Ilk o`rta asrlarda Hindiston - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	544.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	21 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

16 Sotish

Ilk o`rta asrlarda Hindiston

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………3
I.BOB. Ilk o`rta asrlarda Hindistondagi siyosiy vaziyat ……………………5
1.1. Hindiston mahalliy sulolar hukmronligi davrida ……………..…………….5
1.2. Hindistonga chet-elliklarning hujumi ……………………………………...8
II.BOB. Hindistonda ijtiomoiy- iqtisodiy va madaniy hayot …………...….12
2.1. Hind jamiyati va kasta tizimi ………………………………………………12
2.2.Hind shaharlari va ularning iqtisodiyoti ........................................................15
2.3. Hindistonda madaniy va diniy xilma-xillik ……………………………..…18
XULOSA………………………………………………………………………..22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………....24
ILOVALAR…………………………………………………………………..…25

KIRISH
O‘rta asrlarning dastlabki davri Hindiston tarixida alohida ahamiyatga ega
bosqich bo‘lib, taxminan VI asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Bu davr Hindistonning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy hayotida muhim
o‘zgarishlar sodir bo‘lgan vaqt sifatida tarixga kirgan. O‘sha davrda Hindiston
hududida bir qancha yirik sulolalar hukmronlik qilgan, jumladan, Guptalar
imperiyasining so‘nggi bosqichlari, Chalukyalar, Rashtrakutalar, Pratiharlar,
Cholalar va boshqa ko‘plab mahalliy davlatlarning siyosiy faoliyati bu davrni
shakllantirgan[1].
Siyosiy jihatdan Hindistonning o‘rta asrlarning dastlabki davri ko‘p qirrali
bo‘lib, markaziy hokimiyatning zaiflashishi natijasida mahalliy sulolalarning
mustaqil kuchga aylanishi kuzatilgan. Bu davrda xorijiy bosqinchiliklar, jumladan,
arablarning Sindhga bostirib kirishi va Markaziy Osiyo xalqlarining ta’siri
Hindiston tarixiga yangi qirralarni qo‘shgan. Mahalliy hukmdorlarning bu
bosqinlarga qarshi ko‘rsatgan qarshiligi mamlakatning hududiy bo‘linishlariga olib
kelgan, ammo bu mahalliy madaniyat va an’analarni yanada mustahkamladi.
Ijtimoiy jihatdan bu davr Hind jamiyatining murakkab tuzilmasi, kastalar
tizimining kuchayishi, shuningdek, diniy-falsafiy qarashlarning rivojlanishi bilan
ajralib turadi. Hinduizm, buddizm va jaynizmning yangi shakllari, shuningdek,
Bhakti va Tantrizm harakatlarining paydo bo‘lishi bu davrning diniy hayotini
boyitgan. Shu bilan birga, ilm-fan va ta’lim sohasida, masalan, Nalanda kabi
markazlarning rivojlanishi, bu davrning ilmiy va madaniy merosini
mustahkamladi.
Iqtisodiyot sohasida qishloq xo‘jaligining rivojlanishi, savdo-sotiqning
kengayishi va shaharlarning iqtisodiy markaz sifatida paydo bo‘lishi Hindiston
iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan. Hindistonning Janubi-Sharqiy Osiyo va
Yaqin Sharq davlatlari bilan olib borgan xalqaro savdosi o‘zaro madaniy aloqalarni
kuchaytirgan.
Madaniy va san’at sohasida bu davr Hindiston me’morchilik,
haykaltaroshlik va adabiyot sohasida katta yutuqlarni namoyon qilgan davr bo‘ldi.
2

Nagara va Dravida uslublaridagi ibodatxona me’morchiligi, Ajanta va Ellora
g‘orlaridagi san’at asarlari bu davrning yorqin namunalaridir. Adabiyotda esa
sanskrit va mahalliy tillarda yaratilgan asarlar Hindiston madaniyatining o‘ziga
xosligini aks ettiradi. Mazkur kurs ishi Hindistonning o‘rta asrlarning dastlabki
davridagi siyosiy voqealar, ijtimoiy tuzum, iqtisodiyot, madaniy rivojlanish va
san’atning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilishni maqsad qilib qo‘yadi .
3

I.BOB. Ilk o`rta asrlarda Hindistondagi siyosiy vaziyat.
1.1. Hindiston mahalliy sulolar hukmronligi davrida.
Ilk o'rta asrlarda Hindiston yarimorolida turli madaniyatlar, tillar, yozuv
tizimlari va dinlarni o'z ichiga olgan 40 dan ortiq turli davlatlar mavjud edi.
Vaqtning boshida buddizm butun hududda hukmronlik qilgan, Hind Gang
tekisligidagi Pala imperiyasi buddist dini institutlariga homiylik qilgan. Bunday
muassasalardan biri hozirgi Bixar (Hindiston) shahridagi buddist Nalanda
mahavixara bo'lib, ilmiy markaz bo'lib, bo'lingan Janubiy Osiyoni global
intellektual sahnaga olib chiqdi. Davrning boshlanishi odatda Gupta
imperiyasining sekin qulashi sifatida qabul qilinadi, taxminan 480 dan 550 gacha,
"klassik" davr va "qadimgi Hindiston" bilan yakunlanadi, ammo bu ikkala atama
ham bir-biridan farq qiladigan davrlar uchun ishlatilishi mumkin ayniqsa, san'at
yoki din tarixi kabi maxsus sohalarda. Romila Thaparning so'zlariga ko'ra, oldingi
davr uchun yana bir muqobil "eramizdan avvalgi VI asrdan eramizning VI asriga
qadar" cho'zilgan "Erta tarixiy". Hech bo'lmaganda Shimoliy Hindistonda Dehli
sultonligi yoki, albatta, Mug'allar imperiyasigacha kattaroq davlat yo'q edi, lekin
uzoq vaqt davomida katta hududlarni boshqargan bir nechta turli sulolalar,
shuningdek, kichikroq hududlarni boshqargan ko'plab boshqa sulolalar bor edi,
ular ko'pincha ma'lum bir shaklda pul to'laydilar. yirik davlatlarga hurmat. Jon Kiy
har qanday vaqtda subkontinentdagi sulolalarning odatiy sonini mahalliy rajalarni
hisobga olmaganda 20 dan 40 gacha deb hisoblaydi. Bu davlatlar
kichik podsholar - rojalar tomonidan boshqarilgan. Ular hukmron tabaqalar —
brahman (kohinlar) va kshatriylar (harbiy zodagonlar)ga suyanganlar. 320-yilda
shimoliy Hindistonning shunday rojalaridan biri Chandra Gupta I (320-340)
atrofidagi rojalarni bo'ysundirib, Gang daryosi havzasida VI asr boshlarigacha
yashagan Guptalar davlatini tuzgan. Chandra Gupta I ning vorislari, ayniqsa
Samudra Gupta (340-380) va Chandra Gupta II (380-414) o'zlarining istilochilik
yurishlari bilan mashhur bo`lgan. Guptalar davlati Gang daryosining dengizga
quyiladigan joyigacha, shuningdek, Dekan yassi tog`larining bir qismidan to
Narbat daryosigacha bo`lgan yerlami o 'z ichiga olgan. Davlat poytaxti Pataliputra
4

shahri bo`lgan. Guptalar hukmdorlari sosoniylar Eroni bilan savdo-sotiq hamda
madaniy aloqalarni olib borgan. Ulaming yordamida Hindistonning shimoliy
chegaralarini O'rta Osiyodan kelgan qabilalar hujumi xavfidan uzoq vaqtgacha
himoya qilganlar. Guptalar davrida Hindiston iqtisodiy va madaniy jihatdan
yuksalgan. Hozirgi Hindistonda eng keng tarqalgan hinduiylik dinining vujudga
kelishi ham o'sha davr bilan bog`liq. 1
Guptalar davlati VI asming boshlariga kelib qulagan. U V asrdayoq
tushkunlikka uchray boshlagan bo`lib, buning asosiy sababi, mehnatkash omma
ahvolining og'irligida bo`lgan. Hukmronlar haddan tashqari zeb-ziynat ichida
yashaganlar, dehqonlarga og'ir soliqlar solingan, ular o'zlari yetishtirgan hosilning
ko‘p qismini
soliq uchun to'lashga majbur bo`lgan. Aholi davlat foydasiga uzluksiz ravishda
turli ishlami bajarishga majbur qilingan. Mana shu kabi omillar hind
dehqonlarining ahvolini og‘irlashtirgan. Mehnatkashlar o'rtasida norozilik
tugMlganligi alomatlari Guptalar zamonidan qolgan adabiy yodgorliklarda ko‘p
uchraydi. Guptalar podsholigiga uzil-kesil zarba bergan narsa ko'chmanchi
eftaliylar, ya’ni oq xunnlarning bostirib kirishi boTgan. Ular V asr oxiri — VI asr
boshlarida Shimoliy chegarani buzib o'tib, Shimoliy Hindistonning ko'pgina
shahar va qishloqlarini vayron qilganlar. 530-yilda oq xunnlar Guptalarning vassali
roja Yasodharma tomonidan mag'lub qilingan. Xunnlarni mag'lubiyatga
uchratganidan so'ng Yasodxarma guptalar sulolasiga itoat qilishdan bosh tortib, o'zi
maxaroja unvonini olgan. Lekin, unga Guptalar davlati hududining faqat bir
qismigina bo'ysungan. VII asrning boshlarida Xarsha (606-647) davlati birmuncha
vaqtgacha yuksalib borgan. Xarsha Kanauja viloyatiningrojasi bo'lib, keyinchalik u
butun Shimoliy Hindistonni o'ziga bo'ysundirgan. Xarsha davlati Gang daryosi
vodiysi bo'ylab Sharqiy Panjobdan to Bengaliya qo'ltig'igacha bo`lgan hududni o
‘z ichiga olgan. Markaziy
1
Jahon tarixi_Sarimsokov.A.A. Dehkanov.N.B
5

Hindistonning 40 tacha rojasi Xarshaga vassal bo`lgan. Xarsha imperiyasi uzoq
umr ko'rmagan. Uning hokimiyati feodallashuv jarayonining kuchayishi, o‘z
vassallari —rojalar qudratining tobora ortib borishi natijasida zaiflashgan. Natijada
rojalar butunlay mustaqil bo`lib, markazga itoat qilmay qo'yganlar. Xarsha
vafotidan keyin
uning davlati parchalanib ketib, uzoq vaqtgacha Hindiston chet el bosqinchilariga
qarshilik ko'rsata olmaydigan tarqoq bir mamlakat bo'lib kelgan. Kanauja shahri
VIII-X asrlarda ham Shimoliy Hindistonning poytaxti bo'lgan. Ammo, uning
maxarajalari mana shu yuz yilliklar davomida Hindistonga doimiy ravishda hujum
qilib kelayotgan tashqi dushmanlarning shimolda yashovchi turli xildagi
qabilalarning bosqinini qaytarish o'rniga, ko'proq Hindiston ichidagi o'z
raqobatchiiariga qarshi kurash olib borish bilan ovora bo `l ganlar.
Hindiston janubidagi tamil sulolasi Cholas Rajaraja I (947—1014) davrida
yirik davlat sifatida paydo bo ldi. Ular Hindiston yarim orolining janubiy qisminiʻ
egallash uchun Chalukya sulolasi bilan kurashgan va 13-asr boshlarigacha uni
boshqargan. Rajarajaning vorisi Rajendra I (1014—44) davrida kuchli Chola floti
Shri-Lanka va Janubi-Sharqiy Osiyo qirg oqlarini Birmadan Vetnamgacha (shu
ʻ
jumladan Sumatra va Malay yarim orolini ham) egallab, Shrivijaya imperiyasini
yengdi. Cholas davrida janubiy Hindiston san'at, arxitektura va adabiyotda yangi
yuksaklikka erishdi. 2

2
https://www.q-files.com/history/india/india-in-the-middle-ages
6

1.2.Hindistonga chet-elliklarning hujumi.
Milodiy 712 yilda Hind daryosida muhim voqea yuz berdi: Sind jangi.
Muhammad bin Qosim boshchiligidagi arab musulmon kuchlarini hind hukmdori
Raja Dahirga qarshi qo ygan bu to qnashuv asrlar davomida aks-sado berib,ʻ ʻ
Janubiy Osiyoning diniy va madaniy manzarasini o zgarmas tarzda shakllantirdi.
ʻ
O'sha paytda islom olamida hukmron kuch bo'lgan Umaviylar xalifaligi hududiy
kengayish istagidan kelib chiqqan edi. Shuhratparast xalifa Abd al-Malik davrida
ko'zlar sharqqa, hozirgi Pokistondagi Sind viloyatining boyligi va strategik joyiga
qaratildi. Mintaqaning dengiz savdo yo'llariga yaqinligi, unumdor erlari va
Hindistondagi qo'shimcha boyliklarga ega bo'lishi bu ambitsiyani kuchaytirdi.
Xalifa tomonidan tayinlangan yosh general Muhammad bin Qosim Arab dengizi
bo'ylab taxminan 6000 askardan iborat bo'lgan qo'shinni boshqargan. U kattaroq,
ammo kamroq harakatlanuvchi armiyaga qo'mondonlik qilgan Raja Dahirning
qattiq qarshiligiga duch keldi. Jangning o'zi shafqatsiz va uzoq davom etdi, ikkala
tomon ham o'z davri uchun murakkab harbiy taktikalarni qo'llagan. O'zining
strategik yorqinligi bilan tanilgan Qosim oxir-oqibat g'alaba qozondi va hindu
kuchlarini engib o'tish uchun o'zining yuqori otliq qo'shinlari va dengiz
kuchlaridan foydalangan.Sind jangidagi g'alaba juda katta oqibatlarga olib keldi.
Birinchidan, bu Janubiy Osiyoda islomiy boshqaruvning boshlanishini belgilab
berdi, bu jarayon asrlar davomida davom etib, mintaqaning ijtimoiy, siyosiy va
madaniy tuzilishini o'zgartiradi. Sindda musulmon ma muriyatining o rnatilishi
ʼ ʻ
islom dinini qabul qilish va assimilyatsiya qilish yo li bilan tarqalishiga zamin
ʻ
yaratdi.Ikkinchidan, istilo natijasida Umaviylar xalifaligi va Hindiston yarimoroli
o rtasida yangi savdo yo llari ochilib, iqtisodiy aloqalar mustahkamlandi. Ushbu
ʻ ʻ
tovarlar va g'oyalar oqimi har ikki mintaqada yangi texnologiyalar, badiiy uslublar
va intellektual oqimlarning rivojlanishiga hissa qo'shib, jonli almashinuvni
kuchaytirdi. Sind jangidan keyin shiddatli madaniy o'zaro ta'sir va o'zgarishlar
davri guvohi bo'ldi. Mahalliy aholining ba'zi qatlamlari musulmonlar
hukmronligiga qarshilik ko'rsatgan bo'lsa, boshqalari asta-sekin islomni qabul
qilib, uning tenglik tamoyillari va ma'naviy amalga oshirish va'dalariga jalb qilindi.
7

Bu jarayonda so‘fiy missionerlari hal qiluvchi rol o‘ynab, o‘zlarining xarizmatik
shaxslari orqali islom ta’limotlarini yoyish va shaxsiy taqvoga e’tibor berishdi.
Sind jangi merosi murakkab va ko'p qirrali. Bir tomondan, bu Janubiy Osiyo uchun
islom va mahalliy an'analarning uyg'unlashuvi bilan ajralib turadigan yangi
davrning boshlanishi edi. Ushbu sintez mintaqaning me'morchiligi, musiqasi,
oshxonasi va adabiyotida yaqqol namoyon bo'lgan o'ziga xos madaniyatni keltirib
chiqardi. Boshqa tomondan, fath ham ijtimoiy keskinlik va siyosiy to'ntarishlarni
keltirib chiqardi, chunki musulmon hukmdorlar boshqaruv, diniy bag'rikenglik va
turli aholining integratsiyasi bilan bog'liq muammolar bilan kurashdilar. Shuni
ta'kidlash kerakki, Sind jangining tarixiy talqinlari juda xilma-xildir. Ayrim
tarixchilar Muhammad bin Qosimning harbiy mahoratiga urg‘u berishsa,
boshqalari hind qirolliklari ichidagi mahalliy ittifoqlar va ichki bo‘linishlarning
rolini ta’kidlaydilar. 3
Sinddagi arablar bosqinidan so'ng, 11-asrda Hindistonga kirib kelgan turklar
edi. Turklar Hindistonda musulmonlar hukmronligini o'rnatdilar. 963-yilda
Somoniylar shohi Amir-Abu-Bakr Lovikning trukish quli Alptigin G aznaviylarʻ
sulolasini tuzdi. Poytaxti G‘azna bo‘lgan Jobul podshohligini zabt etdi. Uning
o'rniga uning kuyovi, qobiliyatli va shijoatli hukmdor Subuktigin keldi. U
hindushahi hukmdori Jayapaladan Lamghan va Peshovar o rtasidagi barcha
ʻ
hududlarni bosib olishga muvaffaq bo ldi. Natijada, hindushohlar saltanati
ʻ
G‘aznaviylarning sharqqa tomon kuchayib borayotgan kuchini jilovlay olmadi.
Biroq, uning reydlari uzoq muddatli ta'sir ko'rsatmadi. Subuktigin o rniga o g li
ʻ ʻ ʻ
Ismoil taxtga o tirdi, u 998-yilda ukasi Mahmud tomonidan taxtdan tushirildi. U
ʻ
tarixda Mahmud G azni nomi bilan mashhur. Mahmud G‘aznaviy birinchi bo‘lib
ʻ
hindushaylar hukmdori Jaypay bilan uchrashdi. Milodiy 1004-06 yillarda Mahmud
G'aznaviy Multan hukmdorlariga hujum qildi. Ko p o tmay Panjob ham
ʻ ʻ
G aznaviylar qo liga o tdi. Milodiy 1014–1019 yillar oralig ida Mahmud
ʻ ʻ ʻ ʻ
Nagarkot, Tanesar, Mathura va Kannauj ibodatxonalarini talon-taroj qilish orqali
3
Jahon tarixi_Shuhrat Ergashov_1-qism
8

o z xazinasini boyitgan. Milodiy 1008 yilda Nagarkotga qilingan hujum uningʻ
birinchi buyuk g'alabasi sifatida tasvirlangan. Miloddan avvalgi 1025-yilda
Saurashtradagi Somnath ibodatxonasiga qilingan hujum Mahmudning hindlarning
eng shijoatli yurishi edi. 50 000 dan ortiq himoyachi halok bo'lgan shafqatsiz
kurashdan so'ng Mahmud shaharni egallab oldi. Mahmud Gujarat qiroli Bhima-I
unga qarshi turish uchun tayyorgarlikni tugatganini bilib, ikki haftadan keyin
Somnathni tark etdi. Uning Hindistonga bosqinlari faqat Hindistonning mashhur
boyligini qo'lga kiritish uchun edi. Bu boylik unga O‘rta Osiyoda o‘zining ulkan
hukmronligini mustahkamlashga yordam berar edi. U Hindistonda imperiya
qurishni istamagan.
Biroq, uning bosqinlari hind qirolliklarining zaif mudofaasini fosh qildi. Ular
kelajakda turklar tomonidan hujum qilish ehtimolini ham ochib berishdi.
Milodiy 1173-yilda G‘azni taxtiga Shahobiddin Muhammad, G‘oriy
Muhammad deb ham ataladi. Muhammad milodiy 1175 yilda Multanga qarshi
yurish qildi va uni hukmdoridan ozod qildi. Xuddi shu yurishda u Bhatti
Rajputlardan Uchchni egallab oldi. Uch yil o'tgach, milodiy 1178 yilda u yana
Gujaratni zabt etish uchun yurish qildi, ammo Gujaratning Chalukya hukmdori
Bhima II uni Anxilvara jangida mag'lub etdi. Muhammad G aznaviy mulklariga
ʻ
qarshi yurish boshladi. Natijada milodiy 1179–80-yillarda Peshovar, 1186-yilda
Lahor bosib olindi. Keyinchalik Sialkot va Debol qal alari qo lga kiritildi. Shunday
ʼ ʻ
qilib, eramizning 1190-yiliga kelib, Multan, Sind va Panjobni qo'lga kiritgan
Muhammad Gang Doabga yana bir qadam tashlash uchun yo'l ochdi.
Muhammadning Panjobga egalik qilishi va Gangetik Doabga borishga urinishi uni
Rajput hukmdori Prithivaraja Chauxan bilan to'g'ridan-to'g'ri ziddiyatga olib keldi.
Mojaro Bhatindaning da'volari bilan boshlandi. Muhammadning qo shini tor-mor
ʻ
qilindi va u o limdan arang qutulib qoldi. Prithviraj Bhatindani zabt etdi, lekin u
ʻ
uni samarali qo'riqlash uchun hech qanday harakat qilmadi. Bu Muhammadga o'z
kuchlarini qayta yig'ish va Hindistonga navbatdagi yurishga tayyorgarlik ko'rish
imkoniyatini berdi. Ikkinchi Tarayn jangi (milodiy 1192): Bu jang Hindiston
tarixidagi burilish nuqtalaridan biri hisoblanadi. Hind qo shinlari soni ko proq edi,
ʻ ʻ
9

lekin turk qo shinlari tez harakatlanuvchi otliqlar bilan yaxshi tashkil etilgan edi.ʻ
Zamonaviy otliq texnikalar bilan turk armiyasi hind qo‘shinlarini mag‘lub etdi.
Ko‘p sonli hind askari halok bo‘ldi. Prithviraj qochishga harakat qildi, lekin
Sarsuti yaqinida qo'lga olindi. Turk qo shini Xansi, Sarsuti va Samana qal alarini
ʻ ʼ
egalladi. Keyin ular oldinga qarab Dehli va Ajmer ustidan yugurishdi. Tarayndan
keyin Muhammad Hindiston ishlarini o zining ishonchli quli general Qutbiddin
ʻ
Aybak qo liga topshirib, G aznaga qaytib keldi. Chandvar jangi: Milodiy 1194
ʻ ʻ
yilda Muhammad yana Hindistonga qaytib keldi. U Yamunadan o'tib, Kanauj
tomon yurdi. U Kannauj yaqinidagi Chandvarda Jay Chandni mag'lubiyatga
uchratdi. Shunday qilib, Tarayn va Chandvar jangi Shimoliy Hindistonda turk
hukmronligiga asos soldi. 4
4
https://vajiramandravi.com/quest-upsc-notes/foreign-invasions-during-the-medieval-period/
10

II.BOB. Hindistonda ijtiomoiy- iqtisodiy va madaniy hayot
2.1. Hind jamiyati va kasta tizimi.
Guptalar davrida Hindistonda qullar mehnatidan turli sug'orish inshootlari va
qurilish ishlari, qishloq xo'jaligi hamda uy-ro‘zg‘or ishlarida keng foydalanilgan.
Qullar asosan Osiyo va Afrikadan keltirilgan. Hind jamiyatida quldorlikka xos
alomatlarning mavjudligi aholining kastalarga (tabaqalarga) boMinishida ham
namoyon bo`ladi. Ushbu bo'linish tizimi Guptalar davriga kelib yanada
rivojlangan. Qadimiy kastalarning to'rtta asosiy turi - braxmanlar (kohinlar),
kshatriylar (jangchilar), vayshiyalar (dehqonlar, hunarinandlar, savdogarlar) va
shudralar (sobiq qullarning va har toifadagi qaram kishilarning eng past tabaqasi)
qadim zamonlarda tarkib topgan Hind jamiyati ijtimoiy tuzilmasining turli
bosqichlarini ifoda etgan. O'rta asr boshlarida hind kastalari birmuncha rivojlanib,
brahmanlar va kshatriylar kohin va harbiy tabaqalarga aylanib ketgan. Davlat
hokimiyati ulaming qo'lida boMgan va shu bilan birga ular juda ko'p qullari
bo`lgan 25eng yirik yer egalari ham edilar. O'rtacha va past darajadagi kastalar
vaqt o'tishi bilan maydalashib borgan. Guptalar davrida kastalarning miqdori
anchagina ortgan. Jamiyatning shudraga oid
eng tuban kastasi «hazarli kishilar» deb atalgan bo'lib ular oliy kasta vakillariga
yaqinlashsa, go‘yo bu oliy zotlami ham harom qiladi, deb hisoblaganlar. Eng past
kastalarning haq-huquqsizligi, xo'rlanishi, quldorlik tuzumi mafkurasining eng
yorqin ifodasi bo‘lgan. Quldorlik tuzumi davrida kishi lar bir tomondan,
to'lahuquqlierkinquldorhukmronlarga, ikkinchi tomondan, butunlay haq-huquqsiz,
xo'rlangan, zadalangan qullarga yoki shularga o ‘xshab ketadigan kishilarga
bo`lingan. Ammo, Hindistondagi quldorlik tuzumining yana bir xarakterli
xususiyati shunda ediki, rivojlangan quldorchilik va ekspluatatsiyaning quldorlik
tizimi bilan bir qatorda g'oyat katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan jamoa
dehqonchiligi ham doim mavjud bo`lib, hamon yashab kelayotgan edi. Qishloq
jamoasi quldorlik tuzumi davrida ham, feodal munosabatlar davrida ham hind
jamiyatining quyi ijtimoiy-iqtisodiy bo‘lagi bo'lib xizniat qilgan. Mazkur jamiyat
shu boiak ustiga qurilgan. Hindiston ijtimoiy hayotida qishloq jamoalarining
11

ahamiyatini kichik markazlar tashkil qilib, shu markazlar sanoat bilan qishloq
xo‘jaligi o‘rtasidagi xonaki aloqa asosida yashagan. Har bir qishloqning ma’lum
miqdorda ekinzor yeri va yaylovi bo‘lgan. Har bir qishloq oqsoqol va bir necha
mansabdorlar tomonidan boshqarilgan. Qishloq jamoasi bir necha yoki bir necha
yuz oiladan iborat bo'lib, hunarmandchilikning qishloq xo'jaligi bilan qo'shilishiga
asoslangan boshlang'ich ishlab chiqarish guruhini tashkil qilgan. Bu oilada
jamoalar xonaki sanoatga asoslangan bo'lib, unda qo'lda to'qish, qo‘lda yigirish qo'l
kuchi bilan yerga ishlov berish usulidan foydalanilgan. Guptalar hukmdorlarining
iqtisodiy qudrati birinchi navbatda xuddi ana shu behisob dehqon jamoalari
mehnatidan foydalanishga asoslangan. Biroq, Guptalar davri quldorlik tizimining
tushkunlikka yuz tuta boshlaganligi bilan tavsiflanadi. G'arbiy Yevropa va Arab
xalifaligi mamlakatiarida ko'rganimizdek, feodal jamiyatning negizi bo'lgan juda
ko'p sonli jam oa dehqonchiligining mavjudligi hind jamiyatida quldorlik
tuzumidan feodal tuzum igao‘tishniyengillashtirdi. Guptalar davrida qulchilik
tugatilib, katta yer egaligi tug`ila boshlaganligini bir qancha dalillarda ko'rish
mumkin. Qullar tez-tez erkin qo'yib yuboriladigan va muayyan xizmatlarni o'tash
sharti bilan ularga uncha katta bo'lmagan yerlar ajratib beriladigan bo`lgan. Podsho
xo'jaligidagi yerlaming hammasida ham qullar ishlamagan, bu ycrlarning ko‘pgina
qismi hosilning bir qismini podsho xo‘jaIigiga topshirish sharti bilan ijaraga
berilgan. Mayda ijarachilikka olinishiga sabab manbalarda ko‘rsatilishicha,
qullarning yetishmasligi bo`lgan. Shu bilan bir vaqtda qishloq jamoalarining o ‘z
ichida muhim jarayonlar yuz bergan. Ishlab chiqaruvchi kuchlaming o‘sishi va
ishlab chiqarish qurollarining takomillashishi natijasida kichikroq oilaning kuchi
bilan ham xo‘jalik yuritish mumkin bo`lib qolgan. Katta oilalar mayda oilalarga
bo`linib, katta oilaga qarashli chek yerlar ham parchalanib ketgan. Bunda to'ng`ich
o ‘gilga ukalariga qaraganda yer ko'proq ajratib berilgan. Oddiy jamoachilarning
bir qismi xonavayron boMib, jamoaning ancha boyroq a ’zolariga qaram holga
tushib qolgan. Bularning juda ko'p mol hayvonlari va mehnat qurollari bo`lib,
12

xonavayron bo`lgan jamoachilarni shafqatsizlarcha ishlatishgan. Natijada feodal
qaramligi munosabatlari o'rnatilgan. 5
Vl-VII asrlarda Hindistonda katta yer egaligi munosabatlari yanada
rivojlangan. Katta yer egaligi jarayonining tezlashuvi natijasida Shimoliy
Hindiston (Guptalar davlati qulagandan va ikkinchi marta Xarsha davlati
tugagandan keyin) siyosiy jihatdan parchalanib ketib, o'nlab mayda viloyatlar
vujudga kelgan. Ularning rojalari yirik yer egalari bo`lib, ular qishloq jamoalarini
o'zlariga bo'ysundirganlar. Rojalar maharajalarga vassal bo'lgan. Rojalaming
maxsus jangchilari bo'lib, ularga harbiy xizmat o'taganliklari uchun yerlar in`om
qilingan. Jamna bilan Gang daryolari o'rtasida bu xildagi hind harbiy zodagonlari
ko‘p bo'lgan. Shimoldan hujum qilib bostirib kirish xavfi bu yerda ancha kuchli
bo'lgan. Bu yerlarda vujudga kelgan
juda ko'p sonli harbiylar tabaqasi rajputlar (shah farzandlari) degan nom olganlar.
Keyinchalik rajputlar qadimiy harbiy tabaqa bo`lgan kshatriylardan ajralib ketgan.
Katta yer egaligining rivojlanishida hind ibodatxonalari katta ahamiyatga ega
bo`lgan. Hind kohinlari juda katta yerlarga ega bo'lganlar, Ularning qo'llab-
quvvatlashiga muhtoj bo`lgan rojalar juda ko'plab yer ulashib berganligi uchun bu
yerlar keyingi yuz yilliklarda yanada ko'payib borgan. Ba’zi ibodatxonalaming
1000, hatto 1500 tagacha qishloq bo`lgan. Jamoachi dehqonlar hosilning katta
qismini ibodatxonalarga to`lganlar va ibodatxona ularni sud qilish huquqiga ega
bo`lgan.
5
Jahon tarixi_Sarimsokov.A.A. Dehkanov.N.B
13

2.2.Hind shaharlari va ularning iqtisodiyoti.
Hindistonning o'rta asrlardagi eng muhim shaharlari Thanjavur, Vijayanagar,
Kalikut, Agra, Kochin, Bijapur, Fatehpur Sikri, Lahor, Patna, Shohjahanobod
(Dehli), Madurai, Xampi, Surat, Somnath, Kanchipuram, Ajmer va Masulipattan
edi. Biroq, yana ko'plab shaharlar ma'muriy markazlar, ziyorat markazlari va
ibodatxonalar shaharlari sifatida o'z ahamiyatiga ega edi. Ma'muriy markaz - bu
markaziy ma'muriyatning barcha vazifalari boshqariladigan shahar yoki joy. O rtaʻ
asrlarda Hindistonda Kaveri daryosi bo yida joylashgan Tanjavur ma muriy
ʻ ʼ
markaz bo lgan. Thanjavur Chola sulolasining poytaxti ham edi.[2] Thanjavur
ʻ
nafaqat ma'muriy markaz, balki u ibodatxonalar shahri va ziyoratgohlar markazi
ham edi. Qirol Rajaraja Chola tomonidan qurilgan mashhur Rajrajeshvara
ibodatxonasi Thanjavurda joylashgan. Bundan tashqari, Thanjavur podshoh
tomonidan armiya uchun sudlar va kazarmalarni saqlash uchun foydalanilgan
pavilyonlardan iborat edi. Thanjavur va Urayyur shaharlarining yuqori sifatli
to'quvchilari, odatda Saliya to'quvchilari deb nomlanuvchi, Cho'la sulolasida mato
ishlab chiqarishga asosiy hissa qo'shgan. Ma'badlar bayroqlari uchun mato, shohlar
uchun yuqori sifatli paxta kiyimlari va sub'ektlar uchun qo'pol paxta kiyimlari
Saliya to'quvchilari tomonidan tayyorlangan. Svamimalay nomi bilan tanilgan
Tanjavur yaqinidagi yana bir shaharda stapatislar, ya'ni haykaltaroshlar yashaydi.
Sthapatis mashhur bronza butlar, qo'ng'iroqlar va bezaklarni yasashda foydalangan.
Chola sulolasidagi bronza haykallar va qo'ng'iroqli metall lampalar Yo'qolgan mum
texnikasi yordamida, ya'ni eritilgan mum va loydan foydalangan holda yaratilgan.
Thanjavur buyuk shahar hisoblangan, chunki u ziravorlar, donlar, kiyim-kechak va
zargarlik buyumlari savdo markazi edi. Shahar Chola sulolasining barcha
byurokratik, ma muriy va xo jalik faoliyatini nazorat qilgan. Ma'muriy markaz
ʼ ʻ
uchun suv ta'minotining asosiy manbalari tanklar va quduqlar edi. Ma'muriy
markaz kichik shaharlardan tortib to katta shaharlargacha turli xil badiiy
mahsulotlarning savdo tarmog'ini ta'minlash uchun javobgar edi. Thanjavur o'rta
asr Hindistonidagi yagona ibodatxona shahri emas edi; Bxillasvamin, Somnath,
Kanchipuram, Madurai va boshqalar kabi ko'plab boshqa ma'bad shaharlari bor
14

edi. Ma'badlar shaharlarda o'zlarining hukmdorlari yoki podshohlari tomonidan
ma'lum bir xudoga bo'lgan sadoqati, e'tiqodi va e'tiqodini namoyish qilish uchun
qurilgan. Shuningdek, ular ibodatxonalarni kundalik diniy amallarni bajarish,
marosimlarni bajarish va bayramlarni nishonlash uchun erlar, grantlar va
mablag'lar bilan ta'minlaganlar. Ibodatxonalar markaziy iqtisodiyot va jamiyat
rivojlanishi uchun muhim moliyaviy ahamiyatga ega edi. Ibodatxonalarga
to'g'ridan-to'g'ri hukmdorlar tomonidan mablag'lar ajratilgan va bir nechta
dindorlar va ziyoratchilarning xayr-ehsonlari orqali ibodatxonalarda katta
miqdorda pul to'plangan. Bu pul ma'bad ma'murlari tomonidan savdo va bank bilan
bog'liq ishlarni amalga oshirish uchun ishlatilgan. Moliyaviy o'sish ko'lamini
ko'plab ruhoniylar, hunarmandlar, rassomlar, savdogarlar va ishchilar guvohi
bo'ldilar, shuning uchun ular ibodatxonalar yaqinida joylasha boshladilar. Bu
ma'bad shaharlarining evolyutsiyasi va o'sishiga olib keldi. Ibodatxona shaharlari
butun sulola yoki qirollikning modernizatsiyasi va rivojlanishining vakillari edi.
Bu sulola xalqining farovonligi, farovonligi va farovonligini namoyish etdi. O'rta
asr Hindistonining shaharlari ham ziyorat markazlarining evolyutsiyasi va o'sishiga
guvoh bo'lgan. O'rta asrlardagi Hindistonning eng mashhur ziyorat markazlari
Vrindavan, Tiruvannamalay va Ajmer edi. Ajmer shahri diniy hamkorlikning eng
ajoyib namunalaridan biri edi. Avvaliga u Chauxan sulolasining poytaxti bo'lgan,
keyin esa Mug'allar sulolasining poytaxti bo'lgan. Ajmerda istiqomat qilishni
tanlagan mashhur so'fiy avliyo Xoja Moinuddin Chishti barcha din va
mazhablarning dindorlarini o'z bilimiga jalb qilishda katta rol o'ynagan va shu
tariqa Ajmerning ziyoratchilar uchun ahamiyatini oshirgan. Ajmer yaqinida
Pushkar nomli ko'l bor edi, u ham juda ko'p ziyoratchilarni o'ziga tortdi. Hampi:
Bu Vijayanagar imperiyasining bosh qarorgohi edi. Krishna-Tungabhadra
havzasida joylashgan Hampi 15-16-asrlarda eng gavjum savdo va san at markaziʼ
bo lgan. U boy haykallar, me'morchilik va gumbazlar bilan o'ralgan va o'zining
ʻ
doimiy o'sib borayotgan madaniy va diniy faoliyati bilan mashhur edi.
Masulipatnam: O'rta asrlarda Gollandiya to'qimachilik savdogarlari uchun asosiy
savdo markazi bo'lgan va to'qimachilik, ziravorlar va rassomchilikning boy eksport
15

savdosiga ega edi. 17-asrda Masulipatnam Mo`g`ullar tomonidan bosib olindi,
buning natijasida golland va ingliz savdogarlari yaxshi savdo imkoniyatlarini
izlash uchun Bombey, Madras va Kalkuttaga ko'chib o'tishni boshladilar, bu
Masulipatnam savdo monopolistik imperiyasining tanazzuliga olib keldi. O'rta
asrlar Hindistoni bir nechta shaharlarning yuksalishi va pasayishiga guvoh bo'lgan.
Shaharlarning aksariyati geografik, ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy sharoitlariga
ko'ra ma'muriy markaz, ibodatxona shaharlari va ziyorat shaharlariga bo'lingan.
O'rta asr Hindistonining muhim shaharlarining aksariyati hozirgi Janubiy
Hindistonda joylashgan bo'lib, hozirgi Shimoliy, Sharqiy va G'arbiy Hindiston
shaharlari o'rtasidagi morfologik farqlar ularning kamayib borayotgan omili bo'lib
chiqdi. Biroq, o'rta asrlarda Hindistonda tashkil etilgan shaharlar va shaharlarni
tushungandan so'ng, Hindiston o'sha paytdagi eng ilg'or va modernizatsiya qilingan
hududlardan biri bo'lgan degan xulosaga kelish mumkin. 6
6
https://unacademy.com/content/upsc/study-material/ncert-notes/history-class-7-medieval-towns/
16

2.3. Hindistonda madaniy va diniy xilma-xillik
O'rta asrlarning dastlabki davrida Hindiston diniy hayoti rang-barang va
murakkab bo'lib, turli dinlar bir vaqtda rivojlangan. Rajputlar qat'iy va taqvodor
hindular edi. Ular hatto o'z hayotlarini xavf ostiga qo'ygan holda hind dini va
madaniyatini himoya qilishdi. Ular Siva, Vishnu va boshqa hind xudolariga
sig'inishdi. Rajputlar davri bir qator ajoyib ibodatxonalarning qurilishiga guvoh
bo'lgan. Puranalar diniy jihatdan tahrirlangan va Rajputlar musulmon
bosqinchilariga o'jar qarshilik ko'rsatdilar va hind dini va madaniyatini saqlab
qolish uchun qahramonona harakatlar qildilar. Ularning jangovar ruhi va
zo'ravonlikdan nafratlanishi Jaynizm va Buddizmni qabul qilish yo'lida to'sqinlik
qildi. Hinduizm: Bhakti harakati: Hinduizmning soddaligi va ixlos bilan ilohiyatni
sevishga asoslangan bu oqim janubda paydo bo‘lib, keyinchalik butun Hindistonga
tarqaldi. Bhakti shoirlari Shiva, Vishnu va Devi kabi ilohlarga bag‘ishlangan
qo‘shiqlar yozdilar. Tantrizm: Bu diniy yo‘nalish marosimlarda va maxfiy ilmlar
orqali ruhiy kamolotga erishishga asoslangan. U hinduizm va buddizmga chuqur
ta’sir ko‘rsatdi. Puranalar: Mahabharata va Ramayana epik asarlaridan tashqari,
Vishnu Purana, Shiva Purana kabi yangi diniy matnlar paydo bo‘ldi. Budda dini:
Hindistonning sharqiy hududlarida tantrik buddizm rivojlandi. Xitoy, Tibet va
Janubi-Sharqiy Osiyoga buddizmni tarqatishning boshlang‘ich markazi edi.
aynizm: Jaynlar asosan savdogar va hunarmandlar sinfidan chiqqan edi. Ularga xos
ahloqiy me’yorlar va zohidlik urf-odatlari jamoada muhim rol o‘ynadi. Sindhdagi
musulmonlar: 711-yilda Muhammad bin Qosim Sindhni egalladi, bu orqali
Islomning dastlabki ta’siri boshlandi. Arablar hindular va buddistlar bilan savdo
aloqalari orqali madaniy almashinuvga kirishdi.
Ilm-fan va ta’lim. Matematika. Noldan foydalanish va trigonometrik
qoidalar bu davrda ishlab chiqilgan. Aryabhatta va Brahmagupta kabi matematiklar
ishlagan. Bu davrda matematika sohasida bir qancha asarlar yaratildi. Narsimha
Dayvajnaning o'g'li Narayana Pandit o'zining matematikadagi asarlari -
Ganitakaumudi va Bijaganitavatamsa bilan mashhur edi. Gangadxara, Gujaratda,
Lilavati Karamdipika, Suddhantadipika va Lilavati Vyakhyani yozgan. Bular sinus,
17

kosinus tangens va kotangent kabi trigonometrik atamalar uchun qoidalarni bergan
mashhur risolalar edi. Nilakantha Somasutvan Tantrasamgraha ishlab chiqardi,
unda trigonometrik funktsiyalar qoidalari ham mavjud. Ganesa Dayvajna
Buddhivilasini yaratdi - lilavati haqida sharh - bir qator rasmlarni o'z ichiga olgan.
Valhalla oilasidan Krishna olib chiqdi. Bxaskara-II Bijaganitida Navankura va
birinchi va ikkinchi darajali noaniq tenglamalar qoidalarini ishlab chiqish.
Nilakantha Jyotirvida ko'p sonli forscha texnik atamalarni kiritib, tojikchani
tuzgan. Fayzi, Akbarning buyrug'i bilan Bxaskaraning Bijaganitini tarjima qildi.
Tibbiyot: Ayurveda davolash usullari rivojlangan, tibbiyotning yog‘ va
o‘simliklardan foydalanuvchi usullari keng tarqalgan edi. Ayurveda tibbiyot tizimi
qirollik homiyligining yo'qligi sababli qadimgi davrdagi kabi kuchli rivojlana
olmadi. Biroq, Ayurveda bo'yicha ba'zi muhim risolalar, masalan, Sarangdhara
Samhita va Vangasena tomonidan Chikitsasamgraha, Yagaratbajara va
Bhavamisraning Bhavaprakasalari tuzilgan. 13-asrda yozilgan Sarangdhara
Samxita diagnostik maqsadlarda o'zining moddiy dori vositalarida va siydikni
tekshirishda opiydan foydalanishni o'z ichiga oladi. Qayd etilgan dorilarga
rasachikitsassistemaning metall tayyorlanishi va hatto import qilingan dorilar
kiradi. Masofaviy ta'lim maktabi. Rasachikitsa tizimi asosan simobli va simob
bo'lmagan ko'plab mineral dorilar bilan shug'ullangan. Sidda tizimi asosan Tamil
Naduda keng tarqalgan bo'lib, mineral dori-darmonlarga boy hayotni uzaytiruvchi
ko'plab kompozitsiyalarni ishlab chiqqan taniqli Siddhalarga tegishli edi. O rtaʻ
asrlarda Hindistonda Unani Tibb tibbiyot tizimi rivoj topdi.Ali-binRabbon
“Firdausu-Hikmat” kitobida butun yunon tibbiyoti tizimini hamda hind tibbiyot
bilimlarini umumlashtirgan.Unani tibbiyot tizimi Hindistonga musulmonlar bilan
birga kelgan. Taxminan XI asrga kelib, tez orada uning o'sishi uchun homiylik
topdi. Fors va Ayurveda tibbiy bilimlari. Firoz Shoh Tug‘aloq “Tibbe Firozshahi”
kitobini yozgan. Aurangzebga bag‘ishlangan “Tibbiy Aurangzebi” kitobi Ayurveda
manbalariga asoslangan. Nuruddin Muhammadning Darashikohga bag'ishlangan
Musalajati-Darshikohi yunon tabobati bilan shug'ullanadi va oxirida deyarli butun
Ayurveda materiallarini o'z ichiga oladi. Astronomiya: Samarqand va Hindiston
18

o‘rtasidagi astronomik bilim almashinuvi bo‘lib o‘tgan. San’at va musiqa: Rangli
naqshlar va haykaltaroshlik rivojlandi. Ajanta [3] va Ellora g‘orlaridagi san’at
namunalarida budda diniy tasvirlari uchraydi. Musiqa: Hind klassik musiqasi
(Carnatic va Hindustani uslublari) shakllandi. Musiqiy asboblar va raqslarda din va
madaniyatning uyg‘unligi aks etgan. Shimoliy Hindiston (Nagara uslubi): Dehli va
G‘arbiy Hindistonda ko‘plab minorali ibodatxonalar qurildi. Nagara uslubidagi
ibodatxonalar geometrik va o‘ymakor naqshlar bilan bezatilgan. Rajputlar mo'l-ko'l
quruvchilar edi. Ular me'moriy faoliyatga juda ko'p pul sarfladilar. Ularning
sug'orish ishlari, sun'iy ko'llar, g'alaba minoralari va kemerli darvozalari ularning
me'morchilikdagi mahoratidan dalolat beradi. Shuningdek, ular ko'plab ulug'vor
qal'alar qurdilar. Chittor, Ratnambhor, Mandu kabi yirik qal'alar. , Gvalyar va
boshqalar me'morchilik mahoratining yorqin namunalari edi. Rajput davri
ibodatxonalar me'morchiligining mukammalligiga guvoh bo'lgan. Saurastradagi
mashhur Somanat ibodatxonalari, Bhuvanesvar, Konark [4] va Orissadagi Puri.
Abuin Rajestan tog i ularning me moriy yuksakligining eng yaxshi namunalari edi.ʻ ʼ
Ratha namunasida qurilgan KonarSun ibodatxonasi noyob qurilish edi.
Kashmirdagi Martand ibodatxonasi o'sha davr me'morchiligining yana bir qismi
edi. Janubiy Hindiston (Dravida uslubi): Cholalar davrida qator ulkan
ibodatxonalar, jumladan, Tanjordagi Brihadisvara ibodatxonasi barpo etildi. Ushbu
ibodatxonalarning gopuramlari (darvozalari) o‘zining ulug‘vorligi bilan mashhur.
Ajanta va Ellora g‘orlari buddaviylar va hindular tomonidan bezatilib, ularda diniy
voqealar haykal va freskalarda aks ettirilgan. Arab savdogarlarining ta’siri bilan
musulmonlarning oddiy, lekin geometrik naqshlarga asoslangan uslublari mahalliy
an’analar bilan uyg‘unlashdi.
Adabiyot. Kalidasa kabi shoirlarning "Shakuntala" asari bu davrda mashhur
edi. "Puranalar", "Mahabharata" va "Ramayana"ning qayta talqinlari o‘z
ahamiyatini saqlab qoldi.Tamil tilida yozilgan Sangam adabiyoti: bu janubiy
Hindistonning ijtimoiy va diniy hayotini yoritib bergan. Bhakti harakati diniy
she’rlarga katta e’tibor qaratdi. Tarixiy yozuvlar va falsafa: Rajatarangini (Kashmir
tarixi) Kalhana tomonidan yozilgan. Adi Shankaracharya Vedanta falsafasi
19

bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan. Kannada, Telugu, Tamil va boshqa tillarda
yozilgan asarlar Hindiston madaniyatini boyitgan. 7
Adabiyot, she’riyat va drama
sohasida Guptalar davri o'zidan keyingi ko'pgina avlodlar uchun taklif bo'lib
xizmat qiladigan juda yuksak namunalarni qoldirgan. IV asr oxiri va V asr birinchi
yarmida o'tgan iste’dodli hind shoiri Kalidasaning asarlari ayniqsa katta
ahamiyatga ega bo`lgan. Kalidasa qahramonlik mavzularida bir nechta doston
hamda mifologik va tarixiy mavzularda ko‘plab dramalar yozgan. Ayniqsa,
«Olqishlangan Shakunlala» dramasi
mashhur bo'lib, bu asarda nihoyatda nazokatli va shu bilan bir vaqtda o‘z yo'lida
juda og'ir mashaqqatli to'siqlarni yenga olgan jo‘shqin jasoratli oddiy hind
ayolining ajoyib obrazi berilgan. Ushbu asar G'arbiy Yevropaga 1789-yilda
ma’Ium boiishi bilanoq qadimiy hind adabiyotiga juda katta qiziqish uyg‘otgan.
Kalidasa o'z qahramonlarini qisman klassik kitob tilida- sanskritda, qisman turli
mahaliiy lahjalarda gapirtirgan, bu esa o'sha davrdagi Hindiston aholisining etnik
jihatidan xilma-xil bo'lganligini ko'rsatadi. Kalidasanining asarlari hozirgi vaqtda
dunyodagi asosiy tillarga tarjima qilingan.

7
Medieval india: society, culture and religion_Dr.N.Padmanabhan
20

XULOSA
Hindistonning o‘rta asrlarning dastlabki davri (VI-XIII asrlar) bu mamlakat
tarixida muhim bosqich bo‘lib, unda siyosiy, diniy, madaniy va iqtisodiy sohalarda
sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda Hindiston turli sulolalar va madaniyatlar
ta’siri ostida rivojlandi, bu esa uning o‘ziga xosligiga va boy tarixiy merosiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. Siyosiy jihatdan, Hindistonda markazlashmagan davlat tuzilmalari
hukm surdi. Har bir mintaqada o‘ziga xos hukmdorlar faoliyat yuritgan, bu esa
turli xil madaniy va siyosiy jarayonlarning yuzaga kelishiga olib kelgan. Shimolda
Guptalar va Pratiharlar, janubda esa Cholalar va Pallavalar kabi sulolalar Hindiston
tarixida muhim rol o‘ynagan. Shuningdek, xorijiy bosqinlar, masalan, arablarning
Sindhga yurishi va boshqa hududiy urushlar mamlakatning siyosiy geografiyasiga
katta ta’sir ko‘rsatgan. Diniy sohada hinduizmning mavqei kuchayib, Bhakti
harakati orqali inson va iloh o‘rtasidagi yaqinlik g‘oyasi keng ommalashdi.
Buddizmning ta’siri kamaygan bo‘lsa-da, Sharqiy Hindistonda tantrik yo‘nalishlar
rivojlandi. Jaynizm savdogarlar va zohidlar orasida o‘z mavqeini saqlab qoldi.
Islomning Sindhga kirib kelishi Hindistonning diniy va madaniy mozaikasiga
yangi qirra qo‘shdi. Ushbu davrda shakllangan diniy harakatlar jamiyatning
ijtimoiy va madaniy hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Madaniyat sohasida
Hindistonning boy san’ati va me’morchiligi dunyo miqyosida e’tirof etildi. Nagara
va Dravida uslubidagi ibodatxonalar, Ajanta va Ellora g‘orlari, shuningdek,
Dravida va Mug‘al uslublari bir-birini boyitdi. Me’morchilik faqat diniy jihatdan
emas, balki ijtimoiy va iqtisodiy tuzilmalarda ham muhim ahamiyat kasb etdi.
Adabiyot sohasida sanskrit tili asosiy mavqeini saqlab qolgan bo‘lsa-da, mahalliy
tillar – tamil, kannada va telugu tillarida ham ko‘plab asarlar yaratilgan. Puranalar,
Mahabharata va Ramayana singari epik asarlarning qayta yozilishi, shuningdek,
Bhakti shoirlarining ijodi diniy va falsafiy qarashlarni yanada ommalashtirdi.
Tarixiy yozuvlar, masalan, Kalhananing Rajatarangini asari Hindistonning tarixiy
merosi uchun muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy jihatdan Hindiston qishloq
xo‘jaligi, savdo va hunarmandchilik sohalarida katta yutuqlarga erishdi. Janubi-
Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharq davlatlari bilan savdo aloqalari kuchayib, Hindiston
21

xalqaro savdo va madaniy almashuv markaziga aylandi. Umuman olganda,
Hindistonning o‘rta asrlarning dastlabki davri tarixida diniy, madaniy va iqtisodiy
rivojlanishning yangi bosqichlarini ko‘rish mumkin. Bu davrning merosi nafaqat
Hindistonning o‘zida, balki butun dunyo sivilizatsiyasi tarixida ham katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu davrni o‘rganish Hindistonning ko‘p qirrali va
murakkab tarixini tushunish uchun zarur bo‘lib, uning boy madaniyati va tarixiy
merosini qadrlashga imkon beradi.
22

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Jahon tarixi_Sarimsokov.A.A. Dehkanov.N.B
2. Jahon tarixi_Shuhrat Ergashov_1-qism
3 . Medieval india: society, culture and religion_Dr.N.Padmanabhan

INTERNET SAYTLARI
1. https://www.q-files.com/history/india/india-in-the-middle-ages
2. https://vajiramandravi.com/quest-upsc-notes/foreign-invasions-during-the-
medieval-period/
3. https://unacademy.com/content/upsc/study-material/ncert-notes/history-class-7-
medieval-towns/
23

ILOVALAR
Ilova 1.
1- Hindistondagi o`rta asrdagi sulolar xaritasi
24

Ilova 2.
2- Thanjavur shahrining hozirgi ko`rinishi
25

Ilova 3.
3- Ajanta ibodatxonasi
26

Ilova 4.
4- Kanark quyosh ibodatxonasi
27

Sotib olish