana ko’pgina urbanistik belgilarni sotsiologik talqinni o’zida aks ettirib, u rivojlanish bosqichidagi ishlab chiqarish jarayonini, me'morchilik turlarini, manzilgohga oid tuzilmalarni ochib beruvchi arxeologik materiallarda o’z ifodasini topadi. Bu yerda materiallar ma’lum tarixiy xususiyatga ega bo’lgan shaxarmonand - ilk shaxar-rivojlangan shaxar makonga oid tizimi shakllanadigan urbanistik tizimni, uning shakllari va jixatlarini ochib beradi. Materiallarning tartibi va taxlili murakkablashgan ijtimoiy tuzumdagi tarixiy jarayonlarni, jumladan, ilk shaxar belgilari, shaxarmonand manzilgoxlar, ilk shaxarlar, rivojlangan shaxar markazlari tizimi tarixini ishlab chiqishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Arxeolog olimlarimiz tomonidan shaxarlar xakida jamlama xususiyatga ega bo’lgan ma'lumotlar berilgan bo’lsa-da, ularda butun mintaqa miqyosida arxeologik materiallarni tarixiy yo’nalishi jarayoniga maxsus joriy etishga xarakat qilinmagan. Bu xolat O’zbekistonning qadimgi tarixini tadqiq etishidagi dissertasiyaviy tadqiqotlarda yaqqol ko’zga tashlanadi va dissertant ushbu bo’shlikni imkon qadar to’ldirishga xarakat qiladi. Undan tashqari, bugungi kunda respublikamiz tarix fani oldidagi muxim vazifalardan biri - jamiyat tarixini ob'ektiv o’rganish va xalqimiz tarixiy xotirasini qayta tiklash, davlatchilik va shaxarlar paydo bo’lishining asoslari, bosqichlari va shakllarini o’rganish, bu 10 aholi yashab kelgan eski shahar va evropaliklar yashab kelayotgan yangi shahardan qanday qilib yagona, organik aholi yashash punkti yoki yaxlit shaharga aylantirish muammosi shaharsozlar oldida kundalang bo‘lib turibdi. Samargandda 290 dan ortiq arxitekturaviy va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud 1 . Tarixchi va adiblar bu shaharni Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi. «Sharq Rimi»deb ham ataydilar. Zarafshon vodiysining ko'rkam va bahavo so’lim yerida. Movarounnahr markazida geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo shaharlari ichida Samargandni birinchi o'ringa ko'targanligi tabiiydir. Arxeologik qazishmalar natijalari bo'yicha qadim zamonlarda Zarafshon daryosi bo'yida joylashgan Samarqandda paleolit neolit davrlarida ovchi qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik qabilalari yashaganliklari isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta'sirlari va har xil hayvonlar hujumidan o'zlarini muhofaza qilish maqsadida yertola va chaylalar qurganlar va u joylarda yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun rivojlanishning dastlabki bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So'g'd davrida Marokand deb nomlangan) mustahkam devor bilan o’ralgan. Dastlab u yerda aholi tarqoq joylashgan. Samargand arxitekturasi miloddan avvalgi davrdanog’ rivojlana brogan. 1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. -B.33. 33 suvo‘tkazgich (akveduk) orqali suv shaharning uch kanaliga tarqalgan. Shahar ko‘chalari tog‘ toshi bilan ishlangan bo‘lib, shahar o‘z vodaprovat sistemasiga ega bo‘lgan”. XIII asr boshlarida O`rta Osiyoning tinch hayotiga Chingizxon boshliq mo‘g‘ul bosqinchilari tajovuz solishi, buning natijasida ko`plab shaharlarni, san`at, arxitektura yodgorliklari, moddiy va madaniy boyliklarning vayron etilishiga olib keldi, bu holat Afrosiyobni ham chetlab utmadi, ma‘lum vaqtgacha bu yirda hayot tuxtaydi. Necha asrlab suv berib turgan suv quvurlari vayron etiladi, gullab- yashnab turgan bog`lar kultepalarga aylantirildi. Biroq shahar butkul yo‘q bo‘lmadi. Endilikda shahar Afrosiyobdan janubroqqa kuchadi, buning sababi XIV- XV asrlarga kelib endilikda shahar buyuk sarkarda Amir Temurning Samarqand shahrini o`z saltanatining markaziga aylantirishga qaror qilgan davrlarga to`g`ri keldi. Amir Temur bu joyda o‘z arkini bunyod ettiradi va butun hayoti davomida Samarqandni dunyoning eng guzal va betakror shahriga aylantirishga harakat qildi. Amir Temurning ushbu qurilish hamda qayta ta‘mirlash ishlariga shaxsan o‘zi rahbarlik, tashabbuskorlik, qolaversa homiylik qilgani, to‘g‘risida uning mashhur “Tuzukoti Temuriy” asaridan bilib olish mumkin. qo‘yidagilarni o‘qiymiz: “Xarob bo‘lgan yerlar egasiz bo‘lsa, xolisa (davlat yerlarini boshqaruvchi mahkama) tarfidan obod qilinsin. Agar egasi bo‘lsayu obod qilishga qurbi yetmasa, unga turli asboblar va kerakli narsalar bersinlar, toki o‘z yerini obod qilib olsin. Yana amr qildimki, xarob bo‘lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko‘priklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga ko‘priklar solsinlar, yo‘l ustida, har bir manzilgohga rabotlar qursinlar”. Biroq bu davirda qurilgan binolarning kupchiligi bizning davrimizgacha yitib kelmagan. Bugungi kungacha yitib kelganlari Shohi Zinda tarixiy yodgorligi ichidagi qator maqbaralar, Ruhobod (Shayh Burhoniddin maqbarasi), Guri Amir ansambilining asosiy qismi, Temurning Jomiy masjiti va undan so‘ng Mirzo Ulug‘bek tomonidan ham bir qator bunyodkorlik ishlari amalga oshiriladi. hususan Registon maydonida madrasa, honaqoh, Kavonsaroy, abservatoriya va Shohi Zinda 26 bosqichdan iborat ekanligini ko‘rsatdi. Birinchi bosqichda saroy binosi, ikkinchi bosqichda oddiy jamoa a'zolari uchun xonalar va uchinchi bosqichda esa Inshoot tashlandiq holga kelgandan so‘ng qabristonga aylanadi.Topilmalar ichida sopol buyumlarning aksariyati naqshlanmagan.Sopol buyumlar sirtida odatda hayvon, ko‘pincha echki suratlari va o‘simliklar sxematik tarzda tasvirlangan. Masalan, ikkala orqa oyoqlarda tik turgan echkilarning tasviri Mesopotomiya yodgorliklarida ham kuzatiladi. Bundan tashqari krest (salb) shaklidagi belgilar ham uchratilgan. Yodgorlikning eng yuqori qatlamidan Yaz I ning so‘nggi davriga oid qo‘lda yasalgan sopol idish parchalari topilgan. Turli tosh jinslaridan yasalgan har xil taqinchoqlar alohida o‘rinda turadi.Shuningdek, toshdan siyqalab yasalgan muhr qiziqarli bo‘lib, unda nur sochgan, alomat qirralar tasvirlangan. Metall topilmalardan har xil bezaklar, jumladan, bilakuzuklar,munchoqlar, igna, bigiz, juvoldiz kabilar taqdim qilingan. Shuningdek, bitta qalin xochsimon muhr arkning 4-xonasidan topilgan. Shuningdek, shu xonadan albastrdan yasalgan oyoqli kichik ko‘zacha topilgan bo‘lib, bu ashyo Marg‘iyonadan tashqari Baqtriya va Sharqiy Eron yodgorliklariga 21 jarayonlar rivojlanishining ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy tomonlarini tadqiq etish xam o’ta muxim xisoblanadi 1 . Demak, arxeologiya fani o’rganadigan moddiy manbalar turli mexnat qurollari, xarbiy yarog’lar, zargarlik buyumlari, turli xom ashyolardan ishlangan idishlar, shuningdek, me'morchilik yodgorliklari – ko’hna shaxar va kishlok xarobalari, turar-joy binolari, ustaxonalar, saroylar, ibodatxonalar, istexkomlar, mudofaa inshootlari va shu kabilardan iboratdir. Bu manbalarga qarab o’tmish ajdodlarimizning ishlab chikarish kuchlari, ishlab chikarish jarayoni, turmush tarzi va moddiy madiniyati haqida ma'lum tasavvur xosil qilish mumkin va eng muximi, mintaqamiz xududlaridagi qadimgi axolining bunyodkorlik faoliyati hamda shaxarlar va davlatchilik tarixining eng qadimgi davrlari bo’yicha muhim ma'lumotlar olish mumkin. 1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. -B.29. 11 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA‘LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA YURIDIK FAKULTETI “BUXORO TARIXI VA ARXEOLOGIYA KAFEDRASI “Ro‘yxatga olindi” “Buxoro tarixi va arxeologiya’’ kafedrasi ________________ “____” ___________ 2023 y. “O‘RTA OSIYO ARXEOLOGIYASI” fanidan ____________________________________________________________________ (ob‘yekt nomi qavs ichida) ___________________________________________________ mavzusidagi KURS ISHI BAJARDI:51204 00-Arxeologiya ta‘lim yo’nalishi 5.1-Arl-20 guruhi talabasi Axmdaliyev Kamron ILMIY RAHBAR: «Buxoro tarixi.Arxeologiya» kafedrasi O’qituvchisi: ___________________________ Buxoro– 2023___ 1 o’zgarishlar shahar xayoti tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun xam turli davrlarga oid shaxarlar o’ziga xos tuzilish shakliga ega bo’ladi. Shu bilan birgalikda shaxarlar sifatiy jixatdan boshqa aholi joylashuv punktlaridan shaxarga xos. Bo’lgan xususiyatlar bilan ham farqlanadiki, bu jixatlarni aniqlash tadqiqotchir banologlarning xozirgi paytdagi muhim vazifalaridan xisoblanadi 1 . Turli bosqichlarda shaxarlarning uzoq vaqt mobaynida shakllanishi tarkibiy qismlarining rivojlanishi, shaxar tuzilmasining shakllanib bo’lgan jixatlarining turlicha rivojlanishi va turli geografik zonalardagi axoli punktlari shaxarga xos bo’lgan jixatlarni aniqlash juda murakkabdir. Chunki, ayrim gurux shaxarlar ma'muriy markazlar sifatida rivojlansa, ayrim gurux shaxarlarda xarbiy-mudofaa, madaniy yoki ishlab chiqarish vazifalari ustunlik qiladi. Shuning uchun xam dastlabki shaxarlarning tarkibiy qismlarini tadqiq etish - arxeologik materiallarning juda ko’pligi nuqtai nazaridan ko’p qirralidir. Arxeologiyadagi tarkibiylik faqatgina moddiy madaniyat ob'ektlarini o’rganish bo’libgina qolmay, balki umuman jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi tarixi, fan, madaniyat, etiqodlar va san'at, etnogenez va demografik jarayonlar, davlatchilikning shakllanishi va shaxar madaniyatining rivojlanishi tarixi xamdir. Arxeologik manbalarning ushbu jixatlarini o’rganish uchun maxsus ilmiy konferensiyalar va nazariy tadqiqotlar o’tkazilgan. Boshqa muammolar qatori ularda jamiyat faoliyatining muhim yo’nalishlari markazlashgan va jamiyat rivojlanish darajasining o’ziga xos ko’rsatgichi bo’lgan shaxar masalasi aloxida o’rin egallaydi. Arxeologlar arxeologik manbalar orqali shaxarni ko’p vazifali ijtimoiy aloqalarning murakkab tartibi sifatida tadqiq etadilar. Takidlash joizki, shaxarlarning rivojlanishi jarayonida ular bajarayotgan ko’pgina vazifalarning roli o’zgaradi, ayrimlari yo’qolib boradi, ayrimlari esa mukammalasha borib nisbatan yuqori boskich darajasiga ko’tariladi. Ammo asosiy vazifalar - aholining bir yerga zich joylashuvi, savdo-sotiq va qishloq xo’jaligi bo’lmagan faoliyat (hunarmandchilik, xarbiy, ma'muriy va madaniy markaz) barcha davrlarda saqlanib qoladi. Bularning barchasiga aniqlik kiritish arxeologik manbalarni taxlil etish, 1 Shirinov T. Tariximiz etyudlari. Toshkent., “Sharq’., 2014. -B.13. 9 Mavzusining ob'yekti va predmeti . Mavzuning ob'yektini ilk o’rta asrlar davrida vujudga kelgan Buxoro vohasida joylashgan qadimiy shaharlar tarixi, uning predmetini esa mazkur shaharlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o‘zida aks ettirgan manbalar tashkil etadi. Kurs ishi mavzusining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar o’z ichiga olgan 34 sahifani tashkil etadi. I. Bob - Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi 6 kelgan ya’ni ruslar o’zlari yashab kelgan yoki o’zlariga tanish bo’lgan joy nomlari o’zlari bilan ko’chirib olib kelingan. Sho’rolar davrida paydo bo’lgan geografik nomlarning aksari dohiylar, sho’ro davlati va kommunistik partiya rahbarlari, partiya shiorlaridan iborat mafkuraviy nomlar edi. Aynan mustaqillik yillarida bu “qizil” toponimlar bekor qilinib, joylarning tarixiy nomlari tiklandi va sof xalqona toponimlar paydo bo’ldi. Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinadiki, viloyat toponomiyasi bir necha davrlar mahsuli bo’lib, har bir davrning o’ziga xos toponimlari mavjud. Ma’lumki, ko’pgina toponimlar zaminida oddiy atamalar, turdosh so’zlar yotadi. Shu bilan birga bir qancha joy nomlari ayrim shevalargagina xos so’zlardan tarkib topgan. Professor E.D.Polivanov turkiy tillarda hech birida shevalar o’zbek tilidagichalik ko’p emas, deb yozgan edi. O’zbek shevalarida shunday so’zlar uchraydiki, deb davom etgan edi olim, ularning bir qismi adabiy tilda yoki boshqa shevalarda muqobil yo’q bo’lib, bir qismining esa boshqa so’z bilan ifodalanadigan variantlari mavjud. Viloyat toponimiyasining xaraktyerli xususiyatlaridan yana biri unda etnotoponimlarning, ya’ni turli millat, xalq, elat, qabila va urug`-aymoq nomlari bilan atalgan toprnimlarning nihoyatda keng tarqalganligidir. Viloyat joy nomlari tizimida etnotoponimlar katta o’rin egallaydi. Urug`, qabila, millat, xalq nomlari ya’ni etnoninimlar asosida yaratilgan manzilgohlarning atoqli otlari etnotoponimlar deb yuritiladi. Etnotoponimlar tildagi eng qadimgi qatlamlardan hisoblanib, uzoq tarixiy davrlarda shakllangan holda ma’lum xalqning tarixini, etnik tarkibini o’rganishda va aniqlashda muhim manbadir. Etnotoponimlar xalqlarning tarqalish chegarasini o’rganishda g`oyat qimmatlidir. Buxoro viloyatida Chandir degan bir necha qishloq bor. Xalq buni “chandir go’sht” deb izohlaydi. Aslida Chandir turkmanlarning bir urug`idir. Zarafshon vodiysining etagida anchagina turkmanlar yashaydi. Joy nomlari xususan mikrotoponimlar (Mikrotoponimlar-(yunoncha-"mikro"- kichik) o’zida jar, tepalik, qir, buloq, quduq, hovuz, jilg`a, soy, ariq, dala, dasht o’tloq, mahalla, guzar, ko’cha, singari mayda ob’ekt nomlarining atoqli otlarini o’zida 38 Samarqand qal’asi qo’rg’oni Sarkarda Baxodir Yalangtush Qobul va Mashxadni ishg‘ol etib, kup boyliklarni tuplaydi. Shu mablaglar hisobiga Registon maydonida Sherdor va Tillokori madrasalarini qurdiradi. Sherdor madrasasining qurilishi tugatilgandan 10 yildan so‘ng Baxodir Yalangtush Tillokori madrasasining qurilishini boshlaydi. Bu 1646-1647 yillarga tug‘ri keladi. Shundan so‘ng Registon "maydon" turidagi me‘moriy ansambl shakliga keladi. 1868 yilda Samarqand Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan so‘ng uning eski shahar qismi qarovsiz holga kelib qoladi. Ko’plab me‘moriy obidalar xarobaga aylanib, ba‘zilari qamoqxona, omborxona va boshka texnik xamda xarbiy extiyojlarga ishlatiladi. Samarqand arki buzilib, bu erdan radial xalkali planirovkaga ega bo‘lgan yevropa tipidagi "yangi shahar"ning qurilishi boshlanadi. Eski va yangi shaxarni ajratib turuvchi yashil xiyobon – bulvar tashkil etiladi. M.Ahmedov “Me‘moriy meros” kitobida Samarqand haqida qimmatli ma‘lumotlarni bayon qiladi: Samarqand 1868 yil 2- may kuni Chor Rossiyasi qushinlari tomonidan bosib olinadi. General-gubernator 29 "O drevney sogdiyskoy pismennosti Buxar ы ". Vestnik drevney istorii, №-1, 1954, 150-163 betlar). Buxoro o’zining ko’p asrlik tarixi mobaynida bir necha bor ko’tarilish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi, istilolarining qurboni bo’ldi. Buxoro. Namozgoh XII asr Moddiy madaniyat va san’atning shunchalik xilma-xil va turli davrga oid yodgorliklari to’plangan bunday shaharlar juda oz. Shahar sharq me’morlari yaratgan nodir arxitektura yodgorliklari bilan butun dunyoga ma’lumdir. Buxoroning birinchi tarixchilari yozib oldirgan afsonalardan birida Buxoro qal’asi Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi. Siyovush qadim zamonlarda ilohiy shaxs sifatida hurmatlangan. Keyinga davrlarda yaratilgan she’riy afsonaga ko’ra, Yeron shohi va turk ayolining farzandi bo’lgan Siyovush Turon shohi Afrosiyob tomonidan o’ldirilgan. VII asrda shahar yuqorida ta’kidlanganidek; so’g`dcha nom bilan Numijkat deb atalgan bo’lsa, VII-VIII asrlarda esa Puxo, Buxo, Buge deb ham nomlangan. Afshona-Buxoro viloyati Peshko’ tumanidagi qishloq. Abu Ali ibn Sino tug`ilgan joy. Narshaxiy asarida Afshina shaklida keltirib, «Katta shahriston va mustahkam hisorga egadir. Bir qancha qishloqlar unga mansubdir. Bu yer duo qabul bo’ladigan joy» deb ta’riflagan. qishloq nomi cho’lda o’sadigan 41 shaharlardir, deb yozadi Narshaxiy. Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat- ussufriya (“Mis shahri”), Madinat-tujjor (“Savdogarlar shahri”), Foxira degan nomlari bo’lgan. Atamasi qadimdan Buxoro atrofida iste’molda bo’lgan va hozir ham anchagina geografik nomlar tarkibida uchraydi: Kom Zar, Komi Akka ( Zarafshoning bir nomi), Haramkom va hokazo. Shopurkom arig`i Yeron shahzodasi Shopurning nomi bilan atalgan ekan. Shopur Buxorxudotdan ( o’sha paytda Buxoro hokimlari shunday atalgan) yer olib, qasr qurgan va Vardona qishlog`ini barpo qilib, ariq qazib keltirgan. Shopurkom “Shopur arig`i” deganidir. Shopur so’zi o’z navbatida ikki so’zdan iborat: shoh va pur ya’ni o’g`il. Kom Narshaxiy o’zining “Buxoro tarixi” asarida nur degan joy nomini tilga olgan. Uni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar, deb yozadi Narshaxiy. Nuri Buxoro, ya’ni Buxoro Nuridan boshqa Nurlar ham bo’lgan. Viloyatda uchraydigan ayrim joy nomlari juda qadimda paydo bo’lgan. Masalan, Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobida tilga olingan bir qancha nomlar Buxoro atroflarida hozirgi kunda ham uchraydi. Romitan, Shofirkon, G`ijduvon kabi nomlar ana shular jumlasidandir 1 . Buxoro xonligi va amirligi hujjatlarida, vaqfnomalarida, vasiqalarda ko’plab joy nomlari, shuningdek toponimlarning kaliti bo’lib xizmat qiladigan talay geografik, ijtimoiy- siyosiy va boshqa matyerialar uchraydiki, bundy boy manbalarni o’rganmasdan turib, viloyat toponimikasi haqida fikr yuritish ko’ngildagidek samara byermaydi. XIV asrda yashagan Buxoro shayxi Sayfiddin Boxarziyga mansub vaqf hujjatlarini o’rgangan O.D.Chexovich ushbu hujjatdagi ko’pgina nomlar hozirgi vqtda ham Buxoro atrofida uchrashini ta’kidlagan. Mo’g`ullarning kirib kelishi O’rta Osiyo toponimiyasini yanada murakkablashtirib yubordi. Mo’g`ulcha atamalar O’rta Osiyo turkiy xalqlari leksikasidan va toponimiyasidan mustahkam o’rin olgan. Masalan to’qay atamasi mo’g`ulcha atama hisoblanadi 2 . Ruscha nomlar temir yo’l stanstiyalarining qurilishi, rus dehqonlarining ko’chirib kelinishi bilan vujudga 1 Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. -B.74. 2 Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.35. 37 mujassamlashtiradi.) ichida antrotoponimlar, ya’ni kishilarning ismlari, familiyalari hamda laqablari bilan ataladigan toponimlar son jihatdan etnotoponimlardan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Ba’zi bir kishi ismlarini bilib olish oson emas. Kishi ismlari orasida o’simlik va hayvon nomlari uchraydi. Viloyat hududidagi joy nomlarini paydo bo’lishiga ko’ra turlarga ajratib o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, hududiy tarqalishiga ko’ra eng ko’p tarqalgan joy nomlari etnotoponimlar, kasb-korga oid nomlar, joy xususiyatini bildiruvchi nomlar, fitotoponimlar, ijtimoiy-siyosiy tyerminlar bilan ataluvchi joy nomlari hamda gidronimlardir. Viloyat hududini toponimik areal sifatida ajratib joy nomlarini ilmiy asosda o’rganish sobiq sho’rolar hatto chor Rossiyasi Buxoro amirligini o’z protektoratiga aylantirgan davrlardan boshlangan. Rus olimlaridan N.Xanikov, B.Y.Vladimirstev, S.Y.Malov, V.A.Livshis, I.M.Dyakonov, K.V.Kaufman kabilarning asarlarida viloyatdagi joy-nomlari tarixi, etimologiyasi haqidagi ma’lumotlarni uchratish mumkin. Mahalliy olimlardan H. Hasanov, S. Qoraev, A.Muhammadjonov kabi olimlarning asarlarida Buxoro viloyati va uning ayrim joy nomlari haqidagi fikrlar mavjud. 1984 yilda Buxoro viloyati toponimiyasi bo’yicha S.N.Nayimov «Oynokom ы Buxarskoy oblasti» mavzuida nomzodlik dissyertastiyasini himoya qilgan. 1998 yilda BuxDU olimlari A.Sh.Jumaev, I.T.Muhammedov, A. Hamroevlar asosan Buxoro viloyatidagi joy nomlarini o’zida mujassamlashtirgan «O’lkamizdagi joy nomlari» izohli lug`atini nashr ettirdilar. Viloyat toponimiyasining o’rganilmagan qirralari hali juda ko’p, ular o’z tadqiqotchilarini kutmoqda. Quyida biz viloyatdagi ayrim joy nomlarining qisqacha izohiga to’xtalib o’tamiz 1 . Buxoro - qadimiy, tarixiy yodgorliklarga boy bo’lgan shahar. Narshaxiy Buxoroni Numijkat, Bumiskat, Madinat us-Sufriya, ya’ni "Mis shahar", Madinat o’ttujjor, ya’ni "Savdogarlar shahri" degan nomlarning borligini aytadi: "Buxoro" degan nom u nomlarning hammasidan ma’qulroqdir, Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko’p nomga ega emas. Bir hadisda Buxoro nomi Foxira bo’lib olgan. Chunki "qiyomat" kuni Buxoro shahri o’zida shahidlarning ko’pligi 1 Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.38. 39 A.Asqarovning fikricha, Oltintepa bronza davri jamiyatida shahar-davlat bo‘sag‘asida turgan ilk shahar, ibodatxona – shahar sifatida tasavvur qilish mumkin, deydi. Poytaxt yodgorlik – Oltintepada Namozgoh V davridan so‘ng shahar hayoti davom etmadi. Aholi shaharni asta-sekin tashlab, Murg‘ob vodiysi tomon ko‘chib ketganlar. Bunga dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan suv zahirasining Oltintepa hududida juda chegarali bo‘lishi sabab bo‘lgan bo’lishi mumkin. Marg‘iyonadagi yana bir muhim yodgorliklardan biri Gonur I hisoblanadi. Gonur I 20 gektar maydonga ega bo‘lib, bu yerda ark, yashash va hunarmandlar kvartallari joylashgan. U Gonur vohasining markazi bo‘lgan. Yodgorlik 1981–1983 yillarda V. I. Sarianidi tomonidan qazib o‘rganilgan. Yodgorlikning atrofitaqir maydondan tashkil topgan bo‘lib, tadqiqotchining fikriga qaraganda, bu atrofda kulollar kvartali va ustaxonalari joylashgan. Bu yerdan 10 ta xumdon qoldiqlarining topilishi bundan guvohik beradi. Xumdonlarning ayrimlari ikki yarusli. Arkning sharqiy mavzeida maydoni 10x10 metr hajmdagi “qurbonlik” qilinadigansig‘inish joyi kuzatilgan. Qishloqning qarama-qarshi mavzeida 120x130 metr hajmdagi to‘g‘ri burchakli qal'a topilib, uning 1,5 metr balandlikdagi devori saqlangan. Uning atrofi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, burchaklarida diametri 7-8 metrga ega burj qoldiqlari saqlangan 1 . Makonning eng baland joyida ark joylashgan bo‘lib, u to‘g‘ri burchakli shaklda 130x120 metr maydonga ega va uning joylanishi dunyoning to‘rt tomoniga qaratilgan. Ark o‘rab olingan mudofaa devorlari, burj va darvozalar bilan jihozlangan. Arkning ichki devori bo‘ylab to‘g‘ri burchakli plyastrlar o‘rnatilgan. Ularning o‘rtacha hajmi 110x90 sm bo‘lib, devor bo‘ylib bulardan 32-34 tasi joylashtirilgan. Arkning to‘rtala tomondagi ichki devorlari ham aynan shunday plyastrlar bilan jihozlangan. Shaharcha arki hozircha to‘la qazib tugallanmagan bo‘lsa-da, topilgan ashyoviy dalilar, jumladan, monumental arxitektura inshooti bu yerda eng qadimgi ibodatxona bo‘lganligidan dalolat beradi. Qazishmalar Gonurning qurilishi uch 1 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.86. 20 etimologiyasiga ko’ra, Torob- «arining kichraygan, toraygan joyi» ma’nosiga ega. "Qiyos-ul lug`ot"da "Tarova"- motam paytlarida kiyiladigan rangli chopon deb keltirilgan. Shofirkon-Buxoro viloyatidagi tuman markazi, shahar. Joyning asl nomi Xoja Orifi Mohitobon bo’lib, Naqshbandiya tariqatiningXIII asrda yashab o’tgan mashhur namoyandasi Abduxoliq G`ijduvoniyning to’rtinchi xalifasi nomi bilan atalgan. Xoja Orif tug`ilgan paytda joyning nomi Revgar qishlog`i bo’lganligi uchun u kishini ham Xoja Orif Revgariy deb ataganlar. Shofirkonni to’g`ri atamasi Shopurkom bo’lib, Narshaxiyning yozishicha, Sosoniylar sulolasidan bo’lgan Kisroning (Xisrav I (531- 5780 yoki Xisrav II (590-628) o’g`li otasiga achchiq qilib bu viloyatga kelgan; Uning nomi Shopur edi. «Pur» Yeron tilida «o’g`il» demakdir. Buxorxudotdan bu mavzeni so’rab olib, ariq chiqarib uni «Shopurkom» deb atadi. Shopurkom-«shopur arig`i» demakdir. G`ijduvon-Buxoro viloyatidagi tuman markazi, shahar. tarixiy manbalardan Narshaxiyning "Buxoro tarixi"da Muqanna qo’zg`oloni voqealari (775-776 yil) munosabati bilan tilga olinadi. Xalq etimologiyasiga ko’ra "g`uji-devon"-«Devlar to’planadigan joy», «g`uji-dehon», «bir to’p qishloq» singari ma’nolari bor deyiladi. Yana bir varianti Kishtuvon shaklidagi atamasi bo’lib, kishti-ekin eekuvchi, dehqonchilik qiluvchi, ekin ekiladigan paykal singari qator ma’nolari bor. G`ishtuvon dehqonlar manzili ma’nosida bo’lsa kyerak. G`ishti-Buxoro viloyati G`ijduvon tumanidagi qishloq. Xalq etimologiyasiga ko’ra, quyidagi ma’nolari bor: 1. Tabiiy jihatdan qulay joyda joylashganligi, xo’jalik tarmoqlarini rivojlanib, joyni jannatmakonga aylanganligi uchun behishti-«jannatdek joy» deb atalgan. Behishti so’zi vaqt o’tishi bilan o’zgarib bishti, hishti, g`ishti bo’lgan; 2. Qishloqda g`isht xumdonlari bo’lib, obi g`ishtlar pishirilgan. shuning uchun qishloq shunday atalgan. 45 komponentli) joy nomlari ko’plab uchraydi. Xullas viloyat tabiati va tabiiy sharoiti uning joy nomlarida yaqqol aks etgan. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar bu aholi, uning turmush tarzi, urf-odatlari hamda kasb-kori kabilarni o’zida mujassamlashtiradi. Bundan tashqari aholining tili, milliy tarkibi, dini kabilar ham shunday omillar sirasiga kiradi 1 . Viloyatda qishloq aholisi aholining katta qismini tashkil etadi. Qishloq turmush tarzi va urf-odatlari joy nomlarida o’z aksini topgan. Aholining tabaqalanishini aks ettiruvchi joy nomlari xususan xo’ja, boy, so’fi tyerminlari asosida vujudga kelgan joy nomlari ko’pchilikni tashkil etadi. Ma’lumki butun o’zbek xalqi uchun xos bo’lgan kasb-korlar, hunarmandchilik tarmoqlari Buxoro xalqi uchun ham xosdir. Masalan: zargarlik, zardo’zlik, pichoqchilik, temirchilik, kulolchilik va shunga o’xshash bir qancha kasb-korlar bilan shug`ullangan aholi yashagan joylar ularning kasb-kori nomi bilan Temirchi, Kulolon, Qassobon, Zargaron, Halvopazon, Zarangari, Pichoqchi deb atalgan. Aholining milliy tarkibi, tili va dini bilan bog`liq holda vujudga kelgan joy nomlari ham muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki Buxoro viloyati hududi aholi manzilgohlarining ko’pchiligi tojik tilidagi nomlar hisoblanadi. Bu avvaldan tojik va o’zbek xalqlari bu hududda birga yashab kelganligidan dalolat byeradi. Bundan tashqari o’zbekning 92 bovli urug`lari nomlari bilan ataladigan joy nomlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ular ichida Do’rman, Chandir, Orlot, Ming, Nayman kabi urug`lar nomlari bilan ataladigan joy nomlari ko’pchilikni tashkil etadi. Siyosiy-geografik omillarga davlatlarning vujudga kelishi, urushlar, bosqinlar, migrastiyalar kabi omillarni kiritish mumkin. Ma’lumki Buxoro O’rta Osiyoda vujudga kelgan ko’plab davlat birlashmalarining poytaxti hamda madaniy ma’rifiy markazi vazifasini o’tab kelgan. Jumladan buxorxudotlar, somoniylar, qoraxoniylar, shayboniylar, ashtarxoniylar, mang`itlarning Buxoro amirligi kabi davlatlarning poytaxti vazifasini o’tagan. Har bir sulola joy nomlarida ham o’z izlarini qoldirgan. Bundan tashqari urushlar, bosqinlar hamda migrastiyalar ham joy nomlari vujudga 1 Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.29. 35 Kirish Mavzusining dolzarbligi : XX asr oxirida xalqimizning asriy orzulari ro‘yobga chiqdi, O‘zbekiston mustaqillikka erishdi.Mamlakatimiz jahon hamjamiyatining teng huquqli a'zosiga aylandi, yangi jamiyat qurish uchun tub o‘zgarish va islohotlar amalga oshirila boshlandi. O‘zbekistonda barpo etilayotgan siyosiy tuzum demokratik, huquqiy davlat bo‘lsa, ijtimoiy tuzumni- qonun ustivor bo‘lgan fuqarolik jamiyatidir. O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir davr ichida milliy davlatchilikni barpo qilish, bozor iqtisodiga o‘tish, xalqaro munosabatlarni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish bobida ulkan ishlar amalga oshirildi. Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy tarixiy,ilmiy, madaniy va diniy merosini o‘rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yo‘l ochildi. Ma'naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma'naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta'kidlaganidek: “Tarix xotirasi, milliy o‘zlikni anglashni, ta'bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”. Shuningdek, Birinchi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining bir qator risola va nutqlarida “Milliy mafkurani shakllantirishdagi eng katta manba - bu haqqoniy yoritilgan tarixdir” deb ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixchilari oldida haqqoniy tarixning yoritilishi lozim bo‘lgan masalalari ko‘lami ham aniqlandi. 1 Mustabid sovetlar hukmronligi davrida, kommunistik mafkura ta'sirida o‘zbek xalqi tarixida kechgan jarayonlar sinfiylik, partiyaviylik prinsiplari asosida ma'muriy-buyruqbozlik tizimi manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda soxtalashtirildi, noto‘g‘ri talqin etildi. Bu davrga oid tadqiqotlarda o‘zbek xalqi tarixining ayrim muammolari umuman chetlab o‘tildi.Bugungi zamon mustabid 1 Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q., T.:, 1998.-B.23. 3 «Avesto»da berilgan bo‘lib, unda Zarafshon vohasi ikki atama bilan – «Sug‘uda» va «Sug‘uda Gova» deb ta'riflanadi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, «Sug‘uda Gova» tushunchasi Zarafshon vohasining aynan dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi yashaydigan hududlariga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa, «Sug‘di» atamasi shaharlarga, poytaxtga nisbatan ishlatilgan. «Avesto» zamonida Sug‘dning eng katta shahri, poytaxti, so‘zsiz, Samarqand edi. Firdavsiyning «Shohnoma» asarida Afrosiyob Turon mamlakatining podshosi sifatida tasvirlanadi 1 . Afrosiyob «Avesto»-da Frangrasyan, turkiy manbalarda Alp Er To‘nga nomida berilgan.Afrosiyob xarobalari bilan «tur»lar yetakchisi Afrosiyob o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lmaganida, uning nomi «Afrosiyob» deb yuritilmas edi. «Avesto»ning guvohlik berishicha, Afrosiyob rahnamoligida «tur»lar bilan midiyaliklar o‘rtasidagi jang Chaychista(Orol) ko‘li yonida miloddan avvalgi VIII asrda ro‘y bergan. Shaharning shakllanish davri Afrosiyob tarix sahnasiga chiqqan vaqtbilan bir vaqtda yuz berganligi tarixiy haqiqatdir». Eramizgacha bo‘lgan 1 ming yillik boshlarida Sug‘d va uning poytaxti Samarqand ma'muriy hudud sifatida mavjud bo‘lgan. «Qadimgi sanskrit tilida «smrg‘» atamasi «chorraha», «savdo yo‘llari kesishgan», «savdogarlar uchrashadigan joy» ma'nosini anglatgan. Bizningcha, «Samarqand» atamasi savdo yo‘llarining kesishgan joyi, chorraha, obod shahar deb izohlanishi haqiqatga ancha yaqin 2 . Hozirgi kunda shaharning eski mahallalaridan birining nomi «Chorraha» deb nomlanishi ham bejiz emas» deb yozadi professor T. Shirinov. Xuddi shunga o‘xshash fikr taniqli tarixchi olimlar – A. Sa'dullaev va M. Isoqovda ham bor. Samarqand Ahamoniylar davrida ham hududdagi markaziy shahar maqomida bo‘lgan. «Yunon tarixchilari asarlarida Samarqand birinchi marotaba Arrian tomonidan «Maroqanda» nomi bilan tilga olingan. Arrian yozadi: «Aleksandr 1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. -B.24. 2 Abu Toxirxoja “Samariya” «Kamalak»T. 1991. -B.52. 23 bilan faxr qiladi. Xalqda Buxoro-Buhora degan rivoyat ham bor. Buxoro so’zining etimologiyasi aniq emas. Buxoro - sanskritcha "Vixara" so’zidan olingan bo’lib, "ibodatxona" ma’nosini bildiradi degan fikr bor. V.A.Lishisning fikricha, Vixara so’zi So’d tilida "parxar" shaklida kirgan. Hofiz Tanish yozishicha, "Buxoro" so’zi buxor so’zidan kelib chiqqan bo’lib, o’tparastlar tilida "ilm makoni" demakdir. Bu talaffuz uyg`ur va xitoy butparastlarining tiliga yaqindir, chunki ular sig`inish joylari bo’lgan ma’budalarni "buxor" deb ataydilar. Buxoro shahrining nomi aslida "Lumijkat bo’lgan (Hofiz Tanish Buxoriy" Abdullanoma, 1 jild T. 1966, 273 bet) Buxoro toponimi yolg`iz emas. XI-XII asrlarda Balx shahri atrofida Navbehor darvozalari bo’lgan. Navbehor "Yerta bahor" emas, balki "yangi ibodatxona" demakdir. Buxoro shahri etimologiyasi bilan Hindistondagi Bihar shtatining etimologiyasi birdir. (V.A.Nikonov). V.V.Shostakovich Sibirdagi Buxoro nomli daryoni tilga oladi. Buxoro yaqinida Dul Buxoro (Jul Buxoro) nomli qishloq bo’lgan. Buxoro viloyatlaridan biri Buxorxitvar (Najar-xatvar) deb atalgan (Buxoro okimlari "buxorxudot" deyilar edi.) Bekobod yaqinida Buxorolik, Janubiy Uralda Buxorcha degan soy, Qashqadaryo viloyatida (Kitob, G`uzorda) Buxorto’por, Buxori, Xo’jabuxori nomli mahalla, joylar bor. Shunday qilib, Buxoro komponentli toponimlar bir anchadir. Qadimgi turkiy runik yozuv (Kulteginga bag`ishlangan yodgorlikda) Vuharak degan joy nomi uchraydi. Buqaraq, ulis -Buxoro edi. Bu joy nomiga S.Y.Malov bemalol Buxoro deb izoh byergan. Akademik B.Ya.Vladimirstev o’sha yodgorlikda So’g`d nomi ham uchrashini aytadi va Buhara haqiqatan Buxoro degan so’z bo’lib, "o’yrat" (oltoy) aramonlik eposlaridan birida buxarin chyerik, ya’ni "Buxoro qo’shinlari" degan so’zlar uchraydi, deb yozadi (B.Ya.Vladimirstev, "Geograficheskie imena orxonskix nadpisey, soxranivshiesya v mongolskom".) Ba’zi bir tadqiqotchilar Buxoro so’zi sanskritcha emas, balki eftalitcha bo’lsa kyerak, deb hisoblaydilar. Bunda ular so’g`diy yozma hujjatida Buxoro so’zining bosh harfi "P" bilan yozilganini dalil qilib keltiradilar. (V.A.Livshist, K.V.Kaufman, I.M.D’yakonov 40 rivojlanishi tufayli insoniyat tarixidagi ilk davlat tuzilmalari esa bundan qariyb 5 ming yil oldin, bizning eramizgacha IV va V ming yillik chegarasida paydo bo‘lgan. Demak, davlatchilik insoniyatning nisbatan yaqin vaqtlardagi ixtirosidir. Inson o‘z ongli taraqqiyotining mutlaqo katta qismida davlat bo‘lib uyushgan jamiyatdan tashqarida yashagan. Ammo insoniyat jamiyati jahonning qaysi mintaqasida yashagan bo‘lmasin, tabiiy geografiya sharoitlari bilan bog‘liq holda har bir mintaqada oldin, ikkinchisida keyinroq bo‘lsa-da, ibtidoiy urug‘chilik jamiyat taraqqiyoti dinamikasini boshdan o‘tagan 1 . Shunday qilib, urug‘ (ibtidoiy urug‘chilik jamoasi) qon-qardoshlik va birgalikdagi jamoa mehnati, ishlab chiqarish mahsulotlariga birgalikdagi mulkchilik tamoyili bo‘yicha tashkil topgan, ijtimoiy munosabatlarning tengligi, urug‘ a'zolari manfaatlarining birligi va jipsligiga olib kelgan ibtidoiy jamoa tuzumining tashkil topgan boshlang‘ich bo‘lagini ifodalar edi. Dastlabki davlatchilikning tashkil topish yo‘llari ham ibtidoiy jamiyat negizida shakllana borgan ilk sinfiy tabaqalanishning o‘z davriga xos progressiv taraqqiyotini tushunish bilan bog‘liqdir. Yuqorida aytilganidek, chorvadorlarning dehqonchilik, dehqonlarning esa chorvachilik mahsulotlariga nisbatan talabining oshib borishi oddiy ayriboshlashni keltirib chiqardi. Oqibatda chorvachilik xo‘jaligi dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Bu hodisa birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. Ammo bu jarayon to‘xtab qolmadi va evolyusion yo‘l bilan o‘sib bordi. Natijada metallurgiyaning yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, kulolchilik charxining paydo bo‘lishi hunarmandchilikning shakllanishiga olib keldi, tovar ishlab chiqarish bilan bog‘liq savdo-sotiq ishlari yo‘lga qo‘yildi. Shu tarzda dehqonchilikdan hunarmandchilik xo‘jaligining ajralib chiqishi ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimotining tashkil topishiga olib keldi va iste'moldan tashqari ziyod mahsulotlar vujudga keldi. Xullas, bu taraqqiyot yo‘llarining rivojlanishi qo‘shimcha qiymat bilan bog‘liq mulkning o‘sishiga va bu hodisa jamoa a'zolarining bir qismini ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lishiga olib keldi. Bunday mehnatdan ozod va o‘zlarini 1 Salimov O.M. Tarixiy shahar markazlarini qayta tiklashda tadqiqot asoslari. o’quv qo’llanma., T.:, 2013. -B.103. 14 2.2 Buxoro vohasi shahar yodgorligining arxeologiyasi va tarixi Buxoro viloyati toponimiyasi ya’ni geografik nomlar O’zbekiston toponomiyasining, qolavyersa O’rta Osiyo toponimiyasining bir qismi sanaladi. Bu geografik nomlarning asosiy qismini tashkil etadi. Hozirgi o’zbek, tojik, turkman, qozoq tillari yordamida osongina tushunish mumkin. Toponimlar hozirgi ma’muriy yoki etnografik chegaralarni tan olmaydi ya’ni tojikcha nomlar o’zbeklar yashaydigan manzilgohlarda yoki umumiy olganda O’zbekistonda, o’zbekcha nomlar esa Tojikistonda uchrashi mumkin. Buxoro viloyati toponimlarini o’rganish chog`ida albatta o’zbek va tojik tilini bilish alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir hududda joy nomlarining vujudga kelishi shu joy hamda uning aholisini o’ziga xos xususiyatlardan kelib chiqadi. Buxoro viloyati respublikamizning ana shunday o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan hududlaridan biridir. Viloyat hududi qadimdan aholi manzilgohi sifatida muhim ahamiyat kasb etib kelgan 1 . Hududdagi joy nomlarning vujudga kelishiga ta’sir ko’rsatgan omillarni geografik nuqtai- nazardan quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 1. Tabiiy geografik omillar 2. Ijtimoiy iqtisodiy geografik omillar 3. Siyosiy geografik omillar Tabiiy geografik omillar bu viloyatning tabiiy geografik o’rni, tabiiy sharoiti, geologik tuzilishi, relefi, gidrografik xususiyatlari, yer osti va yer usti boyliklari o’simlik va hayvonot dunyosi kabilardir. Ma’lumki Buxoro viloyati hududi qurg`oqchil iqlimli (arid) cho’llardan iborat bo’lib Zarafshon daryosining quyi oqimida joylashgan. Zarafshon va uning tarmoqlari oqib o’tgan tor palasada Buxoro vohasi shakllangan. Viloyat tabiatning ana shu xususiyatlari uning joy nomlarida ham o’z aksini topgan. Ikkinchi komponenti cho’l, ko’l, ariq, ro’d, (ro’dak) bo’lgan joy nomlari ko’plab uchraydi. Shuningdek hudud relefi (tepa, tal, chuqur, qir, komponentli) o’simlik va hayvonot dunyosi (yantoq, tol, jiyda, yulg`un, patta, 1 Barkayev. J, Haydarov. Y. – Buxoro tarixi., T.: “O’qituvchi”. 1991. -B.6 . 34 viloyatidagi shu nomli tuman markazi, shahar. Navoiy viloyati Navoiy tumanida ham shu nomli qishloq bor. Tojikiston Respublikasida ham Romitan degan joy nomi mavjud. Romitan atamasini Narshaxiy "Romtin", Muhammad Solih esa "Razmitin" shaklida keltiradi. Asrimizning 20-yillarigacha bu aholi manzili Laqlaqa deb yuritilib, Rometan (Xayrobod) tumanining markazi bo’lgan. Aslida Rometan deganda qo’rg`oni Rometan tushunilgan. Muhammad Narshaxiy qo’rg`oni Rometan haqida «Bu bir katta ko’handizga ega va mustahkam bir qishloq bo’lib, Buxorodan qadimiyroqdir» deb yozgan edi. Romitan nomini Rometi degan urug` nomi bog`liq degan fikrni ham ayrim mualliflar keltiradilar. Ba’zi tarixiy manbalarda esa Romi so’zi harakatdagi otliq askar, nayzador ma’nosiga egaligi keltiriladi. Shunga asosan «askarlar turadigan joy», «harbiy manzil yoki qo’rg`on» ma’nosi ham bo’lishi mumkin. Yana "Roh"-yo’l, "miton"- qal’a, qo’rg`on, «yo’l bo’yidagi qo’rg`on» ma’nosida bo’lishini ehtimoli ham yo’q emas. Chunki bu qishloq buyuk ipak yo’li bo’yidagi manzillardan biri bo’lgan 1 . Ayrim mualliflar Romitan va Romish nomlarini «Rom»-shodlik va xursandlik bilan bog`laydilar. Soktari-Buxoro viloyati G`ijduvon tumanidagi qishloq. Xalq etimologiyasiga ko’ra, qishloq xalqi o’tmishda o’qimishli va dono o’tgan bo’lib, yuzta pirlari bo’lgan ekan. Shuning uchun ham qishloqni «Sadpiri»-«yuzta piri bor joy» deyilgan. Sadpiri vaqt o’tishi bilan Soktariga aylangan deyiladi. "Qiyos-ul lug`otda" «suta» so’zi tayrilmo va yiilmo ma’nosida keltiriladi. Qishloqni Zarafshon bo’yida joylashganligini hisobga olib, uning asl ma’nosi "So’tari"-sirpanchi joy, daryo bo’yidagi suvlik joy bo’lishi mumkin. Atamaning ikkinchi ismi-tari, tar-o’l, suvlik demakdir. Torob- Buxoro viloyati Jondor tumanidagi qadimiy qishloqlardan biri. Narshaxiy bu qishloqni Tarovcha deb atab, Nur, arorund, Vardona, Safna va Isvona qishloqlariga o’xshash hali Buxoro vujudga kelmasdan oldin paydo bo’lganligini qayd qiladi. Qishloq xalqi 1238 yilda Mahmud Torobiy boshchiligida mo’g`ul bosqinchilariga qarshi ko’targan ozodlik kurashi bilan mashhur. Xalq 1 Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.35. 44 ajoyib siru-asrorlaridan voqif bo`ldilar. Samarqand jahondagi shaharlar ichida o‘zining qariyb 3000 yillik tarixiy rivojlanishi bilan yuksak ahamiyatga ega 1 . Muxtaram birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ta‘kidlanganlaridek "Samarqand utmishi sharafli, buguni saodatli, kelajagi abadiy shahardir". Qadim zamonlardan turli davr taqozosi bilan uning xududi gox kengayib, goxida kichrayib rivojlangan. Uning eng qadimiy qismi Afrosiyob ekanligi ma‘lum. Shaharni 712 yilda arab qushinlari istilo qiladi, XI - asrda Samarqand qoraxoniylar davlatining poytaxtiga aylanadi. 1220 yilda Chingizxon qushini tomonidan Afrosiyob butkul vayronaga aylantirilgandan so‘ng, uning aholisi shaharni tark etib, rabodga ko‘chib chikishga majbur bo‘ladi va shahar rabodda rivojlanadi. Amir Temur hukmronligi davrida Samarqand ulkan imperiyaning poytaxtiga aylanadi. Amir Temur egallagan davlatlardan hunarmandlar, ustalar va me‘morlarni Samarqandga yig‘ib, bu erda ulkan qurilishlarni amalga oshiradi. Natijada qisqa vaqt ichida Samarqand shahrida ko‘plab ma‘muriy, maishiy, savdo va diniy bino va inshootlar, ulardan tashkil topgan me‘moriy majmualar va savdo ko‘chalari shakllanadi. Shaharning Tepaqurgon qismida ma‘muriy va xizmat kursatish binolari majmuasi shakllanadi. Atrofi mustahkam devor bilan o‘ralgan Samarqand arki tashkil etilgan. Amir Temur nafaqat bino va inshootlarni yakka tarzda qurishni balki ulardan majmualar tashkil etishni buyuradi. Natijada shaharda Shohi - Zinda, Bibi- Xonim, Guri Amir kabi me‘moriy majmualar shakllanadi. Ular o‘zaro keng va ravon kuchalar bilan bog‘lanadi. Amir Temur vafotidan keyin uning bunyodkorlik ishlarini nabirasi Mirzo Ulug‘bek davom ettirib, Registon maydonida Madrasa va uning ruparasida "qush" tarzda xonako qurdiradi. Mirzo Bobur o‘z asarida bu xonaqoxning katta gumbazga ega ekanligini yozadi. M. E. Masson xonaqo gumbazining kattaligi uning buzilishiga olib kelganligini ta‘kidlaydi. XVII asrda ashtarxoniylar hukmronligi davrida Samarqandda qurilish ishlari avj oladi va temuriylar davridagi qurilishlarga mos yangi binolar qad kutaradi. 1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. -B.31. 28 sovet tuzumi mafkurasi asoratlariga, eskicha fikrlashga barham berish, tarixiy voqealar va jarayonlarni baholashda milliy manfaatlardan kelib chiqish zarurligini talab qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 49-moddasida shunday deyilgan: “Fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar.Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir’’ O‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixini umumjahon taraqqiyoti nuqtai nazaridan, aniq tarixiy faktlarga tayanib, xolis va ilmiy asosda tadqiq etib, xalqqa yetkazish zaruriyati paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A. Karimovning 1998-yil 26-iyunda bir guruh tarixchi va jurnalistlar bilan bo‘lgan uchrashuvida Respublika tarixchilari oldiga aynan shunday vazifa qo‘yildi. Ushbu masala O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyunida qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qabul qilingan Qarorida ham o‘z ifodasini topgan. Unda xususan, o‘zbek xalqi va uning davlatchiligining haqqoniy tarixini o‘rganish, “eng qadimdan hozirga qadar davlatchilik tarixiy bosqichlarida hududimizda yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va ma'naviy hayoti masalalarini o‘rganish» lozimlig qayd etilgan. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib borish, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimizni xalqimizga va jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish zarurligini inobatga olib, O‘zbakiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: Arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risida 21.09.2019 yildagi 792-sonli qarori bu sohadagi katta qadam bo’ldi. Kurs ishi mavzusining o’rganilish darajasi. Ma’lumki, o’z davrida Markaziy Osiyo eng yirik aholi punktlaridan biri bo’lgan. Lekin, uzoq yillar davomida iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar tufayli tadqiqotchilarlarning e’tiboridan chetda qolgan. 4 tarixiy yodgorligiga kirish peshtoqini bunyod ettiradi. Temuriylar davri O‘rta Osiyo me‘morchiligining eng yuqori chuqqisi, oltin davri hisoblanadi. Bu davirda bunyod etilgan me‘moriy obidalar, saroylar o‘zining mahobatliligi, maftunkorligi kurkamligi bilan ajralib turadi. Amir Temur davrida uning saroyida bo‘lgan ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo o`z bitiklarida Samarqand haqida quyidagilarni yozadi: Temur bu shaharning gullab-yashnashini xohlardi, u qaysi yurtni egallamasin, u yerdan odamlarni bu yerga yashashi uchun olib kelar, ayniqsa turli yo‘nalishlardagi ustalarni yig`ishga harakat qilardi”. Bundan kurinib turibdiki Amir Temur Samarqandni obod qilish uchun keng kulamli ishlarni amalga oshirgan. Buyuk shoir va davlat arbobi Zahridin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida Samarqand haqida quyidagilarni yozadi: “Rub‘i maskunda Samarqandcha latif shahar kamroqdur”. Temurbekning va Ulug‘bek mirzoning imorati va bog‘oti Samarqand mahallotida ko‘ptur. Samarqand arkida Temurbek bir ulug‘ ko‘shk solibtur, to‘rt oshyonliq, Kuksaroyg‘a mavsum va mashhur va bisyor oily imorattur 1 . Yana Ohanin darvozasig‘a yovuq qal‘aning ichida bir masjid jum‘a solibtur, sangin askar Hindistondin eltgan sangtaroshlar anda ish qilibturlar. Temurbekning nabirasi, Jahongir mirzoning o‘g‘li Muhammad Sulton mirzo Samarqandning toshqo‘rg‘onida – Chaqarda bir qo‘rg‘on solibtur.Temurbekning qabri va avlodidin har kimki Samarqandta podshohliq qilibtur, alarming qabri ul madrasadadur. Ulug‘bek mirzoning imoratlaridin Samarqand qal‘asining ichida madrasa va xonaqhdur. Yana bir oily imorati pushtayi Ko‘hak dononasida rasaddurkim, zij bitmakning olotidur. Uch oshyonliqdur. Ulug‘bek mirzo bu rasad birla. “Ziji Ko‘rag‘oniy ni bitibturkim, olamda bu zij musta‘maldur” deb o‘z asarida qimmatli‖ ma‘lumotlarni bayon etadi. Ulug`bek zamonida Samarqand O`rta Osiyoning bilim o`chog`iga aylandi. O`sha davrlarda bu yerga dunyoning eng taniqli matematiklari, astronomlari, tarixchi olimlari yig`ilishgan. Ulug`bek zamonasida tanlab jalb qilingan olimu-fuzalolar, uning observatoriyasida xizmat qilgan, olimlar fanning 1 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.93. 27 bosqichini bosib o‘tdi. Masalan, ilk dehqon makonlari kichikroq ovullardan tashkil topgan bo‘lib, ularning maydoni 1-1,5 gektardan iborat edi. Eneolit davriga kelib esa yirik aholi punktlari tashkil topadi. Ularning maydoni 10-15 gektardan iborat bo‘lgan. Bundan so‘ng o‘ziga xos vohaning markazi sifatida atrofidagi kichik qishloqlarni o‘ziga itoat qildirgan, yirik aholi punktlari paydo bo‘ladi. Janubiy Turkmanistonda shunday markaz Oltintepada namoyon bo‘ldi 1 . Oltintepaning ijtimioy strukturasini o‘rganish borasida aholi yashaydigan uyjoy qurilish tuzilishi, jamoaviy dafn urf-odatlari bilan bog‘liq inventarlar, aholining oziq-ovqat iste'moli bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha ham boy arxeologik ma'lumotlar to‘plandi. Shahar markaziy maydonida “aristokratlar kvartali”ning ochilishi, u bilan bog‘liq bo‘lgan mavzoleyning, qimmatbaho ashyolarning topilishi o‘sha zamon jamiyati sotsial stratigrafiyasining muhim elementi edi. V. M. Masson Oltintepa qadimgi ilk shahar qatlamlaridan Namozgoh IV va V davriga tegishli yuzdan ortiq ayol ma'budalariga chizilgan piktografik belgilarni topdi. Bu belgilar olimning fikriga qaraganda o‘zining shakli, xarakteri bo‘yicha xarappa va shumer hamda protoelam yozuvlaridan deyarli farq qilmaydi. Aynan shunday piktografik belgilardan 30 dan ziyodrog‘i Sopollitepadan ham topilgan edi. Afsuski, bu “yozuv”lar hamon mutaxassislar tomonidan atroflicha o‘rganilganicha yo‘q. Yozuvning mavjudligi esa ilk shahar xususiyatini belgilovchi muhim elementlardan biridir. Xususiy boylikning to‘plana borishi tufayli savdoning rivojlanishi, u bilan bog‘liq talonchilik, o‘sha zamonlarga xos bo‘lgan qaroqchilik, yangi hosildor yerlarni egallash uchun intilish, qishloqlarni talash singari alomatlar fartifikatsiyaning jadal rivojlanishiga omil bo‘ldi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan boy arxeologik ma'lumotlar asosida Marg‘iyonada dastlabki urbonik jarayonni, ya'ni ilk shaharlarning tashkil toppish dinamikasini kuzatildi 2 . Fikrimizning xulosa qismida shuni aytib o‘tish lozimki, V.M. Masson Oltintepani ilk shaharmi yoki yo‘q, buni oydinlashtirmaydi. Arxeolog 1 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.83. 2 Axmedov.M.Q. Me‘moriy meros.T.:, ―”Fan va texnologiya”, 2011. -B.55. 19 asosiy qazuv ishlari. G‘arbiy devorlar ikki qavatli ko‘rinishga ega bo‘sada, bizning fikrimizcha, bu devorlar butun ko‘p qavatli uylarning massivi bo‘lgan. Bu devorlarning ortida esa oval shaklida kollektiv ko‘rinishdagi qabrlar topilgan. Ular geoksyur qabrlar ko‘rinishini takrorlaydi. Bu qabrlarda 2 ta xona bo‘lib, nisbatan oldinda joylashgani 282, qolganlari 281 hisoblanadi. Ikkala qabrdagi suyak qoldiqlari ham o‘ng tomonda joylashgan bo‘lib, bosh qismi shimolga qaragan. Qabrlar yonida 2 ta xum, Qoratepa usuliga mansub yozuv, 2 ta terrakota haykalchasi, 1 ta tosh taqinchoq, 1 ta misdan yasalgan yoyning uchi topilgan. Ikki mavsum davomida (1970–1974 yillarda) ko‘plab yangi ashyolar qo‘lga kiritilgan bo‘lib, ular Oltin X kompleksga tegish - lidir. Bu yerda joylashgan yarim xrom shaklidagigeoksyur ko‘rinishga ega idishlar, xumlarga bir xil mayda chizgilar bilan chizgi berilgan. Oltintepaning mudofaa devorlari bronza davriga tegishli bo‘lsada, bu devorlarning bo‘lgan bo‘lmaganligi haqidagi ma'lumotlar uzoq vaqtgacha ma'lum bo‘lmagan. Amorf ko‘rinishdagi oval shaklidagi chizgilarning bo‘lishi bu yerda devor umuman bo‘lmaganligi haqida ma'lumot beradi. Ammo, Oltintepada olib borilgan ko‘plab qazuv ishlari natijasida shunisi ma'lum bo‘ldiki, Oltintepa aholisi o‘z hududini himoya qilish maqsadidao‘rashgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, Oltintepa manzilgohi o‘rta bronza ( yoki Namozgoh V) davriga tegishli bo‘lib, shahar ko‘rinishga ega bo‘lgan, yuqori ichki jihatlari bilan ajralib turgan hunarmandchilik g‘oyalari ustun bo‘lgan markaz bo‘lgan. Turkmanistonda ilk shaharlarning vujudga kelishi III ming yillikning oxiri II ming yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi. Oltintepa manzilgohi qadimgi butun Sharq madaniyati beshiklaridan bo‘lgan. Unda qadimgi Mesopotamiya madaniyati va qadim Hind sivilizatsiyasi bo‘lgan Xarappaning ko‘rinishlari namoyan bo‘lgan. Qadimgi bu Oltintepa manzilgohi III ming yillik oxiri – II ming yillik boshiga tegishli bo‘lib, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan manzilgoh bo‘lgan. Urbanizatsiya sari rivojlanish evolyusiyasi Janubiy Turkmanistonda uch taraqqiyot 18 Kaufman, harbiy rassom V.V Vereshagin kundaliklari va boshda manbalarda yozilishicha, rus harbiylari Samarqandga kirib kelgach, Amir Temurning sobiq arkiga joylashishadi. Arkning uzunligi 3 vyorst (chaqirim), maydoni esa 40000 sajen (dulol) yoki 100 tanob, taxminan 20 gektar (o‘rta asrlarda 1 tanob 900 m , XIX asrda 1600 m2 ) dan iborat bo‘lgan. Rus qo’shinlari va ma‘murlarini joylashtirish uchun arkdagi barcha mavjud imoratlardan foydalanishgan. Soxibqironning Ko’k saroyi, keyingi yillarda beklik idorasi sifatida ishlatilib kelinayotgan imoratga xarbiy kasalxona- lazaretni, masjidga boshlid devonxonasi va qarorgoxini, Ali madrasasiga qamoqxonani joylashtirishadi. Keyinchalik rus harbiylari o‘rta asrlardagi ark imoratlarini bo‘zib, uning o‘rniga o‘z qurg‘onlarini quradilar 1 . Mana shu rus xarbiy qurgoniga qaratib Evropa shahrsozligiga xos bo‘lgan, dastlab Marselda, so‘ng Sank-Peterburg va Vashington shaharlarining planirovkasida qo‘llanilgan uch nurli kompozitsiya asosida, eski shaharga teskari qidlib, rossiyaliklar yashashiga muljallangan yangi shaharni bunyod etishadi. Ruslar davrida tuzilgan Samarqandning birinchi bosh plani Turkiston general-gubernatori Kaufman tomonidan 1870 yilda tasdiqlangan edi. Uni usha paytlarda Zargaron kuchasi va ruslar istehkomining atrofini tekislash bilan shug‘ullangan polkovnik L.Serov tuzgan edi. 1872 yilda topograf I.G.Sexanovich shahar hududining toponusxasini tuzib, kuchalarning joylashuv rejalarini tortib chikdi. 1875 yilning 1-yanvariga qadar kichik topograf, podporuchik I.K .Petrov tomonidan harbiy inshootlar tushirilgan Samarqand harbiy qurg‘oni va yangi shaharning bosh plani tuzilib, taqdim etildi. Mana shu loyihaga kura harbiylar kal‘asi 31,2 ga, yangi shahar esa 121 ga yerni egallagan. 1883 yilda Amir Temur arki hududidagi Kutbi Chahordaxum nomi bilan ma‘lum bo‘lgan Shayx Nuriddin Basir maqbarasi harbiylar tomonidan portlatib yuborildi 2 . 1888 yilda Samarqandga Kaspiyorti temir yuliningkirib kelishi munosabati bilan kurilishlar rivojlanib, 1 Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013. -B.27. 2 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’., 2008. -B.61. 30 1.2 Markaziy Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil topishining o‘ziga xos xususiyatlari Ilk davlatchilik nazariy masalalari ishimizning yuqori boblarida keltirilgan arxeologik manbalar, jumladan, uy-joy komplekslari, monumental inshootlar, dafn marosimlari bilan bog‘liq manbalar va boshqalar hamda etnografik ma'lumotlarni atroflicha o‘rganish Markaziy Osiyo ilk jamiyati va davlatchiligining tashkil topish yo‘llarini ifodalashda muhim tayanch manba hisoblanadi. Ilk sinfiy jamiyat va davlatning tashkil topish masalasi tarix fanining dolzarb va muammoviy masalalaridan sanaladi. Masalaga umumiy miqyosda yondashadigan bo‘linsa, uning kelib chiqishi ilk sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilikning vujudga kelishi haqidagi masalalarini o‘rganishda yozmamanbalarning yo‘qligi tufayli arxeologik, etnografik manbalarga tayanib ish ko‘rishni taqozo qiladi. Biz ishimizning yuqori boblarida bu manbalar bilan bog‘liq jamiyat ichki xususiyatlari haqida fikr yuritib, masalaning bir tomoni, ya'ni jamiyat ijtimoiy taraqqiyot yo‘llarini ko‘rib o‘tdik, xolos 1 . Ayni satrlarda esa ilk sinfiy jamiyatning ichki sotsial qiyofasi bilan bog‘liq eng qadimgi davlatchilik tuzumining tashkil topish yo‘llari haqidagi masalani ishlab chiqishga qaratmoqchimiz.Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, ilk sinfiy jamiyat va dastlabkidavlatchilik haqidagi nazariyalar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ammo uning tashkil topish va rivojlanish jarayoni o‘ziga xos yo‘llari bilan kechgan. Davlat qurilishi borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan tayyor qolip va andozalar yo‘q. Dunyoda aynan bir-biriga o‘xshagan ikkita davlat ham yo‘q. Bunday bo‘lishi mumkin ham emas. Har bir davlat betakror ijtimoiy hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va madaniy taraqqiyotining hosilasidir, uning o‘ziga xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir 2 . Tarixiy taraqqiyotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, odamzod birinchi mehnat qurollar yaratib, uning madaniyat tarixiga kirib kelganligiga qariyb 2 million yil bilan hisoblanadigan bo‘linsa, bundan 40 ming yillar avval esa urug‘chilik jamoasiga birlashib, uning ibtidosi hisoblanadi. Bu jarayonning evolyusion 1 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.71. 2 Зоҳир Аълам . Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида . – Тошкент : Янги аср авлоди , 2008. -B.42. 13 jadallashib ketdi. Samarqand shahrining rus harbiylari tomonidan bu xilda qurilishi katta strategik ahamiyatga ega edi. Ruslar o‘zlari uchun qurgan yangi shahar shimol tomondan jarliklar bilan, janubdan esa Abramov bunyod etgan bulvar bilan chegaralangan edi. Uning sharqida sobix Amir Temur arki urnida, uning 19 mudofaa devorlari ichida yangi harbsy qal‘a shakllandi. Mana shu harbiy qal‘adan - markazda Toshkent (hozirgi Amir Temur) nomli, uning shimolrog‘ida Kattaqurgon (hozirgi Mirzo Ulugbek) nomli, janubrog‘ida esa Urgut (hozirgi O‘zbekiston) nomli uchta ko‘cha boshlanib, janubiy g‘arbga qarab yunalgan edi. Bu uch ko‘chani kundalang yunalishda turtta ko‘cha kesib utgan. Ularning birinchisi Aleksandr nomli bo‘lib, ruslar qabristoni hamda uning yaqinidagi cherkovga borib taqalgan. Ikkinchi va uchinchi ko‘chalar Kaufman hamda Nikolay (hozirgi Mustaqillik va Jomiy) nomlari bilan atalib markaziy hisoblangan. Ayniqsa, Kaufman ko‘chasi markaziy hisoblanib istirohat bog‘i, savdo inshootlari va jamoa binolarini shahar markazi bilan bog‘lagan. Janubiyg‘arbda shaharni chegaralab turgan ko‘cha general Chernyaev nomi bilan atalgan va u yerda kuproq harbiy qumondonlar o‘z bog‘-hovlilarini qurishgan. Shu tufayli shaharning janubi-g‘arbiy qismida 1883 yilda harbiy gospital va uning mutahassislari uchun turar-joylar qurilib, yangi shahar xududi 270,5 gektarga yetkaziladi. Yangi shahar kengaya borgach, harbiylar soni ham kupaya boradi va bir necha harbiy qismlar shaharning chekkalarida urnashtiriladi. Harbiy qal‘a oldi keng ochiq maydon qilinib, mabodo quzg‘olon kutariladigan bo‘lsa, kaftdek kurinadigan qilib ishlanadi. Harbiy qal‘a burjlari mustaxkamlanib, maydonga qarata yangi burjlar quriladi. Temiryo‘l qurilgach, shaharga evropaliklarning kirib kelishi yanada tezlashadi. Yangi sanoat binolari - un zavodi, vino zavodi, pivo zavodi va boshqa zavod-fabrikalar qurila boshlanadi. Butun Turkiston ulkasidagi 14 ta un zavoddarining 8 tasi Samarqanda edi. Mahalliy xom-ashyo asosida mahalliy resurslar ekspansiyasi avj oladi. Samarqand statistika boshqarmasining 1893 yildagi ma‘lumotiga qaraganda, eski shahar axolisi 30 ming kishidan sal ortik 31 tabaqalashgan jamiyatning ijtimoiy muhitidan dalolat beruvchi ma'muriy, xususan, saroy kompleksi va sig‘inish (ibodatxona) markazlaridir. Bular ilk shaharlarning birlashuvi uchun xizmat qilgan. Demak, ilk shaharlar siyosiy va sig‘inish markazlari vujudga kelgan joylarda vujudga kelgan bo‘lishi ham mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,2017. 2. Abu Toxirxoja “Samariya” «Kamalak»T. 1991. 3. Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. 4. Axmedov.M.Q. Me‘moriy meros.T.:, ―Fan va texnologiya ,2011.‖ 5. Barkayev. J, Haydarov. Y. – Buxoro tarixi., T.: “O’qituvchi”. 6. Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’., 2008 7. Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991 8. Nafasov T. Samarqand polisonimi // SamDU Axborotnomasi. 2011. №4. – B.57 – 58. 9. Nazarov I.K., Allayorov I. Buxoro geografiyasi. Buxoro, 1994 10. Salimov O.M. Tarixiy shahar markazlarini qayta tiklashda tadqiqot asoslari. o’quv qo’llanma., T.:, 2013. 11. Shirinov T. Tariximiz etyudlari. Toshkent., “Sharq’., 2014. 12. Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. 13. Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiyloyihaviy yechimlari. Samarqand 2013. 14. Абу Бакр Мухаммад Наршахий – Бухоро тарихи. Т .:,’’ Ў қитувчи ’’1993 15 . Зоҳир Аълам . Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида . – Тошкент : Янги аср авлоди , 2008. 48 1.1 Arxeologik ma’lumotlarning shaxarlar tarixini o’rganishdagi axamiyati Markaziy Osiyoning qadimgi tarixini tadqiq etishdagi murakkab muammolardan biri - Markaziy Osiyoning sivilizatsiyasi va davlatchilikigining paydo bo’lishi xamda rivojlanish bosqichlari xisoblanib, bu jarayonda shaxarlar shakllanishini o’rganish muhim axamiyat kasb etadi. Bu holat sivilizasiya va davlatchilik - urbanistik xususiyatlarni o’zida aks ettiruvchi qonuniyatga ega ekaligi bilan izohlanadi. Chunki, har bir tarixiy davrda aynan shaxarlar davlat saloxiyatining ma'muriy, xarbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazlari sifatida mavjud bo’lgan. Shaharlarda hunarmandchilik ishlab chikarish va savdo- sotiq, boshqaruv tartibi va xarbiy garnizonlar, o’z davrida yetakchi bo’lgan dinlarga xos ibolatxonalar markazlashgan va faoliyat ko’rsatgan. Shuning uchun ham o’lkamiz tarixi va madaniyatini yorituvchi turli davrlarga oid tarixiy va tarixiy-geografik minbalarda solnomachilar Markaziy Osiyo shaxarlariga katta qaratganlari tasodifiy xol emas. Ayni vaqtda shaxarlarning shakllanishi murakkab va uzoq davom etadigan jarayonligini xam ta'kidlash joizdir. Shaxarlar davlatchilikning dastlabki bosqichlaridayoq paydo bo’lib, uning rivojlanishi, gullab-yashashi va inqiroziy xolatlarini o’zida aks ettiradi. Ammo davlatlar taraqqiyotining ilk bosqichlari yozma manbalarda juda kam aks etgan bo’lsa, ilk shaxarlar haqida deyarli ma’lumotlar uchramaydi. Yozma manbalar urbanizatsiya masalalarining bu jarayon gullabyashnagan davri xaqida ma’lumot beradi, xolos 1 . Arxeologik materiallar bu jarayonni ilk bosqichlarini o’rganish, tushunish va anglab yetish uchun muhim bo’lgan hamda shaxar tizimining asosiy jixatlari - boshqaruv xokimiyatining belgisi bo’lgan harbiy-mudofaa va ma’muriy, rivojlanayotan davlatchilik belgisi bo’lgan ijtimoiy-ierarxik xususiyatlar, turli hunarmandchilik-ishlab chiqarish belgilari, savdo-sotiq va madaniyat almashuvining markazlari, diniy e’tiqodlar markazlarining belgilari kabi ko’plab shaxarlar tarixi va aks ettiruvchi tomonlar asosan, arxeologik topilmalarda o’z ifodasini topadi. Shuning uchun xam qadimgi shaxar xarobalarida bu jarayonni 1 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.67. 2 Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.79. 7 o‘zining armiyasi va barcha aravalar karvoni bilan shimolga juda sekinlik bilan siljir edi. Uning qo‘shinlariga ot yetkazib berish to‘g‘risidagi mahalliy aholi tomonidan olingan majburiyat amalga oshirilgandan keyin u Maroqandaga jo‘nadi».«Aleksandr safarnomasi» asarida (340 – 345). Maroqanda shahrining nomi «Marakunda» deb berilgan». Professor T. Shirinovning yozishicha, « arab yoki fors tillaridagi Samarqand nomi tahlil qilinib, uning qadimgi sug‘d tilida «Samarakana» talaffuziga e'tibor qaratilmagan». Agar T. Shirinov: «Nima bo‘lganda ham, «Samarqand» atamasining shaxs nomiga bog‘lab izohlanishi tarixiy haqiqatdan ancha yiroq. Arab tilidan izoh qidirish ham noto‘g‘ri, chunki arablar kelishidan ming yil avval shahar Samarqand nomi bilan mashhur edi», – deb yozgan bo‘lsa, professor T. Nafasov o‘zining «Samarqand polisonimi» maqolasida Samarqand nomining samar uzvi bilan bog‘liq yetti talqinini lingvistik tahlil qiladi. Tadqiqotchi T. Ernazarov ham «samar» so‘zining «kishi nomi», «sarkarda nomi», «quduq», «meva-hosil» kabi ma'nolari borligini qayd etgan. Abu Rayhon Beruniyning «Qonuni Mas'udiy» kitobida «Samarqand – turk tilida Samizkent, ma'rifat shaharlaridan biri» deb izohlanadi. Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘atit turk» (XI asr) asarida: «O‘g‘uzlar va ular bilan yaqin turuvchilar... Samarqandni kattaligi uchun samizkent – semiz shahar deydilar. Buni forslar Samarqand tarzida qo‘llaydilar», – deb yozadi. Akademik V. Bartol'd ham «Tyurki» asarida «Mahmud Koshg‘ariy semizkent – «boy-to‘q shahar» turkiy etmologiyasini qayd etganini yozgan. «Ba'zi bir yevropalik olimlar shahar nomi sanskritcha samariya – «yig‘in», «anjuman» so‘zidan olingan» degan talqin ham bor deb yozadi S. Qoraev. Abu Tohirxoja Samarqandiyning (vafoti 1874 yil) «Samariya» kitobi XIX asrning 50 – 60- yillarida yozilgan bo‘lib, muqaddima, o‘n bir bob va xotimadan iborat. Asarning birinchi bobi «Bu shaharning Samarqand atalishi to‘g‘risida» deb nomlanib,bu o‘rinda «Samarqand» toponimining to‘rt variantdagi talqini beriladi: «Samarqand shahrining «Samarqand» atalishi to‘g‘risida bir necha sabab 24 kelishida siyosiy geografik omil sifatida muhim ahamiyat kasb etgan. Masalan: arab bosqinidan keyingi davrda Arab, Arabxona, Arablar, Arabcha, Arabmahalla, Arabqishloq kabi toponimlar mug`ul bosqinidan keyin Mo’g`ulon, Mo’g`ulcha, Mo’g`ul va mo’g`ullarning urug`lari nomi bilan ataladigan bir qancha joy nomlari vujudga kelganki bu joy nomlarining vujudga kelishida siyosiy geografik omillar etakchi rol o’ynagan. O’rta Osiyoga turkiy xalqlar kelishidan oldin hozirgi hududimizdagi vohalardagi yashagan mahalliy xalqlar sharqiy eron tillarida so’zlashganlar. Bu esa hududdagi forscha-tojikcha nomlar tub nomlar ekanligini anglatadi. Arablarning uzoq vaqt davomida yurtimizda hukmronlik qilishi yunonmakedon istilochilaridan farqli o’laroq joy nomlarida o’z aksini topgan. Albatta bunda o’sha davrda arab tilining adabiy til bo’lib xizmat qilishi ham katta rol o’ynagan. Arabcha nomlar orasida diniy e’tiqod bilan bog`liq nomlar alohida o’rin tutadi. Ayniqsa valilar, payg`ambarlar nomlari joy nomlari tarkibida ko’plab uchraydi. Bundan tashqari rabot (arabcha ribot) nomi ko’p uchraydi. Arablarning o’zlari bosib olgan hududlarda qurgan harbiy tayanch nuqtalari rabotlar deb atalgan. Jumladan, Poykand yaqinida 1000 dan ortiq rabot bo’lgan. Bu rabotlarda mahalliy va turkiy xalqlarning hujumlariga qarshilik ko’rsatadigan qo’shinlar turgan. Hozir ham Raboti Qalmoq, Rabot, Ta’lirabot, Rabotizohid, Rabotcha kabi nomlar uchraydi. Viloyat tarixiy toponimiyasi uchun o’ta qimmatli asarlardan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridir. Kitob 934-944 yillarda arab tilida yozilgan.1128-1129 yillarda forschaga qisqartirilib tarjima qilingan, noma’lum muallif kitobga mo’g`illar bosqinchiligigacha bo’lgan voqealarni qo’shgan. Kitob 1966 yilda o’zbek tiliga tarjima qilingan. Bu asarda O’rta Osiyoning VIII-XII asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagibir qancha geografik nom tilga olingan. Shunisi qiziqki, XI-XII asrlardagi ko’pgina geografik nomlar hozirgacha saqlanib qolgan. Shulardan Nur (hozirgi Nurota), G`ijduvon, Romitan, Shopurkom, Karmana qadimiy nomlardir. Varaxsha (Faraxsha), Poykand Buxorodan ham keksa 36 "afshon" degan giyoh nomidan kelib chiqqan bo’lishi mumkin. Bodiyai Xurdak- Karmana shahrining qadimgi nomlaridan biri. Narshaxiyning yozishicha, «qadim vaqtlarda Karmanani «Bodiyai Xurdak» («Ko’zacha») deb ataganlar» (26 a, 95 b.). Haqiqatdan ham bodiya so’zining bir ma’nosi «ko’za», «umon» demakdir. Shuningdek, uni: «cho’l, dasht, biyobon» ma’nolari ham bor. Demak, Bodiyan xurdak «Kichik cho’l», «Kichik dasht» degan ma’noga ega 1 . Joy nomlari uy-ro’zg`or buyumlaridan ko’ra ko’proq tabiiy geografik atamalar bilan nomlanganligini e’tiborga olsak, keyingi ma’no haqiqatga yaqinroq bo’ladi. Vardonze - Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi qishloq. Narshaxiy «Bu katta bir qishloq bo’lib, kuxandizga, katta va mustahkam hisorga ega. U qadim vaqtlardan podshohlarning turar joylari bo’lgan, lekin hozirda unda podshoh o’tiradigan qarorgoh yo’q. Vardona Buxoro shahridan qadimroq barpo bo’lgan, uni Shoxpur Malik (Shopur-Xusrav-II (531-578) yoki Xusrav II (590-628)ning o’g`lini ko’zda tutilsa kyerak) bino qilgan» deb yozadi . Qadimgi qo’rg`on yaqinidagi qishloq hozir Ko’hna Vardonze deb ataladi. Toponim so’g`dcha «var» so’zi asosida tuzilgan bo’lib, aholi yashaydigan, to’rt tomoni devor bilan o’ralgan istehkomni bildiradi. «qo’rg`on, podshohlarning maxsus qarorgohi» ma’nosiga ega. VobkentBuxoro viloyatidagi shahar, shu nomli tuman markazi. O’g`uz shevalarida vob yoki vaob so’zi «bo’z yer, quruq yer» degan ma’noga ega 2 . Vobkent-«bo’z yerdagi qishloq, aholi manzili» demakdir. Galaosiyo-Buxoro viloyatidagi shahar. Buxoro tumanining markazi. Galaosiyo ikki so’zdan olingan bo’lib, Gala-qishloq, «Osiyo-tegirmon» yoki «tegirmonli qishloq» ma’nosini anglatadi. Xalq etimologiyasiga ko’ra, tojikcha «alla, osiyo-alla tegirmoni» so’zidan olingan deyiladi. Jilvon-Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi qishloq, kanal va cho’l nomi. Buxoro amirligidagi mansab va martabalardan biri xalqni o’g`ri, qaroqchi va yo’lto’sarlardan himoya qiluvchi jilbon mansabi bo’lib, joy nomi ham shundan kelib chiqqan bo’lsa kyerak. Jondor-Buxoro viloyati Jondor tumani markazi. Qo’rg`on ma’nosida: a) Tirik mavjudot, jonivor; b) O’rta 1 Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.70. 2 Nazarov I.K., Allayorov I. Buxoro geografiyasi. Buxoro, 1994. -B.51. 42 Xulosa Qadimgi Buxoroda ilk shaharlarning vujudga kelishida avvalo, tabiiy muhitning barqarorligi, yer, suv, iqlim va boshqa jo‘g‘rofiy omillarning mavjudligi, eng muhimi, irrigatsiyaga asoslangan sug‘orma dehqonchilikning samaradorligi, shuningdek, texnologik taraqqiyot singari omillarning mavjudligi natijasida dehqon va dehqon bo‘lmagan jamoalarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlanishga sharoit yaratildi. Bu iqtisodiy omillar aholining barqaror, qo‘nim yashashiga qaratilgan edi. O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida rivojlangan bronza davriga kelib, g‘ildirakli aravalar kashf qilindi, sopol idishlarni pishirish, metallni eritish va qoliplarga quyish texnologiyalari kashf qilinib, mehnat qurollarining takomillashuviga, ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanishiga va oqibatda mehnat unumdorligining oshishiga olib keldi. Endilikda yerga ishlov berish, xususan haydash yo‘li bilan yumshatish uchun omoch va aravalarga qo‘shiladigan hayvon kuchidan foydalanish singari xo‘jalik yangiliklari vujudga keldi. Uy- joylarni dahalarga bo‘lish, me'moriy komplekslarni reja asosida qurish kabi texnologik yangiliklar joriy qilindi. Shaharlashishning vujudga kelishida ijtimoiy omillar, ya'ni jamiyatning tabaqalanishi, shu asosda ma'muriy boshqaruvning shakllana borishi, diniy yetakchilikning tashkil topishi singari omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu omillarning yagona dialektik aloqasi tufayli shaharlashish jarayoni sodir bo‘ldi. Sug‘orma dehqonchilikning tashkil topishi aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlashda muhim omil bo‘ldi. Bu hodisa keyinchalik kishilarning muayyan muzofotda muqim yashashga olib keldi. V. M. Massonning xulosasiga qaraganda, O‘rta Osiyoda tashkil topgan qishloqlarning ayrimlari kishilarning bir 46

Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari

Купить