Ilk Rim respublikasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________________________ UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
TARIX FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: ILK RIM RESPUBLIKASI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
1 MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………..               3
I   BOB.   ILK   RIM   RESPUBLIKASI   DAVRI   (MILODDAN   AVVALGI   VI
ASR OXIRI III ASR O RTALARI)………………………...................               5ʻ
1.1. Ilk Rim respublikasining tashkil topishi……………………………........          5
1.2.   Ilk   Rim   respublikasining   ijtimoiy   hayoti,   ichki   va   tashqi
siyosati……………………………………………………………….                     13
II   BOB.   RIM   RESPUBLIKASINING   IJTIMOIY   -   IQTISODIY   TUZUMI,
INQIROZI VA QULASHI  ………………………………………….                  24
2.1. Rim respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti …………………..                24
2.2. Rim respublikasining inqirozi va qulashi…………………………..                35
III.XULOSA……………………………………………………................           45
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………..............          47
V.ILOVA……………………………………………………….............               51
                                                
2                                               KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Tarix   bizga   qadim   o’tmishdan   shakillanib
kelayotgan   davlatchilik   asosi   va   bu   davlatlar   qilgan   xatolarni   qo’llamaslikni
o’rgatuvchi   fandir.   Ana   shunday   yirik   davlatchilik   asosi   bo’lgan   Ilk   respublika
davridagi   Rim   jamiyatini   o'rganish   Rim   sivilizatsiyasining   shakllanishi   va   uning
zamonaviy   dunyoga   ta'sirini   tushunish   uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Rim
tarixining bu davri nafaqat Rimda, balki boshqa mamlakatlarda ham siyosiy tizim,
huquq, madaniyat va dinning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi. Bundan tashqari,
ushbu   davrni   o'rganish   zamonaviy   jamiyat   oldida   turgan   ko'plab   zamonaviy
muammolar   va   muammolarning   kelib   chiqishini   yaxshiroq   tushunishga   yordam
beradi.   Ilk   respublika   davridagi   Rim   tarixi   huquq   va   umuman   davlat
rivojlanishining   eng   muhim   bosqichlaridan   biri   hisoblanadi.   Bu   davrda   hozirgi
zamon   huquqi   asos   qilib   olingan   Rim   xususiy   huquqi   vujudga   keldi.   Bu   esa
mavzuning ne chog’lik dolzarbligini ko’rsatadi.
Kurs   ishining   maqsadi:   Qadimgi   Rim   jamiyatining   dastlabki   respublika
davridagi o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash, bu davr huquq tizimi haqida batafsil
ma’lumot   beradigan   yodgorliklarni   o’rganish   mazkur   kurs   ishimizning   asosiy
maqsadi hisoblanadi. 
Kurs ishining vazifalari:
-   Bu   davrda   Rimda   sodir   bo lgan   ijtimoiy   o zgarishlar,   jumladan,   jamiyatʻ ʻ
tuzilishidagi   o zgarishlar,   patritsiylar   va   plebeylarning   roli,   quldorlikning	
ʻ
rivojlanishi va boshqalarni tahlil qilish.
-Patritsiylar   va   Plebeylar   o'rtasidagi   kurashni   ko'rib   chiqing,   qarama-
qarshilik sabablarini aniqlang.
-   Rimda   ilk   Respublika   davridagi   siyosiy   o‘zgarishlarni,   jumladan   Rim
huquqining shakllanishini o‘rganish.
Kurs ishining obyekti:   Qadimgi Rimning ilk respublika davridagi ijtimoiy
tuzilishi   va   huquq   normalarini   o’rganish   mavzumizning   asosiy   obyekti
hisoblanadi. 
3 Kurs ishining predmeti:   Rim Respublikasi ijtimoiy tizimining shakllanishi
davrida rivojlangan ijtimoiy munosabatlardir. 
Mavzuning  o‘rganilganlik darajasi.  Xorijiy  davlatlarning   mintaqashunos
va   tarixshunos   olimlari   M.   V.Belkin,   V.V.Kuchma,   P.P.Shkarenkov,   D.
A.Litvinov,   S.   L.Utchenko ,   Sh. Monteske,   E.Gibbon   va   boshqa     olimlarning
asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi.
Tadqiqotning   xronologik   doirasi   mil.avv.   VI   asr   oxiridan   milodiy   III   asr
o rtalarigacha bo lgan davrni qamrab oladi.ʻ ʻ
Shunday qilib, dastlabki respublika davrida Rimga oid ko'pgina manbalar va
tarix iy   tadqiqotlar   juda   xilma-xil   bo'lib,   ular   birgalikda   bu   davrning   to'liq
tasavvurini   beradi.   Ilk   jumhuriyat   davri   jamiyatining   alohida   tavsifini   topa
olmaymiz. Buni faqat Rim davlatining vujudga kelishi davridagi ijtimoiy, iqtisodiy
va   siyosiy   munosabatlar   rivojlanishining   yagona   jarayonining   bir   qismi   deb
hisoblash mumkin.
Ushbu   ishning   nazariy  ahamiyati   ilk  respublikadagi   Rim   jamiyati   va   uning
Rim   sivilizatsiyasining   shakllanishiga   ta'siri   haqidagi   bilimlarni   kengaytirishdan
iborat.   Bu   bizga   insoniyat   sivilizatsiyasining   rivojlanish   tarixini,   uning   madaniy,
ijtimoiy   va   siyosiy   xususiyatlarini   yaxshiroq   tushunish   imkonini   beradi.   Taqdim
etilgan   ishni   yozishda   foydalanilgan   materiallar   Qadimgi   Rim   tarixi   sohasidagi
taniqli mutaxassislarning ishlaridir.
Kurs   ishining   tuzilishi .   Kurs   ishi   kirish,   II   bob,   xulosa   va   foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat.
4 I BOB. ILK RIM RESPUBLIKASI DAVRI (MILODDAN AVVALGI VI
ASR OXIRI  III ASR O RTALARI)ʻ
I.I. Rim respublikasining tashkil topishi
Qadimgi Rim zamonaviy tarixshunoslikda miloddan avvalgi VIII asrda Rim
shahrining   tashkil   topishidan   to   milodiy   V   asrda   G arbiy   Rim   imperiyasining	
ʻ
qulashigacha   bo lgan   Rim   sivilizatsiyasini   nazarda   tutadi.   U   Rim   qirolligi	
ʻ
(miloddan avvalgi 753–509), Rim respublikasi (miloddan avvalgi 509–27) va  Rim
imperiyasini   (miloddan   avvalgi   27–476)   g arbiy   imperiya   qulagunga   qadar   o z	
ʻ ʻ
ichiga oladi. 
Qadimgi   Rim   Italiya   yarim   orolidagi   Tiber   daryosi   bo'yida,   an'anaviy
ravishda   miloddan   avvalgi   753-yilga   to'g'ri   keladigan   manzilgoh   sifatida
boshlangan. Aholi punkti Rim shahri va hokimiyatiga aylandi va shartnomalar va
harbiy kuchlar kombinatsiyasi orqali qo'shnilarini nazorat qilish uchun keldi. Oxir-
oqibat   u   Italiya   yarim   orolida   hukmronlik   qildi,   janubiy   Italiyaning   yunon
madaniyatini   (Magna   Grecia)   va   etrusk   madaniyatini   o'zlashtirdi   va   Yevropaning
ko'p   qismini,   O'rtayer   dengizi   atrofidagi   yerlar   va   xalqlarni   o'z   ichiga   olgan
imperiyaga  ega  bo'ldi.  U qadimgi   dunyodagi  eng  yirik  imperiyalardan  biri   bo'lib,
taxminan   50   dan   90   milliongacha   aholiga   ega   bo'lib,   o'sha   paytdagi   dunyo
aholisining   taxminan   20   foizini   tashkil   qilgan.   U   eramizning   117-yilidagi
balandligida 5 million kvadrat kilometrni (1,9 million kvadrat milya) egallagan 1
.
Rim davlati saylangan monarxiyadan demokratik klassik respublikaga, keyin
esa   imperiya   davrida   tobora   kuchayib   borayotgan   avtokratik   yarim   saylanadigan
harbiy   diktaturaga   aylandi.   Bosqinchilik,   madaniy   va   lingvistik   assimilyatsiya
orqali   u   eng   yuqori   cho'qqisida   Shimoliy   Afrika   qirg'oqlarini,   Misrni,   Janubiy
Yevropani va G'arbiy Yevropaning ko'p qismini, Bolqon yarimorolini, Qrimni va
Yaqin   Sharqning   ko'p   qismini,   shu   jumladan   Anadolu,   Levant   va
Mesopotamiyaning   bir   qismini   nazorat   qildi.   Arabiston.   U   ko'pincha   qadimgi
Yunoniston   bilan   birgalikda   klassik   antik   davrga   birlashtirilgan   va   ularning
o'xshash   madaniyatlari   va   jamiyatlari   yunon-rim   dunyosi   sifatida   tanilgan.
1
 George Willis Botsford  The Story of Rome as Greeks and Romans Tell It; an Elementary Source-book.  “ Creative  
Media   Partners ,  LLC ” 1903.  P .350
5 Qadimgi   Rim   sivilizatsiyasi   zamonaviy   til,   din,   jamiyat,   texnologiya,   huquq,
siyosat,   hukumat,   urush,   san'at,   adabiyot,   arxitektura   va   muhandislik   sohalariga
hissa qo'shgan. 
Rim   o'z   armiyasini   professionallashtirdi   va   kengaytirdi   va   respublika   deb
nomlangan   hukumat   tizimini   yaratdi,   bu   AQSh   va   Fransiya   kabi   zamonaviy
respublikalar uchun ilhom manbayi. U butun imperiya miqyosida suv o'tkazgichlar
va   yo'llar,   shuningdek,   ulug'vor   obidalar   va   inshootlarni   qurish   kabi   ajoyib
texnologik   va   me'moriy   yutuqlarga   erishdi.   Karfagen   bilan   Puni   urushlari   Rimga
O'rta er dengizida ustunlikni berdi. Rim imperiyasi Avgust knyazligi bilan vujudga
keldi   (miloddan   avvalgi   27-yildan);   Rimning   imperatorlik   hududi   endi
Atlantikadan Arabistongacha va Reyn bo’g'zidan Shimoliy Afrikagacha cho'zilgan.
Milodiy 92-yilda Rim   qayta tiklangan Fors imperiyasiga qarshi chiqdi va tarixdagi
eng   uzoq   davom   etgan   to'qnashuv   Rim-Fors   urushlarida   ishtirok   etdi,   bu   ikkala
imperiyaga ham doimiy ta'sir ko'rsatadi. 
Trayan davrida Rim imperiyasi butun O rta yer dengizi havzasini, Shimoliyʻ
dengizning   janubiy   chekkalarini,   Qizil   va   Kaspiy   dengizlari   qirg oqlarini   qamrab	
ʻ
olgan   hududiy   cho qqisiga   chiqdi.   Imperatorlik   davrida   respublikachilarning   urf-	
ʻ
odatlari   va   urf-odatlari   pasaya   boshladi,   fuqarolar   urushlari   yangi   imperatorning
ko'tarilishining   umumiy   debochasiga   aylandi.   Palmira   imperiyasi   kabi
parchalangan davlatlar III asr inqirozi davrida imperiya boshqaruvining tetrarxiya
bosqichida   biroz   barqarorlik   tiklanmaguncha   imperiyani   vaqtincha   bo'lib
tashlagan.   Ichki   beqarorlik   va   turli   ko chmanchi   xalqlar   hujumiga   uchragan	
ʻ
imperiyaning   g arbiy   qismi   V   asrda   mustaqil   vahshiy   qirolliklarga   parchalanib	
ʻ
ketdi. Imperiyaning sharqiy qismi  o rta asrlar davomida eramizdan avvalgi  1453-	
ʻ
yilda qulaguniga qadar kuch-qudrat bo lib qoldi. Italiyada qishloq xo jaligi paydo	
ʻ ʻ
bo lgan.	
ʻ
Miloddan avvalgi 4000- yil, mis asboblar paydo bo'lgan c. Miloddan avvalgi
2000-   yil   va   undan   keyin   bronza   davri   miloddan   avvalgi   II   ming   yillikning
oxirigacha.   Shaharlar   miloddan   avvalgi   IX   asrda   Etruriyadagi   Vilyanova
madaniyati   bilan   rivojlana   boshlagan.   Latiumga   xos   bo'lgan   madaniyat   -   Latial
madaniyat deb ataladi arxeologik yozuvlarda paydo bo'ladi . 
6 Miloddan   avvalgi   1000   yil,   bu   kattaroq   Villanovanlar   bilan   bog'liq   edi.
Miloddan   avvalgi   VIII   asr   o rtalaridan   V   asrgacha   Italiyada   shahar-davlatlarʻ
siyosiy   tashkilotning   hukmron   shakliga   aylandi 2
,   shuningdek,   ular   uyushtirilgan
shahar  manzaralari  va diniy kult  markazlarini  qura boshladilar. Miloddan  avvalgi
VIIasrga kelib Etruriyada yirik uyushgan shahar-davlatlar vujudga keldi; ularning
Italiyaga   ta'siri   shunday   ediki,   keyinchalik   Rim   yozuvchilari   o'zlarining   asosiy
an'analarining ko'pchiligi etrusklar kelib chiqishiga ishonishgan.
Ilk   Rim   Respublikasi   davrini   (miloddan   avvalgi   VI   asr   oxiri   -   III   asr
o'rtalari)   patritsiylar   va   plebeylar   o'rtasidagi   kurash,   Rim   fuqarolik   jamiyatining
yakuniy   shakllanishi   va   Rim   tomonidan   Apennin   yarim   orolining   bosib   olinishi
davri sifatida tavsiflash mumkin 3
. 
Patritsiylar   va   plebeylar   o'rtasidagi   kurash   mohiyatan   tenglik   va   vujudga
kelayotgan   davlatni   demokratlashtirish   uchun   kurash   edi.   Qadimgi   patritsiy
zodagonlari   qadimiy   qabila   urf-odatlari   va   institutlarini   saqlab   qolishga   intildi   va
ob'ektiv   ravishda   ijtimoiy   taraqqiyotga   to’siq   bo'ldi.   Plebeylar   davlat   yerlaridan
foydalanish imkoniyati cheklanganligi sababli, birinchi navbatda, hunarmandchilik
va   savdo   bilan   shug'ullanishga   majbur   bo'lib,   Rim   iqtisodiyotini   jadal
rivojlantirish,   urug'-urug'   munosabatlarini   yo'q   qilish,   jamoa   boshqaruvining
demokratik   institutlarini   shakllantirish   tarafdori   edilar.   Amalda,   plebeylarning
asosiy   talablari   shundan   iboratki,   ular   siyosiy   tenglikni,   patritsiylarning   yerga
egalik   huquqini   cheklash   va   jamoat   erlariga   kirishni   cheklash,   qarz   foizlarini
cheklash va qarz qulligini bekor qilish.
Serviy   Tulliusning   islohotlaridan   so'ng,   plebeylar   Rim   armiyasining   asosiy
qismini tashkil qila boshladilar, garchi patritsiylar undagi qo'mondonlik postlarini
egallab   olishgan.   Bundan   foydalangan   plebeylar   o‘z   huquqlari   uchun   kurashning
o‘ta noyob usulini -harbiy zarbani tanladilar. Rimga dushmanlar tahdid solayotgan
bir   paytda   plebeylar   shaharni   tark   etib,   Rim   yaqinidagi   Muqaddas   toqqa   (bu
harakatning   nomi:   ajralish   –   ketish)   borib,   u   yerdan   patrisiylarga   o‘z   talablarini
2
 А.	
 И. Воронков. Древняя Греция и древний Рим: Библиографический указатель изданий, вышедших в 
(1895–1959	
 гг.) M. ;  Изд  - “Акад”, 1961. -  C 32.
3
 D.Urakov, R.Tursunov,A.Biykuziyev, B.Xaynazarov.Jahon tarixi (Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi)- Toshkent:
“ Innovatsiya-Ziyo”2020,, 211- bet
7 ilgari   surdilar.   An'anaga   ko'ra,   birinchi   bo'linish   miloddan  avvalgi   494-yilda   Rim
va   Aequi   qabilasi   o'rtasidagi   urush   paytida   sodir   bo'lgan.   Uzoq   davom   etgan
muzokaralardan   so'ng   patritsiylar   xalq   tribunalari   mavqeini   o'rnatishga   rozi
bo'ldilar,   ularning   asosiy   vazifasi   plebeylarni   patrisiylarning
o'zboshimchaliklaridan himoya qilish edi.
Ikkinchi ajralish miloddan avvalgi 449-yilda sodir bo'lgan. U plebeylarning
amaldagi   qonunni   yozish   uchun   kurashini   tugatdi.   Natijada   12   jadvallar
qonunlarining   paydo   bo'lishi   bo'lib,   ular   12   ta   mis   taxtalarga   o'yib   yozilganligi
sababli   shunday   nomlangan,   keyinchalik   ular   ommaviy   tomosha   qilish   uchun
ko'rgazmaga   qo'yilgan.   12   jadval   qonunlari   Rim   huquqining   eng   qadimiy
yodgorligi   bo'lib,   qadimgi   davrlardan   qolgan   odat   huquqi   normalari   bilan   bir
qatorda   V   asrda   Rim   jamiyati   rivojlanish   dinamikasini   aks   ettiruvchi   normalarni
ham   o'z   ichiga   oladi.   Miloddan   avvalgi:   mulkiy   munosabatlar,   quldorlikning
rivojlanishi, oilaviy munosabatlarning yangi tendentsiyalari va boshqalar. 
Plebeylar   qarz   foizlarini   kamaytirishga   va   uni   qonunlarda   belgilashga
muvaffaq   bo'lishdi,   garchi   asosiy   natija   qonunning   o'zini   qayd   etish   bo'lsa-da,
chunki   endi   plebeylarga   oid   ishlarni   ko'rib   chiqishda   patritsiy   sudyalarining
o'zboshimchaliklariga   barham   berildi.   Biroq,   bu   qonunlarni   o'qiyotganda,
"patritsiylar"   va   "plebeylar"   atamalari   ushbu   sinflar   vakillari   o'rtasidagi   nikohni
taqiqlovchi   maqolada   faqat   bir   marta   tilga   olinganiga   beixtiyor   e'tibor   qaratiladi.
Bu   ko'zga   ko'ringan   g'alatilik   shundan   iboratki,   bundan   buyon   patritsiylar   ham,
plebeylar ham bir xil qonunlar asosida yashab, butun jamoa hayoti uchun huquqiy
asos yaratdilar 4
.
Xuddi   shu   miloddan   avvalgi   449-yilda   boshqalar   bilan   bir   qatorda   plebey
xalq yig'inlarining qarorlari patrisiylar uchun majburiy bo'lgan qonun kuchiga ega
bo'lgan  muhim   qonun  qabul   qilindi.  Rim   respublikasi   xalq  yig'ilishining  yana  bir
turi   -   hududiy   okruglarda   yig'iladigan   tribunal   komitiyasi   shunday   paydo   bo'ldi.
Asta-sekin   ularda   patritsiylar   ishtirok   eta   boshladilar   va   bu   uchrashuvlar   Rim
siyosiy   tizimining   muhim   elementiga   aylandi.   Va   yana   5-yildan   so'ng,   patrisiylar
4
 Кузищина В.	 И.    Историография античной истории: учеб    Пособие М oc ква.  “В ы сшая Школа”   1980 . -  C   87.
8 va plebeylar o'rtasida nikohga ruxsat beruvchi qonun qabul qilindi, bu boy plebey
elitasining patrisiylar bilan bir sinfga qo'shilishi uchun asos yaratdi.
Miloddan   avvalgi   IV   asr   davomida   Plebeylar   qarz   qulligini   bekor   qilishga
erishdilar   (miloddan   avvalgi   326-yil   qonuniga   ko'ra,   qarzdor   kreditor   oldida   o'z
shaxsi bilan emas, balki o'z mol-mulki bilan javob berishi kerak edi), shuningdek,
Rim davlatida jamoat yerlariga kirish va barcha lavozimlarga kirish huquqiga ega
bo'ldi.   Miloddan   avvalgi   300-yillarda.   ruhoniylik   lavozimlarini   egallash   huquqini
oldi.   Miloddan   avvalgi   287-yilda.   Hortensiy   qonuni   plebissitlar   (plebey
majlislarining   qarorlari)   qonun   kuchini   olganligini   va   Senatning   ma'qullashiga
muhtoj   emasligini   tasdiqladi.   Patritsiylar   va   plebeylar   o'rtasidagi   kurash   tarixini
ana shu qonun bilan yakunlash odat tusiga kirgan.
Garchi   plebeylar   o'zlarining   barcha   talablarini   to'liq   amalga   oshirishga   va
to'liq   tenglikka   erishgan   bo'lsalar   ham,   bir   sinfning   g'alabasi   va   ikkinchisining
mag'lubiyati   haqida   gapirishga   hech   qanday   asos   yo'q.   Patritsiylar   va   plebeylar
o'rtasidagi   ikki   asrdan   ortiq   davom   etgan   kurashning   asosiy   natijasi   ijtimoiy
murosaga   erishish   va   Rim   jamiyatining   mustahkamlanishi   edi.   Bu   kurash
davomida   urug chilik   tizimining   qoldiqlari   yo q   qilindi,   quldorlikʻ ʻ
munosabatlarining   rivojlanishi   va   Rim   sivitlarining   yakuniy   shakllanishi   uchun
sharoit yaratildi.
Rim   fuqarolik   jamiyati   ellin   shahar-davlatlariga   o'xshardi.   Birlashgan
patritsiy   va   plebey   tabaqalari   yagona   fuqarolik   kollektivini   tashkil   qildilar.Yer
maksimalining   o'rnatilishi   nafaqat   yirik   yer   egalarining   o'sishini   cheklab   qo'ydi,
balki   sivitaslarning   barcha   yerlarni   oliy   tasarruf   etish   huquqini   ham   qonun   bilan
mustahkamladi.Fuqaroga yer yoki boshqa yashash vositalarini berish majburiyatini
olgan   fuqarolik   jamiyatiga   mansublik   bilan   yerga   bo'lgan   huquqni   shartlash
tamoyili   mustahkam   o'rnatildi.   Shunday   qilib,   Rimda   mulkning   qadimgi   shakli
o'rnatildi 5
.
5
  А.	
 И. Воронков.   Древняя   Греция   и   древний   Рим:   Библиографический   указатель   изданий,   вышедших   в
(1895–1959	
 гг.)  M. :  1961.  - C 32.
9 Rim   civitaslari,   xuddi   yunon   polisi   kabi,   davlat   funktsiyalarini   bajaruvchi
fuqarolar jamoasi edi. Fuqarolarning huquq va burchlarining ajralmas birligi yerga
egalik qilishda, harbiy xizmatda va davlat boshqaruvida amalga oshirildi. Rimning
mavqei   uchta   shartning   ajralmas   mavjudligi   bilan   belgilanadi:   Rim   jamoasiga
mansublik,   Rim   oilasining   bir   tarmog'iga   mansublik   va   ozod   odamlar.   Ushbu
qoidaning   oqibati   huquqlar   bo'lib,   ularning   asosiylari   ko'rib   chiqildi:   qonuniy
nikohga   kirish   huquqi,   Rim   qonunlari   himoyasi   ostida   mulkka   egalik   qilish   va
tadbirkorlik   huquqi,   komissiyada   ishtirok   etish   huquqi   va   bo'lish   huquqi   faxriy
lavozimlarga saylangan.
Rim   davlati   o'z   mavjudligining   dastlabki   davrida   qadimgi   fuqarolik
jamoalariga   xos   bo'lgan   bir   qator   xususiyatlarga   ega   edi:   nisbatan   tor   va   yopiq
fuqarolik, byurokratik apparatning va fuqarolardan olinadigan soliqlarning yo'qligi,
maxsus   jazo   organlarining   (politsiya,   prokurorlar,   va   boshqalar.).   Bunday
davlatning   fuqarolari   sub'ektlar   sifatida   emas,   balki   uning   ishtirokchilari   sifatida
qabul   qilingan.   "Respublika"   atamasi   keyinchalik   Tsitseron   tomonidan   tuzilgan
yangi   ma'noga   ega   bo'ldi:   "umumiy   ish","umumiy   mulk"   sifatida   qabul   qilina
boshladi,   bu   hukumat   shaklini   emas,   balki   fuqarolarning   sivitaga   munosabatini
belgilab berdi.
Ko'rib   chiqilayotgan   davrda   Rim   davlatchiligini   quyidagicha   ifodalash
mumkin. Rim   respublikasida  hokimiyatning oliy  organi   xalq majlisi  hisoblangan,
ammo   yunon   shahar-davlatlaridan   farqli   o'laroq,   Rimda   u   uch   xil   bo'lgan.   Klan
printsipiga   ko'ra   yig'ilgan   kuriat   komissiyasi   miloddan   avvalgi   3-asrga   kelib,
asosan,   oila   huquqi   masalalarini   va   oldingi   vazifalarini   hal   qilgan.   ular   oliy
hokimiyatni   faqat   Rim   davlati   amaldorlari   bo'lmish   sudyalarga   berish   huquqiga
ega   edilar.   Komitia   senturiata,   mulkiy   malaka   printsipi   bo'yicha   yig'ilib,
keyinchalik   Senat   tomonidan   tasdiqlanishi   kerak   bo'lgan   qonunlarni   qabul
qildi.Oliy   mansabdor   shaxslarni   sayladi,   urush   va   tinchlik   masalalarini   hal   qildi,
jinoyat ishlari bo'yicha murojaatlarni ko'rdi 6
.
6
 Xoliqov M. “Qadimgi Rim sivilizatsiyasi”-Toshkent.   “Grant nashriyoti”.   2003. 397  b
10 Miloddan   avvalgi   III   asrning   ikkinchi   yarmida,   demokratik   islohot   amalga
oshirildi, bu beshta mulkiy sinf o'rtasida ovoz berish asrlari soni bo'yicha tenglikni
o'rnatdi   va   proletarlarning   asrlar   sonini   beshtaga   oshirdi.   Hududiy   asosda
yig'iladigan (bir hududiy qabila bir ovozga ega bo'lgan) sud komissiyasi  qonunlar
qabul   qildi,   quyi   mansabdor   shaxslarni   sayladi   va   jarimaga   tortilgan   hukmlar
ustidan shikoyatlarni ko'rib chiqdi.
  Miloddan avvalgi III asrda Rimda 35 ta qabila bor edi: 4 ta shahar va 31 ta
qishloq. Keyingi asrda o'lpon komissiyalari ommaviy yig'ilishlarning asosiy va hal
qiluvchi   turiga   aylandi.   Shuni   ta'kidlash   kerakki,   turli   turdagi   xalq   yig'inlari
o'rtasidagi   vazifalar   qat'iy   belgilanmagan,   ular   faoliyatining   qat'iy   qoidalari   ham
mavjud emas  edi. Yig‘ilishlar  odatda magistrlar tomonidan chaqirilib, ular  raislik
qilganlar.   Assambleyalar   qonunchilik   tashabbusiga   ega   emas   edi   va   miloddan
avvalgi   I   asr   oxirigacha   faqat   ochiq   ovoz   berish   o'tkazildi.   Xalq   majlislariga
kiritilgan   ko‘plab   muhim   masalalar   yuzasidan   Senatning   dastlabki   qarori   talab
qilinardi.
Rimda   ijro   etuvchi   hokimiyat   magistratlarga   tegishli   bo'lib,   ularning
vazifalari   juda   xilma-xil   edi.   Magistratura   tizimi   uzoq   vaqt   davomida   shakllanib,
pirovardida faqat miloddan avvalgi IV asr oxirlarida shakllangan. Rimdagi barcha
magistratura   oliy   va   quyi,   oddiy   va   favqulodda   bo'lingan.   Barcha   oddiy
magistratlar saylangan va kollegial edi, barcha Rim magistrlari shoshilinch, bepul
va vazifalarni bajarish uchun mas'ul edilar.
Magistral   tizimning   boshida   ikkita   konsul   bo'lib,   ular   bir-yil   muddatga
saylangan   (agar   konsullar   urushda   muvaffaqiyatli   kurashgan   bo'lsa,   bu   muddat
Senat   tomonidan   uzaytirilishi   mumkin).   Konsullar   oliy   harbiy   va   fuqarolik
hokimiyatiga   ega   edilar.   Ular   armiyaga   yollash   ishlarini   olib   bordilar,   harbiy
qo‘mondonlarni tayinladilar, urush o‘ljalarini boshqardilar va tinchlik davrida oliy
ma’muriy hokimiyatni amalga oshirdilar 7
.
7
  См. начиная с:   Борщ И. Е.   Указатель литературы по истории античного мира, опубликованной в СССР за
1962–1965	
 гг. // Вестник древней истории. 1967 .- C   49
11 Bundan   tashqari,   oliy   magistrlar   toifasiga   har   5-yilda   bir   yarim-yilga
saylanadigan   ikkita   senzor   kiradi.   Senzuralarning   asosiy   vazifasi   Rim   fuqarolari
ro'yxatini   aniqlashtirish,   ularni   mulk   toifalari   bo'yicha   taqsimlash   va   senatorlar
ro'yxatini tuzish edi. Tsenzuraning muhim huquqi axloqni nazorat qilish edi.
Yana bir oliy magistratura pretorlik edi.   Ikki pretor ham bir-yilga saylangan
va dastlab  konsul  yordamchilari  bo'lgan.  Klassik  respublika davrida pretorlarning
asosiy   vazifasi   huquq   tizimini   boshqarish   edi.   Pretorlardan   biri   rimliklarning,
ikkinchisi   chet   ellik   Peregrinlarning   ishlari   bilan   shug'ullangan.Davogar   va
javobgar   pretor   huzuriga   kelganda,   u   birinchi   navbatda   sudlanuvchilarni
yarashtirishga harakat qildi va agar buning iloji bo'lmasa, u ishni mohiyati bo'yicha
tekshirish uchun sudyalarni tayinladi.
Quyi sudyalarning eng muhimi xalq tribunalari edi. Ular bir-yil muddatga 10
kishidan   iborat   saylangan.   Xalq   tribunalari   qonunchilik   tashabbusidan
foydalangan,   tribunal   komissiyalarini   chaqirgan,   ularning   asosiy   vazifasi   oddiy
xalqni   sudyalar   va   nufuzli   shaxslarning   o'zboshimchaliklaridan   himoya   qilish   edi
va buning uchun ularning uylarining eshiklari doimo ochiq bo'lishi kerak edi. Rim
shahrini   tark   etish   huquqiga   ega.   Biroq,   xalq   tribunalarining   eng   muhim   vakolati
veto   huquqi   -   Rim   davlatining   har   qanday   tuzilmasi   qaroriga,   agar   bu   qaror   xalq
huquqlarini   buzgan   bo'lsa,   unga   taqiq   qo'yish   huquqi   edi.   Tribuna   vetosiga   ta'sir
qilmagan yagona magistratura tsenzura magistraturasi edi.
Boshqa   quyi   magistratlarga   tartibni   nazorat   qiluvchi   aedillar   kiradi,   ular
shaharni   oziq-ovqat   bilan   ta'minlashni   tashkil   qilish,   namoyishlar   va   umumiy
obodonlashtirish uchun mas'ul edilar davlat xazinasiga rahbarlik qilgan kvestorlar,
shuningdek, Rim fuqarolik jamiyati hayotining turli sohalariga rahbarlik qilgan 20
dan ortiq boshqa quyi magistratlar.
Favqulodda   sudyalar   Rimda   favqulodda   vaziyatlar   yoki   hayotning   alohida
sharoitlari tufayli vujudga kelgan. Rimga tashqi dushmanlar tomonidan jiddiy xavf
tug ilganda   Senat   tomonidan   6   oy   muddatga   tayinlangan   diktatorningʻ
magistraturasi   o ziga   xos   xususiyatga   ega  edi.   Diktator   Rimda   to'liq  hokimiyatga	
ʻ
ega   edi   va   Rim   davlatining   boshqa   organlari   faol   emas   edi.   Diktatorning
yordamchisi   otliq   qo‘shin   boshlig‘i   edi.   Rimliklar   ham   muayyan   davlat
12 ehtiyojlariga   qarab   favqulodda   magistratlarni   yaratdilar.   Masalan,   XII   jadval
qonunlarini qayd etish uchun maxsus dekemvirlar komissiyasi tuzildi 8
.
        Rimdagi magistrlar toifasiga ko'plab ruhoniy lavozimlari ham kiradi. Shunday
qilib, Rimda din va siyosat toifalari umuman ajratilmagan; xudolarga xizmat qilish
jamoat ishi, ruhoniylik lavozimlari esa davlat ishi hisoblangan. Ruhoniylar odatda
kollejlarda birlashgan. Eng oliy ruhoniylar kolleji Yupiterga sig'inish uchun mas'ul
bo'lgan   pontifiklar   kolleji   edi.   Ushbu   kollejni   butun   Rim   butparast   kultining
boshlig'i deb hisoblash mumkin bo'lgan Pontifex Maximus boshqargan.
Aslida Rim Respublikasining oliy instituti Senat edi. U 300 kishidan, asosan
sobiq oliy magistrlardan iborat edi. Senatga qo'shilish o'z-o'zidan sodir bo'lmagan,
faqat   senzuraning   xohishiga   ko'ra.   Senat   qonunchilik   farmonlari   –   senat
maslahatlarini   qabul   qildi,   xalq   majlisiga   qonun   loyihalarini   taqdim   etdi,
mansabdor   shaxslar   saylovi   ustidan   nazoratni   amalga   oshirdi,   ichki   xavfsizlik   va
tashqi   siyosat   masalalariga   rahbarlik  qildi,  Senat   o z  ixtiyorida  davlat   moliyasigaʻ
ega   edi,   Senat   bu   boradagi   hisobotlarni   qabul   qildi.   mansabdor   shaxslar   va
diktatura   o'rnatish   to'g'risida   qarorlar   qabul   qildilar.   Umuman   olganda,   Senatning
vazifalari   juda xilma-xil  bo'lib,  uning Rimning  ijtimoiy  hayotidagi   roli  juda  katta
edi.
I.I. Ilk  Rim respublikasining ijtimoiy hayoti, ichki va tashqi siyosati
Rim   fuqarolik   jamiyatining   ajralmas   qismi   armiya   edi.   Rimning   harbiy
tizimi   deyarli   uzluksiz   urushlar   orqali   rivojlandi   va   IV   asr   oxiriga   kelib   nisbatan
to'liq   shaklga   ega   bo'ldi.   Miloddan   avvalgi.   Rimning   17   yoshdan   46   yoshgacha
bo'lgan   barcha   erkak   fuqarolari   armiyada   xizmat   qilishlari   kerak   edi.   Armiyaga
yollash konsullar tomonidan amalga oshirilgan. Armiya militsiya printsipi asosida
tuzilgan   va   davlat   tomonidan   qo'llab-quvvatlanmaganligi   sababli,   xizmat   qilish
uchun ma'lum bir mulkiy malaka talab qilingan 9
.
Biroq,   Rimning   kichik   jamoadan   O'rta   er   dengizi   kuchiga   aylanishi
hodisasini   faqat   Rim   armiyasining   vaqt   o'tishi   bilan   qadimgi   dunyoda   eng
8
Борщ	
 И. Е.   Указатель   литературы   по   истории   античного   мира,   опубликованной   в   СССР   в   1962–1965	 гг.
( окончание) . 1967. № 3 (101).  - С	
 156–166; и др. “СОЧУМ”  -   C   54-57.
9
  Фролов	
 Э. Д.  Русская наука об античност.  Москов:“ Студия Классика ” 2006.  - С	  60 4
13 yaxshisiga   aylanganligi   bilan   izohlash   mumkin   emas.   Agar   Rim   istilolarining
xronologik   doirasi   va   hududiy   ko'lamini   hisobga   olsak,   bu   hodisa   unchalik
ajablanarli   bo'lmaydi.   Darhaqiqat,   Rim   deyarli   tashkil   topgan   paytdan   boshlab
urushlarni boshladi va faqat imperator Trayan vafotidan keyin strategik mudofaaga
o'tdi, ya'ni jami Rimning O'rta yer dengizidagi tajovuzi deyarli IX asr davom etdi
va shu vaqt ichida Rim chegaralari kengaydi. 
Avval Latium mintaqasi chegaralarigacha, keyin butun Apennin yarim oroli
uning hukmronligi ostiga o'tdi, keyin Rim chegaralari g'arbda Atlantika okeanidan
sharqda   Kaspiy   dengizi   va   Fors   ko'rfazigacha   va   Boltiq   dengizigacha   cho'zila
boshladi.   shimolda   Buyuk   Britaniya   va   janubda   Nil   va   Sahro   daryolarining
boshlarigacha.   Bu   bizga   Rim   tarixi   davomida   urushlarning   maqsad   va   vazifalari,
ularning   ko'lami   va   vositalari,   shuningdek,   manfaatlarini   ko'zlab   tajovuz   amalga
oshirilgan   ijtimoiy   kuchlar   o'zgarganligini   ta'kidlash   imkonini   beradi.   Va   shunga
qaramay,   Rimning   tajovuzkorligining   bir   nechta   umumiy   sabablarini   aniqlash
mumkin. Bularga quyidagilar kiradi:
1.   Ortiqcha   mahsulotni   qayta   taqsimlash   barcha   zamonlar   va   xalqlar
urushlarining asosiy sababidir;
2. Ichki  qarama-qarshiliklarni  kuchsiz  qo'shnilarga  qarshi  g'alabali  urushlar
yo'li bilan hal qilishga intilish ham har doim faol bo'lgan sababdir;
3.   Sivitasning   o'ziga   xos   xususiyati   -   qadimgi   fuqarolik   jamiyati,   uning
normal   faoliyat   ko'rsatishi   aholi   va   o'zini   oziqlantirishi   mumkin   bo'lgan   hudud
o'rtasidagi muvozanatni saqlashga bog'liq edi, Shunga ko'ra, aholining o'sishi yangi
erlarni tortib olishga turtki berdi;
  4.   Jadal   rivojlanayotgan   iqtisodiyotda   plebeylar   va   patrisiylar   kurashi
davomida   erishilgan   qarz   qulligining   bekor   qilinishi   qullarga   aylangan   harbiy
asirlar   hisobiga   o sib   borayotgan   fermer   xo jaliklarini   arzon   ishchi   kuchi   bilanʻ ʻ
ta minlashga muqarrar turtki berdi;	
ʼ
  5.Savdo   manfaatlari,   hunarmandchilik   uchun   xom   ashyo   bilan
belgilanadigan   va   rimliklarni   iqtisodiy   jihatdan   bir-birini   to ldiruvchi   hududlarga	
ʻ
ega bo lgan yirik davlat yaratishga undagan iqtisodiy maqsadga muvofiqligi;	
ʻ
14 6.   Tajovuz   mafkurasi   va   mantig'i,   ba'zi   hududlarni   muvaffaqiyatli   bosib
olish muqarrar ravishda o'ziga xos hayajonni keltirib chiqaradi va yangi zabtlarga
undaydi 10
.
Xuddi   shu   tarzda,   Rimning   g'alabalarining   ba'zi   umumiy   sabablarini
aniqlash mumkin. Bu:
1.  Jadal   rivojlanayotgan   Rimning  iqtisodiy   ustunligi   va  rimliklarning   bosib
olingan mamlakatlar resurslaridan samarali foydalanish qobiliyati;
2.   Patritsiylar   va   plebeylar   kurashi   davomida   va   natijasida   sivitaslarning
birlashishi va aholining erishilgan birlashuvi;
3.   Butun   O'rta   er   dengizi   dunyosining   markaziga   aylanishga   muvaffaq
bo'lgan Rimning foydali strategik pozitsiyasi;
  4.   Rim   armiyasi   va   davlatining   yuksak   jangovar   fazilatlari,   harbiy
harakatlarni boshqarish uchun mukammal tashkil etilganligi;
  5.   Qishloq   aholisining   –   armiya   asosini   –   yangi   yerlarni   egallab   olishdan
manfaatdorligi;
  6.   Diplomatiya   va   harbiy   kuchning   mohirona   uyg'unligi   va   Rim   tashqi
siyosatining “bo'l va hukmronlik qil” asosiy tamoyilini izchil amalga oshirish;
  7.   Rimliklarning   bosib   olingan   xalqlar   o rtasidagi   kelishmovchiliklardanʻ
aholining   ayrim   qatlamlarini   boshqalarga   qarshi   qo yish   uchun   foydalanish	
ʻ
qobiliyati.
Dastlab, Rim oddiy Latium shahri bo'lgan, ammo qirollik davrining oxiriga
kelib   u   Italiyaning   ushbu   mintaqasida   ustun   mavqeni   egallay   boshlagan.   Ilk
respublika   davrida   Rim   o'zining   yaqin   qo'shnilari   -   etrusklar,   lotinlar   va   boshqa
italiyalik qabilalar bilan, so'ngra alohida bo'lganlar - samnitlar, kampaniyaliklar va
oxirgi   bosqichda   yunon   koloniyalari   bilan   deyarli   uzluksiz   urushlar   olib   bordi.
Miloddan   avvalgi   265-yilda   mahorat   bilan.   Etrusklarning   Volsiniya   shahridan
rimliklar   butun   Apennin   yarim   orolining   to'liq   xo'jayiniga   aylandilar   va   G'arbiy
O'rta yer dengizidagi yirik kuchga aylandilar 11
.
10
 Крушкол Ю.С. Кадимги дуне тарихи . - Т.   “ Укитувчи ”   1975.  21-22.  b
11
  Латышева   В .   В .   Тиртей,   Увещание ,   перс   см.   В.   О.   Нилендер,   Греческая   литература   в   избранных
переводах , М.   “ Советский писатель ” 1939 . стр. 85
15 Rimning   Italiyani   bo'ysundirishi   Rim-Italiya   ittifoqining   vujudga   kelishiga
olib   keldi,   u   o'xshash   yunon   va   ilk   Italiya   davlat   shakllaridan   tubdan   farq   qiladi.
Ittifoq hukmron Rimning bosib olingan italyan jamoalari jamoasi bilan emas, balki
ularning har biri bilan alohida va alohida shartlarda ittifoqi edi. 
Rim sivitas bo'lib qoldi va unga bo'ysunuvchi shaharlar va jamoalar u bilan
shartnomaviy   munosabatlarda   bo'lib,   o'zini   o'zi   boshqarishda   mustaqillik   darajasi
bo'yicha   (to'liq   o'zini   o'zi   boshqarishdan   Rimdan   yuborilgan   prefektlar
nazoratigacha)   bir-biridan   farq   qiluvchi   bir   necha   toifalarga   bo'lingan.   Rimning
barcha   ittifoqchilari   mustaqil   tashqi   siyosat   yuritish   huquqidan   mahrum   bo'lib,
Rimni   harbiy   kontingent   va   qurollar   bilan   ta'minladilar   va   Rim   foydasiga   o'z
yerlarining bir qismidan mahrum bo'ldilar.
Rim-Italiya   ittifoqi   yangi   siyosiy   tashkilot   bo'lib,   unda   ittifoqchilar   nafaqat
Rim   tomonidan   ezilgan,   balki   ularning   rivojlanishi   uchun   yangi   rag'batlarga   ham
ega   bo'lgan.   Butun   Apennin   yarim   orolida   iqtisodiy   rivojlanish   uchun   sharoitlar
yaratildi,   madaniy   almashinuv   imkoniyatlari   kengaydi.   Italiyaning   zabt   etilishi
bilan Rim keng xalqaro maydonga chiqish uchun ancha pishgan edi.
Miloddan avvalgi III asrning ikkinchi yarmida. Ikki og'ir Puni urushida Rim
yirik   quldorlik   davlati   Karfagen   ustidan   g'alaba   qozondi.   Karfagen   ustidan
qozonilgan   g alabadan   so ng   Rim   ellinistik   davlatlarga   nisbatan   siyosatiniʻ ʻ
kuchaytira boshlaydi, ochko z nigohini boy sharqqa qaratadi. Miloddan avvalgi II	
ʻ
asr boshlarida Makedoniya bilan bo lgan ikki urushda bir paytlar qudratli bo lgan	
ʻ ʻ
bu   davlat   mag lubiyatga   uchradi   va   butun   mustaqillikdan   mahrum   bo ldi.	
ʻ ʻ
Makedoniya ittifoqchilari Epir va Illiriya ham mag'lubiyatga uchradi. Suriya urushi
(192-188) nihoyat  salavkiylarning harbiy qudratiga putur  etkazdi  va sharqda Rim
ta'sirini   kuchaytirdi.   Miloddan   avvalgi   149-146-yillarda.   Rimliklar   Gretsiyadagi
rimlarga qarshi harakatni shafqatsizlarcha bostirdilar 12
. 
Bu   harakatga   boshchilik   qilgan   Axey   ligasi   mag lubiyatga   uchradi   va   bu	
ʻ
harakatning   markazi   miloddan   avvalgi   146-yilda   Korinf   shahri   bo lgan.   rimliklar	
ʻ
tomonidan butunlay vayron qilingan. Shu bilan birga, Rim Karfagenni yo'q qilish
12
  Ф. Энгельс,  Происхождение семьи, частной собственности и государства.-Москва.: “Политиздат”,1989.-C
166
16 uchun   urush   olib   bordi   (miloddan   avvalgi   149-146-yillardagi   uchinchi   Puni
urushi).   Makedoniya   va   Gretsiyadan   keyin   Rim   yana   bir   ellinistik   davlat   -
Pergamonni meros qilib oldi. Uning so nggi shohi Attal III o z davlatining siyosiyʻ ʻ
ahamiyati pasayib borayotganini his qilib, Rimga muqarrar bo ysunishini tushunib,	
ʻ
o z   fuqarolarining   Rim   hukmronligi   ostida   ixtiyoriy   ravishda   taslim   bo lishini	
ʻ ʻ
yaxshi deb hisobladi: miloddan avvalgi 133-yil u o'z shohligini Rimga vasiyat qildi
va Pergam o'rnida Rimning Osiyo viloyati tashkil topdi. Nihoyat, miloddan avvalgi
140-yillarning   oxirigacha.   Rim   Ispaniyani   bosib   olish   uchun   urushlar   olib   bordi.
Ularning   muvaffaqiyatli   yakunlanishi   Lusitaniyaning   zabt   etilishi   va   Rim
legionlarining Atlantika qirg'oqlariga kirishi bilan belgilandi.
Shunday   qilib,   Rim   global   O'rtayer   dengizi   kuchiga   aylandi.   Rim
istilolarining bu bosqichining bevosita natijalari va oqibatlari qanday edi? Rimning
zabt etilishining asosiy natijalaridan biri klassik shaklda quldorlik ishlab chiqarish
usulining   o'rnatilishi   bo'ldi.   Quldorlik   munosabatlarining   jadal   rivojlanishi
tsivilizatsiyaning   butun   qiyofasining   o'zgarishiga,   ijtimoiy   tuzilma   va   siyosiy
hayotning   o'zgarishiga,   yangi   shahar   markazlarining   paydo   bo'lishiga   va
madaniyatning   gullab-yashnashiga   olib   keldi.   Ikkinchisiga   rimliklarning   boshqa
xalqlarning   yutuqlari   bilan   tanishishi   katta   yordam   berdi   va   ularning   hurmatiga
ko'ra, ular ularni nafaqat o'z manfaati uchun, balki butun qadimgi dunyo manfaati
uchun, ongsiz ravishda o'z hissalarini qo'shgan holda qabul qildilar. butun O'rta er
dengizining yagona qadimiy madaniyatini yaratish 13
.
Rim   istilolarining   yana   bir   natijasi   O'rta   yer   dengizi   davlatining   haqiqiy
yaratilishi  bo'lib, u dastlab  rimliklar  tomonidan qaram  davlatlar tamoyili bo'yicha
qurilgan,   biroq   tez   orada   rimliklar   provinsiya   tizimini   shakllantirish   zarurligini
anglab   etishgan.   Ushbu   tizim   o'z-o'zidan   rivojlandi   va   bu   borada   umumiy
qonunchilik   qoidalari   yo'q   edi.   Har   bir   yangi   viloyat   mamlakatni   bosib   olgan
qo'mondonning maxsus qonuniga binoan tashkil etilgan. Keyin Rimdan gubernator
(prokonsul,   propraetor   yoki   proquestor   unvoniga   ega),   odatda   sobiq   sudya
yuborildi. Maxsus farmonda u o'z hukmronligining asosiy tamoyillarini e'lon qildi,
unga   amal   qilishni   maqsad   qilgan.   Gubernator   to liq   harbiy,   fuqarolik   va   sud	
ʻ
13
  Levi  D.  The Recent Excavations at Phaistos.  “ Lund  SIMA” , 1964. P.78.
17 hokimiyatiga   ega   bo lib,   vakolat   muddati   tugagunga   qadar   (odatda   1-yil)   hechʻ
qanday javobgarlikni o z zimmasiga olmagan.
ʻ
II   asr   o rtalariga   kelib.   Miloddan   avvalgi.   Rim   imperiyasida   9   ta   viloyat	
ʻ
bo'lgan   va   ularning   barchasi   Italiyadan   tashqarida   "Rim   xalqining   mulki"
hisoblangan. Erning bir qismi Rim mustamlakachilariga bo'lib berildi va mahalliy
jamoalar   Rimga   soliq   to'lashlari   kerak   edi,   bu   soliq   doimiy   miqdorda   yoki
ko'pincha daromadning 1/10 qismi  sifatida belgilandi. Bundan tashqari, viloyatlar
o'z   hududida   joylashgan   Rim   qo'shinlarini   ta'minlash,   shuningdek,   Rim
gubernatorlari   va   ularning   xodimlari   A.S.Kryukovni   ushlab   turish   yuki   bo'lgan.
Rimliklar odatda boy va tadbirkor otliqlar sinfi vakillariga soliq to'lashardi. Soliq
xo'jaligi   tizimi   g'aznaga   soliqlarni   to'lashni   o'z   ichiga   olgan,   shundan   so'ng
dastlabki   to'lovga   nisbatan   sezilarli   darajada   ko'proq   summalar   undirilgan.   Rim
qonunlari   har   doim   rimliklar   tomonida   bo'lgan,   shuning   uchun   provintsiyalar
ba'zan   Rimdan   kelgan   shaxslar   tomonidan   juda   kuchli   zulm   va   tovlamachilikni
boshdan kechirdilar. Rimda ba’zi Rim hokimlari haqida shunday naql borligi bejiz
emas:   “Men  bir  boy  viloyatga kambag‘al   bo‘lib  keldim, kambag‘al   viloyatni   boy
bo‘lib tashlab ketdim”.
Nihoyat,   Rim   istilolarining   yana   bir   muhim   oqibati   Rim   tarixining   keyingi
butun yo'nalishini  belgilab berdi - bu fuqarolar urushlari davriga olib kelgan Rim
respublikasining inqirozi 14
. 
Milodiy   II   asr   oxirlarida   Rim   hokimiyatini   Severlar   sulolasi   boshqargan
(192-235-yillar).   Bu   sulolaga   Septimiy   Sever   asos   soladi.   Uning   davrida   Rim
viloyatlaridagi   munitsiya   doiralarining   imperiya   siyosiy   hayotiga   aralashishi
shahar   hududidagi   barcha   erkin   aholiga   Rim   fuqarolik   xuquqlarini   berish
to‘g‘risidagi   farmon   bilan   qayd   qilingan;   bu   farmon   milodiy   212-yili   Septimiy
Severning   Korakalla   ismli   o‘g‘li   -   Avreliy   Antonin   vaqtida   chaqirildi.   Severlar
sulolasining   so‘nggi   vakili     Aleksandr   Sever   (222-235-yillar)   imperiyaning   ichki
siyosiy ahvolini mustahkamlash uchun muayyan tadbirlar ko‘rgan. 
U   imperiyani   idora   qilgan   davrda   huquqshunoslar   Rim   huquqlari   asosini
tuzganlar   va   qonun   chiqarishga   doir   bosh   tamoyilni   quyidagicha   ifodalashgan:
14
Schachermeyr F .  Die agaische Friihzeit. Wien:   Greece  “ Hi storische Klasse ”  1976–1982. Bd 1–5 .
18 “imperatorga   manzur   barcha   narsa   qonun   kuchiga   ega   bo‘lishi   shart”.   Aleksandr
Sever   toifalar   tizimini   tiklagan   va   katta   yer   egalari   -   zodagonlarga   nisbatan
dushmanlik siyosatidan voz kechish bilan cheklanmay, balki imperator ixtiyoridagi
yerlarning   ko‘p   qismini   ularga   in’om   etgan.   U   qo‘shindagi   yordamchi   qismlarni
mahalliy bo‘linmalar bilan to‘ldirib, jangchilarga chegara viloyatlardan yer bo‘lib
bera   boshlagan.   Aleksandrning   bu   tadbirlari   muntazam   qo‘shin   -   legionlarning
noroziligiga sabab bo‘lib, u o‘z sarkardasi tomonidan o‘ldirilgan. 
Milodiy   III   asr   ikkinchi   yarmida   german   va   dunay   qabilalarining   tazyiqi
kuchayib,   bu   urug’va   qabilalarni   birlashishiga   majbur   qilgan.   Afrikada   berber
qabilalari Mavritaniya va Namibiyaning bir qismini bosib olgan. Reynda frank va
alman   qabilalari   ittifoqi   vujudga   kelgan.   Dunayda   markoman,   sarmat   va   gotlar
Dakiyaning   qatta   qismini   qo‘lga   kiritdilar.   Sarmat,   alan   va   ilk   slavyan   qabilalari
Qora   dengiz   sohillari,   Bolqon   va   Kichik   Osiyo   viloyatlariga   hujum   qilib,   bu
yerlarni   xonavayron   qildilar.   299-yili   Galliya,   Britaniya   va   Ispaniya   hududida
Galliya imperiyasi tashkil topdi (poytaxti Triyer)
Katta   yer   egaligi   endi   tarkib  topa   boshladi.   Markaziy   hokimiyat   zaiflashib,
siyosiy inqiroz davom etayotgan bir Sharoitda, kuchli xalq harakati qarshisida ojiz
qolgan   hukmron   tabaqalar   imperator   hokimiyati   bilan   murosa   qilishga   majbur
bo‘ldilar. O‘z navbatida milodiy III asr oxirlarida imperiyani idora qilgan “askar”
imperatorlardan   Avrelian   (270   -   275-yillar)   va   Prob   (276   -   280-yillar)   yer
aristokratiyasining   moddiy   manfaatlari   bilan   hisoblashganlar   va   mahalliy
qabilalardan   askar   to‘plab,   ularni   chegaraga   yaqin   joylashtirganlar.   Murosaga
kelish og‘ir kechsa ham, viloyatlardagi (separatizm)ni sindirishga, xalq harakatini
bostirishga   erishganlar.   Avrelian   gotlarni   Dunay   bo‘yi   viloyatlaridan   haydab
chiqarib,   Italiyaga   bostirib   kirishga   uringan   va   imperiya   birligiga   rahna   solgan
qabilalarni birin-ketin tor-mor etadi. Avrelian imperiya poytaxtini xavfdan saqlash
uchun   Rimni   katta   qal’a   devorlari   bilan   o‘rab   oladi.   Bu   devor   qisman   hozirga
qadar saqlangan. 273-yili Avrelian qo‘shinlari  Suriyada Palmira markazini ishg‘ol
qiladi.  U  imperiya  birligini   saqlash   maqsadida   “Yengilmas   quyosh”  degan   davlat
dinini joriy qilib, barcha unga e’tiqod qilishini talab etgan 15
. 
15
 Charles Merivale.History of the Romans  Under the Empire.LONDON: “Longman”, 1856. page -302.
19 275-yili   Avrelian   fitnachilar   tomonidan   o‘ldirilgach,   uning   siyosatini   Mark
Avreliy   Prob   davom   ettirdi.   U   Rim   imperiyasi   chegaralarini   muvaffaqiyat   bilan
himoya   qilsa   ham,   beboshligini   yenga   olmagan.   Prob   qo‘shin   saflarida   intizom
o‘rnatishga   urinayotib,   jangchilar   tomonidan   o‘ldiriladi.   Dominat   davri.   284-yili
imperator   Diokletian   taxtga   o‘tirib,   u   305-yilga   qadar   imperiyani   idora   etdi.
Diokletian   g‘oyat   katta   imperiyani   yakka   o‘zi   idora   qila   olmasligini   tushunib
o‘ziga   hokimdoshlar   tayinlagan.   Ulardan   biri   Maksimian   Galliyadagi   bagaudlar
harakati va Afrikadagi “yovuz” mavritan qabilalarining qo‘zg‘olonlarini bostirgan.
Diokletian va uning har bir noibi muayyan hududda hokimlik qilgan.
Diokletianning   o‘zi   va   do‘sti   Maksimian   avgust   unvonini,   ikki   noibi   esa
Sezar   nomini   olgan.   Diokletian   saroyida   dabdabali   tantanalar   o‘tkazib   imperator
hokimiyatining   obro‘sini   mustahkamlashga   harakat   qilgan.   Imperator   bilan
salomlashishning   alohida   tartibi   -   uning   alvon   libosi   etagini   o‘pib,   dominus   (uy
egasi, xo‘jayin) deb murojaat qilish marosimi joriy qilingan. Diokletian o‘rnatgan
boshqaruv tartibi tarixda “dominat” deb nom olgan 16
. 
Diokletianni   “oltin   davr”   otasi   deb   ataganlar.   Shu   bilan   birga   hukumat
viloyatlardagi   zodagonlarning   kuchayib   borayotgan   ta’sirini   kamaytirish
maqsadida   munitsipal   yer   egaligini   qo‘llab-quvvatlagan.   Imperator   farmonlari
(ediktlari) mayda mulkni zo‘rlik bilan tortib olishni cheklab qo‘ygan. Qarz bergan
kishining   qarzdor   yerini   o‘zboshimchalik   bilan   egallab   olishi,   arzon   narxda   sotib
yuborishi   taqiqlangan.   Diokletian   imperiyaning   ichki   birligini   mustahkamlash
maqsadida   qator   islohotlar   o‘tkazgan.   Yangi   ma’muriy   bo‘linishga   muvofiq
imperiya   hududi   12   diotsezga,   diotsezlar   114   ta   viloyatga   bo‘lingan.   Soliq   olish
ham   tartibga   solingan.   Jon   boshi   solig‘i   bilan   birga   yangi   -   yer   solig‘i   joriy
qilingan.   Bu   soliq   hajmini   belgilashda   yer,   ish   kuchi   va   jonivorlar   soni   hisobga
olingan.   Diokletianning   moliyaviy   islohoti   narx-navoning   oshishini   to‘xtata
olmagan,   chunki   muomalaga   chiqarilgan,   to‘la   qimmatga   ega   bo‘lgan   pullar
qadrsizlanib ketgan. 
Konstantinning   imperatorlik   davri   (306-337   yy.).   Diokletiandan   keyin   taxt
uchun   kurashda   sezarlardan   birining   o‘g‘li   -   Konstantin   g‘olib   chiqdi.   U   Sharqiy
16
 Фролов Э. Д. Русская наука об античност. Москов : ’’   C тудия слассика” 2006. – 604     - С    	4.
20 viloyatlardagi   zodagonlarga   tayanib   ish   ko‘rgan   va   jamoalarning   qo‘llab-
quvvatlashiga   erishishga   intilgan.   313-yili   Konstantin   “diniy   e’tiqod   erkinligi”
to‘g‘risida farmon chiqarib, Buyuk Konstantin nomini oladi. Imperator hokimiyati
diniy munozaralarda faol ishtirok etib, hukmron rasmiy cherkov ta’limotini qo‘llab
-   quvvatlagan.   Konstantin   Vizantiyada   yunon   koloniyasi   o‘rnida   yangi   poytaxt
ta’sis   qiladi.   Bu   poytaxt   Sharqdagi   savdo-sotiq   bilan   bog‘liq   zamindor
zodagonlarning siyosiy va iqtisodiy tayanchi bo‘lib qoldi. Shahar 10-yil davomida
qurilib: unda imperator saroyi, ko‘shklar, kutubxona va ippodrom bino qilingan
Rim   respublikasi   o‘z   hududini   kengaytirib   borgan   sari   boshqaruvning
respublika   shakli   shuncha   beqaror   bo‘lib   boraverdi.   Oxir-oqibatda   respublika
shakli   o‘z   o‘mini   Rimda   diktatorlar   tomonidan   boshqariladigan   qudratli
imperiyalarga  bo‘shatib  berdi.  Boylik va  Rim   chegaralarining  kengayishi  ko‘plab
muammolami   keltirib   chiqardi.   Eng   jiddiy   norozilik   jamiyatning   quyi   tabaqalari
orasida   o‘sib   bordi   va   harbiy   buyurtmalarda   ham   pasayish   boshlandi.   Bu
muammolar   respublikani   larzaga   kelishiga   va   yangi   siyosiy   tuzumni   vujudga
kelishiga   olib   keldi.   Rim   rivojlangani   sari   boylar   va   kambag’allar   orasidagi   farq
yana ham  kengayib bordi. Rimning ko‘plab yirik yer  egalari  farovon sharoitlarda
yashashardi.   Turli   xil   urushlar   davomida   egallangan   xalqlarga   mansub   bo‘lgan
minglab kishilar shunday sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lganlar. Mil. avv. 100-
yilga kelib qulga aylantirilgan  fuqarolar  Rim  aholisining 1/3 qismini  tashkil  qilar
edi.   Mayda   dehqonlar   qullar   mehnatidan   foydalanadigan   katta   imkoniyatga   ega
boigan kishilar bilan raqobatlashishga majbur boiardilar. 
Ularning   katta   qismi   o‘z   yerlarini   boy   yer   egalariga   sotdilar   va   uysiz,
ishsizga aylanadilar. Katta qismi qishloq joylarda qolganlar va mavsumiy ishchilar
sifatida   ishlay   boshladilar.   Ba zilari   Rimga   va   boshqa   shaharlarga   ish   qidiribʼ
ketadi.   Ular   Rim   jamiyatining   to‘rtdan   bir   qismini   tashkil   qiladigan   shahar
kambag‘allari toifasiga qo‘shiladilar. Ikki aka-ukalar Tiberiy va Gay Grakxlar   Rim
kambag‘allariga   yordam   berish   uchun   harakat   qildilar.   Qullaming   dahshatli
harakatlari   va   Ispaniyadagi   harbiy   muvaffaqiyatsizliklar   Rim   davlatining
kuchsizlanganini   ko‘rsatdi.   Nobiletetning   nazoratsiz   yakka   hukmronligi   erkin
aholining katta qatlamini tashkil qilgan mayda yer egalarining xonavayron boiishi
21 jamiyatda   o‘tkir   norozilik   kayfiyatini   vujudga   keltirib,   davlat   tuzumi   va
boshqaruvini   sogiomlashtirish,   jamiyatdagi   birlikni   mustahkamlash,   tashqi
siyosatni   kuchaytirish   borasidagi   islohatlar   o‘tkazishni   talab   qildi.   Dastlab   xalq
tribuni   Tiberiy   Simproniy   Grakx   tamonidan   mil.avv.133-yili   qonun   loyihasi
tayyorlandi.   Tiberiy   Simproniy   Grakx   (mil.   avv.   162-133-yy)   Rimning   taniqli
urug1 nobilitetlaridan biri edi. 
Tiberiyning   fikricha   radikal   islohatlar   o‘tkazish   zarur   b   oiib,   ular   Rim
hukmronligini  mustahkamlash,  ichki   va tashqi  dushmanlarga  qarshi   tura  oladigan
jamiyatning-tayanch kuchini yaratishdan iborat edi. Tiberiyning bu intilishlari Rim
nobilitetlari - mil. avv. 133-yilgacha konsul boigan Appiy Klavdiy, Mutsiy Sevola,
Lutsiniy Krasslar tomonidan qoilab - quvvatlangan. 
Tiberiyning   qarashlariga   ko‘ra,   Rim   hukmdorligining   qulashini   asosiy
sababi   mayda   yer   egalarining   qashshoqlashuvi   boigan.   Tiberiy   bu   jarayonni
to‘xtatish uchun agrar islohot o‘tkazishni zarur deb topdi. Bundan oldin ham agrar
islohot   haqida   bir   qancha   g‘oyalar   mavjud   boigan.   Masalan,   mil.avv.   II   asr
o‘rtalarida Mark Porsiy Katon agrar islohot o‘tkazish taklifi bilan chiqqan edi. Mil.
avv.   141-yilda   Gay   Liliy   ma suliyatli   qonun   loyihasini   tayyorlagan   ham   edi.ʼ
Ammo   o‘shanda   agrar   islohatga   qarshi   yirik   yer   egalari   va   quldorlardan   iborat
qarshilik kuchlari   vujudga  kelib,  ulaming ta’siri  ostida  Liliy  yer  islohati   haqidagi
taklifini xalq yig’ilishiga kirita olmadi. 
Bu harakati uchun nobilitet o‘rtasida „ Dono“ degan laqabga sazovor bo‘ldi.
Mil.avv.134-yil   dekabrda   Tiberiy   xalq   tribuni   vazifasini   bajaruvchi   lavozimiga
ko‘tarildi. Tez orada u agrar islohot haqidagi qonun loyihasini xalq muhokamasiga
qo‘ydi.   Qonun   loyihasida   yer   egaligining   miqdorini   cheklash,   davlatdan
fuqarolaming yerlarini ijaraga olish tizimini yo‘lga qo‘yishni belgilar edi. 
Ijaraga   yer   olish   normasi   shudgor   qilinadigan   500   yugerni   olish,   agar
dehqonning voyaga yetgan o‘g‘illari bo‘lsa ular  uchun ham 250 yugerdan ijaraga
olish   mumkin   bo‘ladigan   bo‘ldi.   Bir   oila   1000   yugerdan   ko‘p   yer   bilan
shug’ullanishi   mumkin   emas   edi.   Agar   yer   qo yilgan   normadan   ko‘payib   ketsa	
ʻ
davlatga qaytarilishi nazarda tutildi. Tortib olingan yerlardan davlatning yangi yer
fondlari   shakllantirilib,   ular   ham   o‘z   navbatida   30   yugerdan   kichik   uchastkalarga
22 bo‘linib, yersiz va kam yerli fuqarolarga bo‘lib beriladi. Ushbu yer uchastkalarini
olgan Rim fuqarolari uncha katta bo‘lmagan davlat solig’ini to‘lashi kerak bo‘lgan,
ushbu yerni sotish va birovga hadya qilish huquqiga ega bo‘lmagan. 
Bu   islohot   yer   uchastkalaarini   sotish   va   mayda   yer   egaligiga   bo linibʻ
ketishiga qarshi  qaratilgan edi. Muhokamadan  keyin qonun loyihasi  xalq ovoziga
qo‘yilishi   kerak  edi.   Ammo  yirik  yer   egasi,   xalq  tribunlaridan   biri   Mark   Oktaviy
o‘zining   veto   huquqidan   foydalanib,   qonun   loyihasiga   qarshi   chiqdi.   Shunda
Tiberiy   Grakx   o‘z   fikrini   himoya   qilib,   xalq   tribuni   xalq   manfaatlariga   qarshi
chiqishi mumkinmi dedi. Keyin Mark Oktaviy xalq muhokamasiga q o‘yilib, u o‘z
lavozimidan   ozod   qilindi.   Shundan   keyin   agrar   islohot   haqidagi   qonun   xalq
yig’ilishida qabul qilindi 17
. 
Bu   qonunni   amalga   oshirish   uchun   uch   kishidan   iborat   bo‘lgan   komissiya
tuzildi.   Komissiya   tarkibi   Tiberiy   Grakx,   uning   ukasi   Gay   Grakx,   Tiberiy   Appiy
Klavdiydan   iborat   botdi.   Ammo   islohatlaming   keyingi   bosqichi   katta
qiyinchiliklarga  uchradi.  Chunki,   qonunni  hayotga   tadbiq  etish  senatning   ma’lum
huquqlarini   cheklar   edi.   Shundan   keyin   islohatlarga   qarshi   kuchli   oppozitsiya
vujudga   keldi.   Mil.   avv.   132-yilda   Tiberiy   Grakx   va   uning   yuzlab   tarafdorlari
o‘ldirildi.
                     
17
 Edward Gibbon. Decline and Fall of the Roman Empire, Bury's edition Chapter 3. Hardcover – June 1, 1974. 
“AMS PRESS” P.293 
23 II BOB  RIM RESPUBLIKASINING IJTIMOIY - IQTISODIY TUZUMI,
INQIROZI VA QULASHI
II.I.   Rim respublikasining  ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Rim imperiyasida milodiy I asr davomida ikki sulola hokimiyatni boshqardi.
Tiberiyning   vorisi   Germanikning   o‘g‘li   24   yoshli   Gay   Sezar   Kaligula   (37-41-yy)
hokimiyatni   egalladi.   Kaligula   badjahl,   axloqan   buzuq,   o‘ta   mag’rur,   takabbur
shaxs   edi.   Dastlab   u   senat   bilan   kelishgan   holda   ichki   va   tashqi   siyosatni   olib
bordi, soliqlarni kamaytirdi. Bir necha oy ichida u isrofgarchilik bilan Tiberiydan
qolgan xazinani turli tomosha, mo‘l - ko‘l sovg‘alar berish bilan talon - toroj qildi
(1-ilova). 
Kaligula o‘zini „Janob“ (Dominis) va „Xudo“ deb e lon qilib, omma oldidaʼ
Yupiter   qiyofasidagi   kiyimlarda  chiqdi. Bu  aqlsiz  imperatoring  hukmronligi   3-yil
davom   etib   41-yil   yanvar   oyida   pretor   tribuni   Kassiy   Xerey   boshchiligidagi
fitnachilar   tomonidan   o‘Idirildi.   Pretor   qismlari   Kaligulaning   50   yoshli   tog’asi
Tiberiy   Klavdiy   Neronni   (41-54-yy)   imperator   deb   e’lon   qildilar.   Klavdiy   senat
bilan   munosabatni   yaxshiladi.   O’zining   senatdan   mustaqil   bo‘lgan   ma muriyatini	
ʼ
tuzdi.   Uning   ma muriyati   bir   necha   muasssasalardan   tashkil   topib,   ulami   ozod	
ʼ
qilingan qullar boshqardilar 18
. 
Klavdiy   davrida   boshqamvni   markazlashuvi   va   imperatoming   shaxsiy
hokimiyatini kuchayishi kuzatildi. Klavdiy hokimiyati qo‘shin, turli tekin tomosha
va   xayr-sadaqa   beriladigan   Rim   plebsi   hamda   provinsiyalaming   zodagonlariga
tayandi.   Tashqi   siyosatda   urushlar   o‘rniga   diplomatik   vositalar   qo‘llanila
boshlandi, faqat 43-yilda Britaniyaga harbiy ekspeditsiya uyushtirildi. Klavdiyning
ikkinchi   xotini   33   yoshli   Agrippina   54-yilda   uni   zaharlab   o‘ldirdi   va   o‘zini   17
yoshli   o‘g’li   Neron   Klavdiy   Sezami   (54-68-yillar)   taxtga   chiqardi.   Neron   Yuliy
Klavdiylar   sulolasining   ko zga   ko‘ringan   vakillaridan   biri   bo‘lib,   axloqan   buzuq,	
ʻ
shafqatsiz   kishi   edi.   Hukmronligi   davrida   o‘z   onasi   Agrippinani   (62-yil),   ukasi
Britanikni   (55-yil),   xotini   Oktaviani   (62-yil),   ikkinchi   xotini   Poppeya   Sabinani
(65-yil) o‘ldirdi. Neron senat bilan murosa qilishni istamadi. 
18
  Алферова ,  М . В .  История   Древнего   Рима .- М .:  “ Литера ” , 2009.-125- б .
24 Pulga   muhtoj   bo‘lgani   uchun   juda   ko‘p   senatorlar,   zodagonlar,   qatil   etib,
ularning mol-mulkini o‘zlashtirib oldi. Uning   davrida imperator saroyi xarajatlari
haddan   tashqari   oshib   ketdi.   Neronning   o‘zi   musiqa   va   qo‘shiqchilik   bilan
shug‘ullanib,   sahnada   o‘ynar   edi,   Yunonistonga   borib,   shoirlar   ko‘rigida
qatnashadi.   Rimda   64-yilda   juda   katta   yong‘in   bo‘lib,   u   bir   hafta   davom   etdi   va
shahaming   14   kvartalidan   10   tasi   to la   yonib   ketdi.   Yong‘indan   keyin   Palatin   vaʻ
Eskvilin   tepaliklari   o‘rtasida   270   ga.   maydonga   Neron   uchun   hashamatli
„oltin“saroy   qurildi.   Xalq   ommasi   o‘rtasida   Rimdagi   yong‘inni   asosiy   sababchisi
Neron deb mish-mish tarqaldi. Neron yong‘in aybdori sifatida rimdagi nasroniylar
jamoasini ommaviy qatl qildi. 
Imperatoming   shafqatsizligi,   uning   zo‘ravonligi   zodagonlami   keskin
noroziligini   keltirib   chiqardi.   Unga   qarshi   fitna   uyushtirildi   (65-yil).   Fitna   fosh
etildi   va   fitnachilar   shafqatsiz   jazolandi.   Ulaming   ichida   faylasuf-sitoik   Lutsiy
Anney   Seneka,  uning   jiyani   shoir   Mark  Anney   Lukan  va   yozuvchi   Gay   Petroniy
Arbitrlar   bor   edi.   Siyosiy   vaziyat   keskinlashdi,   Parfiya   bilan   Armaniston   uchun
uzoq davom etgan urush (66-yil) Rimning mag‘lubiyati bilan tugadi. Neron oxirgi
2-yil   hukmronligi   davrida   davlat   boshqaruvidan   umuman   chetlashdi.   Britaniyada
urush   davom   etib,   66-yilda   Yahudiyada   qo‘zg‘olon   boshlandi.   Neron
hukmronligiga qarshi ommaviy norozilik kuchaydi. 
Galliya,   Germaniya   va   Ispaniyada   unga   qarshi   68-yil   bahorida   legionlar
qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Taxt vorisligiga 70 yoshli zodagon Serviy Sulpitsiy Gafba
nomzodi qo‘yildi. Neronni hech kim himoya qilmadi, hatto pretorian qismlari ham
Galba   tomoniga   o‘tdi.   Neron   yashirinishga   urindi,   lekin   yashirina   olmadi.
Dushmanlar qo‘liga tushmaslik uchun u o‘zini qilichga tashladi. Neronning o‘limi
bilan   Yuliy-Klavdiylar   sulolasi   hukmronligi   nihoyasiga   etdi.   Rim   imperiyasining
navbatdagi   hukmdori   qisqa   vaqt   68-69-yillarda   sarkarda   Galba   bo‘ldi.   Taxtga
Italiya provinsiya zodagonlaridan kelib chiqqan o‘z legionlariga tayanib Tit Flaviy
Vespasian chiqdi (69-79-yy) 19
. 
19
 Charlez Seignobos. History of  ancient  civilization. “LONDON T. FISHER UNWIN ADELPHI TERRACE 
MCMVII” 2006 CHAPTER XVI.p.265 
25 U   lashkarboshi   sifatida   Yahudiya   umshi   davrida   tanildi.   Vespasian   yangi
Flaviylar sulolasini boshlab berdi. Bu sulolaga yana ikki imperator Vespasianning
o‘g‘illari Tit va Domitsianlar ham kirgan. Vespassian uzoqni ko‘ra biladigan aqlli
hukmdor   sifatida   imperiyani   iqtisodiy   va   moliyaviy   kuchini   nisbatan   tez   va
samarali   tikladi.   Davlat   xarajatlarini   qoplash   uchun   40   mlrd   sestersiy   kerak   edi.
Imperator tejab-tergashga kirishib, xarajatlami qisqartirdi va yangi soliqlami joriy
qildi.   Hatto   u   dafin   uchun   va   Rim   jamoa   hojatxonalariga   ham   soliq   soldi.
Imperator   Rim   fuqaroligi   huquqini   mo‘l-ko‘l   tarqatdi   hamda   senatorlar   va
suvoriylar toifasini provinsiya zodagonlari, boyib ketgan ozod qilingan qullar bilan
toidirdi. Flaviylar davridan boshlab imperatorlar provinsiya zodagonlariga bevosita
tayana boshladilar. Vespasian  70 yoshida 79-yil  iyunida vafot  etadi. Uning o‘g‘li
Tit 79-81-yillar taxtga chiqib 42 yoshga yetmasdan bezgak kasalligidan o‘ladi. Tit
davrida   mashhur   Vezuviy   vulqoni   otilib,   Pompey   va   Gerkulanum   shaharlari   kul
ostida   qoldi   (79-yil).   Flaviylaming   so‘nggi   vakili   Domitsian   (81-96-yy)   bo‘lib,
o zining   mutlaq   hokimiyatini   o‘rnatishga   harakat   qildi   va   45   yoshida   fitnachilarʻ
tomonidan o‘ldirildi.
II asr Rim imperiyasining «oltin davri» hisoblanadi 20
.  Bu vaqtda imperiya eng
katta   hududga   ega   edi.   Uning   chegaralari   shimolda   Shotlandiyadan   janubga   Nil
ostonalarigacha,   g‘arbdan   Atlantika   qirg‘oqlaridan   sharqda   fors   qo‘ltig‘igacha
cho‘zilgan   edi.   Quldorlik   tizimi   o‘z   taraqqiyotining   yuqori   cho‘qqisiga   chiqdi.
Ko‘p   quldorlik   xo‘jaliklari   bozor   uchun   mahsulot   ishlab   chiqarishga   o‘tdi.
Qullarga nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi.
Bu   davrda   provinsiyalarning   iqtisodiyoti   va   bu   yerdagi   shahar   hayoti   o‘z
taraqqiyotida   yuqori   bosqichga   ko‘tarildi.   Eramizning   I-II   asrlarida   O‘rtayer
dengizi   hududidagi   barcha   xalqlar   tarixda   birinchi   bor   yagona   ulkan   davlat   Rim
imperiyasi   tarkibiga   kirdilar.   Rim   provinsiyasiga   aylantirilgan   alohida   davlatlar
o‘rtasidagi chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada unifikatsiya qilindi.
Urushlar   va   dengiz   qaroqchiligi   tugatildi.   Rim   imperiyasidagi   xalqlar   ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. 
20
 7. Гетман-Павлова И.В. Римское частное право: Учебное пособие.-М.: «Юрайт», 2010. -C. 343б.
26 Misr,   Suriya,   Kichik   Osiyo,   Bolqon   va   Makedoniya   iqtisodiy   va   madaniy
taraqqiyotining   yuqori   darajasiga   erishdilar.   Pireney   yarim   orolidagi   va
Galliyadagi   iberlar,   kel’tlar,   shimoliy   Afrikadagi   numidiyaliklar,   liviyaliklar,
dunay   bo‘yidagi   pannonlar,   illiriyaliklar,   mezlar   hali   arxaik   davrning   so‘ngi
bosqichida edilar.
Rim  istilolariga qadar  g‘arbiy provinsiyalarda qishloq xo‘jaligi  qoloq bo‘lib,
asosan g‘alla ekilgan. Yerga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apenin yarim oroli
aholisi   qishloq   xo‘jaligining   rivojlangan   shaklini   g‘arbiy   provinsiyalarga   olib
kirdilar.
Gall vinolari, ispan zaytun moyi, Italiya va Yunon navlari bilan raqobat  qila
boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo‘jaligi tez rivojlandi. O‘rta va yirik quldor
xo‘jaliklari (villa) yetakchi o‘ringa chiqdi. Quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatidan
keng   foydalanildi.   Barcha   provinsiyalarda   imperator   yer   egaligi   keng   tarqaldi.
Eramizning II asrida imperator yerlari va xususiy katta latufundiyalar yetakchi yer
egaligi   shakli   edi.   G   ‘arbiy   provinsiyalarda   o‘rta   quldor   pomest’elari,   mayda   yer
egaligi keng tarqaldi. Ayniqsa, kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya,
Frakiya va Fokeyada keng tarqaldi 21
.
Afrika   provinsiyalarida   quldorlik   xo‘jaliklarida   asosiy   ishchi   kuchi   qullar
mehnati   keng   tarqaldi.   Misr   imperiyaning   g‘alla   ombori   edi.   Quldorlik
latifundiyalari   Galliya   va   Ispaniyada   keng   tarqalgan   bir   paytda   Ispaniya   va
Afrikaning   sharqiy   provinsiyalarida   kolonlar   mehnatiga   asoslangan   latifundiyalar
keng tarqaldi. Qullarga ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin
qul xo‘jayinning mulki bo‘lib qolaverdi. 
Qulni   mulk   (pekuliy)   bilan   ta’minlash   er   avv.III   asrdayoq   ma’lum   edi.
Endilikda bu odatdagi  hoi bo‘lib qoldi. Qul pekuliydan foydalangan holda o‘ziga
o‘rinbosar sotib olishi mumkin edi. Qaysiki o‘rinbosar qul uning xo‘jayiniga ishlab
berishi   kerak   edi.   Ozod   qo‘yilgan   qullar   ko‘p   hollarda   tadbirkorlik   bilan
shug‘ullanib, juda ko‘p boylik to‘plar edilar. 
21
  Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.340-342.
27 O‘z   xo‘jayinlariga   zarurat   tug‘ilganda   turli   xil   xizmatlami   ko‘rsatar   edilar.
Misol   uchun   Diktator   Sullaning   erkin   qo‘yilgan   quli   Xirosogon   Rim   davlatidagi
eng qudratli kishilardan biri bo‘lib, hatto uning oldida senatorlar ham titrab qaltirar
edi.   Ammo   ko‘pchilik   ozod   qo‘yilgan   qullar   o‘rta   darajadagi   mulkka   ega   bo‘lib,
hunarmandchilik  va savdogarlik bilan shug‘ullanar  hamda oshxonalarning egalari
edilar.   Quldor   latifundistlar   o‘z   yerlarini   chek   yerlarga   bo‘lib,   kolonlarga   ijaraga
berdilar.
Eramizning   II   asrida   kolonlar   bug‘doyni,   tariq,   zaytun   moyini   1/3   qismini,
quldorga berishi  kerak edi.  Bundan tashqari, kolon quldomi  yerida bir  necha  kun
ishlab berishi kerak edi.
Yerga   ishlash   takomillashdi,   g‘alla   va   boshqa   ekinlaming   yangi   navlari,
o‘g‘itning   yangi   navlari   joriy   qilina   boshlandi.   Qishloq   xo‘jaligi   takomillashdi,
g‘alla   latifuniyalarida   g‘allani   yig‘adigan   mexanizm,   g‘ildirakli   plug,   suv
tegirmoni   kashf   etildi.   Provinsiyaiarda   shaharlar   va   shahar   aholisining   o‘sishi
qishloq   xo‘jalik   mahsulotlarining   Italiya   va   imperiyaning   boshqa   viloyatlariga
chiqarish   imkoniyatining   paydo   bo‘lishi,   provinsiya   qishloq   xo‘jaligida   yerdan
unumli foydalanish va tovar xo‘jaligini kirib kelishi uchun shart-sharoit yaratdi.
Quldor   xo‘jaligi   endilikda   bozor   bilan   bog‘landi.   Qishloq   xo‘jaligida   tovar
munosabatlarining   rivojlanishi   latifundiyalarda   hunarmandchilikni   vujudga
keltirdi.   Latifundiyalar   egalari   kulolchilik,   to‘quvchilik,   duradgorlik,   oshpazlik
kabi   hunarmandchilik   ustaxonalarini   ochdilar.   Ba’zi   gall   latifundiyalarida
shaxtalardan   temir   rudasi   qazib   olinib,   metall   ishlab   chiqarish   yo‘lga   qo‘yildi.
Eramizning I asrlarida qishloq xo‘jaligi bilan birga hunarmandchilik va savdo keng
rivoj andi. Rim  hunarmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo‘rg‘oshin va mis konlari,
Galliyaning   temir   va   qalay   konlari,   Norika,   Dalmatsiya,   Klikiya   va
Kappadokiyaning boy temir konlari xomashyoni yetkazib berib turar edi. Ayniqsa,
temir rudasini qazib chiqarilishi keng yo‘lga qo‘yildi 22
.
Temir   rudasi   Norika   va   Dalmatsiya,   Galliya   va   Ispaniya,   Kappadokiya   va
sharqda   qazib   chiqarildi.   Barcha   konlar   imperatorning   mulklari   bo‘lib,   ko‘pincha
22
 World and Global History : Research and Teaching / edited by Seija Jalagin, Susanna Tavera, Andrew Dilley- 
Pisa: Plus-Pisa University Press, 2011.p.148-152.
28 ijaraga   berilar   edi.   Hunarmandchilikning   rivojlanishi   qul   mehnatidan   keng
foydalanish   imkoniyatini   berdi.   Agar   o‘tgan   asrlarda   hunarmandchilik
ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo‘lsa, eramizning II asrida ulaming
soni 50 taga yetdi.
Hunarmandchilik   ustaxonasining   kengayishi,   mehnat   taqsimotining   o‘sishi
uning   iqtisoslashuvini   o‘sishiga   olib   keldi.   Ammo   hunarmandchilikda   erkin
mehnat   yetakchi  rol   o‘ynar  edi.  Tog’kon  ishlarida,  qurilish,  tosh   konlari,  marmar
konlarida   qul   mehnatidan   keng   foydalanilar   edi.   Ustaxonalarda   eng   og‘ir   mehnat
qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti oshpazlik, g‘isht quydirish kabi
yangi   sohalarning   paydo   bo‘lishiga   olib   keldi.   Qurilishda   betondan   foydalanish
keng   tarqaldi.   Eramizning   II   asrida   provinsiyalarda   hunarmandchilik,   ayniqasa,
yuksaldi.   Agar   er.av.   I,   eramizning   II   asrlarida   Italiya   shaharlariga   ko‘plab
sotilgan.
Gall   hunarmandlarining   kanop   gazlamalari,   jun   yoping‘ichlar   va   kulolchilik
mahsulotlari g‘arbiy provinsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya shaharlari esa
zarbof   gazlamalar,   zargarlik   buyumlari,   rangli   shisha   va   gazlamalami   ishlab
chiqaradigan asosiy markazlarga aylandilar.
Eramizning   II   asrida   hunarmandchilik   markazlari   yarim   oroldan   Shimoliy
Italiyaga   ko‘chdi.   Puteola,   Kapuya,   Arretsiya   kabi   an’naviy   hunarmandchilik
markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o‘rniga gall provinsiyalariga Norika va
Dalmatsiyaning temir konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa hunarmandchilik
markazlari vujudga keldi. 
Ayniqsa, Akvileya  shahri  metall  buyumlar  va  qurol-yarog‘, shisha,  zargarlik
buyumlari,   cherepitsa   ishlab   chiqaradigan   yirik   hunarmandchilik   markaziga
aylandi.Eramizning   I-II   asrlarida   barcha   provinsiyalarda   savdo   aloqalari   keng
rivojlandi.   Italiya   savdogarlari   Ispaniya,   Suriya,   Dakiya,   Misr,   Mavritaniya   va
Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema egalari, savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari
va ispan   provinsiyalari   bilan faol  savdo   qildilar. Pal’mira  savdogarlari   Dakiya va
29 Misrga   kirib   bordilar.   Shaharlarda   ko‘plab   savdo   do£konlari   va   omborxonalar
qurila boshlandi 23
.
Eramizning II asrida Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qurildi. Savdo-
sotiqning   rivojlanishi   provinsiyani   mahsulot   ishlab   chiqarishini   ixtisoslashuviga
olib   keldi.   Ispaniya   zaytun   moyi   va   vino,   Galliya   vino,   shisha   idishlari,   jun
mahsulotlari,   Misr   g‘alla,   papirus,   granit,   shisha   buyumlari,   Suriya   vino,   zarbof
gazlamalar va zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan edi.
Savdogarlar,   hunarmandlar   kollegiyalarga   birlashdilar.   Savdo   taraqqiyoti
sarroflik   va   sudxo‘rlikni   rivojlanishiga   turtki   boidi.   Tashqi   savdo   rimliklar   uchu
foydali   edi.   Rim   imperiyasi   qora   dengiz   hududlari,   sharqiy   Yevropa,   Eron,   O‘rta
Osiyo va Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o‘matdi.
Eramizning   II   asrida   Sharqdan   3   savdo   yo‘li   O‘rtayer   dengizi   qiig‘oqlariga
borar   edi.   Petra-Transiordaniya   -   Damashq   -   O‘rtayer   dengizi,   Frot   -   Palmira   -
Damashq   -   O‘rtayer   dengizi,   Hindiston   -   Arabiston   -Iskandariya.   Afrika
provinsiyalaridan   Rim   savdogarlari   Efiopiya,   Mavritaniya   va   hatto   Markaziy
Afrikagacha kirib bordilar.
Imperiya davrida yangi tanga «aureus» zarb qilina boshlandi. O‘ng tomonida
hukmdor  imperator  tasviri  tushirilgan edi.  Rim  tilla  tangasi  yuqori  baholanar  edi.
Ko‘p tarqalgan Rim tangalaridan biri - kumush denariy edi. Eramizning I asrida u
sof   kumushdan,   eramizning   II   asrining   oxiridan   esa   mis   qo‘shib,   tarkibida   50%
kumush   bilan   zarb   qilina   boshlandi.   Mis   tanga   asosan   mahalliy   muomilada
foydalanilar edi. Mayda savdoda asosan mis tanga-sestertsiy va dupandiy ishlatilar
edi 24
.
Eramizning   I-II   asrlarida   Rim   jamiyati   quldorlik   jamiyati   edi.   Uning   asosiy
qatlamlari qullar va quldorlar bo‘lib, ulardan tashqari mayda ishlab chiqaruvchilar,
kichik chek yerlarning egalari yoki ijarachilar kichik hunarmandchilik ustaxonalari
egalari, mayda savdogarlardan iborat edi.
Tabaqalar   o‘rtasida   kuchli   ijtimoiy   ziddiyatlar   mavjud   edi.   Jamiyatda   asosiy
ishlab   chiqaruvchi   kuchlar   qullar   edi.   Eramizning   I-II   asrlarigacha   quldorlik
23
 В. В. Струве и И. Л. Снегирева. - [Ленинград] ;  Социально-экономическое издательство, Ленинградское 
отделение, 1935    (тип.  " Печатный   двор "). - 2  т .
24
 Tod M. N., Greek Historical Inscriptions, vol. I, I I, London, « Lesson Press ».1948— 1950.- P. 206.
30 xo‘jaliklarida   qullarga   bo‘lgan   ehtiyoj   urushlar   natijasida   qondirilgan   edi.
Eramizning II asrida istilochilik urushlarining nihoyasiga yetishi qullar oqimining
Rimga   kelishini   keskin   kamaytirdi.   Lekin   quldorlik   xo‘jaliklarida   qul   mehnatiga
ehtiyoj juda kuchli edi. Bu hollar qullar narxining keskin o‘sishiga olib keldi.
Qul   mehnatini   unumdorligi   manfaatdor   quldorlar   qullarning   maishiy
sharoitini o‘zgartirishga majbur bo‘ldilar. Qishloq pomestiylari va shaharlarda qul
cho‘rilar   soni   o‘sib   bordi,   qullarga   oila   qurishga   ruxsat   berildi   va   ular
rag‘batlantirildi.
Qullikda   tug‘ilgan   bolalar   (Ulami   vemlar   deb   atashgan)   biror   bir   hunarga
o‘rgatilgan   bo‘lib,   qul   bozorlarida   yuqori   boholanar   edi.   Qullarni   oila   qurishini
rag‘batlantirgan   quldorlar   qul   oilasi   uchun   chek   yer,   mehnat   quroli,   kulba,
kichikroq do‘kon, bir necha qora mol ajratar edilar.
Quldor tomonidan ajratilgan bunday mulk «pekuliy» deb atalgan. Eramizning
I-II-asrlarida pekuliy keng tarqaldi. 
Quldor   sovg‘a   qilgan   yerini   istalgan   paytida   tortib   olishi   mumkin   edi.
Qullarning   huquqiy   holati   ham   o‘zgardi.   Imperator   Adrian   qullarni-   sababsiz
o‘ldirishni   taqiqladi.   Eramizning   II   asrida   yerni   ijaraga   berish   va   kolonat   keng
tarqaldi.
Kolon   huquqiy   jihatdan   erkin   kishi   bo‘lib,   yer   egasidan   shartnoma   muddati
tugagandan   so‘ng   ketishi   mumkin   edi.   Shartnoma   odatda   5-yil   muddatga   tuzilar
edi.   Kolon   5-yil   davomida   qarz   va   boshqa   turli   majburiyatlar   turi   bilan   o‘ralib,
huquqiy   jihatdan   o‘z   yeridan   ketishi   mumkin   emas   edi.   U   noiloj   bu   yerda   uzoq
muddat   ishlar   edi.   Erkin,   o‘z   yerini   yo‘qotgan   dehqon,   batrak   va   erkin   qo‘yilgan
qul, yerni ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga aylanishi  mumkin edi. Yerga
biriktirilgan   qullar   ham   kolonga   aylanar   edilar.   Kolonatni   yana   bir   manbasi
chegara provinsiyalarda asir olingan yerga joylashtirilgan varvarlar edi.
Domitsian o‘limidan keyin senat 66 yoshli senator Mark Koksey Nervani (96-
98-yillar)   imperator   etib   sayladi.   Uning   hukmronligi   bilan   II-asrdan   Rim
imperiyasida   Antoniylar   sulolasi   hukmronligi   boshlandi.   Bu   sulolani   eng   taniqli
31 vakillaridan   biri   Mark   Ul’piy   Trayan   bo‘ldi.   Trayan   Ispaniyada   tug‘ilgan   bo‘lib,
yuqori Germaniya noibi edi 25
. 
Imperator Nerva qo‘shinda obro‘-e’tiborli bo‘lgan Trayanni asrandi o‘g‘il va
voris   qilib   tayinlashga   majbur   bo‘ldi.   Trayan   98-117-yillar   Rim   imperiyasiga
hukmronlik   qilgan   paytdan   imperiya   o‘zining   iqtisodiy-siyosiy   va   madaniy
taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi (96-196-yillar).
Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi
siyosat  olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni
30   taga   yetkazildi.   Kuchli   Rim   qo‘shinlari   101-103-yillar   va   105-107-yillarda
Dunay   bo‘ylaridagi   kuchli   Dakiya   podsholigini   bo‘ysundirdi,   Dakiyani   podshosi
Detsebal   asir   olindi.     Dakiya   Rim   pvovinsiyasiga   aylandi.   Dakiyaning   bosib
olinishi   natijasida   uning   boy   oltin   va   tuz   konlari   katta   o‘lja   bo‘ldi.   Dakiya
g‘alabasiga   bag‘ishlab   Rimda   123   kun   davom   etgan   tomoshalar   ko‘rsatildi,
Plebsga  mo‘l-ko‘l   sadaqa   ulashildi,  ajoyib  Trayan   termalari   (hammomlari),  yangi
suv quvuri hamda 30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi 26
.
Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun 113-yil
urush   boshladi,   keyingi-yil   Armanistonni   bosib   olib,   uni   provinsiyaga   aylantirdi.
G‘ayratli   imperator   115-116-yillarda   Parfiya   podshosi   Vologes   IV   qo‘shinlarini
tor-mor   qilib,   uning   poytaxti   Ktesifonni   egalladi,   butun   Mesopotamiyani   fors
qo‘ltig‘igacha   bosib   oldi.   Mahalliy   aholini   Rim   bosqinidan   noroziligi   va   sharqiy
provinsiyalarda   vaziyatni   notinchligi   Trayanni   legionlarni   Frot   qirg‘og‘idan   olib
ketishga   majbur   qildi.   Sharqda   yangi   bosib   olingan   yerlarni   rimliklar   qo‘ldan
chiqardilar.   Italiyaga   qaytishda   Kilikiyada   Trayan   kasal   bo‘lib   117-yil   avgustida
vafot qildi. Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli  asrandi o‘g‘li Publiy Eliy Adrian
chiqdi (117-138-yillar).
U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali
sarkarda,   aqlli   va   uzoqni   ko‘ra   oladigan   siyosatchi   sifatida   o‘z   oldiga   turgan
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to‘la tugaganini
va Sharqda bosqinchilik siyosatini samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot
25
  https://uz.wikipedia.org/wiki/Qadimgi_Rim   
26
  Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.346-348.
32 daryosi   bo‘yicha   chegaralarini   tiklash   sharti   bilan   tinchlik   shartnomasini   tuzdi.
Adrian   imperiyaning   sharqiy   chegaralarida   kuchli   mudofaa   inshootlarini   bunyod
qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44-yil saqlandi.
Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini
mustahkamlash   maqsadida   chegara   istehkomlarini   qurish   bo‘yicha   ulkan   ishlarni
amalga   oshirdi.   Ana   shunday   istehkomlardan   biri   Adrian   vali   (istehkomi)
Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan.
Adrian qo‘shinni  yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e’tibor  berdi.
U   legionlami   Rim   yoki   latin   fuqaroligi   bo‘lmagan   provinsiya   aholisidan
to‘ldirishga   ruxsat   berdi,   chunki   qo‘shinga   xizmat   qilishga   xohish   bildirgan
fuqarolar soni keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish uchun asos
ana shunday yaratildi.
Adrian   davlat   boshqaruvi   tizimini   mustahkamlashga   qaratilgan   qator
tadbirlarni   amalga   oshirdi.   U   prinseps   kengashini   qayta   tashkil   qildi,   kengash
tarkibiga oliy amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian
boshqaruvga suvoriylar toifasini ko‘plab vakillarini taklif qildi. U davlat pochtasini
joriy qildi, provinsiyalar boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati ustidan doimiy
nazorat  o‘rnatdi.  Adrian uzoq  sayohat  qildi  va  ko‘plab inshootlarni   bunyod qildi:
Venera va Roma ibodatxonalarini, mashhur Rim panteonini qurdi.
Antoniylar sulolasini taniqli vakillaridan biri tarixga taxtdagi faylasuf sifatida
kirgan Mark Avreliy edi. Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan
yuqori bo‘lib, imperiya taqdiri uchun o‘z mas’uliyatini to ia anglab yetgan edi. U
senator va suvoriy toifalari bilan inoqlikda ish olib bordi, senat tarkibiga ko‘pgina
provinsiya   zodagonlarini,   ayniqsa,   kelib   chiqishi   Sharqdan   va   Afrikadan   bo‘lgan
nufuzli kishilarni kiritdi. 
Mark Avreliy (16I--yildan 180-yilgacha) 19-yil hukmronlik qildi, unga qarshi
shu-yillar   davomida   birorta   ham   fitna   uyushtirilmadi.   U   180-yilda   59   yoshida
Vindobona   (Vena)   shahrida   vafot   qildi.   Rimda   uning   sharafiga   kolonna   bunyod
etildi.   Uning   merosxo‘ri   18   yoshli   o‘g‘li   Kommod   (180-193-yillar)   imperator
boidi.   Antoniylar   sulolasining   so‘nggi   vakili   Kommod   qo‘pol,   shafqatsiz   va
maishatparast   hukmdor   edi.   Otasining   o‘limidan   keyin   Kommod   kvad   va
33 markomann   qabilalari   bilan   urushni   tugatib,   180-yilda   Rimga   qaytdi.   Davlat
boshqaruvini o‘zining ochko‘z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi. Xotinini
qatl   etib,   buzuqchilk   yo‘liga   kirdi.   Katta   jismoniy   kuchga   ega   bo‘lgan   imperator
o‘zini   rimlik   Gerkules   deb   e’lon   qildi,   omma   oldiga   arslon   terisiga   yopinib
yelkasida kaltak bilan paydo bo‘lar edi. 
Amfiteatr   sahnasida   gladiator   sifatida   chiqdi.   Oxir-oqibatda   es-hushini
yo‘qotib   kalendaming   barcha   oylarini   o‘z   nomiga   o‘zgartirdi,   hatto   Rimning
nomini o‘zgartirib uni «Kommod» shahri deb atashga buyruq berdi.
Kommodga   qarshi   183-yilda   fitna   uyushtrildi,   lekin   u   amalga   oshmadi,
shundan   so‘ng   senatorlar   toifasiga   qarshi   taqib   qatllar   avj   oldi.   Pannoniya   va
Britaniyada   norozilik   harakatlari,   daklar   va   mavrlar   qo‘zg‘olonlari   qo‘shin
tomonidan   zo‘rg‘a   bostirildi.   192--yilning   oxiigi   kunida   aqlsiz   imperatoming
mashuqasi va qo‘riqchilar boshlig‘i fitnasi natijasida Kommod o‘ldirildi.
Boshqaruv tizimi va apparati imperator qo‘lida to‘plana boshladi. Senat o‘z
siyosiy mavqeini yo‘qotishi  bilan uning tarkibi ham  o‘zgardi. Respublika  davrida
yuqori   mavqega   ega   boigan   zodagon   oilalari   fuqarolar   urushi   va
proskripsiyalaming   qurboni   bo‘ldilar.   Qolganlari   esa   kambag‘allashib   qoldi.
Prinsipatning   birinchi-yillarida   ulaming   o‘rniga   suvoriylar,   munitsipiylardan
chiqqan   boy-zodagonlar   egalladilar.   Klavdiy   davrida   senat   tarkibiga   gall   qabilasi
ekvlarning   romanlashgan   zodagonlari   uchun   yo‘l   ochildi.   Vespasian   davrida
senatga   munitsipiylar   koloniyalari   va   provinsiyalardan   yangi   kishilar   kiritildi.
Eramizning   I   asri   so‘ngida   kelib   chiqishi   gallardan   bo‘lgan   kishilar   kiritildi.
Keyingi   100-yillik   boshida   senat   tarkibida   Kichik   Osiyo   va   Afrikadan   kelgan
senatorlar,   ko‘pgina   yunonlar   uchraydi.   Qadimgi   Rim   nobilitetining   vakillari
senatda   deyarli   qolmadi   va   ular   bilan   birga   senatdagi   muxolifat   kayfiyati   ham
yo‘qoldi 27
.
Prinsepslar   hokimiyatini   yana   bir   tayanchi   suvoriylar   edi.   Ularning   ijtimoiy
tarkibi ham o‘zgardi. Yangi suvoriylarning kelib chiqishi Italiya munitsipiylari va
provinsiyalardan   edi.   Suvoriylarning   yuqori   qatlamini,   eng   avalo,   boyib   ketgan
moliya   zodagonlari,   o‘rta   qatlamni   esa   davlat   xizmatiga   ko‘tarilgan   amaldorlar
27
 Schachermeyr F. Die agaische Friihzeit. Wien, Greece “Historische Klasse” 1976–1982. Bd 1–5.
34 tashkil   qildi.   Suvoriylarga   prokuratorlar   lavozimi,   provinsiyalardagi   prinseps
mulklarini   boshqaruvi,   pretorian   gvardiyasi   prefekti,   politsiya   xizmati
qo‘riqchilarining   prefekti   kabi   lavozimlar   ajratildi.   Adrian   davrida   suvoriylar
prinsepsning shaxsiy kanselyariyasida xizmat qila boshladilar.
Shu   vaqtgacha   prinsepsning   shaxsiy   kanselyariyasida   barcha   ishlami
imperatorlarning   ozod   qo‘yilgan   qullari   bajarar   edi.   Imperatorlar   shahar
plebeylariga   nisbatan   respublika   davri   Rim   zodagonlarining   siyosatini   davom
ettirdilar.   Rimda   avalgidek   200   000   kishiga   tekin   non   tarqatilar   edi.   Rimning
oc’diy   aholisi   hech   qanday   siyosiy   huquqqa   ega   emas   edi.   Ularning   bir   qismi
ishlab chiqarish bilan, ko‘pchiligi davlatdan tekin non olib zodagonlarning uylarida
klient majburiyatini bajarar edilar.
II.II. Rim R е spublika tuzumi inqirozi va uning qulashi
Miloddan avvalgi II asr Rim respublikasi hayotida nisbatan xotirjamlik davri
bo'lgan   va   fuqarolar   urushlaridan   oldingi   vaqt   ko'pincha   uning   "oltin   davri"   deb
ataladi.   Darhaqiqat,   Rim   hokimiyatining   haqiqiy   raqiblari   yo'q   edi   va   rimliklar
qadimgi   tsivilizatsiya   darajasi   berishi   mumkin   bo'lgan   barcha   imtiyozlardan
foydalandilar. Ammo eng xavfli dushman davlatning o'zida bo'lib chiqdi. Rimning
eng   xavfli   raqibi   Karfagen   yong'inda   halok   bo'lganidan   atigi   13-yil   o'tgach,
Rimning o'zida fuqarolar nizosining alangasi avj oldi.
Rim tarixchilari tabiatan bir-biridan farq qiladigan bu ikki hodisani bir-biriga
bog'ladilar,   ularning   birida   ular   Rim   ruhining   g'alabasini,   ikkinchisida   esa   uning
tanazzulini ko'rdilar. Rim faylasufi Seneka bu tanazzulning asl sababiga eng yaqin
edi, buni  Rim  davlati o'zi  orzu qilgan hamma narsaga erishgandek, o'z kuchining
og'irligiga dosh bera olmasligida ko'rdi 28
.
Bu III asrning ikkinchi yarmi II asrning birinchi yarmidagi Rim istilolari edi.
Miloddan avvalgi. Rim Respublikasi inqirozining asosiy sababi bo'lib xizmat qildi,
bu  davlatning   yangi   miqyosiga   mutlaqo   moslashtirilmagan.   Rim   respublikasining
inqirozi   sivitas   inqirozining   oqibati   bo'lib,   fuqarolar   urushlari   ularning   ifodasi   va
ayni paytda katalizator edi. 
28
  Вигасин А. А. История древнего востока. - Москва. :  «Печатный двор» , 2006-  C . 84.
35 Rim   tsivitlarining   parchalanishi   Rim   jamiyatida   ham,   butun   ulkan   davlat
miqyosida   ham   qarama-qarshiliklarni   aniqlashga   yordam   berdi.   Bu   qarama-
qarshiliklarning   keskinlashuvi   butun   bir   asr   davom   etgan   va   tarixga   fuqarolar
urushlari davri sifatida kirib kelgan bir qator jiddiy to'qnashuvlarga olib keldi. Bu
davrning   yakuniy   natijasi   respublikaning   qulashi   va   imperiyaning   tashkil   topishi
edi.
Respublika   inqirozi   va   fuqarolar   urushlari   davrining   oxirgi   bosqichlaridan
biri Sezar diktaturasi edi.
Fuqarolar urushi davridayoq Qaysar Rim davlati hayotining turli jabhalariga
oid   chora-tadbirlarni   amalga   oshira   boshladi.   Miloddan   avvalgi   46-yilda.   Qaysar
10-yil   va   miloddan   avvalgi   44-yildan   boshlab   diktator   deb   e'lon   qilindi.   "abadiy
diktator"   deb   e'lon  qilindi.   Asta-sekin   turli   respublika   magistratlarining   huquqlari
uning   qo'lida   to'planib   bordi,   bu   uning   hokimiyatini   mohiyatan   cheksiz   qildi.
Tsezar  tsenzura huquqlariga, tribunitsial  hokimiyatga, konsullik vakolatlariga ega
edi,   buyuk   pontifik   lavozimini   egallagan   va   bir   qator   faxriy   unvonlarga   ega   edi:
imperator, vatanning otasi va ozod qiluvchi (ozod qiluvchi). Adabiyotda Qaysarni
ba'zan birinchi Rim imperatori deb ham atashadi. Qayd etish joizki, Qaysar yangi
siyosiy tuzum yaratmagan, faqat unga yaqinlashgan, shuning uchun uni respublika
ma’nosida   imperator   deb   hisoblash   qonuniydir   (u,   ta’kidlaganidek,   respublika
davrida   bu   nomga   ega   bo’lgan.   Senat   yoki   askarlar   tomonidan   g'alaba   qozongan
qo'mondonga berilgan va uning armiya bilan aloqasi ramzi)   29
.
Sezar Senat a'zolari sonini 900 kishiga oshirdi. (Hatto Sulla davrida ham 600
senator bo'lgan), uni o'z tarafdorlari bilan to'ldirgan, lekin o'z raqiblarini undan olib
tashlamagan. Xalq yig inining huquqlari cheklangan, qozilarning siyosiy ahamiyatiʻ
ularning   sonining   ko payishi   va   chiqib   ketish   muddatlarining   tartibga   solinishi
ʻ
tufayli zaiflashdi. Sezarning munitsipalitetlar haqidagi qonuni alohida ahamiyatga
ega   edi.   Ushbu   qonun   shahar   boshqaruvi   va   tuzilishini   tartibga   soladi.   Mahalliy
masalalarni   hal   qilishda   shaharlarga   avtonomiyalar   berildi,   shahar   magistratlarini
saylash   qoidalari   va   malaka   cheklovlari   o'rnatildi.   Fuqarolik   huquqlari   va
munitsipal shahar shakllari viloyatlar bo'ylab tarqaldi.
29
 Tod M. N. Greek Historical Inscriptions,vol. I, I, London,   «Lesson Press». 1948-1950. - P. 132.
36 Rim   zodagonlarining   vakillari   orasida   hali   ham   Tsezarning   ko'plab
muxoliflari   bor   edi,   u   ularga,   ehtimol,   juda   rahm-shafqat   bilan   munosabatda
bo'lgan,   hatto   undan   aniq   nafratlangan   odamlarni   ham   yo'qotmagan.   Ko’pchilik
respublika konstitutsiyasining buzilishi, davlat lavozimidan chetlatilishidan norozi
bo‘lib,   haqorat   va   haqorat   uchun   Qaysardan   o‘ch   olish   imkoniyatini   qidirardi.
Nafaqat   zodagonlar,   balki   rimliklarning   keng   qatlamlari   orasida   ham   respublika
kayfiyati   vakillari,   ayniqsa,   Qaysar   va   uning   atrofidagilarning   ochiq-oydin
monarxiya   intilishlaridan   xavotirda   edilar.   Bularning   barchasi   oxir-oqibatda   jami
60 senator ishtirok etgan fitnaga olib keldi. Miloddan avvalgi 44-yil mart (15 mart)
Idesda.   Plutarx   va   Suetonius   tomonidan   rang-barang   tasvirlangan   ko'plab   yomon
alomatlarga qaramay, Qaysar Senat yig'ilishida paydo bo'ldi, unda fitnachilar unga
hujum   qilishdi   va   uni   xanjar   bilan   sanchishni   boshladilar.   Qonga   botgan   diktator
asosiy  dushmani  Pompey haykali  poyiga  yiqildi. Keyinchalik  ma'lum  bo'lishicha,
fitnachilar qat'iyatsiz harakat qilishgan va Qaysardan qo'rqishgan: unga berilgan 23
ta jarohatdan faqat bittasi halokatli bo'lgan 30
.
Shunga   qaramay,   ko'p   asrlik   respublika   an'analari   hali   ham   mustahkam
bo'lib chiqdi. Respublika inqirozni boshdan kechirishda davom etdi va diktatorning
o'ldirilishi uning mavjudligini faqat qisqa vaqtga uzaytirishi mumkin edi.
Rim   R е spublika   tuzumi   inqirozi   va   uning   qulashi   Rimda   harbiylar
hokimiyatining   kuchayishi.   Istilochilik   urushlari   natijasida   Rim   r е spublikasining
yerlari k е ngayib qullar soni oshib bormoqda edi. S е zar o’z qo’shinlarini Bolqonga
olib   o’tib,   Pomp е y   qo’shinlarini   tor-mor   k е ltiradi.   Pomp е y   qo’shinining   qolgan
qismi   taslim   bo’ladi.   Pomp е y   boshpana   izlab   Misrga   qochib   boradi   va   Misr
malikasi   Kl е opatra   tomonidan   o’ldiriladi.   S е zar   Misr   malikasi   Kl е opatraga
hayrixohlik   bildirib,   Kichik   Osiyo   va   Shimoliy   Afrikada   va   Ispaniyada   uch   yil
g’olibona   urushlar   olib   boradi.   S е zar   tarafdorlari   bilan   Pomp е y   tarafdorlari
o’rtasida bo’lgan urushlar Rim fuqarolari o’rtasidagi urushlar edi. 
Bu urush tarixda Rimdagi fuqaro urushlari nomi bilan atalgan. Yuliy S е zar –
Rim   saltanati   hukmdori.   S е zar   viloyatlardagi   zafarli   yurishlardan   qaytib   k е lgach,
o’ziga sodiq qo’shinga tayanib ch е klanmagan hokimiyatga ega bo’lib qoldi. S е nat
30
  Biegen C. W. Athens and the Early Age of Greece, New York  “ Harvard University Press”, 1940- P. 310. 
37 va  konsullar  uning  buyruqlarini  so’zsiz   bajarishga  majbur   bo’ldilar.  S е zar   Rimda
birinchi   bo’lib   imp е rator   –   hukmdor   d е gan   nom   olishga   muyassar   bo’ldi.   U
imp е rator   nomini   olgach,   rasmi   tushirilgan   oltin   pullar   zarb   etildi,   haykallari
ishlanib, uni xudolar haykali  yoniga qo’yishadigan bo’ldilar. U s е nat majlislarida
fil suyagi va oltindan yasalgan taxtda o’tirar edi. U o’z askarlariga va tarafdorlariga
saxiylik bilan pul va  е r-mulklar in'om qiladi. 
Ammo   kambag’allarga   e'tiborsiz   qarab,   ularga   non   va   don   ulashishni
kamaytiradi.U   o’z   davrining   mohir   lashkarboshisi   va   tadbirkor   davlat   arbobi
bo’lgan.   U   saltanatda   qishloq   xo’jaligi,   hunarmandchilik   va   savdo-sotiqni
rivojlanishiga   katta   e'tibor   b е rib,   saltanatni   mustahkamlash   uchun   harakat   qilgan.
U har qancha mashhur bo’lmasin uning dushmanlari ham ko’p edi. Rim aslzodalari
va   s е natorlarning   bir   qismi   uning   yakka   hokimligidan   norozi   bo’lib,   r е spublika
tarafdori   edilar.   Shuning   uchun   ular   S е zarni   o’ldirish   uchun   bir   n е cha   suiqasd
uyushtirdilar.   Er.   av.   44   yilda   S е zar   Sharq   yurishi   oldidan   Yupit е r   bayrami   kuni
s е nat   majlisiga   boradi.   Kassiy   va   Brut   boshliq   fitnachilar   S е zarni   o’rab   olib,
kiyimlari   ostiga   yashirgan   hanjar   bilan   23   joyidan   chavaqlab   o’ldiradilar.
Fitnachilar Rim qafasi Kapitoliyga borib yashirinadilar 31
. 
Shunday   qilib,   S е zar   va   tarafdorlarining   yakka   hokimiyat   o’rnatish   uchun
harakatlari   qarshilikka   uchraydi.   S е zar   vafotidan   so‘ng   Rimdagi   ahvol.   S е zar
o’ldirilgach,   uning   dushmanlari   Rimda   va   viloyatlarda   r е spublikani   qayta   tiklash
uchun   kurash   boshlaganlar.   Ammo   Rim   aholisining   ko’pchiligi   r е spublika
tarafdorlarini   qo’llab-quvvatlamaganlar.   Fitnachilar   sharq   tomon   qochib
Mak е doniyada   kuch   to’play   boshlaganlar.   Ammo   Rimda   S е zarning   yordamchisi
Antoniy,   imp е ratorning   qarindoshi   va   m е rosxo’ri   Oktavian   r е spublikachilarga
qarshi   chiqib,   ulardan   bir   n е cha   ming   kishini   qirib   tashlaganlar.   Er.   av.   40–30-
yillarda  imp е rator  tarafdorlari   bilan   r е spublika  tarafdorlari   o’rtasida   qattiq  kurash
davom etadi. 
Bu mamlakatda navbatdagi fuqarolar urushining avj olishiga sabab  bo’ladi.
Antoniy   baland   bo’yli,   baquvvat,   tajribali   lashkarboshi   va   jangchi   edi.   Oktavian
kasalmand va nimjonroq odam bo’lib, unda tajriba ham, lashkarboshilik qobiliyati
31
 Бонгард – Левин  Г.М.  Древнеиндийская  цивилизация. История. Религия. «ФМРТ». М. : 2000г.  - C. 255       
38 ham   yo’q   edi.   Ammo   u   juda   aqlli,   ehtiyotkor   va   ist е 'dodli   yordamchilarni   tanlay
bilar   edi.   Dastlab,   Antoniy   Oktavian   bilan   chiqisha   olmay   Galliyaga   k е tadi.
Oktavian   esa   qo’shin   to’plab   Galliyaga   bostirib   kirib,   Mutina   yaqinidagi   jangda
Antoniy   qo’shinlarini   tor-mor   etadi.   Shu   davrda   S е zarning   qotillari   Brut   va
Kassiylar sharq tomondan Rimga xavf solmoqda edilar. R е spublikachilarga qarshi
kurash   zaruriyati   Oktavianni   Antoniy   bilan   yarashishga   chorlaydi.   Uchlar
ittifoqining   tashkil   topishi.   Er.   av.   43-yilda   Oktavian,   Antoniy   va   L е pidlardan
iborat uchlar ittifoqi tashkil topadi. Er. av. 42-yili Oktavian va Antoniy qo’shinlari
Mak е doniyaga   yo’l   oladilar.   Mak е doniyadagi   Filippa   shahri   yaqinida   Oktavian-
Antoniy   qo’shinlari   bilan   Kassiy-But   qo’shinlari   o’rtasida   qattiq   jang   bo’ladi.
Jangda r е spublikachilar qo’shini tor-mor etiladi. Jang vaqtida Kassiy o’z chodirida
o’ldiriladi,   Brut   esa   dushmanlariga   asir   tushishni   xohlamay   o’zini   qilich   tig’iga
tashlab halok bo’ladi. 
Shu   jangdan   so’ng   Rim   uch   sarkarda   o’rtasida   taqsimlanadi.   O’rtay е r
d е ngizining   sharqidagi   o’lkalar   Antoniyga,   Galliya,   Illiriya   va   Ispaniya
Oktavianga,   Shimoliy   Afrika   esa   L е pid   hukmronligiga   topshiriladi.   Italiya   uchlik
ittifoqi boshqaruvida bo’lsa ham, u yerda Oktavian hukmronlik qiladi. 
Er.   av.   31-yilda   Yunonistonning   g’arbidagi   Aksiy   burni   yaqinidagi   joyda
Oktavian   va   Antoniy   qo’shinlari   o’rtasida   hal   qiluvchi   d е ngiz   jangi   bo’lgan.
Jangda Oktavian floti porloq g’alabaga erishgan. Mag’lubiyatga uchragan Antoniy
Iskandariyaga   qaytgan.   Oktavian   qo’shinlari   Suriya   va   Palastinni   ishg’ol   qilib,
Misrga bostirib kirgan. Shu vaqtda Antoniyga Kl е opatra o’zini o’zi o’ldirdi d е gan
xabar k е lgan. Bu xabarni eshitgan Antoniy o’zini qilich tig’iga tashlab jarohatlanib
o’lgan.   Aslida   malika   o’lmagan   edi.   Rim   qo’shinlari   Misrni   ishg’ol   qila
boshlaydilar.   Malika   rimliklarga   asir   tushib   zanjirband   holda   Rimga   borishdan
o’limni   afzal  ko’rib,  o’zinio’zi  o’ldirgan.  Misr  rimlik  qo’shinlar   tomonidan bosib
olinib, Rimga itoat ettirilgan 32
. 
Shu bilan Rimdagi fuqarolar urushi tugab, Oktavianning tanho hukmronligi
boshlangan.   Oktavian   imp е ratorligi   davrida   Rim.   Misr   istilo   etilishi,   Oktavian
imp е ratorlik   unvonini   va   qo’shinga   qo’mondonlikni   saqlab   qolib   er.   av.   29-yilda
32
Xoliqov M. “Qadimgi Rim sivilizatsiyasi”-Toshkent.:“Grant nashriyoti”.  2003-y  397  b. 
39 Rimda  o’zining  yagona  hukmronligini  o’rnatgan  va  g’alaba  bayramini   o’tkazgan.
Rim r е spublika d е b atalav е rgan. Oktavian s е natni saqlab qolgan. Xalq yig’ini har
yili   konsullarni,   xalq   tribunlarini   va   boshqa   mansabdor   kishilarni   saylar   edi 33
.
Ammo   yig’in   Oktavianning   o’zini   yoki   u   ko’rsatgan   kishilarni   saylardi.
Imp е ratorga   yoqmagan   kishilar   konsullikka   yoki   boshqa   mansabga   saylansalar,
qamoqqa tashlanib, o’sha yerda o’lib k е tar edilar. 
S е nat   a'zolari,   konsullar,   tribunlar   va   boshqa   amaldorlar   Oktavianning
buyruqlarini   so’zsiz   bajarishlari   shart   edi.   Rimda   s е nat   faoliyat   ko’rsatib   turardi.
Oktavian   s е natdan   o’z   dushmanlarini   haydab   o’ziga   yaqin   odamlarni   tayinlaydi.
S е natda   ovoz   b е rish   vaqtida   u   birinchi   bo’lib   o’z   fikrini   aytar   edi.   S е natorlar
imp е ratorga yoqadigan qarorlarni qabul  qilardilar. 
S е nat Oktavianga Avgust  – Muqaddas  kishi  – d е gan faxriy nom  b е rgan. U
qo’shinga   alohida   e'tibor   b е rib,   uning   sonini   300   mingga   е tkazgan.   Rimda   tungi
soqchilar   va   o’t   o’chiruvchilar   guruhi   tuzilib   faoliyat   ko’rsatgan.   U   shahar
aholisiga   homiylik   qilib,   kambag’allarga   non,   g’alla,   pul   ulashgan   va   sirk
tomoshalari uyushtirgan. 
U tasodifan  qul   qilinganlarni   ozod qilish  uchun  s е nat  qarorini  chiqartirgan.
Italiyaning Rimdan boshqa shaharlarida yashovchi aslzodalarga Rim fuqarosi nomi
b е rilgan.   Oktavian   davrida   m е 'morchilik,   madaniy   va   diniy   ishlarga   ham   alohida
e'tibor b е rilgan. Oktavian fitnachilardan qo’rqib, kiyimi ichidan tig’  o’tmas  sovut
kiyib yaqinlari qurshovida yurgan. Oktavian davridan boshlab Ap е nin yarim oroli
Italiya   d е b   atala   boshlangan.   Oktavian   davridagi   istilochilik   urushlari.   Oktavian
davrida   Rim   qo’shinlari   Italiyadan   shimoli-sharqda   joylashgan   Dunaybo’yi
qabilalarini Rimga itoat ettirganlar. 
Ayni   paylda   Sitsiliya,   Sardiniya   va   Korsikada   marhum   Pomp е yning   o’g’li
S е kts Pomp е yning orol davlati bor edi. Rim qo’shinlari va floti g’olibona urushlar
olib   borib,   Sitsiliya,   Sardiniya   va   Korsika   orollarini   bosib   olganlar.   S е kts
Pomp е yning   oroldagi   davlati   Rimga   qo’shib   olinadi.   Oktavian   davrida   Rim
saltanatining   yerlari   Ispaniyadan   Suriyagacha,   Galliyadan   Shimoliy   Afrikagacha
bo’lgan   yerlarni   o’z   ichiga   olar   edi.   Oktavian   hukmronligining   so’nggi   yillarida
33
  Kudinov, O.A. Rim huquqi. Qisqacha terminologik lug‘at-ma’lumotnoma.-M.: “FAN”, 2008.  224 b .
40 Rim   saltanati   asta-s е kin   zaiflashadi.   Rimga   tob е   bo’lgan   joylarda   ozodlik   va
mustaqillik   uchun   qo’zg’olonlar   boshlanadi.   Ayni   paytda   Rimga   shimoldagi
jangovar qabilalar hujumi boshlanadi. Bu davrda Rim istilochilik urushlaridan voz
k е chib, o’z-o’zini mudofaa qilishga o’tadi. 
Er.   avv.   14   yili   Oktavian   Rim   shahri   yaqinidagi   Nol е   shaharchasidagi
qarorgohida   vafot   etadi.   Avgustning   jasadini   unga   bag’ishlab   qurilgan   maxsus
maqbaraga   dafn   etadilar.   Oktavian   vafotidan   so‘ng   Rimdagi   ahvol.   Imp е rator
vafotidan   so’ng   mamlakatda   og’ir   vaziyat   boshlanadi.   Viloyat,   itoat   ettirilgan
o’lkalarda   qo’zg’olonlar   va   ozodlik   harakatlari   kuchayadi.   Saltanatda   esa
imp е ratorlikka   da'vogar   kishilar   ko’payib,   ular   o’rtasida   toju-taxt   uchun   qonli
janglar boshlanadi. 
Oktavian   vafotidan   so’ng   taxtga   o’tirgan   uning   o’gay   o’g’li   Tib е riy
saltanatni   mustahkamlash   uchun   bir   qator   choralar   ko’radi.   Aholi   jon   boshiga
solinadigan   soliqlarni   oshiradi.   Bunga   javoban   Shimoliy   Afrika,   Galliya,   Frakiya
va   Italiyaning   ko’p   joylarida   qo’zg’olonlar   bo’lib,   ular   shafqatsizlik   bilan
bostiriladi.   Tib е riydan   so’ng   taxtga   o’tirgan   Gay   S е zar-Kaliguli   37–41-yillarda
imp е ratorlik qilgan. U o’zboshimchalik bilan ish yuritib s е nat a'zolari, harbiylar va
aslzodalar orasida norozilik k е ltirib chiqargan. 
U   41-   yili   fitnachilar   tomonidan   o’ldirilgan.   Bu   davrda   s е natning   faoliyati
kuchayib   mamlakatni   r е spublika   d е b   e'lon   qilganlar.   Ammo   bir   guruh   harbiylar
Klavdiyni   taxtga   o’tqizganlar.   U   o’ziga   qarshi   suyiqasd   uyushtirgan   fitnachilarni
fosh etib, ularning ba'zilarini qatl ettirgan, ba'zilarini o’zga yurtlarga surgun qilgan.
U  aholi   k е ng  qatlamini   o’ziga   qaratish   uchun,  kambag’allaiga   non,   don  ulashgan
va idoralarning ishini birmuncha yaxshilagan 34
. 
Klavdiy   davrida   Bosfor,   Britaniya,   Frakiya,   Dunay   bo’ylari,   shimoliy
Afrikadagi   Mavritaniya   Rimga   itoat   ettirilgan.   U   Parfiya   bilan   muvaffaqiyatsiz
urushlar olib borgan. Ammo u ikkinchi xotini tomonidan zaharlab o’ldirilgan. 54-
yili   Klavdiyning   o’gay   o’g’li   N е ron   imp е rator   d е b   e'lon   qilingan.   U   ham   y е ngil-
y е lpi   hayot   k е chirib   boylar   va   aslzodalar   bilan   k е lisha   olmay   ozod   qilingan
qulining   chorbog’ida   o’zini   o’zi   o’ldirgan,   Rim   taxti   uchun   kurash   va   fuqarolar
34
 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000. -C.102
41 urushi. N е ron 68-yilda o’lgach, mamlakatda toj-taxt uchun kurash avjiga chiqqan.
Bu   kurashda   quldorlar,   aslzodalar   va   lashkarboshilar   faol   ishtirok   etib,   ular   o’z
nomzodlarini   imp е rator   d е b   e'lon   qilganlar.   Mamlakat   fuqarolar   urushi   girdobiga
tortilgan. 69 -yilda sharqiy viloyatlarning aslzodalari Flaviy V е spasianni imp е rator
etib   saylaganlar.   U   s е natga   tayanib,   saltanatni   biroz   mustahkamlashga   muvaffaq
bo’lgan. V е spasian Parfiya bilan munosabatni yaxshilagan. 
V е spasian vafot etgach o’g’li Tit Flaviy imp е rator d е b e'lon qilingan. U 79-
yilda taxtga o’tirib uni 81- yilgacha boshqargan va otasining ishini davom ettirgan.
79- yili Italiyada tabiiy ofat yuz b е rib V е zuviy vulqoni otilgan. Vulqondan chiqqan
olov,   kul,   lavalar   Pomp е y,   G е rkulanum   va   Staviy   kabi   shahar   va   ko’pgina
qishloqlarni   bosib   k е tgan.   Vulqon   otilishi   natijasida   juda   ko’p   odamlar   o’lgan.
Domisian   davrida   Rim.   Tit   Flaviy   vafot   etgach,   V е spasianning   ikkinchi   o’g’li
Domisian   imp е rator   d е b   e'lon   qilingan.   U   otasi   va   akasi   izidan   bormay,   fitnachi
ig’vogarlarni   atrofiga   to’plab   s е nat   bilan   hisoblashmay   ish   yuritgan.   U
hamfikrlariga sovg’a-salomlar ulashib xazinaga katta zarar k е ltirgan 35
.
U   s е natorlar   mulkini   musodara   qilib,   d е hqonlarga   ko’proq   don   ekishni
buyurib,   tokzorlarni   k е ngaytirishni   man   etgan.   Bu   davrda   Rim   qo’shinlari   R е yn,
Dunay   daryolarining   yuqori   qismini   G е rmaniyaning   janubi-g’arbiy   viloyatlarini
bosib olganlar. 
U Quyi Dunay qabilalari bilan muvaffaqiyatsiz jang olib borgan. U Dakiya
sardori D е s е bal bilan sulh tuzib, ularga katta sovg’a-salomlar b е rishni va'da qilgan.
U Britaniya va Sharqda ham muvaffaqiyatsiz urushlar olib borgan. Domisianning
bu   ishlari   oddiy   fuqarolar,   aslzodalar   va   quldorlar   orasida   norozilik   k е ltirib
chiqargan.   96-yilda   suiqasd   uyushtirilib,   Domisian   ham   o’z   saroyida   fitnachilar
tomonidan   o’ldirilgan.   Trayan   imp е ratorligi   davrida   Rim.   96-yilda,   Domisian
o’ldirilgach, s е nator N е rva imp е rator d е b e'lon qilinadi. 
U 98- yilgacha hokimiyatni boshqaradi   98-yilda Rim taxtiga k е lib chiqishi
ispanlardan   bo’lgan   Trayan   o’tiradi.   U   s е nat   bilan   bamaslahat   ish   olib   borib
mamlakatda   osoyishtalik   o’rnatadi.   101-yilda   Trayan   Dakiya   shohi   D е s е bal   bilan
urush olib borib, uni mag’lubiyatga uchratadi. 
35
.Вигасин А. А. История древнего востока. - Москва.  “ Высш. Шк”, 2006 . - С 84.
42 Trayan D е s е bal bilan sulh tuzib Dakiyaning ba'zi joylariga Rim qo’shinlarini
joylashtiradi.   Ammo   D е s е bal   sulhga   xiyonat   qilib   Rim   qo’shinlari   joylashgan
ist е hkomlarga   hujum   qiladi.   106-107-yillarda   Trayan   qo’shinlari   Dakiyani
qaytadan   istilo   qiladi.   Trayan   Dakiyada   yangi   manzilgohlar   ochib,   u   y е rga
Italiyadan odamlarni ko’chirgan va harbiy ist е hkomlarni mustahkamlagan. 
Trayan   Dakiyadagi   g’alabasiga   bag’ishlab   Rimda   baland   minora,qurdiradi.
114-yili   Trayan   dastlab   Armanistonni   bosib   olib,   115-yilda   esa   M е sopotamiyaga
qo’shin   tortadi.   Rim   qo’shinlari   Parfiya   poytaxti   Kt е sifonni   egallab,
M е sopotamiyani   Rimga   qo’shib   oladilar.   116-117-yillarda   Sharqiy   viloyatlarda
Rim   zulmiga   qarshi   qo’zg’olon   boshlanadi.   Parfiyaliklar   qo’zg’olonchilar   bilan
birlashib   rimliklarni   mag’lubiyatga   uchratadilar.   Bu   mag’lubiyat   Trayanni
Italiyaga   qaytishga   majbur   etadi.   Trayan   Rimga   qaytayotib,   117-yili   Kichik
Osiyoning Kilikiya viloyatida kasallanib oiadi. 
Adrian davrida Rim. Imp е rator Trayan vafotidan so’ng 117-yili Rim taxtiga
uning o’gay o’g’li Adrian o’tiradi. U bosqinchilik urushlarini to’xtatib har qanday
janjalli   masalalarni   muzokaralar   yo'li   bilan   hal   etishni   afzal   ko’rgan.   Adrian
parfiyaliklar   bilan   yarashib,   tinch-totuv   yashashga   harakat   qilgan.   U   davlat
ch е garalarini mustahkamlab, ular bilan tinch munosabatda bo’lgan. 
Ammo  qo’shinni   kuchaytirgan.   Adrian  davlatni   boshqarish   va   sud   ishlarini
izga solish uchun idoralar sonini ko’paytirgan. U viloyatlardagi o’lpon va soliqlar
yig’ishni   b е kor   qilib,   eski   soliq   va   qarzlar   k е chib   yuborilgan.   Adrian   qullarni
xo’jayinlar tomonidan jazolanishlarini b е kor qilib, ularni sud hukmi bilan jazolash
tartibini   joriy   qilgan.   132-135-yillarda   Quddusda   bo’lgan   Simon   boshliq
yahudiylar qo’zg’oloni shafqatsizlik bilan bostirilgan. 
Aholining ko’pchiligi qul qilib sotib yuborilgan. Quddus rimliklarga qaram
bo’lib   qolgan.   Adrian   saltanatning   qishloq   xo’jaligi,   madaniy   va   savdo-sotiq
ishlariga   ham   katta   e'tibor   b е rgan.   Adrian   Misr,   Yunoniston   va   boshqa
mamlakatlarga   sayohat   qilgan.   Uning   davrida   Afinada   Yangi   Z е vs   ibodatxonasi
qurilib, Afina akropoli qayta tiklangan 36
. 
36
 История Востока. Восток в древности. Москва Издательская фирма «Восточная литература» РАН 2002
C 205
43 Frakiyada   esa   Adrionopol   shahri   bino   qilingan.   Adrian   davrida   Rim   har
jihatdan   yuksalgan   davlatga   aylanadi.   U   138-yili   vafot   etadi.   Uni   Rimdagi   katta
maqbaraga   izzat-ikrom   bilan   dafn   etadilar.   Adriandan   k е yin   Rimda   Antoniy,
Avr е liy, Lusiy V е r va Kommodlar imp е ratorlik qilganlar.
Ammo ularning h е ch biri Adrian singari ish olib bora olmadilar. Adriandan
k е yingi imp е ratorlar davrida Rimda va viloyatlarda katta-katta xalq qo’zg’olonlari
bo’lib o’tgan. Bu qo’zg’olonlar shafqatsizlik bilan bostirilgan. 192-yilda  Kommod
fitnachilar tomonidan o’ldirilgan. II asr oxiri III asr boshidan boshlab Rim saltanati
tushkunlikka yuz tutgan.
                                         
44 XULOSA
Rim   qirollik   davrining   oxirida   va   respublika   davrining   boshida   hali   juda
kichik jamoa edi. Uning iqtisodiy hayoti juda ibtidoiy edi. Aholining asosiy kasbi
chorvachilik   va   dehqonchilik   edi.   Iqtisodiyot   tirikchilikka   asoslangan,   yopiq
xarakterga ega edi.
Rimliklar yirik va mayda qoramollar, shuningdek, cho'chqa boqishgan. Ular
don   ekinlari   yetishtirishgan,   bog'dorchilik   va   uzumchilik   bilan   shug'ullanishgan,
zaytun   madaniyati   ma'lum   bo'lgan.   Shudgor   butun   yog'ochdan   yasalgan.
Dehqonchilikda   ketmon,   tirma,   o roq,   tırmık,   belkurak   va   boshqa   asboblarʻ
ishlatilgan.
Qirollik   davrining   oxirida   qishloq   xo'jaligi   asboblarini   ishlab   chiqarish
uchun   temirdan   nisbatan   keng   foydalanilganligi   Rim   olimi   va   yozuvchisi   Pliniy
Elder   tomonidan   Etruskning   Kluzium   shahri   qiroli   Porsena   bilan   kelishuvga
binoan   xabar   qilingan   ma'lumotlardan   dalolat   beradi.   Rimliklar   temirni   faqat
qishloq xo'jaligi ehtiyojlari uchun olib kirishga majbur edilar. Go'ng bilan o'g'itlash
ma'lum edi va dala drenaji juda keng qo'llanilgan.
Aftidan,   chor   davrida   ham   hunarmandchilikni   dehqonchilikdan   ajratish
boshlangan.   Masalan,   Plutarx   qirol   Numa   Pompiliusga   hunarmandchilik
uyushmalari   (duradgorlar,   kulollar,   ko'nchiliklar,   misgarlar,   zardo'zlar   va
boshqalar) tashkil etilishini bog'lagan.
Hunarmandchilikning   rivojlanishi   va   professional   hunarmandlarning
mavjudligini   o'sha   davrga   oid  arxeologik  topilmalar   ham   tasdiqlaydi:   Rim   qal'asi
devorlari   qoldiqlari,   shahar   kanalizatsiyalari,   qadimiy   ibodatxonalar   xarobalari
(masalan, Yupiter Kapitolin ibodatxonasi). Bu inshootlar janubiy italyan yunonlar
yoki   etrusklar   tomonidan   qurilgan   bo'lishi   mumkin,   ammo   ular   Rimda
hunarmandchilik rivojlanganligini isbotlaydi.
Hunarmandchilikning   qishloq   xo'jaligidan   ajralishi   ayirboshlashning   o'sishi
bilan   bog'liq   edi.   Qadimda   Rim   shahar   maydonida   -   Forumda   haftalik   bozorlar
bo'lib   o'tdi.   Yirik   diniy   bayramlarga   to g ri   keladigan   va   odatda   mashhur	
ʻ ʻ
ziyoratgohlarda (masalan, Aventindagi Diana ibodatxonasida) o tkaziladigan-yillik	
ʻ
yarmarkalar ham juda qadimiy kelib chiqishi hisoblanadi.
45 Rim o'z tarixining respublika deb atalgan davriga tipik shahar-davlat sifatida
kiradi, unda siyosiy hokimiyat qul egalari va yer egalari jamoasiga tegishlidir. 
Fuqarolik jamiyatidagi xarakterli hodisa Rim oilasi  - familia (familiya) edi.
Qadimgi   Rimliklarning   o'z   qarashlariga   ko'ra,   bu   miniatyuradagi   davlat   edi.   Oila
otasining   uning   a'zolari   ustidan   hokimiyati   cheksiz   edi.   Bundan   tashqari,   bu
hokimiyat milliy hokimiyatlarga nisbatan mustaqil va mustaqil edi, shuning uchun
ular oila ichidagi otaning buyruqlariga aralasha olmaydi.
Oila boshlig'i oilaviy mulkning oliy egasi, oila a'zolarining yashash va o'lim
huquqiga   ega   bo'lgan   oila   dinining   oliy   ruhoniysi   va   sudyasidir.   Otaning,   oila
boshlig'ining   kuchi   nafaqat   so'zning   tor   ma'nosida   oila   a'zolariga,   balki   Rimda
familiyaga kiritilgan qullarga ham tegishli edi.
46 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy  adabiyotlar:
1. Белкин   М.   В.   Римский   сенат   в   эпоху   сословной   борьбы   VI   -   IV   до   н.э.
Проблемы   эволюции :     Автореф.   дис.   на   соиск.   учен.   степ.   к.ист.н. :   Спец.
07.00.03 / С.-Петерб. гос. ун-т. - СПб.   1997.
2. Кучма,   Владимир   Васильевич.   Государство   и   право   Древнего   мира   и
Средних  веков .:   В  2  ч.   /   М .   во  Образования .     Рос.  Федерации.  Волгогр.   гос.
ун-т. - Волгоград  ;  Изд-во Волгогр. гос. ун-та ;  [М.]  ;  “Либрис”, 2001. 543
3. Шкаренков Павел Петрович.  Римский   сенат   и   сенаторская
аристократия   в   Остготской   Италии .   Новый   исторический   вестник. . N.2
Москва “РГГУ” -2001 ; N. 2 /2001 - С   45 - 63.
4. С.   Л.   Утченко.   ДРЕВНИЙ   РИМ   События.   Люди.   Идеи.   Москва.   Изд-во
«Наука», 1969.
5. Эдвард Гиббон.“История упадка и разрушения Римской империи” Москва:
издание “К. Т.Солдатенкова”1831.Том. 3. глава 36, сноска 43.
6.     D.Urakov,   R.Tursunov,   A.Biykuziyev,   B.Xaynazarov.Jahon   tarixi   (Qadimgi
Yunoniston va Rim tarixi)- Toshkent: “ Innovatsiya-Ziyo”2020,, 10-bet
7.  Кузищина   В.	 И.	   Историография   античной   истории:   учеб .   Пособие .
Мocква ;  “Высшая Школа”  1980 . - C 87.
8. А.	
 И.	 Воронков.   Древняя   Греция   и   древний   Рим:   Библиографический
указатель изданий, вышедших в (1895–1959	
 гг.)  M .   Изд  :  “Акад”, 19 61. -C 32.
9. Xoliqov M. “Qadimgi Rim sivilizatsiyasi”-Toshkent.  “ Grant   nashriyoti ”.  2003-
y . 397  b .
10. Борщ	
 И.	 Е.   Указатель   литературы   по   истории   античного   мира,
опубликованной в СССР за 1962–1965	
 гг. // Вестник древней истории. 1967 .-
C   49.
11. Борщ	
 И.	 Е.   Указатель   литературы   по   истории   античного   мира,
опубликованной   в   СССР   в   1962–1965	
 гг.   (окончание).   1967.   №   3   (101).   С.	 
156–166; и др. “СОЧУМ”  –  C   54-57.
12. Фролов	
 Э.	 Д. Русская наука об античност. Москов:“Studia classica” 2006. -
604,,   - С   4.
13. Крушкол Ю.С.  Кадимги дуне тарихи . - Т.   “ Укитувчи ’’   - 1975.  21-22. b.
14. Тиртей,   Увещание,   пер.   В.   В.   Латышева;   см.   В.   О.   Нилендер,   Греческая
литература в избранных переводах, М. “Советский писатель”, 1939, стр. 85.
15. Roger   B.Beck,   Linda   Black,   Larry   S.   Krieger,   Philip   C,   Naylor,   Dahia   Ibo
Shabaka   “World   history:   patterns   of   interaction’’.   Oxford   University   Press.
England I994.p.340-342.
16. Ф.   Энгельс,   Происхождение   семьи,   частной   собственности   и
государства . - Москва :  “Политиздат”, 1989. - 222, C-166.
47 17. Schachermeyr   F.   Die   agaische   Friihzeit.   Wien,   Greece   “Historische   Klasse”
1976–1982. Bd 1–5.
18. Levi D. The Recent Excavations at Phaistos. “Lund SIMA”, 1964. P.78.
19. Вигасин А. А. История древнего востока. - Москва. : 2006-  C . 84.
20. Biegen   C.   W.   Athens   and   the   Early   Age   of   Greece,   New   York   “Harvard
University Press”, 1940- P. 310.   
21. Tod   M.   N.,   Greek   Historical   Inscriptions,   vol.   I,   I   I,   London,   1948-1950.-P.
206. 
22.   Bennett E. L., The Pylos Tablets.Texts of the inscriptions found 1939—1954,
Princeton, 1955.-P. 355. 
23. Kudinov O.A. Rim huquqi. Qisqacha terminologik lug‘at ma’lumotnoma.-M.:
Imtihon, 2008.224-bet. 
Internet resurslari
1. www.history.com     
2. www.Ziyo.net     
3. www.Fayllar.org      
4. www.Azkurs.org     
48 ILOVA
1-ilova
Rim imperiyasining hududiy bo‘linishi. 
49

Ilk Rim respublikasi

KIRISH…………………………………………………………………..               3

I BOB. ILK RIM RESPUBLIKASI DAVRI (MILODDAN AVVALGI VI ASR OXIRI III ASR OʻRTALARI)………………………...................               5

1.1. Ilk Rim respublikasining tashkil topishi……………………………........         5

1.2. Ilk Rim respublikasining ijtimoiy hayoti, ichki va tashqi siyosati……………………………………………………………….                    13      

II BOB. RIM RESPUBLIKASINING IJTIMOIY - IQTISODIY TUZUMI, INQIROZI VA QULASHI ………………………………………….                  24

2.1. Rim respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti …………………..               24

2.2. Rim respublikasining inqirozi va qulashi…………………………..               35

III.XULOSA……………………………………………………................           45

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………..............          47

V.ILOVA……………………………………………………….............               51