Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	170.1KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MUQIMIY NOMIDAGI QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
MAKTABGACHA TA’LIM SIRTQI BO’LIM YO’NALISHI
304- GURUX TALABASI
“Matematik tassavurlarni shakillantirish nazaryasi
va texnologiyasi” fanidan
“ Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok
qilishning pedagogik- psixologik asoslari ” mavzusida
tayyorlagan
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: Azizova Ziroatxon ____________

Reja
Kirish
I-BOB Maktabgacha Yosh Davrida Psixologik Rivojlanish Xususiyatlari
1.1 Maktabgacha yoshidagi bolalar o’yinining psixologik xususiyatlari
1.2 Maktabgacha y oshidagi bolalar bilish jarayonlarining rivojlanishi
II-BOB Bolalarning Predmetlar Shakli Va Geometrik Shaklllarini Idrok
Qilishning O’ziga Xos Xususiyatlari
2.1Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish.
2.2. Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
2.3. O’rta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar
Ilova

2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Bugungi kunda mamlakatimizda barcha
sohalarda keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, maktabgacha
ta’lim sohasida tub o’zgarishlar amalga oshirilib, maktabgacha yoshdagi
bolalarning ta’lim-tarbiya olishi masalasi davlat darajasidagi dolzarb masalaga
aylandi.
Bu borada Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tashabbusi bilan amalga
oshirilayotgan ishlar, qabul qilinayotgan farmon va qarorlar dasturul amal
bo’lmoqda. Maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilishi, Prezidentimiz
tomonidan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2707-sonli Qaror, O’zbekiston
Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi qonuni, Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori,
O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo’yiladigan Davlat talablari, “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturi, “O’zbekiston
Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish
Kontseptsiyasi” kabi me`yoriy huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi maktabgacha
ta’lim tizimida ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda alohida ahamiyat kasb
etmoqda. Ma’lumki, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning
asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirish,
ularning tug’ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda
milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashdan iborat.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini
takomillashtirishda bo’lajak pedagoglarning ilmiy va uslubiy ta’minlanganligi,
ularning kasbiy tayyorgarligi asosiy masalalardan sanaladi. Ayniqsa, bolalarda
matematik tasavvur va bilimlarni rivojlantirish ularning intellektual jihatdan yetuk
insonlar bo’lib ulg’ayishida o’ziga xos o’ringa ega.
Matematik bilimlar bolalarga, ular nimani bilib olganliklari va nimaning
uddasidan chiqa olishlarini hisobga olgan holda, aniq tizim va ketma-ketlikda
3

beriladi. Bu jarayonda “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va 4
metodikasi” fanining mazmunidan kelib chiqib tayyorlangan ushbu qo’llanma
maktabgacha ta’lim yo’nalishi bakalavriat talabalari, shu yo’nalishning maxsus
sirtqi va sirtqi ta’limi talabalari hamda maktabgacha ta’lim tashkiloti
tarbiyachilariga zarur ma’lumot va metodik yordam bera oladi. Qo’llanma
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni hisobga olib tayyorlangani va bugungi kun
talablariga to’laqonli javob berishi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasini
о’qitishning ilmiy-metodik muammolarini tadqiqot qilishda zarur bо’ladigan
ilmiy- nazariy asoslari, pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari, bosqichlari,
ta’rifi va tasnifi, bolalar rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillar, bola psixik
taraqqiyotining asosiy bosqichlari, ta’limning didaktik tamoyillari, bolalarga
pedagogik ta’sir kо’rsatish, tashkil etish shakllari ta’lim va tarbiyada pedagogik
texnologiyalarni qо’llashning nazariy asoslari, shakl, usullari bolalarni komil inson
qilib tarbiyalashning maqsad va vazifalari, ta’lim berish va tarbiyalash
muammolari, usullari, aqliy, jismoniy, ahloqiy, mehnat, estetik tarbiya berish,
ijtimoiy maktabgacha ta’limni boshqarish, rahbarlik qilish yо’llari, usullari, ularni
о’rganish va anglash tamoyillari, uslublari о’zlashtirganligini aniqlash
Kurs ishining vazifalari : Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi
(maktabgacha ta’lim) fani tadqiqotlari, uslublari bо’yicha ilmiy va uslubiy
adabiyotlar bilan tanishganligi darajasini; - maktabgacha ta’lim va uni о’qitish
metodikasini tadqiq qilishning ilmiy yо’nalishlarni bilish darajasini; - tadqiqot
jarayonida maktabgacha ta’limning aniq vazifasini anglay olish darajasini; -
maktabgacha ta’lim fani va tadqiqotlar sohasining ilmiy yо’nalishlari, tadqiqotlar
sohasida ilmiy mushohada va ilmiy tahlil masalalarini о’zlashtira olganliklarini; -
ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etish, tadqiqot natijalarini tahlil qilish
malakalarining mavjudligini; - ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishning shakl,
metod va vositalari haqida umumiy tushunchalarga ega ekanligini isbotlab berish
4

Kurs ishining predmeti: Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini
idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish
uslublari va tamoyillari о’zlashtirganlik va amalda qо’llay olish malakalari
darajasini aniqlash
Kurs ishining tuzilishi: Kirish Asosiy qism, I-BOB, II-BOB, Xulosa va
Foydalanilgan adabiyotlardan iborat
5

I-BOB M aktabgacha yosh davrida psixologik rivojlanish
xususiyatlari
1.1. Maktabgacha yoshidagi bolalar o’yinining psixologik
xususiyatlari
Ma’lumki, bolaning Yoshi ulg’ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati
oshgan sari, uning atrofidagi narsa va hodisalar bo’yicha dunyoqarashi kengayib
boradi . Maktabgacha Yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati o’yindir . Bu
Yoshdagi bolalarning o’yinlarini uchga bo’lish mumkin:
1)predmetli o’yinlar(15-20 minut o’ynaladi);
2 gacha Yoshidagi bolalarning o’yin faoliyatlari masalasi asrlar davomida
ju )syujetli-rolli o’yinlar (30-60 minut o’ynaladi);
3) qoidali o’yinlar (1soatdan -2kungacha davom etishi mumkin).
Bog da ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Bog’cha
Yoshidagi bolalar o’zlarining o’yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a
qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga
intiladilar.
Bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita
amaliy munosobatda bo’lishga intiladi. Bu o’rinda shu narsa harakterliki, bola
bilishga tashnaligidan atrofdagi o’zining haddi sig’adigan narsalari bilangina
emas, balki kattalar uchun mansub bo’lgan, o’zining kuchi ham etmaydigan,
haddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda bo’lishga intiladi.
Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni o’zi haydagisi, xaqiqiy otga minib
yurgisi, uchuvchi bo’lib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bo’lgisi
keladi. Tabiiyki bola o’zidagi bunday ehtiyojlarning birontasini ham haqiqiy yo’l
bilan qondira olmaydi. Bu o’rinda savol tug’iladi. Bolalarning tobora ortib
borayotgan turli ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-
qarshilik qanday yo’l bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina
faoliyat orqali, ya’ni, bolaning o’yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin.
Buni quyidagicha izohlab berish mumkin:
6

- birinchidan, bolalarning o’yin faoliyati qandaydir moddiy mahsulot ishlab
chiqarishga qaratilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni o’yinga undovchi
sabab (motiv) kelib chiqadigan natija bilan emas, balki shu o’yin jarayonidagi
turli harakatlarning mazmuniga bog’liqdir;
- ik kinchidan , bolalar o’yin jarayonida o’z ixtiyorlaridagi narsalarni,
o’zlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub bo’lgan narsalarga aylantirib,
xohlaganlaricha erkin faoliyatda bo’ladilar. Bolalarning o’yin faoliyatlari
ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun
birdan-bir vositadir.
O’yin bolalar hayotida shunday ko’p qirrali faoliyatki, unda katgalarga
mansub bo’lgan mehnat ham, turli narsalar haqida tafakkur qilish, xom-xayol
surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi o’yin faoliyatida
aniq bo’ladi. SHuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, o’yin faqat tashqi muhitdagi
narsa hodisalarni bilish vositasigina emas, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir.
Ijodiy va syujetli o’yinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan
birgalikda ularning individual xususiyatlari ham shakllanadi. Demak, bog’chadagi
ta’lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan bolalarning o’yin
faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bog’liqdir. SHunday qilib,
o’yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha, bolalar
xayolining o’zi, o’yin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixik jarayondir.
SH un i ha m t a’ ki dl as h j oi zk i , f an- t e xn i k a m i sl si z rivojlanayotgan hozirgi
davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go’yo, bir mo’’jizadek ko’rinadi.
Natijada ular ham o’zlarining turli o’yinlari jarayonida o’xshatma qilib (ya’ni,
analogik tarzda), har xil xayoliy narsalarni o’ylab topadilar (uchar ot, odam
mashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolalarning turli xayoliy
narsalarni o’ylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular o’zlarining har turli
o’yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da
ehtiyojlarini ham aks ettiradilar.
7

Bolalarning o’yin faoliyatlarida turli hayoliy va afsonaviy obrazlarni
yaratishlari odamning (shu jumladan, bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa
va hodisalarni aks ettirish passiv jarayoni emas, balki faol, ijodiy
yaratuvchanlik jarayoni ekanligidan dalolat beradi.
Bolalar o’yin faoliyatining yana bir xususiyati bu o’yin jarayonida
bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollarining ko’pincha
umumiylik harakteriga ega bo’lishidir. Buni shunday tushunish kerakki, bola
o’zining turli-tuman o’yinlarida faqat o’ziga tanish bo’lgan yolg’iz bir
shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-
harakatlarnigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning,
tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi.
Bu Yoshdagi bolalar o’z vaqtining ko’p qismini o’yin bilan o’tkazadi, ayniqsa 3
Yoshdan 6-7 Yoshgacha o’yinlar ahamiyatli taraqqiyot yo’lini bosib o’tadi:
predmetli-boshqaruv va ramziy o’yinlardan tortib to qoidali syujetli-rolli
o’yinlargacha. Bu Yosh davrida barcha o’yin turlarini ko’rish mumkin.
Bu Yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari
izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish o’yini, qonstruktiv
tipdagi individual predmetli o’yin, jamoaviy syujetli-rolli o’yinlar, individual va
guruhiy ijod, o’yin-musobaqa, o’yin-muloqot, uy mehnati. Kichik maktabgacha
Yoshdagi bolalar asosan predmetlar, turli xil o’yinchoqlar bilan yolg’iz o’zlari
o’ynaydilar. O’zlarining predmetli va konstruktorli o’yinlarida idrok, xotira,
tasavvur, tafakkur jarayonlarini, Shuningdek o’z harakat qobiliyatlarini
takomillashtirib boradilar. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi
cheklangan kichik Yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham)
o’zlarining o’yinlarida qonkret odamlarni va ularning harakatlarini aks
ettiradilar xolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu
kabilarni). O’rta yoki katta bog’cha Yoshidagi bolalarning o’yinlarida esa
bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo’la boshlaydi. Sekin-asta o’rta
maktabgacha davrga borib o’yin jamoaviy bo’lib boradi va unga ko’proq bolalar
8

qo’shila boshlaydi. Bolalarning individual xususiyatlarini, ularning jamoa
o’yinlari davomida kuzatish qulaydir. O’z o’yinlarida bolalar kattalarning
predmetlarga munosabatinigina emas, balki ko’proq ularning o’zaro
munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid etadilar . Shuningdek,
jamoa o’yinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini
aks ettiradilar. Masalan, «poezd» o’yinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga
ko’mir yoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va
yo’lovchilar bo’ladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa o’yinlari artistlarning
faoliyatiga o’xshaydi. Chunki, jamoa o’yinidagi har bir bola o’z rolini yaxshi ado
etishga intilishi bilan birga, o’yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib
ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o’zining butun qobiliyatini ishga
solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bo’lingan jamoa o’yini, bolalardan qat’iy
qoidalarga bo’ysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo
etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o’yinlari psixologik jihatdan
katta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o’yinlar bolalarda irodaviylik,
xushmuomalalik, o’yin qoidalariga, tartib-intizomga bo’ysungan va s h u k a b i
b o s h q a i j o b i y h i s l a t l a r n i t a r b i y a l a y d i v a rivojlantiradi.
Eng asosiysi bu o’yinlarda kattalarning predmetli dunyoga nisbatan xulq-
atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan – rollariga
imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlar asosida quriladigan rollarni
va qoidalarni ajratadilar, o’yinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va
o’zlari ham ularga rioya qilishga harakat qiladilar. Bolalarning syujetli-rolli
o’yinlari turli mavzularda bo’lib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga muvofiq
yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan o’yinda qayta ijro etiladigan rollar –oilaviy (ona,
ota, buvi, buva, o’g’il, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bog’chadagi tarbiyachi,)
yoki ertak qahramonlari (bo’ri, ayiq, tulki, quyon, echki,) yoki kasbiy (shifokor,
komandir, uchuvchi). Rollarni ijro etuvchilar kattalar yoki bolalar yoki ularni
o’rnini bosuvchi o’yinchoqlar, qo’g’irchoqlar bo’lishi mumkin.

9

1.2. Maktabgacha y oshidagi bolalar bilish jarayonlarining
rivojlanishi
Bog’cha Yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur,
nutq, xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali
bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam
beradigan o’yinchoqlar , rangli kiyimlar, rangli xalqalar, qutichalar va shu singari
o’yinchoqlar berish maqsadga muvofikdir.
Bog’cha Yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ularning ko’zga
yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin
chuqur tahlil qila olmaydilar.
Bog’cha Yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda
idrok qilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Bolalar suratlarni idrok qilayotganlarida
kattalar turli xil savollar bilan ularni tahlil qilishga o’rgatishlari lozim. Bunda,
asosan, bolalar diqqatini:
1 Suratning mazmunini (syujetini) to’g’ri idrok qilishga;
2. Suratning umumiy ko’rinishida har bir tasvirlangan narsalarning o’rnini
to’g’ri idrok qilishga;
3. Tasvirlangan narsalar o’rtasidagi munosabatlarni to’g’ri idrok qilishga
qaratish kerak.
Diqqat har qanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. Shuning
uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Bog’cha
Yoshidagi bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Bog’cha Yoshidagi bolalarda
ixtiyoriy diqqatning o’sib borishi uchun o’yin juda katta ahamiyatga ega. O’yin
paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to’plab, o’z tashabbuslari bilan ma’lum
maqsadlarini ilgari suradilar.
Bu Yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning o’z oldiga
qo’ygan yangi talablari asosida takomillasha boradi. Maktabgacha Yoshdagi
bolalarning xotirasi ko’rgazmali, obrazli bo’lishi bilan xarakterlidir. Bolada
ko’proq ixtiyorsiz esda qoldirish va ixtiyorsiz esga tushirish ustunlik qiladi. Bola
11

so’zlarni hech qanday ma’nosiz takrorlayveradi. Ammo keyinchalik, kattalarning
ta’sirida, ixtiyoriy esda qoldirish ham asta-sekin rivojlana boradi. Bo la ravshan va
emotsional rang-barang materialni oson esda qol diradi.
Uch yashar bola taassurotlarini bir necha oy davomida esda sa q lab tura
olishga q odirdir. Xotiraning o’ sishiga o’ yinlar, turli mash g’ ulotlar, she’r yodlash,
ertak va h ikoyalar aytish h amda sayr paytida kuzatish ishlarini olib borish yordam
beradi. Ushbu Yoshdagi bolalar yangi s o’ zlarni h am, h atto chet tillardagi s o’ zlarni
h am osongina eslab q oladilar. Lekin, bolalar materialni oson esda q oldirsalar h am,
ular k o’ pining ma’nosiga yaxshi tushunmaydilar va ulardan nut q da foydalanishga
q iynaladilar. Kattalar ning vazifasi bolalarning mumkin q adar k o’ pro q s o’ zlarni va
tasavvurlarni eslab q olishigagina emas, balki ular uchun tushunarli, foydali b o’ lgan
turli bilimlarni egallashiga erishishdan iborat. Bolalar bu xildag i bilimlardan o’ z
o’ yinlarida, rasmlarida, u s tozlari yoki kattalar bilan su h batda foydalanadilar, bu
bilimlar ularning a q liy va axlo q iy o’ sishlari uchun xizmat q iladi.
Bog’chagacha bo’lgan Yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustunligicha
qolaveradi. Masalan, bola juda berilib ertak eshitayotgan bo’lsa ham, xonaga birov
kirib qolsa, uning diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalg’iydi. Bog’cha Yoshidagi
bolalar o’zlari uchun ahamiyatga ega bo’lgan, ularda kuchli taassurotlar
qoldiradigan va ularni qiziqtiradigan narsalarni beixtiyor eslarida olib qoladilar.
Bog’cha Yoshidagi bolalarning tafakkuri va uning rivojlanishi o’ ziga xos
xususiyatga ega. Tafakkur bolaning bog’cha Yoshidagi davrida juda tez rivojlana
boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog’cha Yoshidagi bolalarda turmush
tajribasining nisbatan ko’payishi, ikkinchidan , bu davrda bolalar nutqining
yaxshi rivojlangan bo’lishi, uchinchidan esa, bog’cha Yoshidagi bolalarning
er kin, must aqil harakatl ar qi li sh imkoniyatiga ega bo’lishlaridir.
Bog’cha Yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi, ular
tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa
olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik
so’na boshlaydi.
12

Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron
qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Ko’pgina
ota-onalar va ayrim tarbiyachilar agarda bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar,
«ko’p mahmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qaerdan o’rganding » , deb
koyib beradilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi.
Ayrim tortinchoq bolalar esa hech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli
mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari ham savol berishlari va shu
bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez
qilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez
qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar b o l a l a r d a g i t a f a k k u r
j a r a y o n i n i f a o l l a s h t i r i s h v a rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga
qilingan sayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz
hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar. Agar 2 yashar bolaning so’z boyligi
taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z boyligi 1000 tadan
1200 tagacha, 7 yashar bolaning so’z zahirasi 4000 taga etadi. Demak, bog’cha
Yoshi davrida bolaning nutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha
takomillashadi. Bog’cha Yoshidagi bolalar nutqining o’sishi oilaning madaniy
saviyasiga ham ko’p jihatdan bog’liq.
Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, bog’cha
Yoshidagi bolalarning ba’zi hollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta
olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq
tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham hali to’la takomillashmagan
buladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng muhim shartlaridan biri, bola bilan to’la
va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
13

II-BOB Bolalarning Predmetlar Shakli Va Geometrik Shaklllarini Idrok
Qilishning O’ziga Xos Xususiyatlari
2.1Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
Ма tematika mashg’ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan,
ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan
taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni
o’rganadilar.
Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday
tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o’zlashtirish uchun asos
bo’ladi. “Bolajon” tayanch dasturida geometrik shakllar bilan tanishtirishga
qo’yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish.
Kichik guruh
Geometrik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o’rgatish. Uni
sezish, harakat va ko’rish yo’llari bilan tekshirish usullarini o’rgatish.
Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish,
harakat va ko’rish usullari orqali o’rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha
berish.
Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash.
Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o’rgatish. Uni sezish, harakat va
ko’rish yo’llari bilan tekshirish usullarini o’rgatish.
O’rta guruh
Geometrik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan
farqlashni mustahkamlash.
To’g’ri to’rtburchak shakli bilan tanishtirish, to’g’ri to’rtburchak-kvadratni
farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko’rish usullari orqali o’rganish.
Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish -
harakat va ko’rish usullari orqali o’rgatish.
14

Kub, shar, silindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni
o’rganish.
Shakllar har xil o’lchamda bo’lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish
(katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat).
Tayoqchalardan to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu
shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o’rgatish.
Katta guruh
Geometrik shakllar . Shakllar har xil o’lchamda bo’lishi mumkinligi haqida
tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat).
Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan,
to’rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to’rtburchakning turli ko’rinishlari
misolida) bor.
Bolalarning shar, kub, silindrlar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va
ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish.
Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish.
Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo’lgan geometrik shakllarni topa
olishga o’rgatish: masalan, lagan, non doiraga o’xshaydi; stolning usti, devor,
eshik va derazalar to’rtburchakka, ro’molcha kvadratga, qizchalar boshidagi
ro’mol uchburchakka, stakan silindrga o’xshaydi va hakozo.
Uchburchak va to’rtburchaklardan turlicha katta o’lchamdagi narsalar va
shakllar tuzish. Turli geometrik shakllar to’plamidan har xil o’yinlar o’ynash,
maxsus shakllar to’plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o’rgatish.
Tayoqchalardan to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan
foydalanib turli narsalar yasashga o’rgatish.
Tayoqchalardan hosil bo’lgan geometrik shakllardan bir nechta tayoqchani
olish usuli bilan ko’rinishini o’zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni
o’rgatish.
15

Maxsus shakllar to’plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil
topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o’rgatish. Labirintlar va ularning yechimi bilan
tanishtirish.
16

Tayyorlov guruh
Geometrik shakllar. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo’lishga,
olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o’rgatish. Aniq
material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini
belgilash.
Ko’pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to’rtburchak-bu
ko’pburchak. Bolalarni ko’pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak
uchlari) bilan tanishtirish.
Т ayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash.
Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo’lishni o’rgatish. Aniq material asosida
butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash.
Bolalarni 2 ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko’pburchaklar
tuzishga, kichik to’rtburchakdan bitta katta to’rtburchak tuzishga o’rgatish.
Beshburchak va oltiburchak bilan tanishtirish.
Yetishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy
masalalarni yechishni o’rgatish.
Geometrik shakllar ko’rinishini o’zgartirishga o’rgatish: kichik
uchburchaklardan to’rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil
bo’lgan geometrik shakllardan bir necha ayoqchani olish usuli bilan ko’rinishini
o’zgartirish.
2.2Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor buyumlarni
farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga o’rgatiladi.
Qarash uchun geometrik shaklga ega bo’lgan, detallari yo’q oddiy shakldagi
buyumlar tanlanadp. Buning uchun dastlab, har xil rangdagi, ammo bir xil
shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan: uchburchak, kvad-drat, to’g’ri
to’rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu
kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil
17

rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok
g’ildiraklar) ni berish mumkin.
Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash — harakat yo’li bilan,
“shakl” so’ziga urg’u bergan holda tahlil qilishni o’rgatadi. U buyum konturi
(tashqi ko’rinishi) ustidan ko’rsatkichni yuritib chiqadi, oxirida u buyum ustidan
qo’lini o’tkazib “dumaloq” (g’ildirak), — deydi.
Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega.
Kichkintoylar tarbiyachining qo’l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni
havoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo’l yoki
ko’rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo’lni
tekkizib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur kontur
chizig’i bilan bog’lanib qolishi mumkin. Tarbiyachi bolalarda buyumlar konturini
o’rab olish ularni qo’l bilan qamrab olish, qo’lni sirt bo’yicha siypalab chiqish,
buyumlarni dumalatish, ularni har-xil holatga qo’yish istagini uyg’otadi. Natijada
yumaloqlangan va burchakli buyumlarning xossalarini (turg’un, turg’un emas va
h.k.) topadilar.
“Shakli bo’yicha o’xshashlarini tanla” kabi o’yin-mashqlardan foydalanish
mumkin. Chaqirilgan bola o’z buyumini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi
buyumlar turgan stolga o’tkazib qo’yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil
bajaradilar, masalan, o’z stollari yonida o’tirgan hollarida har xil shakldagi
buyumlarni ajratib qutilarga solishadi: bir qutiga-dumaloq (doiraviy), ikkinchi
qutiga burchakli (burchaklari bo’lgan) buyumlarni solishadi.
Kichik guruhda bolalar doira va kvadrat bilan tanishtiriladi. Buning uchun
tarbiyachi dastlab har bir bolaga 2 tadan geometrik shakl, masalan, qizil doira va
yashil kvadrat beradi (tarbiyachining o’zida ham shular bo’ladi). Tarbiyachi
bolalarga 2 ta shakldan bittasining nomini aytmagan holda ko’rsatadi va ulardan
xuddi shunday shaklni topish va ko’r-satishni so’raydi. So’ngra ikkinchi shaklni
ko’rsatib, bolalardan o’z stollaridan xuddi shunday shaklni topib ko’rsatishni
so’raydi. Maktabgacha yoshidagi bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
18

metodikasida buyumlarni payqash — harakat yo’li bilan tekshirish usullariga
o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Buni qanday bajarishni tarbiyachi ko’rsatadi: u
bolalarni birga ishlashga jalb qilgan holda, buyum konturi ustidan bir necha marta
ko’rsatkich barmog’ini yuritib chiqadi (bola har bir shakl konturi ustidan qo’lini
yuritib chiqadi). Bunda u shakl nomini aytadi. Ikkinchi mashg’ulotda bolalar
tarbiyachining har bir geometriq shakl konturini hosil qilayotgan qo’l harakatini
kuzatishadi. Shundan keyin o’zlari shakl konturi bo’yicha barmoqlarini yuritib
chiqib, uning nomini aytishadi. Bolalarni kontur ustidan barmoq yuritib chiqish
bo’yichamashq qildirish uchun 2—3 ta doira, kvadrat tasvirlangan kartochkalardan
ham foydalanish mumkin.
O’z tarbiyalanuvchilarini doira va kvadratni ajrata olish bo’yicha bir necha
marta mashq qildirib, tarbiyachi bolalarni shakllar bilan aktiv harakat qilishga
(qo’lga olish, bir-birining ustiga qo’yish, qator qilib qo’yish) chorlaydi. Bu bolaga
geometrik shakllarning nomlari va shakllarini eslab qolishga yordam beradi.
Keyingi mashg’ulotlarda tarbiyachi o’zidagiga qaraganda kichiko’lchamdagi,
ammo rangi bir xil bo’lgan doira va kvadratlarni beradi, so’ngra esa namunadan
o’lchami ham, rangi ham farq qiladigan doira va kvadratlarni beradi.
Bolalarning doira va kvadrat haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash uchun
(“Doirani o’ng qo’lingga ol”, “Kvadratni chap qo’lingga ol”, “Qo’lingda turgan
narsaning nomini ayt”, “Hamma doiralarni yuqori chiziqqa, hamma kvadratlarni
pastki qiziqqa qo’y” kabi topshiriqlardan, shuningdek “Top-chi, xaltada nima bor”,
“Juftini ton”, “O’z uyingni top” kabi o’yinlardan foydalanish mumkin.
Bunday topshiriqlarga mashg’ulotning bir qismini ajratish kerak, qolgan
vaqtda esa doira va kvadratlardan ko’rsatish uchun xizmat qiladigan va tarqatma
material sifatida foydalanib, buyumlar to’plamini yoki bitta buyumni topish, yoki
yoniga qo’yish yo’li bilan buyumlar guruhlarini taqqosla-sh kabi mashqlarga
bag’ishlash mumkin. Bolalarni buyumlarni ularning tasvirlari bilan mos keltirish
bo’yicha (“Buyum va uning tasviri”, “Bizning tomorqa” kabi o’yinlarda) mashq
qildirish ham foydali.
19

Oxirgi o’yinda bolalar buyumning kontur va yassi tasviri orasidagi moslikni
idrok qilishni mashq qiladilar. Buyumlar shaklini abstrakt geometrik shakllar bilan
taqqoslash kichkintoylar uddalay oladigan ish. Bolalar geometrik shakllarni har
qanday buyumni — koptokni, g’ishtni va boshqa narsalarni qanday idrok qilsalar,
shunday idrok qiladilar.
Binobarin, bolalar qurilishkomplektlarida, mozaikalarda har xil geometrik
shakllar bilan doimo uchrashadilar va ular shakllarning to’g’ri nomlarini bu
nomlarni eslab qolish shart bo’lmasa ham, eshitishlari kerak.
Har xil shakldagi teshiklar ochilgan taxtachalar, teshikli yashiklar (bu
teshiklarga shakli bo’yicha tegishli shakllar qo’yiladi) bilan o’ynar ekanlar, ular-
aslida geometrik obyektlarning shakli bo’yicha mos keltirish harakatlarini
egallaydilar.
To’plangan sensor tajriba, maxsus mashg’ulotlarda yumaloqlangan va
ko’pburchak shaklidagi buyumlar bilan ishlash asosida kichkintoylar doira va
kvadrat bilan tanishadilar.
Birinchi shunday mashg’ulotda bolalar katta va kichik doiralarni, ikkinchi
mashg’ulotda esa, doira va kvadratlarni farq qiladilar.
Har bir bolaga turli ko’rinishdagi va har xil rangli, ikki-uch o’lchamli ikki-
uchta shakl beriladi. Shakllar karton, faner, yoki qalin qog’ozdan tayyorlanadi.
Doiralar va kvadratlar tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Har qaysi jadvalda
ikki-uchtadan shakl har xil holat va har xil kombinatsiyalarda beriladi. Bolalar
shakllarni tekshirib, ularning shakllari bo’yicha ajratadilar, masalan, kartochkaning
yuqori chizig’iga doiralarni, pastki chizig’iga kvadratlarni qo’yadilar. Qaysi
shakllar ko’p, qaysi shakllar kam ekanini topadilar, shakllar nomini aytadilar.
Та rbiyachi bolalarga o’yin-toshliriqlarini berib shakllarni tanish va atash
bo’yicha mashq qildiradi: “O’ng qo’lingda kvadrat, chap qo’lingda doirani keltir”,
“Qo’limda nima borligini top”, “Xuddi shunday shakl top” (bolalar tarbiyachidagi
shakl shaklidagi shaklni topadilar), shuningdek, bunda “Shakllar dominosi”, “O’z
uyingni top” (uychalar har xil shakldagi belgilar bilan belgilanadi) kabi o’yinlardan
20

foydalanadi. Natijada kichkintoylar o’lchami va rangiga bog’liq
bo’lmagan doira, kvadratlarni topishadi, doiraning dumalashini,
uning burchaklari yo’qligini, kvadrat dumalamasligini, uning burchaklari
ko’pligini bilib oladilar.
Tarbiyachi to’plamlarning tengligi bilan tanishtirishda tarqatma va
demonstratsion material sifatida doiralar va kvadratlardan foydalanadi,
bolalarnishakllarning aniq nomlarini ishlatishga o’rgatadi.
2.3 O’rta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish
O’quv yilining dastlabki oylarida maktabgacha yoshidagi bolalarning
o’zlariga tanish geometrik shakllar — doira va kvadratlarni farq qilish hamda
to’g’ri aytish malakalarini mustahkamlash kerak. Bu ishni guruhlarning miqdoriy
taqqoslash va sanoqqa o’rgatish mashqlari bilan bir vaqtda o’tkazish maqsadga
muvofiq. Bolalarga “Bilgin-chi, bunda nechta kvad-rat bor”, “Nima ko’p,
doiralarmi yoki kvadratlarmi?” kabi topshiriqlar va savollar beriladi.
O’rta guruh dasturida bolalarni uchburchak bilan tanishtirish nazarda tutilgan.
Bolalarni bu shaklni tanish va aytishga, doira va kvadratlarni farq qilishga
o’rgatish kerak. Bu ishlarni amalga oshirish usullari kichik guruhda foydalanilgan
usullarga o’xshaydi, bular: shaklni payqash— harakatni tekshirish, u bilan har xil
amaliy ishlarni tashkil qilish.
Uchburchak bilan tanishtirish uni doira va kvadrat bilan taqqoslash asosida
o’tkaziladi. Dastlab shakllar juftlab taqqoslanadi, masalan, birinchi mashg’ulotda
uchburchak bilan doira taqqoslanadi. Tarbiyachi uchburchakni ko’rsatib, bolalar
e’tiborini burchaklarga qaratgan holda uchburchak konturi bo’ylab barmog’ini
(ko’p marta) yuritib chiqadi. “Barmoq burchakkacha boradi, to’xtaydi, burchakni
aylanib, yana nariga ketadi. Yana bir marta burchakkacha boradi, burchakni
aylanadi, yana nariga ketadi”,—deb tushuntiradi tarbiyachi. U shaklni aytadi (“Bu
— uchburchak”), uning qanday rangda ekanini so’raydi, bolalarning e’tiborini
uchburchakning tomonlari borligiga, ular 3 ta ekaniga, burchaklari borligiga va
ular ham 3 ta ekaniga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi bolalardan o’z
21

uchburchaklarini ko’rsatishni, ularni sanashni, uning burchaklari nechta ekanini
so’raydi. Keyingi mashg’ulotlarda uchburchak bilan kvadrat shunga o’xshash
taqqoslanadi, shundan keyin esa doira, kvadrat va uchburchak bir vaqtda
taqqoslanadi.
Tarbiyachi bolalar e’tiborini uchburchaklar, doiralar va kvadratlar katta
o’lchamli ham, kichik o’lchamli ham bo’lishiga qaratadi, har xil rangli katta va
kichik shakllarni ustiga qo’yish usuli bilan taqqoslashni taklif qiladi, shakli
bir xil bo’lgan shakllar har xil rangli va har xil o’lchamli bo’lishi mumkinligini
tushuntiradi.
O’rta guruhda tarbiyachi bolalarda har xil shakldagi shakllarni
idrok qilish tajribasini to’plashida davom ettiradi. Bolalar ikki-besh qismdan iborat
sodda va murakkabroq shakldagi buyumlarni ko’zdan kechirishadi va rasmlarini
chizishadi, ularni loy va plastilindan yasashadi, bunda qismlarning shakli
hozircha geometrik etalonga yaqin bo’ladi (bular piyola, jo’ja va boshqa narsalar
bo’lishi mumkin).
O’rta guruhda tarbiyachi predmetlar shaklini sezish — harakat va ko’rish
bilan — tekshirishni tashkil qiladi. Tekshirish natijalari dumaloq (doiraviy), to’g’ri
to’rtburchak shaklida kabi so’zlar bilan mustahkamlanadi.
Bu guruhda “Buyum o’zi haqida nima deydi?”, “Qismlariga ko’ra buyumning
o’zini bil”, “Buyumlar dominosi” kabi o’yinlardan va shuningdek kubchalar,
qirqma rasmlardan foydalanish mumkin.
Geometrik obrazlar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni bolalar o’yinlardan,
mehnatdan, kundalik hayot (turmush)dan oladilar. Ular tarbiyachiga taqlid qilib,
mozaikalar va qurilish materiallari komplektiga kiruvchi u yoki bu buyum nomini
aytadilar. Ularning xossalari bilan amalda tanishadilar.
Matematika mashg’ulotlarida sanoqqa o’rgatish uchun doiralar,
uchburchaklar va boshqa narsalardan ko’rsatma material sifatida foydalaniladi.
Bolalar shakllar miqdorini aniqlab, ularni aytishadi.
22

Mashg’ulotlarda bolalarni doira, kvadrat, uchburchakning ba’zi belgilari bilan
keyinroq esa, to’g’ri to’rtburchakning belgilari bilan tanishtirish, shakllar har xil
o’lchamli va har xil rangli bo’lishini ko’rsatish kerak. Bolalar tarbiyachi bilan
birga katta o’lchamli (diametri 15 sm) shakllarni qarashadi, kichik o’lchamdagi
xuddi shu shakllarni ko’rsatishadi.
Bolalarga o’z konvertlaridagi shakllarni ajratish va ular qanday shakllar
ekanini va qanchaligini aytishtaklif qilinadi.
Tarbiyachining topshirig’iga binoan, bolalar shakllarning kattaliklari bo’yicha
ortib va kamayib borish tartibida joylashtiradilar, har xil shakllarning miqdorlarini
taqqoslab, qaysi shakllar kam, qaysi shakllarning miqdori barobar ekanini
aniqlaydilar. Birinchi mashg’ulotda bolalarga shakllarning bir xil komplekti
beriladi, keyingi mashg’ulotlarda esa har qaysi bola shakllarning shunday
komplektini oladiki, unda shakllarning miqdori, rangi va o’lchami har xil bo’ladi.
Tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan, bolalar shakllarni ikki poloskali
kartochkalarga shakli, rangi, kattaligi bo’yicha joylashtiradilar, so’ngra
poloskalarning har qaysisidagi shakllar miqdorini taqqoslaydilar.
Shunday mashg’ulotlar o’tkaziladiki, ularda bolalar kvadratlar bilan to’g’ri
to’rtburchaklarni taqqoslaydilar va ularning ba’zi xususiyatlari bilan tanishadilar.
Masalan, tarbiyachi bolalarga kvadrat va to’g’ri to’rtburchak olishni, navbati bilan
ularning konturlaridan barmoqlarini yuritib chiqishni va ular nimalari bilan farq
qilishini o’ylab ko’rishni taklif qiladi. Bolalar kvadratni to’g’ri to’rtburchak ustiga
qo’yib, shakllarni taqqoslashadi va to’g’ri to’rtburchak uzun ekanini, u shunisi
bilan kvadratdan farq qilishini ko’rishadi.
Bolalar sanashni o’rganib olishganidan keyin, ular tanish shakllarniig
elementlari bilan, ya’ni tomonlari va burchaklarining mavjudligi hamda ularning
miqdori bilan tanishtiriladi.
Tarbiyachi kvadratning bir uchidan ikkinchi uchigacha barmog’ini yuritadi va
bu kvadratning tomoni ekanini aytadi. Kvadratning hamma tomonini ko’rsatadi.
23

Shuni kuzatish kerakki, bolalar “burchak” so’zini burchakning uchi bilan,
ya’ni burchakni hosil qiluvchi nurlar (tomonlar) chiqadigan nuqta bilan
bog’lamasinlar. Shuning uchun burchak ko’rsatilayotganda, qo’lni burchak
tekisligida bir tomondan ikkinchi tomongacha surib borib ko’rsatish maqsadga
muvofiqdir.
Bolalar o’z kvadratlari va to’g’ri to’rtburchaklarining tomonlarini topishadi,
so’ngra esa burchaklarini topishadi, tomonlar va burchaklar miqdorlarini
sanashadi, kvadrat va to’rtburchakning to’rttadan burchagi va to’rttadan tomoni
borligini aniqlashadi.
Navbatdagi mashg’ulotda ular uchburchaklarni ham xuddi shunday
tekshirishadi, hamma uchburchakda uchtadan burchak va uchtadan tomon borligini
aniqlashadi. Bunday mashqlarni bolalar shakllarni tekshirib, ko’yilgan savolga
javobni mustaqil izlab topa oladigan qilibtuzish kerak.
Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi
bolalarga oldin gugurt cho’plaridan shakl tuzishni, so’ngra ornament hosil qilishni
taklif qiladi.
Shakllarni farq qilish va aytnsh bo’yicha mashq qildirish uchun “Nima
o’zgardi?”, “Nima yo’q bo’ldi?”, “Shakllar dominosi”, “Xuddi shunday shaklni
ko’rsat” kabi didaktik va harakatli o’yinlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachida
disk bo’lib, unga doira bo’ylab har xil geometrik shakllar joylashtiriladi. U disk
strelkasini surish bilan goh u shaklni, goh bu shaklni ko’rsatadi, bolalar esa, o’z
shakllari orasidan xuddi shunday shakllarni topishadi, ko’rsatishadi va nomini
aytishadi.
“O’z uychangni top” o’yinida polga chizilgan yoki chilvirdan "tuzilgan
doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa shakllar uycha bo’lishi mumkin.
Katta o’lchamli shakllar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishkni hisobga olib,
bunday o’ychalar o’lchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga muvofiq.
24

Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos shakl tanla” va
boshqa o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va
kontur tasvirlarini mos qo’ynshadi, shaklga mos shakl tanlashadi.
Yil oxirida bolalar sodda geometrik shakllarni nafaqat farq qilishadi va
aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo’yicha oriyentir oladigan bo’lishadi.
Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o’rgatish
mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi
stolga geometrik shaklni qo’yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni tanlashlari
kerak. Geometrik shakl — namuna shakl ayrim bolalarga berilishi ham mumkin,
ular shaklni va o’zlari tanlagan buyumni ko’rsatishadi.
Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam, shuni
top”, “Topshiriq” va boshqa o’yinlar shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq.
Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin
ularning miqdorini to’rt-beshtaga yetkazish mumkin.

25

Xulosa
Xulosa qilib aytganda avvalombor, shuni ta’kidlash kerakki, ta’lim-tarbiya
sohasida mehnat qilayotgan har bir kishi pedagogikning falsafiy jabhalaridan,
ilm-fan va texnika sohasidagi o’zgarishlardan, yangi paydo bo’lgan dunyoqarash
va ilmiy oqimlardan xabardor bo’lishlari kerak. Ikkinchidan, har bir pedagog
bolaga ta’lim-tarbiya berish masalasi bilan shug’ullanar ekan, pedagogikaning
nazariyasi va o’qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalari hamda milliy
istiqlol g’oyalari bilan qurollangan bo’lishlari kerak. Uchinchidan, nazariy
jihatdan to’la asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni bugungi kunda
ta’lim jarayoniga qo’llash eng dolzarb masalaga aylangan. Ushbu ma’ruzalar
to`plamida “Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish” fanining umumiy
masalalari uchun mo’ljallangan bo’lib, o’qitish jarayonini loyihalash algoritmi
mavjud bo’lib, katta modullar va o’rta modullarga hamda o’quv soatlarining
umumiy soniga qarab o’quv reja asosida taqsimlangan. O’rta modul tarkibidagi
kichik modullarga aniq maqsadlarning qo’yilishi va ularga ajratilgan vaqtning
chegaralanganligi pedagogik texnologiyalarni joriy etilganligining eng muhim
belgisidir. Modullardagi tayanch tushunchalarning va nazorat savollarining
aniqlanishi hamda test savollarining tuzilishi egallangan bilimlarni malakaga
aylantirish uchun zamin yaratadi. Ma’ruzada o’rta modulda qo’llaniladigan dars
turi, tipi hamda qo’laniladigan pedagogik usul va uslublarni aniqlab, ishlatadigan
joylarini belgilash muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu esa uslubiy qo’llanmada o’z
aksini topgan. Ta’lim jarayonida o’qitishning texnik vositalaridan unumli
foydalanish dars samaradorligini oshiradi. Muayyan modulda o’qitishning texnik
vositalarini topib, qo’llanish joylarini aniqlash mazkur qo’llanmada o’z aksini
topgan. Ta’lim-tarbiya sohasida mehnat qilayotgan har bir kishi bugungi kunda
yuzaga kelayotgan yangi tushunchalarni anglashi, shuningdek darslarni loyihalash
asosida modulli o’qitish texnologiyalardan ham xabardor bo’lishlari kerak. Ushbu
ma’ruzalar to`plami kam kuch va kam vaqt sarflab, chuqur va puxta bilimlar
berish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
26

Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. –T. O’zbekiston. 20 2 2.
2. O ’ zbekiston Respublikasi “ Maktabgacha ta ’ lim va tarbiya to ’ g ’ risida ” gi O ’ RQ
595- sonli qonuni 2019- yil , 16- dekabr .
3. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021- yillarda maktabgacha
ta ’ lim tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to ’ g ’ risida ” gi 2707-
sonli Qarori . 2016 yil, 29 dekabr.
4. Maktabgacha ta’lim tizimi boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-3955-sonli Qarori. 2018-yil 30-sentyabr
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Maktabgacha ta’lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5198-
sonli Farmoni. 2017 yil 30 sentyabr.
6. “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish Konsepsiyasi. 2019 yil, 8 may.
7. “Umumiy tipdagi davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari
to’g’risida” Nizom. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil
Internet saytlari
www. tdpu. uz
www. pedagog. uz
www. Ziyonet.uz
www. edu.Uz
www.fayllar.org
www.cyberleninka.ru
www.chrome-effekt.ru
27

Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari

Sotib olish