Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 57.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

6 Продаж

Ilk o’rta asrlarda savdo yo’llari va tashqi savdo sotiq tizimining rivojlanishi

Купить
KURS ISHI MAVZU: ILK O’RTA ASRLARDA SAVDO YO’LLARI VA TASHQI SAVDO SOTIQ TIZIMINING RIVOJLANISHI 1 MUNDARIJA KIRISH I BOB. ILK O‘RTA ASIRLARDA SAVDO YO‘LLARINING RIVOJLANISHI BUYUK IPAK YO‘LINING AHAMIYATI 1.1. Buyuk ıpak yo’lı rıvojlanıshı va taraqqıyot bosqıchları 1.2. O’rta osıyoda qadımıy savdo yo’lları tashkıl etılısh tarıxı. Buyuk ıpak yo’lınıng hozırgı kundagı ahamıyatı II BOB. O‘RTA OSIYODA ILK O‘RTA ASIR DAVLATLARIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTDA SAVDO VA TAVAR PUL MUNOSABABTLARI 2.1. Savdo yo’llarınıng eftalıylar davrıda ıjtımoıy-ıqtısodıy hayotga va pul muomılasıga ta’sırı 2.2. Turk xoqonlıgı va mahalıy hokımlarda ıqtısodıy jarayonlar va ıjtımoiy hayot XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : O ‘ zbekiston mustaqillikka erishgach Vatanimiz tarixini, qadimiy davlatchiligimiz asoslarini o ‘ rganishga va O ‘ zbekistonning siyosiy-iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga, o ‘ tmish davr tarixi, ilmiy manbalardan ijodiy foydalanishga e’tibor kuchaymoqda. Ayniqsa, Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov yetakchiligida hukumatimiz rahbariyatining bu borada olib borilgan va hozirgi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev davrida qilinayotgan amaliy ishlari alohida tahsinga sazovordir. Birinchi Prezidentimiz o ‘ ztarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo ‘ lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarurligini ko ‘ rsatib, tariximiz qadimiyligini alohida ko’rsatib o’tdilar. Shuningdek prezident, qadim zamonlarda Xitoydan Yevropa va Fors ko‘rfazi mamlakatlarigacha yetib borgan Buyuk ipak yo‘lining insonoyat tarixida tutgan o‘rni va ahamiyati haqida ham gapirdi. “Buyuk ipak yo‘li nafaqat hududlar o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarini, balki davlatlar va qit’alar o‘rtasida axborot almashuvini ta’minlashga xizmat qilgan, yangi mahsulotlar va qishloq xo‘jaligi ekinlari tarqalishida, madaniy qadriyatlarning rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajargan va shu tariqa sivilizatsiyalararo muloqot uchun shart-sharoitlar yaratilgan”, — dedi Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqida. Ushbu tarixdan kelib chiqqan holda, bugun Xitoyda bo‘lib o‘tayotgan “Bitta belbog‘ – bitta yo‘l” forumi ham hozirgi zamonda dunyo mamlakatlari orasida iqtisodiy hamkorlikni yanada kuchaytirish, savdo va investitsiyalar uchun qulay sharoitlar yaratish, shuningdek turizm, ta’lim va madaniyat sohalarida hamkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi, dedi Mirziyoyev. Jahon savdo yo’llari ichida o’zining o’rniga ega bo’lgan yurtimiz hududi ila yevropa yerlarigacha borgan Buyuk ipak yo’li, ajdodlarimiz merosi ularning o’sha davr tarixiga hissa qo’shganliklari Yurtboshimiz ta’kidlagandek, tarix “...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni 3 jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakillantirmoqda ”. Qadimgi va O’rta asrlar tarixida Buyuk ipak yo’lining ahamiyatini aniqlash va yurtimiz taraqqiyotiga qo’shgan hissasini o’rganish. Muammoning o’rganilganlik darajasi: Buyuk ipak yo’lining amaliy ahamiyati oshgani sari olimlar va mutaxassislar mazkur yo’lning o’tmishiga, bugungi holatiga va kelajagiga oid barcha masalalariga qayta-qayta murojat qilmoqdalar. O’zbekiston olimlari ham Buyuk ipak yo’li mavzusida ko’pdan beri qiziqib kelmoqda. Bu borada bir qancha kitoblar nashr etildi. Lekin bu bilan Buyuk ipak yo’li mavzusi to’la to’kis yoritib bo’lindi, deb aytaolmaymiz. Zero eng qadimgi karvon yo’llariga oid yozma manbalardagi ma’lumotlar, o’zbeklar va boshqa millatga mansub o’zbekistonliklar ajdodlarining Buyuk ipak yo’lida tutgan o’rni, ushbu yo’lning va xalqaro iqtisodiy, madaniy aloqalarning har tomonlama rivojlanishiga qo’shgan hissasi, ayniqsa bularning xitoyliklarning madaniyatiga qo’shgan hissalari haqidagi ma’lumotlar ana shu kam yoritilgan masalalarqatoriga kiradi. Buyuk ipak yo’lining o’tmishi va hozirgi holatini o’rganish maqsadida taniqli xitoyshunos olim – tarix fanlari doktori, professor Ablat Xo’jayev ham faol ishtirok etgan. U o;zining kitobida eng qadimgi Buyuk ipak yo’lining O’zbekiston hududidan o’tganligi tarixiy haqiqat ekanligini asoslab berishga harakat qildi. Shu bilan birga kitobda o’zbekistonliklarning ajdodlari ushbu yo’lda faol harakat qilganligi va Xitoy madaniyatiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatganligi, umuman O’zbekiston bilan Xitoyning qadimiy aloqalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar keltirildi. Ya’na shuni takidlashimiz lozimki O’zbekiston hududidan o’tgan Buyuk ipak yo’lining tarixiy manzilgohlari – ko’hna shaharlar haqida adabiyotlarni uchratishimiz mumkin. Taniqli arxeolog olim O’zbekiston FA akademigi E.Rdveladzening “Buyuk ipak yo’li” ensiklopedik ma’lumotnomasida (rus tilida, “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashryoti, toshkent.1999) muhim ma’lumotlar berilgan. Bu adabiyotda Qadimgi Xitoyning Turkiston savdogarlari faoliyati bilan bo’g’liq Buyuk ipak yo’li manzilgohlari ustida fikr yuritiladi. Bu mavzuga oid ko’plab ekspeditsiyalar ham uyushtirilgan. Masalan Buyuk ipak yo’lini o’rganish uchun Turkiston tashkil etildi. 1898-yilda 4 D.A.Klemenets boshchiligida Fanlar akademiyasi bor edi. D.A. Klementsning ekspeditsiyasi olimlarning ishini yanada kuchaytirdi. S.F.Odenburg boshchiligidagi ekspeditsiyaning topilmalari Osiyo muzeyi va departamentga hadya qilindi. Yevropa olimlarining Buyuk ipak yo’lini o’rganilishi Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan uzulib qoldi. Tadqiqot maqsad va vazifalari : Savdo yo’llarining ahamiyatini aniqlash, ularning hozirgi kun savdo tajribalari bilan tahlil qilish, yurtimizning ulug’ tarixiga hissasini aniqlash va davrimiz rivojlanish yo’lidagi foydali bo’lgan jihatlarini o‘rganish va amalga tadbiq etish. İlk o’rta asr yo’llarini o’rganib siyosatini tiklash. Tadqiqotning vazifalari quydagilardan iborat: 1. Byuk ipak yo’li bosqichlarini yoritish. 2. Qayta tiklash masalasining foydali jihatlari. 3. Eftaliylar va Turk xoqonligining ijtimoiy hayoti. Tadqiqot obyekti va predmeti: Ilk o’rta asrlardagi savdo yo’llari tadqiqot obyektini tashkil qiladi. Tadqiqot predmeti : Savdo yo’llarining yo’nalishlari, shaharlar, karvonsaroylar, maxsulotlar. Tadqiqot metodologik asosi: Kurs ishida o‘rganilayotgan muammoni to‘g‘ri talqin etishda ilmiy bilishning xolislik, haqqoniylik tamoyillariga amal qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy-uslubiy asosini ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalari, shuningdek, tarixiy shaxslar, qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so‘zlagan nutqlari va “O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi” muhim ahamiyat kasb etdi. O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda e’lon 5 qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida “O‘zbekiston va chet el olimlarining eng qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarini tahlil qilish” tarixchi olimlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biri ekanligi ko‘rsatib o‘tilganligi yuqoridagi fikrni yana bir karra tasdiqlaydi.Yuqorida Ushbu mavzuni yoritishda bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo'ygan talablar asosida kelib chiqib, mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi. Shuningdek, mavzuning nazariy asosi solishtirish, qiyosiy taxlil, davrlashtirish , analiz va turli tarixiy uslublardan foydalanilgan holda mavzu yoritildi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, II BOB, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar 6 I BOB. ILK O‘RTA ASIRLARDA SAVDO YO‘LLARINING RIVOJLANISHIDA BUYUK IPAK YO‘LINING AHAMIYATI 1.1. Buyuk ipak yo’li rivojlanishi va taraqqiyot bosqichlari. Ilk bor Xitoy hududidan boshlanib g’arbga tomon minglarcha kilometr masofaga cho’zilgan ( 12 ming km.), Sharq bilan g’arbni tutashtirgan. Bu noyob savdo yoli ulug ajdodlarimiz say-harakatlari samarasi o’laroq umumbashariyat tarixiy taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan. Ayniqsa, bu yo’lning Vatanimiz sarhadlaridan o’tganligi uning tarixiy taqdirida, iqtisodiy-madaniy yuksalishida hamda boshqa xorijiy ellar bilan izchil hamkorlik va xamjihatlikda katta ijobiy rol o’ynagan. Buyuk ipak yoli tushunchsini birinchi bolib fanga taniqli nemis olimi Fon Rixgofen olib kirgan. U 1877-yilda yozgan «Xitoy» nomli klassik asarida bu terminni chuqur ilmiy asoslab berdi 1 . Unga qadar bu yo’l “G’arbiy meridional yo’l” deb atalar edi. 2 Malumki, Xitoyning Sian shahrida boshlangan. Buyuk ipak yoli Lanjou orqali Dunxuanga (Sharqiy Turkiston) kelib, bu yerdan u ikkiga ajraladi. Ipak yo’lining janubiy tarmogi Taklamakon sahrosi (Mo’g’uliston) orqali Xotanga, undan Yerkentga kelib, undan Balxga tomon o’tadi. Balxda yo’l yana uch tarmoqqa ajraladi. G’arbiy tarmogi Marvga, janubiy tarmogi Hindistonga, shimoli tarmogi Termiz orqali Darbent, Nautak va Samarqandga tomon yo’naladi. Ipak yo’lining shimoliy-g’arbiy tarmog’i esa Dunxuandan Bami, Turfon orqali Tarim vohasi-Qashgarga boradi. U yerdan Tioshqo’rg’on orqali O’zgan, O’sh, Quva, Axsikent, Pop, Asht orqali Xo’jand, Zomin, Jizzaxga, so’ngra Samarqandga borib tutashadi. Samarqanddan esa bu yo’l yana davom etib Dabusiya, Malik cho’li orqali Buxoro, Romitonga, undan Varaxsha orqali Farobga borib, Amul shahriga o’tadi. Amulda esa bu yo’l Marvdan Urganch sari yo’nalgan yo’lga qoshiladi. Marv shahri O’rta asrlar davomida Buyuk ipak yo’li chorrahalari kesishgan eng muhim hayotiy nuqta bo’lgan. Eng muhimi shundaki, Buyuk ipak yo’lining G’arbdan keladigan savdo karvonlari aytaylik, Italiya, Ispaniya va boshqa O’rta yer dengizi mamlakatlarining savdogarlari ham o’z mollarini Tir, Damashq, Anatoliya, Bog’dod orqali Parfiya davlati hududlari bo’ylab yana O’rta 1 Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent – 2010 6-bet 2 Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent-2010 88-bet 7 Osiyoning yirik savdo markazi Marvga olib kelar, shu yerdan sharq tomon yo’llarini davom ettirardilar. Shu manoda Marvning turli dinlar ildiz o’tgan, turli madaniyatlar tutashgan joy bo’lganligi alohida ahamiyatga molikdir.Buyuk ipak yo’li Sharqu G’arbni bog’lovchi, turli mamlakatlarning savdo-sotiq, tijorat aloqalarining eng asosiy vositasi bo’lgandan, bu yo’nalishda joylashgan davlatlar undan o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga yohud bu borada o’z mavqeini mustahkamlashga intilganlar. Shu bois turli bosqichlarda turli davlatlar bunga intilib, Buyuk ipak yo’li ustidan o’z nazoratlarini o’rnatganlar. Masalan, mil.av. VI-IV asrlarda Eron ahmoniylari, mil.av. IV asrda esa makedoniyalik Iskandar, mil.av. II-I asrlarda Rim Parfiya davlatlari o’rtasida bu borada qattiq raqobat ketdi. Yohud arab xalifaligi vujudga kelgunga qadar bu yo’lning Eron va Sug’diyona hududlaridan o’tgan qismida Eron va Sug’d savdogarlari yetakchilik ro’lini o’ynaganlar. Arab halifaligi kuchayib, ko’plab hududlarni qolga kiritgach, bu yo’l arab savdogarlari tasarrufiga o’tadi. Chingiziylar davrida Buyuk ipak yo’lining tasarrufida butunlay ularning qo’l ostida bo’lgan. Buyuk sohibqiron Amir Temur davriga kelib uning qudratli saltanati vujudga kelgach, Buyuk ipak yoli sarhadlari yangidan kengayib, katta miqyoslar kasb etib, yanada rivoj topadi. Buyuk Ipak yo’li to’g’risida ma’lumotlar I-III asrlarga taluqli Xitoy manbalarida ko’plab uchraydi 3 . Jumladan Buyuk ipak yo’li haqida dastlabki ma’lumotlar mil.avv. II-I asrlar davomida to’plangan. 4 Xitoy uzoq yillar davomida xunlarning bujumidan aziyat chckib kelganlar. Buning yaqqol misoli tariqasida TSin Shi Xundi tomonidan Buyuk Xitoy devorini barpo etilishini ko'rishimiz mumkin. Asirga olingan xunlarni so'roq qilish natijasida , ular tomonidan yueji qabilalariri yengilganligini eshitgan, imperator Vu Di ular bilan aloqa bog’lash va ittifioq tuzib xunlarga qarshi kurashishda foydalanmoqchi bo'ladi. Ularga elchi sifatida o'g’li Chjan Szyanni jo'natadi. Ketayotib yo'lda asirga tushgan elchi 10 yildan so'ng qochishga va Kushon podsholari xuzuriga etib borishga musharraf bo’ladi 5 . Biroq qaytishda u yana xunlarga asir tushadi va 13 yil davomida tutqunlikda kun 3 Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent – 2010 8-bet 4 Хўжаев, А. (2007). Буюк Ипак йўли, Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” 5 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Chjan_Syan 8 kechiradi. Oxir oqibat u yana asirlikdan qochishga musharraf bo'ladi va otasi saroyiga borib ko'rganlariııi hikoya qilib qilib beradi. U Xitoyga Farg’ona otlaridan birini va beda urug’idan olib borgan edi. Bu otni xitoyliklar samoviy deb ataganlar. 6 Imperatorni ko'proq samoviy otlar qiziqtirib qoladi.Farg’ona vodiysining samoviy otlari tabiiy ravishda Xitoy imperatorini o'zga jalb qiladi. Xitoyliklarni ot sotib olish niyali amalga oshmagach imperator Vu Di katta qo’shin bilan yo'lga chiqadi. Qo'qon shahrini qamal qilib, otlarni qo'lga kiritishga muvaffaq bo'lgach. o'z davlati xududini yanada kengaytirishga xarakat qiladi.Uning lıarbiy xarakatlarining samarasi o'laroq ipak yo'lining asosiy xo'jayinlaridan biriga aylandi. Chunki, buyuk ipak yo'li nafaqat ipak shu bilan bir qatorda qurol sotish orqali ham katta daromad keltirardi. Bu yo'lga e'tiborning katta bo'lganligini shundan ko'rish mumkinki, Xitoydan boshlanadigan ikki tarmoqqa ham komendantlar tayinlanib, ular doimo qo'shni mamlakatlardagi ahvol haqida imperatorni habardor qilib turishgan. Buyuk ipak yo'li orqali savdo aloqalari I-Il asrlarda ya'ni imperator Vu Di va Parfiya shohi o'rtasidagi do'stona munosabatlar natijasida rivojlandi. Parfiyaliklar Xitoy ipagini katta miqdorda olishar va uni Yevropaga sotish orqali katta foyda ko'rishardi. Aynan rimliklar ham Xitoy ipagini parfiyaliklardan bilishgan. Bu voqea ya'ni ipak bilan tanishuv rimliklarga juda qimmatga tushgan, bir so'z bilan aytganda Mark Krassning mag’lubiyatga uchrashiga olib kelgan omilardan biri bo'lgan.Xitoylik budda monaxlarining Xindistonga va qayta Xitoyga III-IV asrlarda bu yo'lni “ziyoratchilar” yo'liga aylantirdi. Aynan shu davrlarda Buyuk ipak yo'li xalqaro tranzit savdo yo'liga aylandi.Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra mil.av. IV-III asrlarda savdo yo'lari bo'ylarida so'g’diylarning manzilgohlari paydo bo'la boshlaydi. U laring manzilgoxlari asosan Sharqiy Turkiston, Ettisııv va Mo’g’iliston xududlarida joylashgan edi. Bu manzilgohlarda yirik savdo operalsiyalari amalga oshirilgan bo'lib, uning gullab yashnagan davri VI-IX asrlarga to'g’ri keladi. Bu manzilgohlar mustaqil bo'lib, mustahkam qo'rg'on va qurollangan lıarbiy guruhlariga ega bo'lganlar. Bu xolatni ular tomonidan zarb etilgan kumush tangalar ham tasdiqlaydi. Bundan tashqari 6 https://askinfo.uz/2138/buyuk-ipak-yoli-mavzusida-insho 9 Buyuk İpak yo'lining ikki asosiy tarmog’i bam so'g’d yerlaridan o'tganligi ularning savdo aloqalarida muhim o'rin tutishlariga imkoniyat yaratib bergan. Buyuk İpak yo'lining tarmoqlari va undagi faol savdo tarixiy vaziyatga qarab o'zgarib turgan. Aleksandr Makedonskiy tomonidan O’rta Osiyoni bosib olinishi xalqaro savdoni o'sishiga xizmat qilgan. To'g’ri bu paytda hali Buyuk ipak yo'li xali faoliyat ko'rsatmas edi. Lekin g’arb bilan savdoning Salavkiylar davrida rivojlanishi keyinchalik qayta tiklanishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi.Savdoning rivojlanishida suv yo'li sifatida Sirdaryo va Amudaryodan ham keng foydalanilgan. Savdoning taraqqiy etishi o'z navbatida yangi va boy shaharlarning paydo bo'lishiga olib kelgan. Bunday shaharlar sirasiga Poykend, Varaxsha, Ramish kabilarni kiritib o'tish mumkin. Sug’diyona orqali karvon yo'laridagi savdo Parfiya podsholigi davrida ancha taraqqiy etadi. Eronda Sosoniylar xukmronligining boshlanishi va ularning savdo yo'larini nazorat qilishga intilishlari, ya’ni, o'zlari xoxlagan karvonni mamlakatga kiritishlari yoki kiritmaslikka intilishlari natijasida bu davlat hududini aylanib o'tuvchi yangi yangi tarmoqlarning vujudga kelishiga sabab bo'ldi.Aksari savdogarlar butun karvon yo'lini bosib o'tishni istamaganlar shu boisdan ular yirik shaharlarda asosan, Choch, Samarqand, Buxoroda mol ayriboshlashni amalga oshirishni ma'qul ko'rganlar. Bu xolat bilan asosan Xitoy savdogarlari shug’ullanishgan. Ular yuqorida nomlari eslatib o'tilgan shaharlarda o'z mahsulotlarini ayri boshlab o'zlari uchun kerakli bo'lgan mahsulotlarni olib yurtlariga qaytishgan. Xitoy savdogarlari O’rta Osiyoning boshqa ichki shaharlariga borislımagan. Ular uchun o'rtakashlik vazifasini uyerlik savdogarlar bajarishgan.Mil.av. I asrda har yo’lida bir marotaba savdogarlar uchrashuvi bo’lib o'tgan. Bundan maqsad, Parfiya hukmdorlari imkon darajasida katta daromad keladigan savdoni o'z nazoratlari ostida ushlab turishga xarakat qilishgan, ya'ni, chet ellik savdogarlarni iloji boricha mamlakat ichkarisiga kiritmaslikka urinishgan. Chunki, savdo yo'lini nazorat ostida usblab turish hukmdorlarga doimiy daromad manbai bo'lib xizmat qilgan.Buyuk ipak yo'li nal'aqat ijtimoiy hayotdagina emas joy nomlariga ham o'z tasirini ko'rsatgan. M: Xozirda ham Hindistonda rus tilida so'zlashuvchi savdo shahobchalari faoliyat ko'rsatadi. 10 Moskadagi Arbat ko'chasi rabot ya'ni, sharqdan kelgan sadogarlarining manzilgohi nomidan kelib chiqqan.Buyuk Ipak yo'lidagi savdo haqida so'z yuritilar ekan tabiiy ravishda pul to'lov masalasiga to'xtalib o'tishga to'g’ri keladi. Dastlabki vaqllarda ya'ni ilk o'rta asrlarda to'lov birliği vazifasini ipak mato bajargan. Ipak mato aynan tillaning qiymatini belgilab bergan, unga Xitoyning o'zida ham dori - darmon, kitoblar, oziq- ovqat va boshqa mahsulotlarni ayriboshlash mumkin bo'lgan. Xatto, ipak mato orqali turli soliq va majburiyallardan ozod bo'lish ham mumkin edi. Uning yordamida qilgan jinoyati uchun jazolardan qutulish uchun tavon sifatida ham foydalanilgan. M: 20 o'ram ipak mato berib o'lim jazosidan qutulish mumkin edi. Bu kabi xolatni So'g’dda ham kuzatishimiz mumkin. Bir o'ram ipak mato 20- 25 dirxam turgan. Aynan shu yerda bir juft xachir 12 dirxam, bo'rdoqi buqa 11 dirxam. oddiy qalqon 12 dirxam, dubulg’a 2 dirxam turgan. Bulardan tashqari yolanma qo'shin to'lovi ham ipak mato tarzida amalga oshirilgan, ya'ni, kiyimlik tarzida. 11 1.2. O’rta Osiyoda qadimıy savdo yo’llari tashkil etilish tarixi. Buyuk ipak yo’lining hozirgi kundagi ahamiyati O rta Osiyodagi aloqa yo llari tizimi va aloqa pochtaʻ ʻ xizmatio zahamiyatinisaqlabqolganva ʻ rivojlangan .Buyuk ipak yo‘lining xalqaro ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishida qanday o‘rni bor? Darhaqiqat bugungi kunda Buyuk ipak yo’lining maqsad-mohiyatini ilm fanni rivojlantirish yo’nalishiga burish , xalqlar o’rtasida ilmiy aloqalarni rivojlantirishga e’tibor qaratish bu qadimiy savdo yo’lining zamonaviy talablarini qondirishga xizmat qiladi. Bu borada dastlabki qadamlar qo’yilgan. 7 Buyuk ipak yo'li Markaziy Osiyo orqali Sharq, va G’arbni bog‘ladi. Bu yo‘l orqali xalqlarning nafaqat iqtisodiy hayotiga, balki, ijtimoiy, ma’naviy hayotiga ham katta ta’sir o'tkazdi.Kushonlar davrida budda dini Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, undan sharqqa tarqaldi va davlat dini darajasiga ko‘tarildi. G’arbdan xristianlik dini kirib keldi, moniylik e’tiqodi Eron va Markaziy Osiyoning janubida tarqaldi.Xitoydan O‘rta Yer dengizining shimoliy qirg’oqlariga qadar cho‘zilgan bu yo‘l orqali ko'pgina xalqlar va elatlar diplomatik va savdo-iqtisodiy aloqalarni o'rnatdilar. Podsholarning o‘zaro elchilar yuborishlari, bir-birlariga sovg'a-salom in'om etishlari an’anaga aylandi. Sharq va g‘arb madaniyatining bir-biriga ta’siri kuchaydi. O‘sha davrdagi ko‘plab madaniy-o'xshashliklar ham shu tufayli yuzaga keldi. Agar geografik xaritaga e’tibor beradigan bo’lsak, O‘rta Osiyoning qadimgi sivilizatsiyalari o‘zaro aloqalar tizimining markazida joylashganligini kuzatishimiz mumkin. Aynan mana shu geografik joylashuv tufayli O'rta Osiyoda muhim etnik jarayonlar hind-evropa, hind-eroniy va turklarning ko'chishi kuzatiladi. Bu davrda madaniyatlarning o’zaro ta’sir doirasi faollashuviga keng imkoniyatlar yaratildi. O‘rta Osiyoda jumladan, Vatanimizda shaharlarning ko'payishi, hunarmandchilik va ilm-fanning taraqqiy etishiga olib keldi.Buyuk ipak yo‘li faqat karvon yo‘li bo’lib qolmasdan, Yevroosiyo xalqlari sivilizatsiyasi tarixida muhim o‘rin tutgan, o'chmas iz qoldirgan, uning har tomonlama taraqqiy etishida ulkan omil bo‘lib xizmat qildi.Yozma manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda VI-VII asrlarda 7 Буюк Ипак йўли дурдонаси – қадим Балх хазиналари - BBC , https :// www . bbc . com / uzbek / world /2013/10/131020_ cy _ balkh _ fooc 12 Markaziy Osiyo va O‘rta Sharq orqali o‘tgan ipak yo’lining nazorati so‘g‘diylarning qo'lida bo‘lgan bo’lsa VIII asrga kelib “Ipak yo’li”ning G’arbiy qismi arablar nazoratiga o’tdi. 8 XIII asrda esa “ Ipak yo’lining barcha tarmoqlari bo’ylab Chingizxon o’z nazorat ostiga oldi. So’ng “Ipak yo’li “ Temur va Temuriylar nazorati ostida o’tdi. XVI asrda jahonga mashxur afsonaviy ipak yo’lining ahamiyati keskin tushadi.1987- yil YUNESKO tomonidan “Buyuk ipak yo’li – muloqot yo’li” dasturi qabul qilindi. 9 Bu Yevrosiyodagi 30dan ortiq yetakchi davlatning 2000 yilga qadar ilmiy madaniy faoliyati uchun yo’nalish bo’ldi. Respublikamiz hududlarida ham bir qancha ilmiy ekspeditsiyalar tashkil etildi. Buning natijasida ko’pgina tarixiy madaniy obidalar o’rganildi , qadimgi yo’llar va yo’nalishlar aniqlandi. Moddiy va ma’naviy boyligimiz hamda an’analarimiz o’rganildi. Juda ko’pchilik tadqiqotchilar ishtirok etayotgan “ Buyuk ipak yo’li – muloqot yo’li dasturining asosiy vazifasi Sharq va G’arb xalqlari o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar o’rnatgan hamda rivojlantirilgan , bu yo’lni xalqlarning birodarlik , o’zaro hamkorlik va samimiy muloqot yo’liga aylantirishdan iboratdir.Jahon xo’jalik tarkibiga kirib borishda Markaziy Osiyo davlatlari uchun “Buyuk ipak yo’li”ning ro’li benihoyat kattadir. Har bir davlatning iqtisodiyotida avtomobil, temir yo’l, dengiz va havo yo’llarining ahamiyati qanchalik ekanligini yaxshi bilamiz. Davlatning geografik joylashishiga bog’liq holda turli xildagi yo’llarning ahamiyati turlicha dengizlardan uzoq, berk havzada joylashgan Markaziy Osiyo respublikalarida yuk tashishda asosan avtomobil va temir yo’l transportlaridan foydalaniladi. Hozirgi texnik taraqqiyot va jadal iqtisodiy rivojlanish davrida faqat qo’shni davlatlar bilan bo’ladigan iqtisodiy aloqalar bizni qanoatlantirmaydi. Biz tovarlarimizni dunyo bozorlariga olib chiqishimiz zarur, tovarlarni ichki bozorlarimizga olib kirishimiz zarur. Buning uchun esa avtomobil va temir yo’l transportlaridan tashqari dengiz transportlaridan ham foydalanishimiz kerak. Markaziy Osiyo davlatlariga masofa jihatidan eng yaqin dengiz yo’li Qora dengiz hisoblanadi. 1993 yil may oyida Bryusselda Yevropa Komissiyasi Markaziy Osiyo hamda Kavkaz mamlakatlari, shuningdek, 8 Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalar aro muloqot yo’li. Toshkent -2010 14-bet. 9 Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent-2010 93-bet 13 Yevropa Ittifoqi davlatlari vakillari uchrashuvi bo’lib o’tdi. 10 Unda Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog’laydigan Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo’lagi “TRASEKA”ni barpo etish masalasi ko’rib chiqildi. Aytish mumkinki, ayni shu uchrashuv «Buyuk ipak yo’li»ni tiklash borasida dastlabki amaliy qadam bo’ldi. Hozirga qadar jahonning 50 mamlakatlari TRASEKA yo’llari orqali o’z yuklarini manzillarga yetkazmoqda. Mazkur yo’llardan Sharq ham, G’arb ham birday manfaat topadi. Markaziy Osiyo va Kavkaz uchun jahon bozoriga keng yo’l ochiladi. Yevropa va Osiyoni tutashtiradigan ana shu yo’lning asosiy bo’g’inida O’zbekiston joylashgan. Markaziy Osiyo va Qozog’iston davlatlarining ham markazida davlatimizning joylashishi qadimdan “Ipak yo’li”ning eng serqatnov trassalari o’tishiga sababchi bo’lgan. Hozir ham Markaziy Osiyoni Yevropa va Osiyo bilan bog’lab turuvchi avtomobil va temir yo’llarning asosiy qismi davlatimiz hududidan o’tadi. Hozirgi paytda jadal sur’atlar bilan Toshkent- Andijon-O’sh-Irkeshtom-Qashqar yo’li qurilmoqda. Bu yo’lning asosiy qismi O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Ana shu yo’l Yevropa va Osiyoning eng katta shaharlarini, ya’ni Parij va Shanxayni bir-biri bilan bog’laydi. Qadimdan davlatlar o’rtasida yo’llar har jihatdan qulay joylarda o’rnatilgan. “Buyuk ipak yo’li” ham qumli cho’llar, baland tog’lar, bepoyon dashtlar orqali o’tib, shaharlar va qishloqlarni birlashtirgan. Hozirgi serqatnov katta avtomobil yo’llarining ko’pchiligi “Ipak yo’li”ga to’g’ri keladi. 1998 yil sentyabr oyida Ozarbayjon poytaxti Boku shahrida Yevropa –Kavkaz-Osiyo transport yo’lagini (TRASEKA) rivojlantirish bo’yicha xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Una 32 davlatning rahbari, 10dan ortiq xalqaro tashkilot vakillari ishtirok etishdi. Respublikamizning birinch Prezidenti I.A.Karimov TRASEKA loyihasining ahamiyatini quyidagicha izohlagan edi:  TRASEKA loyihasining amalga oshirilishi bizni ham G’arb, ham Sharq dengiz yo’llariga chiqishimizga imkon yaratdi va eksport, import tovarlarimiz ancha arzonga tushadi. 10 https://fayllar.org/mavzu-buyuk-ipak-yoli-va-hozirgi-zamon-reja.html 14  Kavkazorti va Markaziy Osiyo bozorlariga Yevropa va Osiyo davlatlarining kirib kelishiga yo’l ochiladi.  TRASEKA loyihasining kuchga kirishiga shunga o’xshash boshqa loyihalarning amalga oshishiga imkoniyat beradi. Bu esa Yevropa bilan Osiyoning Tinch okean hududlaridagi davlatlar bilan savdo aloqalarini yanada kuchayishiga sharoit yaratadi. Loyhalar bo’yicha quriladigan yo’llar aksariyati “Buyuk ipak yo’li”ning tiklanishi deb atasak, xato qilmaymiz.  Yevropa-Kavkaz-Markaziy Osiyo yo’lagining ochilishi Markaziy Osiyo davlatlari va bir davlat ichidagi turli hududlar o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarini yaxshilaydi. Shuningdek, Islom Karimov Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo’lagi mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mazkur yo’nalishda joylashgan mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirish, qolaversa, millatlararo hamda davlatlararo muammolarni echishda katta samara beradiganini ta’kidlagan edi.O’zbekiston Respublikasi mustaqil hayot va taraqqiyot yo’lidek eng buyuk yo’lni tanlab, “Buyuk ipak yo’li”ni ham qayta tiklash g’oyasini birinchilar qatori ilgari surgan va ushbu g’oyani ro’yobga chiqarish uchun tinimsiz harakat qilayotgan davlatdir. Shuning uchun ham O’zbekiston qadimiy “Buyuk ipak yo’li”ning yuk ortilgan ot va tuyalardan iborat karvonlarga moslangan “Ipak yo’li”ning o’ta zamonaviy mazmun va darajalarda, eng yangi texnika va texnologiyalar bilan qurollangan ilg’or, murakkab transport va aloqa kommunikasiyalari sistemasi sifatida qayta tiklanish uchun ko’p tadbirlarni ko’rmoqda. Bu tadbirlarga ham mamlakatlarni iqtisodiy rivojlantirish, ham “Buyuk ipak yo’li”ni tiklash vositalari deb qaramoqda. “Buyuk ipak yo’li”ning yangi mazmunda va sifatlarda to’la-to’kis tiklanishi bilan Yevropa va Osiyo mamlakatlari xalqlari uchun butunlay yangi taraqqiyot manbalari, omillari va imkoniyatlari vujudga keladi. Ular yanada kengaya borib, ekologik muammolarning eng og’iri – Orol dengizi muammosini echishga ham yordam berishi mumkin. “Buyuk ipak yo’li” tiklanishining asosiy samaralari xususida quyidagilarni aytish mumkin. 15  “Buyuk Ipak yo’li”ning to’la tiklanishi bilan eng avvalo mamlakatlar o’rtasidagi savdo-sotiq munosabatlari kuchayadi, savdo hajmi oshadi va ular iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir etadi.  Yangi korxonalar, zamonaviy texnik stansiyalari va xizmat ko’rsatish shahobchalari vujudga kelib, mamlakatlarning ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanadi. Ilmiy-texnik aloqalar hamda yangi texnika va texnologiyalar keltirilishi natijasida fan-texnika taraqqiyoti tezlashadi, xo’jaliklar va tovarlarning raqobatqobilligi kuchayadi.  Ko’plab yangi ish joylari tashkil qilinadi va ular ko’payib boradi, ishsizlarning ko’pchiligi o’z ish joylariga ega bo’ladi.  Har bir mamlakat ichida va xalqaro ko’lamda mehnat taqsimoti chuqurlashadi va kengayadi, mehnatning yangi turlari va yangi kasblar vujudga keladi. Milliy va xalqaro munosabatlar yanada o’zgaradi va takomillashadi. Ekologik muhitni yaxshilash, tovarlar sifatini oshirish imkoniyatlari kengayadi.  Mahsulot ishlab chiqarish, sotish va xarid qilishning eksport va import ishlarining arzonlashuviga, iqtisodning o’sishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar, omillar yanada kengayadi. Bular natijasida kishilar moddiy hayoti yaxshilanadi, moddiy farovonligi oshadi.  Xalqlar o’rtasidagi madaniy, ma’naviy va ma’rifiy munosabatlar, aloqalar, shu jumladan, ma’rifiy turizm yanada rivojlanadi va takomillashadi. Barcha xalqlarning har tomonlama rivojlanishi kuchayadi.  Iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa munosabatlarning o’sishi, mamlakatlar va xalqlar o’rtasidagi siyosiy munosabatlarga, xalqaro vaziyatga ijobiy ta’sir etadi, xalqaro tinchlik va hamkorlik kuchayadi. II BOB O‘RTA OSIYODA ILK O‘RTA ASIR DAVLATLARIDA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTDA SAVDO VA TAVAR PUL MUNOSABABTLARI Ilk o’rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o’zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik sug’orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o’zlashtirish ishlari 16 kengayib bordi. Yangi yerlarnio’zlashtirish ishlariga urug’ boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois ular o’zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sugo’rish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O’sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo’rg’onlari bo’lib, xizmatkor-cho’rilarga, qo’riqlovchi choparlarga ega bo’lgan. V asrlarda obikor yerlarning asosiy qismi hali qishloq jamoalarining qaramog’ida edi 11 . Qishloq jamoalarida yashab, yer va suvdan iborat umumiy mulkda o’ziga tegishli yerlari bo’lgan erkin ziroatchilar kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o’ziga tegishli yerlaridan mahrum bo’lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Kadivarlar dehqonlar yerini ijaraga olib ishlashga majbur bo’ladi va dehqonlarga qaram tabaqaga aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo’linadi. Eftaliylar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo’lgan.Ularning ijtimoiy iqtisodiy hayoti esa bir-biridan tubdan farq qilgan. Eftaliylar kelib chiqishiga ko’ra ko’chmanchi qabilalargamansubligi tufayli chorvachilik bilan shug’ullanib, yaylovlarda kigiz o’tovlarda yashaganlar. Ular zabt etgan yerlarida obod dehqonchilik vohalariga hamda savdosi rivojlangan shaharlarga ega bo’ldilar. Yillar o’tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar. Tohariston va So’g’d rivojlangan dehqonchilik va bog’dorchilik markazi hisoblanardi. Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida g’alladan tashqari sholi ham yetishtirilar edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo yerlarida paxta ekilar edi. 12 Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin mato to’qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo’lgan. Chunki o’sha davrlarda Xitoyda halipaxta ekilmas edi. Aholining dashtlarda yashovchi yarim ko’chmanchiqismi esa chorvachilik, hususan mayda va yirik shohli hayvonlar boqish, tuyachilik, tog’li va tog’ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan shug’ullanganlar. Farg’ona vodiysi hamon o’zining zotdor arg’umoqlari bilan mashhur bo’lganlar.Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali ham qishloq 11 O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: Eftaliylar davlati va Turk xoqonligi. Toshkent-2011 21-bet 12 https://muhaz.org/mundarija-kirish-4-ibob-ilk-orta-asrlarda-vatanimizning-ijtimo.html?page=4 17 jamoalari tasarrufida bo’lsa-da, ammo mamlakatdagi yer maydonlarining ma’lum bir qismi dehqonlar qo’lida to’plana borgan. Buning natijasida qishloq jamoasining kashovarz (erkin qo’shchi)lari ma’lum darajada dehqonlar asoratiga tushib ularga qaram kadivarlarga aylana borgan. Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi pirovardida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo’lidagi xalq harakatlari, g’alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. VI asr birinchi choragida Eronda boshlanib, O’rta Osiyo hududida ham keng tarqalgan Mazdak qo’zg’oloni buning yaqqol namunasidir. Mazdakchilar “Z” harfi bilan boshlanadigan 4 narsaning aholi o’rtasida teng baham ko’rilishini yoqlab chiqqandilar. Zamin (yer), Zar (oltin), Zo’rlik (kuch, hokimiyat) va Zan (xotin). Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g’oyalardan shuni anglash mumkinki, ular ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o’ringa qo’yib,bunda yer-mulk, boyliklarni aholi o’rtasida barobar taqsimlashni talab qilganlar. Ular davlat hokimiyati tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy huquqlarini himoya qilinishini, ayollar tengligini yoqlaganlar. Biroq o’sha davrda, sinfiy tabaqalanish tobora kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g’oyalarining tantana qilishi yohud hayotga tadbiq qilinishi mumkin emas edi. Shu bois ham, Mazdak qo’zg’oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi. Mazdak va uning ko’plab tarafdorlari qo’lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida Mazdak g’oyalari saqlanib, ularning haq, adolat yo’lidagi kurashlariga xizmat qildi. Eftaliylar davriga kelib Buyuk ipak yo’li ustidan ularning nazorati o’rnatilgach, xalqaro savdoda faol ishtirok eta boshlaydilar. Ayniqsa ularga tobe bo’lgan so’g’d savdogarlari Xitoy va Vizantiya o’rtasidagi savdoda vositachilik qilganlar. Qadimda Xitoy, Hindiston va Baqtriya bilan So’g’d orasida tog’lar orqali so’qmoqlar o’tkazilib, daralar ustidan yengil osma ko’priklar tashlangan. Shunday so’qmoqlar o’tgan Qorququmda bir necha o’n ming tog’ tasvirlari va 17 tilda 1,5 mingdan ortiq yozuvlar topilib, ularning salmoqli qismini so’g’d yozuvlari va tasvirlari tashkil etadi. So’g’dliklarning ismlari orasida “Anaxit izdoshi”, “Oy ilohasi xodimi” 18 yozuvlari uchrab, yonida Samarqand tangalaridagi ramzlarni takrorlovchi ramz va tamg’alarchizilgan. Shunga ko’ra olimlar quyidagicha xulosa qiladilar: eramizning boshidanoq so’g’dliklar bu yerda savdo rabotlarini barpo etganlar. Shu bilan birga so’g’dliklar bu so’qmoqlar orqali nafaqat mahsulotlar, balki madaniy va diniy dunyoqarashlarini ham tarqatganlar. Chilas ko’prigi yonidagi tog’dagi rasmlardan birida bayramona kiyingan so’g’dlikningtasviri Afrosiyob va Panjikent devor tasvirlariga o’xshab, qo’lida ushlabturgan isiriqdon ustida afsonaviy qanotli mavjudot parvoz etmoqda, yonida esa buddaviylik stupasi turibdi. Shuningdek, rasmlarda V-VIasrlarga mansub So’g’d matolari, muhrlari va tangalaridan yaxshi ma’lum bo’lgan ot, tasmalar bilan o’ralgan qanotli echkilar, hamla qilayotgan sherlar ifodalangan. So’g’dlar eftalitlar imperiyasiga kumush kirimining ko’payishidan foydalanib, Choch va Semirechyegasavdogarlar yuboradilar va yangi koloniyalar tashkil etadilar. So’g’dning Semirechye va Sintszyan sari yo’naltirilgan kolonizatsiyasi III asrda boshlanib, mazkur harakat VI-VIII asrlarda avjiga chiqadi. Natijada, Buyuk ipak yo’li rivojlanib, so’g’dliklar Xitoyga kiribkeladilar. Ular ipak yo lining ham janubiy, ham shimoliy tarmoqlaridan‟ foydalanib u yerlarda deyarli hamma katta vohalarni egallab yuqori darajada rivojlangan tizimli jamoa barpo etishadi.Uning tarkibiga o’sha paytda mavjud bo’lgan barcha hunar egalari, kohinlar, rohiblar, askarlar va boshqalar kirgan. Natijada, so’g’dliklar o’z yurtlaridan 1500 km uzoqlikda bo’lgan Shimoliy Xitoyda ham savdo sohasida yakka hukmronga aylanadilar va o’z ta’sirlarini hatto Tibetga ham tarqatadilar.Albatta, bunday keng qamrovli kolonizatsiya o’lkamiz madaniyati va diniy e’tiqodlarini ham o’zga xalqlarga singdirmasdan iloji yo’q edi. Fransuz olimlarining fikricha, bunday muvaffaqiyatga turkiy so’g’diy muhit asos yaratadi. Yozma manbalar asosida Buyuk ipak yo’li rivojining cho’qqisiga turkiy-so’g’diy madaniyat namoyondalari vositasida erishiladi. Qurama oilalar ilk So’g’d koloniyalari Semirechyega chiqishi va turkiy xoqonlik o’rnatilishidan oldinroq vujudga keladi va Ipak yo’lining avji turkiy va o’zga qabilalar quramasi rivojining mahsuli sifatida yuzaga keladi. 19 2.1. Savdo yo’llarining eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayotga va pul muomilasiga ta’siri Eftaliylar davlatining Xitoyning Vey imperiyasi bilan elchilik aloqalari o’rnatilgani manbalardan ma’lum. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar hamrohligida Ida (eftaliylar) davlatining xoni qabulida bo’lib, unga o’zlari bilan olib kelgan yorliqni topshirganlar. Shundan so’ng Ida davlati bilan Vey davlati o’rtasida rasmiy aloqalar o’rnatilgan. Umuman olganda so’g’d tili o’sha paytdagi savdo yo’llarida xalaqaro muomala tili bo’lgan. Vizantiya, Suriya va Xitoy manbalarida savdodagi muhim ashyo bu – ipak, shisha, shirinliklar, qimmatbaho toshlar hamda bo’yoqlar bo’lgan. Yaylovlarning asosiy qismi esa qabila va urug’ jamoalari hamda ularning oqsoqollari – xvabulari tasarrufida edi. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog’iston yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan Zog’ariq va Bo’zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbai Darg’om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug’orish tarmoqlaridan hisoblanadi 13 . Bu davrda tog’ oldi mintaqalarida joylashgan adir yerlarga suv chiqarib obod etishda o’q va o’z davri uchun ancha-muncha murakkab bo’lgan suv inshootlari charxpalak, chig’ir va boshqalardan foydalaniladi.Yangitdan o’zlashtirilgan yerlarda mulkdor dehqonlarning yirik qo’rg’onlari hashamatli qasrlari, mehnatkash qo’shchilarning ko’plab qishloqlari mayda turar joylari qad ko’taradi. Huddi shu davrda Chag’oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shaxrisabz),Naxshab(Qarshi) va Toshkent atroflari to la o zlashtirilib, alohidaalohida dehqonchilik vohalari shakllanadi. Bu davrda‟ ‟ yangi tipdagi ko’rkam va gavjum shahar – qal’a ko’rinishidagi aholi manzilgohlari vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Toshkentdagi oqtepa mavzelari shular jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar qo’rg’onlar, qalin paxsa devorlar bilan o’ralgan. Ularda hukmron tabaqa kishilariga xoshashamatli, bezak ark-qasrlar, ko’p xonali binolar bilan birga oddiy fuqarolarga mos qilib qurilgan sodda ko’rinishdagi turar joylar ham o’rinolgan. 13 Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalar aro muloqot yo’li. Toshkent -2010 24-bet 20 Eftaliylar poytaxti Poykand o’z davrining eng ko’rkam, obod shaharlaridan sanalgan. Bu yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilishishlari ancha rivojlangan. Shahar Buyuk Ipak yo’lida joylashganligidan, unda turli mamlakatlarning savdo karvonlarni xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar. Buning uchun shaharda ko’plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo’lgan. Eftaliylar davlati iqtisodiy hayotida pul muomalasi alohida o’rin tutadi. Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda buxorxudotlar tangasi, So’g’diy va Xorazm tangalari keng muomalada yurgan. Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan har bir hudud o’z tangalarini zarb etgan. Bu holat esa eftaliylar davlatining siyosiy jihatdan tarqoqligini ko’rsatadi. Mutaxassislar tomonidan eftaliylar davriga oid tangalarning tadqiq etilishi shuni ko’rsatadiki, tangalar asosan Eronda eftaliylarga o’lpon to’lash maqsadida zarb etilgan va ularga eftaliycha yozuvlar bosilgan. O’rta Osiyo ikki daryo oralig’idagi yodgorliklardan topilgan qimmati past bo’lgan bu tangalar eftaliylar davrida keng muomalada bo’lganligini ko’rsatadi. Bu tangalarning aversida (old tomoni), toj kiygan shohning boshi, reversida (orqa tomoni) esa otashdon hamda uning ikki tomonida esa uni qo’riqlovchi kohinlar tasvirlangan.Tanganing diametri – 30 mm, og irligi esa 2,81 g.Eftaliylar davriga oid bo’lgan Xorazmning Qora tepa‟ yodgorligidan topilgan tangadagi tasvir mutaxassislarda juda katta qiziqish uyg’otgan. Tanganing old qismidagi uch to’pbargning yurakcha tasviriichida joylashtirib tasvirlanishi, hamda shoh tasviridagi ba’zi bir elementlar, ya’ni boshining shaklan buzilgan holda tasvirlanishi eftaliylarning kelib chiqishi mahalliy aholiga tegishli ekanligi yoki, ularning Xorazm bilan aloqasi bo’lganligini ko’rsatadi.Eftaliylarning Chog’aniyonda zarb etilgan tangalaridagi baqtriycha yozuv “xono”, “xiono”, va “alxon” E.V. Rtveladzening fikricha eftaliylarning o’zlarining nomidir. Eftaliylar qo’l ostidagi hududlar uchun yagona pul namunasi bo’lmaganligi sababli ular turlicha zarb etilgan. Jumladan, bu davrda So’g’dda tangalar xitoycha usulda – yumaloq o’rtasida esa kvadrat shaklida teshik bilan zarb etilgan. Buxoroda esa sosoniy podsho Varaxran V tangalariga taqlidan, Chog’aniyonda esa Pero’z tangalari kabi, ba’zida Vizantiya tangalari kabi shoh va 21 malikaning bosh qismi tasvirlangan. Buxoroda yana mistangalar ham uchrab uning bir tomonida zardushtiylikdagi urush xudosiVeretragnaning zoomorfik tasviri bo’lgan ikki o’rkachli tuya tasvirimavjud. Shu bilan birga Buxoro vohasida bu davrda muomalada yurgan va “Turon” seriyasi nomi bilan tanilgantangalarda otashgoh tasviri yonida “kavi” so zi yozilgan. Bu davrga mansub‟ Buxorxudotlarning tangalatida mavjud “pwe r xwb k w” yozuvini, odatda olimlar ‟ ‟ “Buxoro hukmroni-shoh”, deb tarjima qiladilar. Bu yozuvda “k w” – shoh, ‟ degani. E.V. Rtveladze xulosasiga binoan, “kavi” unvoni – mahalliy, O’rta Osiyo zaminida vujudga kelib, ayrim mintaqalarda salkam bir yarim ming yil davomida xalq orasida muomalada bo’lgan. O’lkamiz afsonalarida qahramonlik ko’rsatgan ajdodlarimiz shoh deb nomlanib, Shahristoniy ma’lumotlariga binoan Samarqand qurilishini Kovus o’g’li Siyovush nihoyasioga yetkazgan. Uning o’g’li Kayxusrav samarqandda tug’ilib, o’sha yerda Varaxran sha’niga atab Olov uyi bunyod etgan. Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sopol haykalchalari va buyumlarida ilohlardan keyin tojdor shohlarning tasviri ikkinchi o’rinda turadi. Tojida qush qanotlari va boshi tepasida sayyora ramzi ifodalangan. Shu davrga oid eftaliy-turk hukmdorlaridan Badgis Nizak Tarxonning tangalari ham ma’lum. Eftaliy hukmdorlar Toraman va Mihirakullar esa asosan kumush va mis tangalar zarb etganlar. Toramanning kumush tangalari uch variantda zarb etilgan. Ularning birida brahmi tilida “Shri Toraman Deva – yengilmas fotih” degan yozuv bitilgan. Mis tangalari esa ikki variantda bo’lib ular kushon va sosoniy tangalari kabi bo’lgan. Mixirakul tangalaridagi yozuvlarda esa “Shahi Mihirakul” yoki “Jaytu Mihirakul” bitiklarini uchratish mumkin. Mihirakuldan so’ng tahtga Pravarasen II o’tirgach uning tangalariga brahmi tilida aversda “Shri Pravarasen”, reversda “Kidar” yozuvi uchraydi. 22 2.2. Turk xoqonligi va mahaliy hokimlarda iqtisodiy jarayonlar va ijtimoiy hayot O’zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o’rin egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg’u, O’g’i’z, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Qarluq, Qiton, Tolis, Turk, Uyg’ur, Quruqan, Duba va boshqalaryashardilar. VI asr boshlarida Oltoy o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi Mo’g’uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqei ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoydagi turkiyqabilalar ittifoqiga asos soldilar. Tuuning o’g’li Bumin Tele qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xonining qo’shinlarini yengib, ularni o’zlariga bo’ysundiradi. Bumin 552-yilda Xoqon deb e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi. 14 Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shaxri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug ’i ortib‟ borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib , uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo’lgan.Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo’lsada, lekin ularning ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Bular qatorida Xitoy manbalari, mashhur “O’g’iznoma”, O’rxunEnasoy yozuvlari, Qultegin bitiklari, VI asr oxirida yashagan vizantiyaliktarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari qimmatli manbalar hisoblanadi. 15 Shuningdek bu to’g’ridagi ma’lumotlar arab tarixchilari at-Tabariy, Denovariy (IX-X asr), Abu Rayxon Beruniy, Narshaxiy va boshqalarasarlarida uchraydi. “Alpomish”, “Go’ro’g’li”, “Manas” kabi umumturkiy xalq dostonlari, o’rta asrlardagi Mahmud 14 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bumin 15 Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent -2010 34-bet 23 Qoshg’ariy, AhmadYugnakiy, Yusuf Xos Xojib kabi turkiy mualliflar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi.Yusuf Xos Hojib o’zining “Qutadg’u bilig” (Saodatga yo’llovchi bilim) asarida afsonaviy turk sarkardasi Alp Er Tunga to’g’risida shunday deb yozadi: “u bilimdon, zakovatli katta hunar egasi edi, bu fazilatlari uninig shon-shuhratini dunyoga taratgan. U turk beklarining sarasi, ovozasi olamni tutgan, hunari talay edi”. Tarixda turklarning kelib chiqishi haqida ko’plab afsona va rivoyatlar mavjud. Bir afsonada ko’rsatilishicha, g’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota- bobolari qo’shni qabilalar tomonidan qirib tashlanadi. Shunda 10 yoshli bola yashirinib tirik qoladi. O’sha yerdagi urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ladi. Bolani bo’ri Turfon tog’lariga olib chiqib ketadi. O’sha yerda bo’ri 10 ta bola tug’adi. O’g’illardan birining nomi Ashin bo’lib, u keyinchalik yangi qabilaning rahbari bo’ladi. Afsonaga ko’ra “Turk” so zi Oltoy tog’larining eng qadimgi nomidan‟ kelib chiqqan. Xitoy yozma manbalarida Turklar “xun” nomi ostida eramizning 92 yilida Oltoyning etaklariga kelib o’rnashgan. Bu urug’ Ashin urug’i nomi bilan atalgan. Xitoylar Ashin qabilasini “Tuk-yu” deb ham ataganlar. P. Pelyu bu so’zni “Turk-yut” (ya’ni turkiylar) deb izohlaydi. “Turk” atamasi kuchli, baquvvat degan ma’noni anglatadi. Avval bu urug’ga berilgan turk atamasi keyinchalik ularga yaqin turgan barcha qabila urug’larga ham umumiy nom sifatida yuritiladi.Bumin yangi davlat- Turk xoqonligiga (551-744) asos soladi va Ili daryosi bo’yida hukmdor deb e’lon qilingach, “Ilixon” degan unvonni oladi. Turklar hukmdori o’zini hoqon (turkcha qag’an) yurita boshlaydi. Bumin o’z ukasi Istamiga (Istemi- turkcha, Sedimi-xitoycha, Sinjibuarabcha, Stembi-xagan yunoncha), birinchi sarkarda, davlatning birinchi amaldori darajasiga to’g’ri keluvchi “Yabg’u” unvonini berib u bilan birgalikda o’z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami ko’proq g’arbiy yo’nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, uzli qabilalarini o’ziga bo’ysundiradi. 553-yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o’g’li Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Muganxon 558-yilda jujanlarga so’nggi bor qaqshatgich zarba berib, o’z davlati hukmronligini Tinch okeanigacha bo’lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi 24 Istamixoqonlik hududini g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar vaboshqa hududlarni egallaydi. 563-567-yillar davomida Istami qo’shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib , O’rta Osiy va Kaspiy dengizigacha bo’lgan yerlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida eftaliylar davlati qulaydi Muqanxon hukmdorligi davrida turk xoqonligi yuksak cho’qqiga ko’tariladi. 554- yil Muqan xoqon Sharqqa yurish qilib Uzoq Sharq o’lkalarini o’ziga bo’ysundiradi va Tinch okeani qirg’oqlariga chiqadi. 16 U O’rxun, Tug’la Selenga daryolari bo’ylaridagi qirg’izlarni, Baykal atroflaridagi uyg’urlarni o’ziga bo’ysundiradi. 558-yili turklar Ural va Volga bo’ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi ko’chmanchi ovarlar bilan to’qnashadi. Xoqonlikning bevosita g’arbiy qismini boshqarib turgan Istami va bosh xoqon Muqanxon ham savdo yo’li va uning ahamiyatini tushunib bu masalani tinchlik bilan hal qilishga harakat qila boshlaydilar. Istami Yabg’u So’g’d ixshidiga bu masalani hal etish vazifasini topshiradi. Eronga mashhur so’g’d savdogari va diplomati Moniax boshchiligida elchilar guruhi jo’natiladi. Xusravshoh o’z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, so’g’diylar olib kelgan ipakliklarni sotib olib, so’ng uni elchilar ko’z o’ngida yig’ib yoqib tashlaydi. Istami bu voqeadan qattiq ranjisada Xusravshoh huzuriga ikkinchi marotaba o’z elchilarini yuboradi. Bu elchilar guruhi endilikda faqat turklardan iborat bo’lib, uning natijasidan yaqin oradagi siyosat namoyon bo’lishi kerak edi. Bu safar turk elchlari zaharlab o’ldiriladi.Ularning faqatgina bir nechasigina xoqon huzuriga yetib keladi. O’z ishlarini sosoniylar “Turklar issiq ob-havoni ko’tarisha olmadilar” deb berkitishadi. Istami Xusrav I Anushirvon qo’shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Eftaliylar o’z yerlarining Eronga tushib qolgan qismini yana o’z qo’llariga qaytarib oladilar. Eron tinchlik sulhiga kelishib 40 ming vizantiya tillasi to’lash majburuiyatini oladi. Undan so’ng Eron bilan Vizantiya o’rtasida urush boshlanib ketib,sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576-yili Muqanxon va Istami yabg’ularning vafotidan so’ng Turk xoqonligining ta’siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin Chur Bag’a xoqon qo’mondonligidagi 16 O’zbekiston hududidagi ilk o’rtaasrdavlatlari: Eftaliylardavlativa Turk xoqonligi. Toshkent-2011 36-bet 25 300000 kishilik turk qo’shinini tor-mor qiladi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykend shahriga bostirib kirib xoqonning o’g’li Barmuda Teginni asirga oladi. Xoqon xazinasini esa Eron shohi Xormuzdga yuboradi.Turk xoqonligi 568-569- yillarda o’sha davrning qudratli davlatiVizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o’rnatishga intilib,So’g’d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian qabulida bo’ladi. 17 Shundan so’ng Zemarx boshliq elchilari xoqonlikka keladi. Turk xoqonlari O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan bo’lsalarda biroq o’zlari bu hududga ko’chib kelmaganlar.Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib bo’ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib ulardan olinadigan soliq-o’lponlar va to’lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko’rinadiki Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari , ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyati davom etgan Xoqonlik istisno hollardagina o’lkaning ijtimoi-siyosiy hayotiga aralashgan Bu narsa ko’proq tashqi siyosat , xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon,Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida 9 ta mustaqil hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh, Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Samarqand, Buxoro, Xorazm, Choch, hokimliklari o’zlariga ancha mustaqil bo’lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo’lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan mustaqil hokimliklar o’rtasida o’zaro kurash va ichki ziddiyatlar bo’lib turgan. Bu esa mahalliy aholi turmushini nochor axvolga olib kelgan. 585-586-yillardagi Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi Abro’y boshchiligidagi qo’zg’olonga sabab bo’ladi. Xoqon Qoracho’rin qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib, qoz’g’olonchilarni qattiq jazolaydi. Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Muqon xoqon vafotidan so’ng taxtga uning ukasi Arslon To’ba o’tirdi. Arslon to’ba buddiylikka berilgan bo’lsada, mamlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma tuzadi. Bundan tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini 17 O’zbekiston hududidagi ilk o’rtaasrdavlatlari: Eftaliylardavlativa Turk xoqonligi. Toshkent-2011 37-bet 26 ham ko’rdi. Ammo 581-yilda Arslon To’ba vafot etgach Turk xoqonlari o’rtasida o’zaro kurashlar avj olib ketadi. Natijada xoqonlik ikki qismga bo’linib ketdi. Ular G’arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O’rta Osiyo, Sharqiy Turkiston hudulari kirgan) hamda Sharqiy turk xoqonligi (uning tarkibiga Mo’g’uliston hududlari kirgan). Sharqiy xoqonlikni Arslon To’baning kichik o’g’li Ishbara boshqara boshlaydi.G’arbiy xoqonlikka Istami yabg’uning o’g’li Qora Churin boshchilik qilgan. Qora churin Istamining vafotidan so’ng bu taxtga o’tirgan bo’lib, boshqa xoqon vaxonlar ichida eng qobiliyatlisi va tadbirkori edi. Qora Churin qaribqolgan vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o’zini xoqon deb e’lon qiladi. U Bu’gu xoqon (qaxramon xoqon) degan nomni oldi. G’arbiy turk xoqonligida shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg’in savdo-sotiq va diplomatik aloqalar kuzatilgan. Xitoyda Tan sulolasi davrida (618-907-yil) G’arbiy turk xoqonligi bilan Xitoy o’rtasida aloqalar keng yo’lga qo’yiladi. Masalan 627-644-yillarda O’rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan.VII asrning 30- yillarida xoqonlik hududlarini kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqko’l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha gavjum va obod bo’lganligini qayd etadi.Yarim asrlik hukmronlik jarayonida turklarning bir qismi o'troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O’troq hayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshqaruv tarkiblari asta-sekin o’zgarib, turklarning ijtimoiy va siyosiy mustahkamlanib boradi. Turklar siyosiy hayotda faol qatnashib, O’rta Osiyo siyosatining barcha jabhalarida teng qatnasha boshladilar. Xoqon Shego’y vafotidan so’ng hokimiyatga kelgan To’n yabg’u davrida xoqonlar yanada kuchayadi.Uning davrida boshqaruv tartiblari isloh etildi. Turk xoqonligida butun saltanat ustidan oily hukmronlikni Xoqon olib borgan. Bu lavozim merosiy bo’lgan Xitoy manbalariga ko’ra ota doimo o’z o’g’liga taxtni qoldiravermay, balki undan kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi lozim bo’lgan. Bundan tashqari shunday hollar ham bo’lganki, taxt sohibini “ulus oqsoqollari” tayinlagan. Xitoy manbalariga ko’ra, turkiylar xonni taxtga o’tqazishda maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tkizib, quyosh yurishi bilan9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar uni qutlab 27 turganlar. Keyin xonni otga o’tqazib, bo’yniga ipak mato bo’g’laganlar. Keyin undan so’raganlar: “Siz necha yil xon bo’lmoqchisiz?”. U necha yil xon bo’lishini aytgan va shu muddat tugaganidan keyin taxtdan ketgan. Xoqondan keyinga shaxs “yabg u” davlatdagi birinchi amaldor vazifasida bo’lgan. Ammo yabg’u taxtga‟ merosxo’rlik qila olmas edi. Taxt merosxo’ri “tegin” (shaxzoda) deb yuritilgan. “Tudun” unvoni hukmdorning joylardagi noibiga berilgan. Ular mahalliy hokimlarsiyosatini, boj soliq ishlarini nazorat qilganlar. Ko’chmanchilarning asosiy qismi chorvadorlardan iborat edi. Bunday xalq ommasini turklar“budun” yoki “qora budun” deb atashgan.Tan sulolasi 659-yilda Sharqiy Turk xoqonligini o’ziga bo’ysundiradi. VII asr ikkinchi yarmida anca kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670-yilda tibetliklar bosh ko’tarib, shjarqiy turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng, bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, Xitoy O’rta Osiyoga bo’lgan o’z davosidan voz kechadi. Xitoyning e’tibori endi Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida G’arbiy turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer –mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o’laroq g’arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi elatlarda urug’-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor vakillari “bek”lar deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi – “Qurultoy” boshqargan. O’rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. So’g’diylar dehqonchilik va bog’dorchilik, ayniqsa uzumchilikda nihoyatda omilkor edi.Chorvachilikda mayda va yirik shohli hayvonlar bilan bir qatorda ot, hachir eshak va tuyalar boqilardi. Ayniqsa So’g’dning hisori qo’ylari va tulporlari juda mashhur edi. So’g’d shaharlari bu davrda hunarmandchilikning markaziga aylanadi. Ularda to’qimachilik, 28 kulolchilik, ko’nchilik, chilangarlik, taqachilik, najjorlik, qurolsozlik va zargarlik yuqori darajada rivojlangan edi. So’g’d tog’laridan oltin, jez, novshadil va yalama tuzlar kavlab olinardi. Shaharlarda hunarmandchilikning yuksalishi o’z navbatida ichki va tashqi savdo aloqalarining kengayishiga imkon beradi. So’gddan Sharqiy Osiyo va Xitoyga qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan zeb-ziynatlardan tortib, turli-tuman matolar va dorivorlargacha olib chiqilardi. Tohariston nisbatan mustaqil hokimliklarning bir nechtasi Toharistonda joylashgan edi. Balx shahri Toxariston poytaxti bo’lgan. Tohariston avval eftaliylar, so’ngra Turk xoqonligi tomonidan bo’ysundiriladi. Manbalarda ta’rif etilishicha, Tohariston aholisi budda diniga e’tiqod qilgan. Tohariston 25 xarfdan iborat yozuvga ega bo’lgan.Aholisi ip va ipak matolardan kiyingan. Tog’liklari po’stin va jun chakmon kiyishgan. Tohariston aholisining asosiy qismi o’troq dehqonchilik bilan shug ullangan. U‟ yerda ayniqsa qurolsozlik yuksalgan. Chokarlari kamon, gurzi, cho’qmor, xanjar, shamshir va sovutlar bilan qurollanardi. Toharistonda shishasozlik va to’qimachilik ham ancha rivoj topgan edi. Tohariston ko’p mamlakatlar bilan savdo aloqalari olib borgan, o’z chaqa tangalari ichki savdo muomalasida yurgan.Farg’ona hukmdorlari “ixshid” deb atalgan. Farg’ona yerlari juda hosildor, aholisi dehqonchilik bilan kun kechirgan, paxta va sholi ekkan. Koson, Axsikat va Quva kabi yirik markaziy shaharlarida hunarmandchilikning turli sohalari rivoj topib, uning mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda juda xaridorgir bo’lgan. Qo’shni mamlakatlarga bo’yoq, rangli shisha buyumlar va dori darmonlar chiqarilgan. Farg’ona vodiysida o’troq aholi bilan bir qatorda chorvadorlar ham yashagan. Qurama va Qoramozor tog’lari yonbag’rida qadimdan yilqichilik bilan shug’ullangan. Bu yerda ko’paytirilgan tulpor otlarning dong i jahonga taralgan. ‟ Choch va Iloq. Chirchiq va Ohangaron vodiylarida ikkita hokimlik mavjud bo’lgan. Manbalarda ulardan Choch, ikkinchisi Iloq mulki nomlari ostida tilga olinadi. Chochning markazi Choch shahri bo’lib, hukmdori “tudun” deb yuritilardi. Iloqning markazi Tunkat, hokimlari “dehqon” deb atalardi. V asrda ular Eftaliylar davlatiga, VI asrda esa G’arbiy turk xoqonligiga bo’ysundiriladi. Choch va Iloq sertarmoq xo’jalikka ega bo’lib, sug’orma dehqonchilik, chorvachilik, 29 hunarmandchilik, konchilik, ichki va tashqi savdo yuksak darajada edi. Choch va Iloq tog’lari oltin, kumush, rangli ma’danlar, temir va jilvadorchaqmoq toshlarga boy edi. Karvon yo’lining o’lka orqali o’tishi Choch va Iloqqa ichki va tashqi savdo-sotiqning kengayib, shaharlarining gavjumlashuviga imkon beradi. Choch tudunlari old tomoniga mulkdorning surati, orqasiga gajak dumli bars yoki qoplon tasviri, ba’zan sulolaviy ayri tamg’a tushirilgan chaqa tangalar zarb etganlar. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hokimliklarida ma’lum tartibdagi boshqaruv ma’muriyati tashkil topgan edi. Boshqaruv ma’muriyatining asosiy vazifasi fuqarolardan boj, soliq va yasoqlarni o’z vaqtida yig’ib olish, jamoat ishlariga ularni safarbar etishdan iborat bo lgan. Kirimchiqimlar aniq va ravshan qayd etilib,‟ hujjatlashtirilgan. Ularga barmoq bosilib, hatto muhr bilan tasdiqlab qo yilgan. V- ‟ VII asrlarda O rtaOsiyoda, bir tomondan, yerga egalik qilish munosabatlarining ‟ o’rrnatilishi va mustahkamlanib borishi, ikkinchi tomondan ko’chmanchi chorvadorlarning beto’xtov shiddat bilan kirib kelishi va o’troqlashuvi shahar va qishloqlarning qiyofasi va aholisining turmush tarz-yu ahvoliga jiddiy tas’ir ko’rsatadi. Ziroatkor yerlar kengayib, dehqonchilik vohalarining suv ta’minoti tubdan yaxshilanadi. Tog’oldi maydonlariga suv chiqarib, yangi yerlar o’zlashtirildi. Shaharlar gavjumlashdi. Qishloqlarda “ko’shk”, “qasr”, “qo’rg’on” va “qo’rg’oncha”, nomlari bilan shuhrat topgan istehkomli turar joylar qad ko tardi. Ko’shk, qasr va qo’rg’onlar ko’proq yirik sug orish shoxobchalari ‟ ‟ boshida, markaziy shaharlarning tevarak-atrofida hamda dehqonchilik vohalari chegaralari bo’ylab joylashgan edi. Suv chiqarib obod etilgan vohalar bo’ylab kattakichik qal alar, mayda qorg onchalar quriladi. Ko’shk va qasrli qo’rg’onlarda ‟ ‟ mulkdor dehqonlar, qo’rg’onchalarda esa ziroatchi mehnatkash aholi yashar edi. Istehkomli qasr, qo’rg’on va ko’shklar asosan tashqi dushman xujumiga qarshi mudofaa inshooti, chokarlar to’planadigan joy, ma’muriy markaz hamda oziq – ovqat va qurol-yarog saqlanadigan ombor vazifasini o tagan. O’rta asrlarda ‟ ‟ shaharlar uch qismdan iborat bo’lgan. Ular “ark”, “shahriston”, “rabod” deb yuritilgan. Shaharlarning uchala qismi ham alohida-alohida devorlar bilan o rab ‟ 30 olingan. Ularning bir nechta darvozalari bo’lgan. Shahar devorlari bo’ylab oqib o’tgan anhor handaq vazifasini bajargan. 31 XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak har bir davrda savdo yo’llari, savdo-sotiq ishlari mamlakatning taraqqiy etishiga keng yo’l ochgan va o’zining ijobiy ta’sirini o’tkazgan. Mashhur “Buyuk Ipak yo‘li” karvon yo‘lini Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalarning ko‘p asrlik timsoli deb atash mumkin. Qit’alararo yo‘l 10 ming kilometrga cho‘zilgan va Sharq mamlakatlarini O‘rtayer dengizi bilan birlashtiruvchi bog‘inga aylangan. Shubhasiz, Ipak yo‘li orqali nafaqat nodir tovarlar olib o‘tilgan, balki bilim, madaniyat, texnologiya almashinuvi, diplomatik aloqalar ham amalga oshirilgan.“Buyuk ipak yo‘li” nomi o‘sha davrlarda G‘arb mamlakatlari uchun qimmatbaho bo‘lgan mahsulot – ipak bilan bog‘liq. Ipak qurti pillasidan ipak tayyorlash texnologiyasi taxminan besh ming yil oldin zamonaviy Xitoy hududida kashf etilgan deb hisoblanadi. Asta-sekin ipakchilik sirlari o‘zlashtirilib borildi va eramizning III asridayoq ko‘plab mamlakatlarda, jumladan, O‘zbekistonda ham Farg‘ona vodiysi hududida ipak ishlab chiqarila boshlandi. Shuningdek, jahonga mashhur sarkarda Chingizxon Buyuk Ipak yo‘li tarmoqlari bo‘ylab o‘tgan. Ko‘p yillar davom etgan mashaqqatli yo‘l mard sayohatchilar va savdogarlarni cho‘chitib yubormadi. Ularning yo‘lida jangari ko‘chmanchilar, suvsiz cho‘llar va iqlimi og‘ir tog‘lar uchrashishi mumkin edi. Ko‘pincha to‘g‘ri yo‘lning yo‘nalishini “odamlar va hayvonlarng suyaklari” orqali tanib olish mumkin edi. Ammo bu yo‘l tufayli dunyo biz hozir ko‘rib turganimizdek, zamonaviy tarzda o‘zgardi. Ulug‘vor yodgorlik shaharlari tarixiy va me’moriy binolari bilan o‘tmishdan bir xotira sifatida tirik afsonaga aylandi. 32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalararo muloqot yo’li. Toshkent -2010 34-bet  O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: Eftaliylar davlatida Turk xoqonligi. Toshkent-2011 21-bet  Хўжаев, А. (2007). Буюк Ипак йўли, Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”  Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent- 2010 88-bet  Буюк Ипак йўли дурдонаси – қадим Балх хазиналари - BBC , https :// www . bbc . com / uzbek / world /2013/10/131020_ cy _ balkh _ fooc  Н.Жўрабоев, Р.Умарова.“Буюк Ипак йўли” ТАЙИ, 2020 й., Амир Темур шоҳ кўчаси, 20. FOYDALANILGAN INTERNET-SAYTLARI  https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bumin  https://muhaz.org/mundarija-kirish-4-ibob-ilk-orta-asrlarda-vatanimizning- ijtimo.html?page=4  https://fayllar.org/mavzu-buyuk-ipak-yoli-va-hozirgi-zamon-reja.html  https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Chjan_Syan  https://uzbekistan.travel/uz/o/buyuk-ipak-yoli/  33

Ilk o’rta asrlarda savdo yo’llari va tashqi savdo sotiq tizimining rivojlanishi

Купить