Ilm dargohi maktab, uning kaliti kitob bo’limini o’rganish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	45.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

yulduzaxon

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2024

4 Sotish

Ilm dargohi maktab, uning kaliti kitob bo’limini o’rganish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
RENESSANS TA’LIM UNIVERSITETI
“ BOSHLANG’ICH TA’LIM ” YO’NALISHI
NING
“ONA TILI O’QITISH SAVODXONLIGI VA UNI O’QITISH
METODIKASI ” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “ 4-SINF O’QISH DARSLARIDA “ILM DARGOHI MAKTAB,
UNING KALITI KITOB” BO’LIMINI O’RGANISH ”
Bajardi:
Qabul qildi:

TOSHKENT-2023

4-SINF O’QISH DARSLARIDA “ILM DARGOHI MAKTAB, UNING
KALITI KITOB” BO’LIMINI O’RGANISH
MUNDARIJA
Kirish
I bob. Behbudiy publitsistikasida Vatan milliy g‘oya va millat tarixi masalalarining
yoritilishi
1. Adibning milliy g’oyaga doir qarashlari
2. Behbudiyning Vatan va millat tarixiga oid fikrlari
II bob. Behbudiy ijtimoiy-siyosiy publitsistikasida milliyat masalalari.
1. Behbudiy milliyat asoslari haqida
2. Adib ijtimoiy-siyosiy maqolalarida millat manfaatlarining ifodalanishi
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Millat va milliyat masalalari barcha zamonlarda ham
dolzarb bo’lib kelgan. Lekin XX asr boshlarida jadidlarimiz bu masalani hayot-
mamot masalasi sifatida kun tartibiga qo’ydi. O’tmishda din birligining timsoli
hisoblangan ―millat tushunchasini aynan jadidlar til birligiga tayanuvchi etnik
atama sifatida qo’lladilar. ―Milliyat – milliylik, millatning o’zligi, qadriyatlari,
butun borlig’i demakdir. Ma'rifatparvar jadidlar o’zlarining she'riy, nasriy va

publisistik asarlarida millat va milliyat masalalarini ko’tarib chiqish orqali millatni
o’zligini anglashga, ma'rifatga da'vat etdilar. Bu mavzu, ayniqsa, publitsistikada
keng yoritildi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla
Avloniy, Abdurauf Fitrat, Tavallo, Hamza, Abdulhamid Cho’lpon singari
ma'rifatparvar jadidlar millat tanazzulining sabablari, uni jaholatdan qutqarish
yo’llari, taraqqiyotga to’siq bo’layotgan omillar haqida o’tkir publisistik maqolalar
yozdilar. Jadid publitsistikasi, xususan, Mahmudxo’ja Behbudiyning publisistik
maqolalari mutaxassislarimiz tomonidan ko’p o’rganilgan bo’lishiga qaramay, bu
davrda yaratilgan publisistik asarlarda millat va milliyat masalalari qanday
yoritilgani, mutafakkir jadid adiblari matbuotdagi chiqishlarida milliy o’zlikni
asrash, rivojlangan millatlar darajasiga yuksalish muammosiga qanday munosabat
bildirgani alohida o’rganilgan emas.
Mutaxassislar milliy uyg’onish davri deb ataydigan XIX asr oxiri – XX asr
boshlaridagi adabiy jarayonni, bu davrda yashab faoliyat ko’rsatgan, millatni
yuksak madaniyat va ma'rifatga targ’ib etgan ma'rifatparvar ijodkorlar, ayniqsa,
Turkiston jadidchiligining karvonboshisi Mahmudxo’ja Behbudiy merosini
o’rganish bugungi kunda, ayniqsa, alohida ahamiyatga ega. O’zbekistonning
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov to’g’ri ta'kidlaganidek, ―..jamiyat
taraqqiyotining asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch –
ma'rifatdir. Asrimiz boshida Turkistonda kechgan voqealarni bir eslang. Nega bu
o’lkada o’sha yillari ma'rifatchilik harakati har qachongidan ham kuchayib ketdi?
Negaki, chor Rossiyasi asoratiga tushib qolib, butkul tanazzulga yuz tutgan o’lkani
uyg’otishga, xalqning ko’zini ochishga faqat ma'rifat orqaligina erishish mumkin
edi.Masalaning ana shu jihatida e'tibor bersak, jadid adabiyotining yetuk
namoyandasi Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik maqolalarida millat va milliyat
masalalarining yoritilishi muammosini alohida o’rganish o’rganish dolzarb
ahamiyatga ega ekani ma'lum bo’ladi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik merosini
birinchilardan bo’lib o’rgangan olim professor Begali Qosimovdir. Olimning
―Izlay-izlay topganim, ―Milliy uyg’onish: ma'rifat, jasorat, fidoyilik kabi

monografiyalarida, uning rahbarligida yozilgan oliy o’quv yurtlari uchun―Milliy
uyg’onish davri o’zbek adabiyoti darsligida jadid publitsistikasi, jumladan,
Mahmudxo’ja Behbudiyning publisistik maqolalarida kotarilgan muammolar keng
va atroflicha o’rganilgan. Mutafakkir asarlarida millat va milliyat masalalarining
yoritilishi masalasi yuzasidan ham e'tiborga loyiq fikrlar aytilgan.Akademik Naim
Karimovning ―XX asr adabiyoti manzaralari, ―Adabiyot va tarixiy jarayon,
filologiya fanlari nomzodi Boybo’ta Do’stqoraevning ―O’zbekiston jurnalistikasi
tarixi kabi kitoblarida Mahmudxo’ja Behbudiy faoliyati, adib publisistik
asarlarining mavzu ko’lami, ularda ko’tarilgan muammolarning bugungi kun
uchun ahamiyati kabi masalalar tahlil etilgan.Professor Ulug’bek Dolimovning
―Milliy uyg’onish pedagogikasi monografiyasida jadid publitsistikasida ta'lim-
tarbiya masalalarining yoritilishi, jadid mutafakkirlarining axloqiy-estetik
qarashlari, avlod tarbiyasi borasidagi fikrlari tadqiq qilingan. Professor Bahodir
Karimovning ―Jadid munaqqidi Vadud Mahmud, ―Abdulla Qodiriy va
germenevtik tafakkur kabi kitoblarida jadid adiblari va shoirlarining adabiy-
tanqidiy qarashlari, adabiyotning jamiyat hayotida tutgan o’rniga doir chiqishlari,
Abdulla Qodiriy hayoti va adabiy merosining o’rganilish bosqichlari chuqur
o’rganilgan. Professor Nurboy Jabborovning―Ma'rifat nadir, ―Adabiyot va
milliy ma'naviyat kitoblarida Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori
Abdurashidxonov, Abdulhamid Cho’lpon va boshqa jadid mutafakkirlarining
millat ma'rifatiga oid fikrlari, millatning jaholatda qolishi sabablari va uni
mutaraqqiy xalqlar darajasiga yuksaltirish haqidagi orzulari to’g’risida mulohaza
yuritilgan.
Filologiya fanlari doktori Uzoq Jo’raqulovning ―Hududsiz jilva, ―Nazariy
poetika masalalari kitoblarida jadidlar adabiy-estetik qarashlarining mohiyati,
yo’nalishlari, nazariy tadqiqi masalalari hal etilgan. Jadid publitsistikasi, uning
mavzu qamrovi, janr xususiyatlari, ahamiyati haqida e'tibor loyiq fikrlar
bildirilgan. Filologiya fanlari nomzodi Qo’ldosh Pardaev ilmiy ishlarida ―Al-
Isloh jurnali va umuman jadid matbuotida nashr qilingan publisistik asarlar, ularda
kotarilgan bahs-munozaralar tadqiqiga diqqat qaratilgan. Jadid matbuotidagi

bahslar adabiy-estetik va ijtimoiy-axloqiy yonalishda kechganligi aniqlangan.
Ushbu mavzuga doir publisistik maqolalar chuqur tadqiq qilingan.
Yuqorida sanalgan ilmiy ishlar jadid publitsistikasini tadqiq qilishda, shubhasiz,
katta ahamiyat kasb etgan. Lekin ularda Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik
asarlarida millat va milliyat masalalarining yoritilishi alohida o’rganilgan emas.
Ushbu bitiruv malakaviy ishida ustoz olimlarning mazkur tadqiqotlarida erishilgan
yutuqlarga tayanilgan holda ushbu masalani maxsus o’rganish nazarda tutilgan.
Kurs ishining obyekti. – Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik asarlarida millat va
milliyat masalalarining yoritilishi muammosini alohida o’rganishdan iborat.
Kurs ishining predmeti.. Ishning maqsadidan kelib chiqib, uning vazifalari
quyidagicha belgilab olindi:

Mahmudxo’ja Behbudiyning milliy g’oyaga doir qarashlarini o’rganish;

adib publitsistikasida Vatan va millat tarixiga munosabat masalasining
yoritilishini o’rganish;

ulug’ ma'rifatparvarning milliyat asoslariga doir qarashlarini, millatning
o‗sha davrdagi ahvoli, muammolari, istiqboli singari mavzularni publisistik
asarlari misolida tahlil etish;

millatni taraqqiyotdan ortda qoldirayotgan illatlar tanqidi Behbudiy
publitsistikasida qanday namoyon bo’lganini o’rganish;

adibning ijtimoiy-siyosiy publitsistikasida millat manfaatlarining
ifodalanishi masalasini o’rganish;

mavzu yuzasidan o’rganilgan materiallar asosida umumlashma xulosalar
chiqarish.

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishi, o’z oldiga qo’ygan
maqsad va vazifalardan kelib chiqib kirish, har biri ikki faslni o’z ichiga olgan ikki
asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan.
I BOB. BEHBUDIY PUBLITSISTIKASIDA VATAN MILLIY G‘OYA VA
MILLAT TARIXI MASALALARINING YORITILISHI.
1.
Adibning milliy g‘oyaga doir qarashlari.

O’tgan asr boshidagi milliy uyg’onish harakatini Mahmudxo’ja Behbudiy
faoliyatidan ayri tasavvur etib bo’lmaydi. Jadidshunos Begali Qosimovning
ta'kidlashicha: ―Mahmudxo’ja Behbudiy XX asr bosagasidagi Turkistonning
orzu-armonlaridan biri sifatida maydonga keldi. U o’z davrining ijtimoiy-siyosiy
harakatlarida faol qatnashgan eng yirik namoyandasi, yangi zamon o’zbek
madaniyatining asoschisi edi. Turkiston jadidlarining tan olingan rahnamosi.
Mustaqil jumhuriyat g’oyasining yalovbardori, yangi maktab g’oyasining
nazariyotchisi va amaliyotchisi, o’zbek dramachiligini boshlab bergan birinchi
dramaturg, teatrchi, noshir, jurnalist edi. Buni ulug’ millatparvarning
zamondoshlari ham e'tirof etgani ma'lum. ―Siyosiy, ijtimoiy faoliyati va
bilimining kengligi jihatidan Turkistonning o’sha vaqtdagi jadidlaridan unga teng
keladigani yo’q deb o’ylayman. Mashhur davlat arbobi Fayzulla Xo’jaevning
Behbudiy haqidagi bu so’zlarida zarracha mubolaga yo’q. Zero, ―Mahmudxo’ja
Behbudiy siyosatshunos va publisist, adib va pedagog, noshir va jurnalist sifatida
keng qamrovli faoliyat olib bordi. Har bir ishida bosh mezon millat va milliyat
masalalari bo’ldi.
1913 yildan Behbudiy matbuot ishlari bilan shug’ullanadi. Apreldan
―Samarqand gazetasini chiqaradi. Gazeta turkiy va forsiy tillarda, haftada ikki
marta, dastlab ikki, so’ng to’rt sahifada chop etilgan. 45 ta sonidan keyin moddiy
tanqislik tufayli chiqishi to’xtagan. O’sha yilning 20 avgustidan u ―Oyna jurnalini
chiqara boshlaydi. Mahmudxo’ja Behbudiy matbuotda publisistik maqolalari bilan
muntazam chiqish qila boshlaydi. Uning maqolalarida zamonasining o’tkir
ijtimoiy-siyosiy muammolari ko’tarilgani ma'lum.
Millat va milliyat masalalariga doir qarashlari uning ―Kitobi muntaxabi
jug’rofiyai umumiy va namunai jug’rofiya darsligida, ―Duma va Turkiston
musulmonlari, ―Xayr ul-umuri avsatuho, ―Muhtaram samarqandiylarg‗a
xolisona arz va shu kabi maqolalarida ifodasini topgan. Ma'rifatparvar jadidlar
ongida yetilib kelgan milliy g’oya Mahmudxo’ja Behbudiy publitsistikasida ham
yetakchi o’rin tutadi.

Mahmudxo’ja Behbudiyning ustozi Ismoilbek Gasprinskiy 1895 yilda yozgan
maqolalaridan birini ―G’oya deb atagan edi. Uning fikricha, ―Xalqlar hayotidagi
barcha buyuk voqealarning tag-zaminida u yoki bu g’oya yotadi. Eng ulug’
kashfiyotlar, avvalo, ular haqidagi orzu-niyatlardan boshlangan.
Islom g’oyalari yarim dunyoni bir hovuch arablar atrofiga birlashtirdi. Moskva
atrofiga birlashuv g’oyasi qudratli Rossiyani maydonga keltirdi. Tenglik va
ozodlik g‗oyasi fransuzlar mavqyeini yevropada sarbaland qildi.
G’oyasizlik-chi! Millatni zaiflashtiruvchi, turg’unlikka – tanazzulga olib boruvchi
mana shu g’oyasizlik, maqsadsizlikdir.
Tarix necha martalab aqlu iste'dodiga guvoh bo’lgan Sharq xalqlari nega bunday
zalolatga botdi? Necha yuz million xitoylar, hindlar so’nggi ming yil davomida
o’zlarini ko’rsata olmay, nega boshqalar yetoviga tushib qoldilar? Sababi –
g’oyasizlik, deb tushuntiradi muallif.
Shundan keyin u Rusiya qo’l ostidagi musulmonlar hayotiga o’tadi.
―Taassufki, Rusiyaning musulmon jamiyatida asl va chinakam g’oya, orzu yo’q,
– deb yozadi muallif. – Ular yolg’iz shu kunning, shu daqiqaning manfaati, shu
birgina qorinni to’qlab olish manfaati bilan yashaydilar va hozirgidan bir necha
marta yaxshiroq ishlamoq va yashamoq mumkinligini bilmaydilar. Bizda tushni
ta'bir qiluvchi risolalar, gul va bulbul haqidagi qo’shiqlar, o’zi bir qarich, soqoli
qirq qarich polvon haqidagi kitoblar ko’p, ammo miyamizni qoplab olgan jaholatni
tarqatguvchi, ahvolimizni tushuntirib berguvchi, taraqqiyot xususida, kelajak
xususida o’ylashga, ilgariga intilishga majbur etadigan biror kitob yo’q. Shunday
ekan, maorifga, taraqqiyotga intilishni o’z oldimizga vazifa va orzu qilib qo’ymoq
kerak emasmi?!
Shu g’oya bilan ish tutilsa, milatning jonlanishiga, ma'rifatli avlod shakllanib
hayotning go’zallashishiga Ismoilbek dil-dildan ishonadi. Bugina emas, uni hayot-
mamot masalasi deb biladi. Millatning milliy, diniy, insoniy huquqlarini muhofaza
qilishda birinchi vosita deb hisoblaydi.
Bu masala Mahmudxo’ja Behbudiy asarlarida ham yetakchi o’rin tutadi.
―Bir millatning quvvat va matonati uning saodati va farog’ati ahlining oz-ko’pligi

bilan emas, a'zolaridagi madaniyat va taraqqiyotga omil hayotiy xususiyatlarining
darajasi bilan o’lchanadi, – deb yozadi Mahmudxo’ja Behbudiy ―Xayrul umuri
avsatuho maqolasida. – Ilm-hunar g’ayrat va mehnat bilan qo’lga kiradi. G’ayrat ‖
va mehnat esa ilmu hunar tufayli samara beradi. Bular o’zaro bog’liq
tushunchalardir. Qavmining ko’pchiligi jisman sog’ bo’lib, ilmu hunardan bebahra
qolishi va hayoti parishon bo’lib, o’zini himoya qilmoqdan ojiz holga tushishi
mumkin. Ilm-ma'rifatda quvvatli yevropa millatlarining sog’lom Afrikani asoratga
olishlari bejiz emas.
Xo’sh, buning oldini olish uchun nima qilish kerak? Ma'rifatga ehtiyoj, ilm-fanni
egallash g’oyasi millatning ko’pchiligi tomonidan anglanishi kerak. Darhaqiqat,
jadidlarimiz olib borgan barcha ishlar– matbuotning yo’lga qo’yilishi,
―usuli jadid maktabi nazariyasi va amaliyoti, teatrchilik hamma-hammasi shunga
xizmat qildirildi. Professor Begali Qosimovning yozishicha: ―Har bir g’oyaning
milliy g’oyaga aylanishi, jadidlarimiz fikricha ikki shartni taqozo etadi:
1.
G’oya millatning tub, asl ehtiyojlaridan, turish-turmushidan,
asriy an'analaridan, o’zligidan va, tabiiyki, imkoniyatidan kelib
chiqmogi lozim.
2.
Mazkur g’oya millat tomonidan anglanishi, his qilinishi,
boshqacha aytganda, ongiga joylashib, yuragidagi o’tga
aylanmog’i, so’ngsiz ishtiyoq hosil qilmog’i kerak.
Tabiiyki, har bir millat taraqqiy topmog’i uchun jahon ilm-fani yangiliklaridan,
umuminsoniy g’oyalardan foydalanmog’i zarur. Lekin muhim bir shart bilan. Bu
fikr-g’oyalar millatning qalbi va ongidan o’tmog’i,
―milliylashmog’i kerak. Shundagina u millat yo’lida xizmat qila olad. Bunda
buyuk mas'uliyat ziyoli zimmasiga tushadi. Chunki millat ehtiyojini dil-dildan
anglovchi va oldinga boshlovchi ziyoli sinfidir. Buning uchun esa, o’sha ziyolining
o’zi ―milliy axloq va tarbiya egasi bo’lmog’i kerak. Bu oson ish emas.

Ismoilbek Gasprinskiy nashr ettirgan ―Tarjimon gazetasi 1884 yilda yozgan edi:
―Agar bizim oramizda yaxshi odamlar bo’lsalar, boshlab maktab
muallimlaridirlar. Agar bizda foydali odamlar bo’lsalar, bular ham ulardir. Agar
oramizda o’ziga hyech bir hurmat, maqtov, shuhrat talab etmay, butun g’ayratini
o’quv-tarbiya ishiga, haqiqat yo’liga sarf etgan kishilar bo’lsalar, bular ham
muallimlardir...
Sharaf sizga, muhtaram o’qituvchilar! Sizning fidoyi mehnatingiz qadriga
yetmaganimiz uchun, sizni faqirlikda, muhtojlikda qoldirganimiz uchun bizlarni,
o’qitgan bolalaringizning otalarini kechiringiz.
Tarixiy taraqqiyot har bir zamonda har bir millat va uning ziyolilari oldiga o’z
muammolarini ko’ndalang qo’yadi. Shu ma'noda, o’tgan asr va yangi yuzyillik
o’rtasida muayyan mutanosiblikni kuzatish mumkin.
Millat va milliyat masalasiga shu qadar ahamiyat bergan jadidlarimiz millatning
o’zlari yashagan davrdagi ahvolini isloh qilish, uni uyg’otish, taraqqiy etgan
millatlar darajasiga olib chiqish kabi dolzarb muammolarga ham befarq bo’la
olmas edi. Mahmudxo’ja Behbudiyning ―Bizni kemirguvchi illatlar, ―Muhtaram
yoshlarg’a murojaat, ―A'molimiz yoinki murodimiz, ―Ikki emas, to’rt til lozim,
―Til masalasi kabi maqolalarida davrning benihoya o’tkir muammolari va bu
muammolarning muolajasi masalasiga alohida e'tibor berilgani sababi shunda.
―Bizni kemirguvchi illatlar maqolasi mana bunday so’zlar bilan boshlanadi:
―Bizni kemirguvchi illatlar deganda zaxmu maraznimu gumon etursiz? Yoinki,
sil, sil-ar-riyau (o’pka sili), maxavliknimu dersiz? Yo’q, andan ham yamonroq va
andan ham jonxarosh, beg’oya, xonavayron va g’arib etguvchi birdard, biz —
turkistoniylarni... inqirozg’a va tahlikag’a va jahannamg’a yumalataturgon to’y,
aza ismindagi ikki qattol dushmanni derman.
Behbudiy millat farzandlari aziz vaqtlarini Vatan va millatni taraqqiy ettirishga,
yuksaltirishga sabab bo’luvchi zarur ishlarga emas, to’y, aza va boshqa shu kabi
turli marosimlarga, har xil tadbirlarga sarflayotganidan afsuslanadi.
―Ko’pkari va uloq chopmoqlik odati mal'unonasig‗a har viloyatdan har sana
yuzlar ila kishi oxiratg’a ko’char, na qadar kishi ma'yub va majruh bo’lar, – deya

kuyinib yozadi u, – ko’p kishilar sayr va ko’pkari shumligi ila ishdan va ziroat
vaqtidan qolar... O’n-yigirma chaqirimg’a to’y bo’ldimi, har kim ishini,
dehqonchiligini qo’yub, otlanib ko’pkariga ketar. Dehqon uchun oltindan aziz vaqt
favt bo’ldi- ketdi. Ekin birgina kun keyin sepilgan uchun yog’inga qolib, ba'zi
xirmonlar chirib ketar.
Behbudiy yahudiylarning vaqtni tejash maqsadida o’likni hatto kechasi ko’mishi
haqida yozib, har bir daqiqani ogohlikda o’tkazishga, Vatan va millat manfaati
yo’lida sarflashga da'vat etadi.
Zinhor-bazinhor bu fikrlardan Behbudiy to’y va aza marosimlariga qarshi bo’lgan
ekan, degan xulosaga kelmaslik kerak. U to’yga ham, azaga ham qarshi bo’lgan
emas. Ulug’ ma'rifatparvar isrofgarchilikni, dabdababozlikni qoralagan, xolos.
Bunga uning quyidagi fikrlari dalil bo’la oladi: ―Bizg’a lozimki, to’y va
ta'ziyalarni kichik qilib va holimizcha harakatda bo’lub, kelar zamonimizni
o’ylayluk... To’y va ta'ziyag’a sarf qilinadurg’on oqchalarimizni biz — turoniylar,
ilm va din yo’lig’a sarf etsak, ovrupoyilardek taraqqiy etarmiz va o’zimiz-da,
dinimiz-da obro’y va rivoj topar.
Ko’rinib turibdiki, allomaning ushbu fikrlari yagona maqsad – Vatan va millat
manfaatiga qaratilgan.
Mahmudxo’ja Behbudiy uchun milliy g’oya – millatni taraqqiyotga olib chiqish
g’oyasi edi. Buning uchun birinchi navbatda zamonaviy tafakkurga ega yangi
avlodni tarbiyalab yetishtirish zarur edi. Adib ―Ta'mini istiqbol deb nomlangan
maqolasida bu boradagi qarashlarini quyidagicha ifodalaydi: ―Ulumi diniya va
arabiya ila birga ulumi va fununi jadidai zamoniya va adabiyot Rusiya tahsili
bizlarg’a lozim va to’rt tur ilmsiz insonlardek yashamog’imiz darajai imkoniyadin
xorijdir... Ulumi diniya va arabiyani Misr ul-Qohira va Hijoz tartibidek, lisoni
forsiy va turkiyning usuli jadida tartibidek o’z maktab va madrasalarimizg’a va
fununi zamoniya va adabiyoti Rusiyani rus madrasalarida o’qimoq kerak, deb
yozadi. Ya'ni millat yoshlarining zamon ilmini egallashi uchun adib diniy va arabiy
ilmlarning o’zigina yetarli emasligini, zamonaviy ilmlarni va rus adabiyotini ham
o’rganish hayotiy ehtiyoj ekanligini alohida ta'kidlaydi.

Mahmudxo’ja Behbudiy Turkistonning ijtimoiy ehtiyojlarini hisobga olib,
publisistik asarlarida o’lkaning tubjoy aholisi uchun ikki toifa mutaxassis kerak,
degan fikrni ilgari suradi. Bu g’oya uning ―Padarkush dramasida ham ziyoli
tilidan bayon qilingan. Jumladan, u mana bunday deydi: ―Biz musulmonlarga,
alalxusus, bu zamonda ikki sinf ulamo kerakdur: biri olimi diniy; digari olimi
zamoniy. Olimi diniy: imom xatib, muddaris, muallim, qozi, mufti bo’lub,
xaloyiqni(ng) diniy va axloqiy ishlarini boshqarar, bu sinfga kiraturgon talabalar,
avvalo, Turkistonda va Buxoroda ilmi diniy va arabiy va bir oz ruscha o’qub,
so’ngra Makka, Madina, Misr va Istanbulga borib, ulumi diniyyani xatm qilsalar
kerak... Olimi zamoniy bo’lmaq uchun bolalarni(ng), avvalo, musulmoniy xat va
savodini chiqarub, zaruriyati diniya va o’z millatimiz tilini bildurgandan so’ngra
hukumatimizni(ng) nizomiy maktablariga bermoq kerakdur, ya'ni gimnaziya va
shahar maktablarini o’qub tamom qilganlaridan so’ng Peterburg, Maskov
dorilfununlariga yuborib, do’qturlik, zakunchilik, injenerlik, sudyalik, ilmi tijorat,
ilmi ziroat, ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va boshqa ilmlarni o’qutmoq
lozimdur... Shul tariqa o’qugan musulmon bolalarini Farangiston, Amrika va
Istanbul dorilfununlarig’a tajriba uchun yubormaq kerakdur.
Behbudiyning bu fikri publisistik asarlarida, asosan, xat-savodli kishilarga
mo’ljallab yozilgan bo’lsa, dramadagi ziyoli tilidan butun aholiga qarata aytilgan
edi. Behbudiy zamonaviy mutaxassislarni xorijdagi dorilfununlarda tayyorlash
kerak, degan fikrni ilgari surganining boisi shu ediki, Turkistonda o’sha
paytmavjud oliy o’quv dargohi sanalgan madrasalar isloh qilinmagani uchun
zamona talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlay olmas edi.
Mahmudxo’ja Behbudiy millat taraqqiysi g’oyasini ilgari surar ekan, Turkiston va
unda yashayotgan xalqlarning boy madaniy o’tmishi bilan faxrlandi, betakror osori
atiqalari, ya'ni tarixiy-madaniy yodgorliklarini ko’rib iftixor qildi, buyuk allomalari
dunyo ilmlari xazinasiga qanday bebaho hissa qo’shganligini katta g’urur ila yozdi.
Uning ―Samarqand gazetasi, ―Oyna jurnalida bosilgan ushbu mavzudagi
maqolalarida, geografiya va islom tarixiga oid kitoblarida bu tuyg’u yorqin aks
etgan. Bugina emas, u butun musulmon olamida san'at, madaniyatga oid benazir

obidalarni ko’rganda, zavqini, hayratini yashirib o’tirmadi. Publisistning
―Sayohat xotiralari yo’l ocherkini o’qigan kishi bunday hislarning yolqinlarini
sezishi mumkin. Aksincha, dunyoning qaysi burchagida bo’lmasin, hamyurtlari
―turkistonlik degan nomga noloyiq ish qilayotganini ko’rsa, osori atiqalarning
qarovsiz holda yotgani yoki buzilayotganiga ko’z tushsa, bebaho madaniy va ilmiy
xazinalarimizga kishilarning loqayd qaraganini sezsa, u juda qattiq iztirob bilan
yozdi.
Behbudiy yaxshi ma'nodagi «millatchi», to’g’rirog’i, «milliyatchi» edi. u hyech
qachon o’z millatini boshqa bir millatga qarshi qo’ymagan, aksincha, dunyodagi
barcha millatlarga, shu jumladan, Rus va Ovrupo millatlariga mehr va muhabbat
bilan qaragan keng fikrli ma'rifatchi edi. U tilni, shu jumladan, Ovrupo tillarini
ilm-fan kaliti deb hisobladi. «Ikki emas, to’rt til lozim» deb chiqdi. Buyuk
ma'rifatparvar har bir turkistonli o’z ona tilidan tashqari fors, arab, rus, hatto
fransuz tilini bilmog’i kerak, aks holda dunyo bilan barobar yashab bo’lmaydi
degan fikrda edi.
Mutafakkirning ―Ikki emas, to’rt til lozim maqolasida turkistonliklar ijtimoiy
turmush sharoitlariga ko’ra to’rt tilni bilishlari lozimligi dalillar bilan isbotlangan.
O’zbeklar ona tillari o’zbekchani, mumtoz adabiyot tili bo’lgan forschani, madrasa
tili bo’lgan arabchani, davlat tili – rus tilini bilsalar, ijtimoiy munosabatlarda, ilmiy
va adabiy adabiyotlarni o’rganishda, umuman, turmushda qiynalmaydilar. Xuddi
shu kabi tojiklar ham ona tillari – tojikchani bilganlariholda, yangi adabiyot va
matbuot ko’p nashr etilayotgan turkiy (o’zbek) tilni, madrasa tili – arabcha va
davlat tili – ruschani bilishlari lozim.
―O’quvchilarga yordam kerak sarlavhali maqolasida Mahmudxo’ja Behbudiy
turkistonlik yoshlarning o’z yurtlarida, ichki Rossiyada hamda xorijiy
mamlakatlarda dunyoviy va diniy ilm olishlari uchun millatning moddiy jihatdan
ko’magini uyushtirish masalasini ko’targan. Muallif yoshlarimiz zamona
talablariga muvofiq ilm olar ekan, buning natijasida millat naf ko’radi, har jihatdan
rivoj topadi, deydi. ― Bizga muvofiqi zamona odamlar kerak, – deb yozadi
Behbudiy,–- ya'ni musulmon do’qtur, musulmon muhandis, musulmon zakunchi,

tijoratxonalarda musulmon ―agent ishboshilar, podshohlik mahkamalarida
musulmon ma'murlari, musulmon sudyalari, notarus, bonklarda musulmon
sarkorlari kerakdir...
Biz xohlasakki, o’zimizni boshqalarning madaniy va iqtisodiy yutulishidan
saqlanilsa, yuqorida aytulgon kishilarni hozirlab, ya'ni olimi zamoniy
tayyorlamoqimiz kerakdur. Digar tarafdan zamonadan xabardor olimi diniy
yetishtirmoq uchun-da sa'y va g’ayrat etish-da lozimdur. Muallif ―lozim, lozim
degan bilan ish bitmaydi. Bu ―lozimlarga konkret yondashish kerak, degan fikrni
bildiradi. ―Maktab va madrasalarning usuli ta'limini isloh etmoq kerakligi, –
fikrini davom ettiradi u, – ko’zi ochiq kishilarga ma'lumdur. Ammo bu islohotni
kim ijro etar? Ruscha o’qumoq lozim. Kim o’qutar? Zamoncha ilmi diniy va
zamoniy kerak. Oni o’zi bo’lurmi?Muallif zamonaviy ilm o’rganmoqning, xorijga
borib, dunyoviy ilm-fan yuzasidan tahsil olmoqning bid'at emasligini, aksincha,
payg’ambarimiz aytganlaridek ish tutish ekanligini isbotlab beradi. Maqolasining
xotimasida muallif yoshlarga ilm fan o’rgatmoq bugun millatning vazifasi, degan
xulosa chiqaradi. ―Zamonaviy odamlar yetushturmoq uchun hukumat
maktablariga, maktablarni islohi uchun O’renburg, Qozon, Qrim, Kavkaz va
Istanbul maktablarig’a, madrasalarni islohi uchun Makka, Madina va Misrg’a
talaba yubormoq kerakdur. Va har bir shogird uchun har sana 300 so’mdan 600
so’mgacha aqcha lozim, Va bu shogirdlarni muddati tahsili to’rt yildan o’n ikki
yilgacha bo’lur. Bu kundan harakat qilinsa, to’rt-besh yildan so’ngra natijasi
ma'lum bo’lur. ―O’quvchilarga yordam jamiyati ochmoq, yoshlarni himmati va
hamiyatig’a mavqufdur. Hukumat ham bu ishga yaxshi ko’z ila qaraydur.
Yoshlardan himmat va g’ayrat, boylardan shafqat va marhamat kerak.
Mahmudxo’ja Behbudiyning ―Til masalasi (―Oyna jurnali, 1915, 11-12- sonlar)
maqolasi Turkistonda turk tilini soflashtirish mavzuiga bag’ishlangan maqolalarga,
birinchi galda ―Sadoi Turkiston dagi chiqishlarga munosabat tarzida e'lon ‖
qilingan. Muallif yozadi: ―Tilimizdan forsiy va arabiyni quvayluq – bu gap yengil
orzu, ammo ijrosi mumkin emas orzulardandir. Negaki, ―Toshkand,
―Xo’qand va boshqa minglar ila jug’rofiyoviy ismlarni rajoli tarixiya va yoinki

tarixiy voqyealarni mahalliy va mashhur odamlarni va oy ham yili, kuni va
...larigacha tag’yir berib, turkiy ismlar toqib, alarg’a yangi lug’atlar tayyorlab,
yangidan tadvin etmoq lozim kelur. Forscha va arabcha so’zlar o’rniga qadimgi
turkiy so’zlarni tiklash mushkullik tug’diradi, ―Hamda ming yil avvalgi tilg‗a
qaytmoq qonuni tabiatga muxolifdur. Chunki moziyga ruju' mumkin yo’q. Begona
tildan so’z olmoqdan qutulgan til yo’qdur ... Xulosa fikrimiz shuki, yalg’uz
turkcha so’ylamak va yozmoq abadan mumkin yo’q. Baqadri imkon arabiy va
forsiyni oz yozayluq.
Behbudiy millat ravnaqi uchun universitetlar lozimligini dil-dildan his qildi. 1918
yilda Toshkentda ochilgan Turkiston musulmon dorulfununini chin yurakdan
tabrik etdi. O’sha yili Samarqandda uning sho’basini ochib, bugungi Milliy
universitetimizning maydonga kelishida o’zining munosib hissasini qo’shdi.
Jadidchilikning bosh g’oyalaridan biri millatni uyg’otmoq, uni yangi turmushga
tayyorlamoq edi. Bu degani jaholat va nodonlikka, xurofot va bid'atga qarshi
kurashmoq edi. So’nggi to’rt asrlik tanazzul va ayniqsa, rus istilosi tufayli o’zining
zakiylik, shijoatlilik, tirishqoqlik, topag’onlik, ahillik, mehnatsevarlik,
xushaxloqlik, ayniqsa, erk va bilimga chanqoqlik kabi asliy xususiyalarini
yo’qotib, o’z-o’zini mahv etib borayotgan millatni uyg’otish, unga o’zligini
anglatish kerak edi.Uni kundan-kun xor va zalil qilayotgan «kim o’zarga»
to’ylardan, aqidaparstlikdan, «madaniyat» niqobi ostida kirib kelayotgan
«vahshiylik»dan saqlamoq kerak edi. U o’zining butun ongli faoliyatini shunga
qaratdi. Shu yo’lda qurbon bo’ldi. Lekin jisman mahv etilgan bo’lsa-da, uning
nomi Millatning nurli istiqboli yo’lidagi beqiyos xizmatlari bugungi va kelajak
avlodlar qalbida mangu yashayajakdir.
Umuman, Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik asarlarida milliy g’oya – millatga
o’zligini anglatish, uni taraqqiy etgan xalqlar darajasiga yuksaltirish masalasiga
alohida e'tibor qaratildi. Vatan va millat taraqqiyotiga to’siq bo’layotgan illatlar
qattiq tanqid qilindi. Zamon talablaridan kelib chiqib, millat hayotining barcha
jabhalarini isloh qilish masalasi kun tartibiga qo’yildi.

1.2.Behbudiyning Vatan va millat tarixiga oid fikrlari
Turkiston jadidlari rahnamosi Mahmudxo’ja Behbudiy tarixni o’rganmoq millat
ma'rifatini yuksaltirishning asosi ekanligini alohida ta'kidlaydi. Ma'rifatparvarning
fikricha, tarixni bilmay, undan saboq olmay turib bir qadam ham olg’a yurib
bo’lmaydi. Uning tarixdan ibratlanish jamiyat taraqqiyotini belgilovchi asosiy
mezonlardan biri sifatida qaragani sababi ham shunda. Bu esa, o’z navbatida,
Vatan va millatning inqirozga yuz tutishi sabablarini anglash imkonini beradi.
Shunga ko’ra, Mahmudxo’ja Behbudiy fikricha, tarixni o’rganish, undan ibrat olish
– ma'rifat, undan g’ofillik esa jaholat belgisi sifatida baholangan. Tarixni bilmay
turib Vatan va millatning taraqqiy etishi, saodatga erishmog‗i mumkin emasligi
jadid adabiyoti va uning ajralmas qismi hisoblangan jadid publitsistikasining
asosini tashkil etadi.
Tarixni o’rganish hamma zamonlarda ham muhim va ahamiyatli hisoblangan.
Zero, har qanday millatning buguni va istiqbolini uning o’tmishidan, tarixidan ayri
tasavvur etib bo’lmaydi. Shu bois asrimiz boshidagi ma'rifatparvarlar, xususan,
Turkiston jadidlarining rahnamosi Mahmudxo’ja Behbudiy ham tarixni o’rganish,
undan saboq olish masalasiga alohida e'tibor berdi. ―Qabilasining ismini va yetti
otasining otini bilmaydurgonlarni qul-marquq derlar, deb yozgan edi Behbudiy
―Sart o’zi majhuldur sarlavhali maqolasida.
Behbudiyning ―Turkiston tarixi kerak degan maqolasi tarixni o’rganish zarurati
haqida qimmatli fikrlar bildirilganligi jihatidan alohida ahamiyatga ega. Unda
quyidagilarni o’qiymiz: ―Tarix ko’p ahamiyatli va foydali bir narsadur. Tarixning
foydalaridan ba'zisi ushbudurki, bir millatning na tariqada, qaysi yo’l ila taraqqiy
etganin o’qib, ibrat olmoq yoki millatning ne sabablardan tanazzul etib, oxiri
munqariz bo’lub ketganin o’qub, mundan ham istifoda etmak mumkindur.
Behbudiyning tarixni o’rganish ahamiyati haqidagi bu xulosasi hazrat Navoiyning
quyidagi o’gitlarini esga soladi:
Va gar tarix sori aylagung mayl, Muni bilgachki, ne ish qildi har xayl. Ne ishdin
mamlakat obod bo„ldi, Qayu ishdin ulus barbod bo„ldi.

Demak, Navoiydan Behbudiygacha o’tgan qariyb to’rt yuz yildan ziyod vaqt
mobaynida ham tarixni o’rganish, undan saboq olishning ahamiyati to’g’risidagi
qarashlar mohiyati o’zgarmagan.
Xo’sh, hozir-chi? Hozir o’zgarganmi? Bugun tarixga, ajdodlar kechmishini
o’rganishga bo’lgan e'tiborning davlat siyosati darajasiga ko’tarilgani, haqqoniy
tariximizni tiklash masalasi bilan bevosita mamlakat rahbarining o’zi qiziqayotgani
Vatan va millat taraqqiysi yo’lida tarixdan foydalanishga bo’lgan intilish natijasi
sifatida baholanmog’i kerak.
―Turkiston tarixi kerak maqolasida Behbudiy yana quyidagilarni yozadi:
―...bizning o’z shevamizda Turkistonda o’tgan bobolarimizning maishiy, siyosiy
ahvolig’a doir ―Turkiston tarixi bor bo’lgonda, oni ko’z oldimizda qo’yub,
burung’i qahramon bobolarimizning na yo’l ila taraqqiy va madaniyat davrig’a
kirub va nima sababdan oxiri munqariz bo’lub ketganlarini o’qub, bilub, xeyli ibrat
olar eduk. O’shandoq hozirgi holimizni bobolarimiz davridagi hollarg’a bir daraja
muqoyasa etmak ila barobar o’z-o’zimizdan bir infioli daruniy (ichki hayajon) his
edub, yuzlarimiz qizarar edi. Holo, biz turkistoniylar marhum bobolarimiz ahvoli
ham Turkiston voqeoti tarixiyasidan butun g’ofil va bexabardurmiz.
Ma'lumki, Behbudiyga qadar juda ko’p tarixiy asarlar yozilgan. Ko’plab
muarrixlar Turkiston tarixining eng qadimgi davridan to o’z zamonlarigacha
bo’lgan voqealarni xronologik tarzda yozib qoldirganlar. Xo’sh, unda Behbudiy
nima sababdan Turkiston tarixi yaratilmagan, degan fikrni ilgari surmoqda?
Ulug‗ ma'rifatparvarning o’zi bunga quyidagicha izoh beradi: ―Chunki hanuz
Turkiston tarixi haqinda yangi tadqiqot ila yozilgan, tartibli va istifodali
mukammal bir asar vujudg’a kelgani yo’q. To’g’risi, munday tarix yozuvchi kishi
turk o’g’lonlaridan hanuz maydonga chiqg’oni yo’qki, bu esa turk bolalarining
noxalaf bo’lub, chin o’g’ul emasliklarig’a dalildur. Bu so’zlardan tarixsizligimiz
anglashilmasun. Bizning tariximiz bor.
Yuqoridagi iqtibosni tahlil etar ekan, professor Nurboy Jabborov shunday fikr
bildiradi: ―Behbudiy zamon talablari darajasida, ―yangi tadqiqot ila yozilgon , ‖
mukammal ―Turkiston tarixini orzu qilmoqda. Uning fikricha, ruslar va boshqa

ovrupoyilar foydalanayotgan Turkiston tarixiga bag’ishlab burungi asrlarda
yozilgan turkiy, forsiy va arabiy tillardagi kitoblar ―muxtalif tillarda yozilgan.
Ya'ni ularda bir hodisa turlicha talqin etilgan, bir-biriga zid, qarama-qarshi fikrlar
ko’p. Behbudiy ana shu farqli jihatlar tadqiq etilgan mukammal tarixni yaratish
zaruratini kun tartibiga qo’ymoqda.
Bu juda dolzarb muammo edi. Binobarin, Behbudiyning fikricha, haqqoniy
tarixdan xabardor bo’lmasdan turib, hyech bir millat o’z ahvolini tahqiq eta
olmaydi. O’z tarixidan g’ofil va bexabar millat esa taraqqiyotdan ortda qolishi
aniq‖ 19
.
Mahmudxo’ja Behbudiy Turkiston tarixini yaratishi mumkin bo’lgan yagona olim
sifatida tilga olgan zamondoshi Ahmad Zaki Validiy ―Bugungi turk eli –
Turkiston va uning yaqin tarixi asarining alohida bir bobida millatimizning asriy
‖
xususiyatlari, milliyatimiz haqida fikr yuritadi. Jumladan, muallif quyidagilarni
yozgan edi:
―Biz fursat kutgan millatlardanmiz. Milliy qudratimizni shunday bir ko’zdan
kechirsak, O’zbekiston fuqarolari barobarida qozoq, qirg’iz, tatar va
boshqirdlarning, ya'ni ―o’rta turk deb ataganimiz turklarning va turkmanlarning
madaniy quvvati, tabiiyki, Afg’onistondan va Erondan kam emasdir. Turkistonda
o’z millatimizdan yetishgan mutaxassis va olimlarning miqdori O’rta va Old Osiyo
davlatlaridan birgina Hindiston va Turkiyadangina ozdir. Ayniqsa, savdo, san'at va
dehqonchilikda turkistonliklarga hyech bir kishi bas kela olmaydi. Bu masalalarda
ovrupoliklar bilan ham juda a'lo darajada raqobat eta oladilar. Farg’ona paxta
zavodlaridagi, Qo’qon, Marg’ilon, Andijon va Buxorolik turk ishbilarmonlarining
tajribasi Rossiya hukumati yevropali sarmoyadorlarini himoya qilmagan
taqdirdavaziyatni xohlagan paytlarida o’z qo’llariga ola bilishlarini ko’rsatmoqda.
Minglarcha yillar mobaynida takomillashib borgan irrigatsiya va dehqonchilik
madaniyatining boshqa sohalarida turkistonliklarga Sharqda birgina hindlar va
xitoylar raqobat eta oladilar. Rus dehqoni hyech ham raqobat qila olmaydi.
Holbuki, iqtisod, tijorat va ziroat har qanday mamlakatda davlatning ham asosidir.
Xullas, ajnabiy zo’ravonlik va istilo o’rtadan qalqib hurriyatga erishishi bilan bu

jihatlardan Turkistonda turkistonliklarga raqobat eta oladigan hyech bir kimsa
yo’qdir...
...ba'zi odamlar rusga tobe' turklarning, xususan turkistonliklarning milliy harakati
hali juda ibtidoiy bosqichdaligini, ingliz, nemis va rus millatlarining bugungi yangi
davr tarixini ag’dar-to’ntar qilgan qudratli milliy shuurlari, milliy
madaniyatlarining ulug’vorligi qarshisida O’rta Osiyoliklarning dovdirab
qolishlarini, bir kun o’z taqdirlarini o’zgartirish imkoni tug’ilganda ham undan
foydalana olmayajaklarini so’ylaydilar. Lekin turk millatining shunday mumtoz
qavmiy xususiyatlari bordirki, ularni uyg’otib ishga solishga muvaffaq bo’linsa,
yo’qotgan narsalarini oz bir muddatda tiklay oladi.
Ahmad Zaki Validiy millatimizning tarixdagi qudrati, olijanob fazilatlari haqida
so’z yuritar ekan, fikrlarini rad etib bo’lmaydigan tarzda isbotlaydi. Uning bu
xususdagi qarashlari o’tgan asrda qanchalik ahamiyatli bo’lgan bo’lsa, bugungi
kunda ham yosh avlod tarbiyasida shunchalik qimmatlidir. Alloma yana
quyidagilarni yozadi:
―Minglarcha yillik tariximizdan qizil ip bo’lib o’tgan milliy xususiyatlarimizdan
biri jonlilik va bitmas faollikdir. Qadim tarixda Osiyoda va Ovrupoda turkiylar va
mo’g’ullar aralashmagan birorta buyuk baynalmilal hodisa bo’lgan emas.Turkiylar
birorta shunday mamlakatga kelmaganki, oxirida u jamiyatning tepasiga
ko’tarilmagan bo’lsin.Haqiqatan ham shunday bo’lgan. Xitoy, Hind, Eron va
Misrga qul sifatida keltirilgan turkiylar ko’p vaqt o’tmay, u yerdagi siyosiy
hayotda rol o’ynay boshlaganlar va ko’p martalab butun davlat idorasini
boshqarganlar... Turkiylarning haqiqiy milliy sajiyasi mana shunday. Ya'ni har
doim hayotning qoq o’rtasida, kurash maydonida bo’lmoq va har yerda o’zining
kimligini ko’rsatmoq. Tarixan u hyech vaqt bosilgan nuqtada bir lahza qolmay,
rezinaday o’rnidan qalqqan yoki g’ijimlab ezmoqchi bo’lgan hovuchning ichidan
simobday sirg’alib chiqqan.
Zaki Validiy fikricha: ―Turkiylarning butun tarixiy takomili davomida ko’zga
tashlangan eng ayon irqiy xususiyatlaridan biri ham tarixning biz bilgan davridan
buyon askar bo’lib kelganligi, intizomsevarligi, hayotning eng og’ir mushkulotiga

ham tayyor turmoq, mashaqqatlariga uzoq muddat sabrli bo’la olishidir. Qadimgi
turkiylar o’zlarini mana shu jihatdan tarbiyalashga favqulodda ahamiyat berganlar
va kishini bo’shashtiradigan farog’atdan, xotinchalish qilib qo’yadigan
nazokatdan, vujudni og’irlashtiradigan yemaklardan saqlanganlar. Ulug’lar,
aslzodalar yonlaridagi askarlardan ortiq ovqat yemaganlar va askar bilan ayni bir
sharoitda yashab o’zlarini maxsus ochlikka, suvsizlikka, issiq-sovuqqa o’rgatib
borganlar...Turkiylarning boshqa bir milliy fazilati dunyodagi voqealarga ochiq
ko’z bilan qarashidir. Qadim turkiylarlarning, To’ng Yabg’usining, Chingiz,
Temur muvaffaqiyatlarining eng katta siri jahon vaziyatini atroflicha ko’ra
olishlarida, undan tamomila xabardor bo’lishlarida va har bir fursatdan foydalana
bilishlarida edi. Bu millat tarixiy hayotining shavkatli kunlarida jahon siyosiy
voqealarini tubdan o’rganib xulosa chiqara olishi jihatidan zamonamizdagi
inglizlarga o’xshaydilar va o’z xulosalarini vaziyatga tatbiq eta biladilar.
Zaki Validiyning kuzatishlari islomiyatdan keyingi davrni o’z ichiga olgan. Ziyo
Ko’k Alpning ―Turkchilik asoslari (1924) kitobida islomgacha bo’lgan milliy
xususiyatlarimiz yaxshi berilgan. Uningcha, qadim yunonlar haykaltaroshlikda,
rimlilar huquqda, yahud va arab dinda, fransuzlar adabiyotda, anglo-sakslar
iqtisodda, olmonlar musiqa va falsafada shuhrat topgan bo’lsalar, turkiylar go’zal
xulqlari bilan dovruq qozonganlar.Ular uchun eng muqaddas narsa el, yurt bo’lgan.
El – Ko’ktangrining yerdagi soyasi. U ishq kechasi bir oltin shu'la bo’lib, yer
yuziga eng go’zal daraxtga tushgan. Daraxt Ko’ktangridan homilador bo’lib, undan
el to’ragan (tarqalgan). Yurt mana shu el yashaydigan makondir. Ikkinchidan, El –
omonlik degani. Elchi – sulhchi, tinchlikni so’rab boruvchi, olib boruvchi degani.
Qadimda turkiy xoqonlar boshqa yurtlarni zabt etganlarida hukmronlikni egalarida
qoldirib, o’zlari Elxon nomi bilan ularni boshqarganlar.Xunnlarning ilk Elxoni
Metexon Xitoyni ikki marta zabt etib, imperatorligini qabul qilmaganini
rivoyatlarda keltiradilar.
Mamlakat ahlini ―ich el, xorijni ―chet el atashning o’ziyoq sulhparvarlikka
timsol edi.El-yurt ideali Vatan va Millat mustaqilligini ta'min etuvchi asosiy
omillardan bo’lgan.Oila axloqiga alohida e'tibor berilgan. Uylanmak – uy egasi

bo’lmoqdir. Kelin-kuyovga yangi uy qurib berish shart bo’lgan. Ayollar davlat,
xo’jalik, oila ishlarida baravar ishtirok etganlar. ―Qadim xalqlar orasida hyech
biri turkiylar singari ayollarga bu qadar katta huquqlar bermagan va e'tibor
qaratmagan edi, – deb yozadi Ziyo Ko’k Alp...
―Mana shu xil asliy xususiyatlarimizni anglash va anglatishda ziyolilar
zimmasiga juda katta mas'uliyat yuklatilgan edi, – deb yozadi professor Begali
Qosimov. – Tarix shunchaki xabardor bo’lish uchun o’rganib qo’yilmaydi. U oyna,
ibrat, tarbiya vositasi bo’lmog’i kerak edi. ―Oqqan ariqda suv oqadi – ilgari suv
yurgan ariqda suv oqadi, deydilar. Qonda bor narsani tiklash oson. Lekin ularni
oldin bilmoq kerak, keyin qanday tiklash masalalarini o’ylash lozim Mahmudxo’ja
Behbudiyning va barcha Turkiston jadidlarining ustozi Ismoilbek Gasprinskiy
―Tarjimon orqali millatni shavkatli tarixi bilan tanitishga, bugungi zabun holini
ko’rsatishga harakat qildi. U Turkistonga alohida mehr bilan qaradi. Bu zaminning
kechmishi bilan bugunini muqoyasa qilar ekan, unga buyuk o’tmishgina emas,
umidbaxsh kelajak ham deb qaradi. O’z sahifalarida unga keng o’rin berdi. Feruz
va Abdulahadxondan general Jo’rabekkacha, Furqatdan Cho’lpongacha doimiy
ravishda e'tiborida turdi. Badiiy asarlarining bosh qahramonini turkistonlik qilib
oldi. Amir Temurning yovqur, erkparvar, Vatan va Millat sha'nini har narsadan
muqaddas tutgan timsolini yaratdi va senzura iskanjasidan olib o’tib, e'lon qilishga
muvaffaq bo’ldi. Gazeta 1918 yilgacha davom etdi. 3000 ga yaqin soni chiqdi.
«Olami nisvon» gazetasi, «Olami sibyon» majallasi unga ilovalar edi. Adadi 5000
taga yetdi. O’quvchilari dunyoning deyarli hamma mamlakatlarida bor edi. Uni
o’qimaydigan turkistonlik ziyolini topish mushkul edi.XIX asrning oxirida
yashagan va dunyo ko’rgan ziyolilarning birortasi ham Turkistonning o’sha davr
ahvolidan qanoat hosil qilmaydi. Ismoilbek xonliklar saltanatining so’nggi davr
ahvolini shunday bayon qiladi:―Shoh Temur zamoninda har biri bir arslon o’lan
turkistoniylar bu zamonda ta'siri zulm va istibdod ila biror sochsiz xotin, soqolli
zaifalar poyasina kirmish edi. Eski ilm va ulamodan ham deyarli asar qolmagan.
Xolis va halol (kishi) qolmay, uzun choponlarga, xilatlarga o’ralgan riyokor
ko’paygan edi. Zolimlar yo’lini to’sadigan shariat ahli tugab, zolimlarga fatvo

topib berib, 5-10 tilla-oltun uchun sabohdan oqshoma qadar ―omin, ―omin aytib,
millatni xarob va barbod etganlar sanoqsiz edi. Qanday baxtsizlikki, bir uchi Saddi
Chinga, digar uchi O’rta yer dengiziga chiqqan saltanat bahodirlarining avlodi
yoshlikda bachchalik, song esa bachchabozlik haromliklari ichida umr
kechiradirlar edi. Umaro va vukaloning aksari yo Eron asirlaridan, yo bachchalik
qilganlardan mansabga ko’tarilar edi. Shijoat maydonida Temurlarning,
Shayboniylarning ismi-shariflari unutilgani kabi ilm maydonida Ibn Sinolar,
Forobiylar, maorif maydonida Ali Qushchi, Ulug’beklar yoddan chiqib, butun
Movarounnahr bir xonaqoyi parishon va diyoridarveshon o’lmish edi. Ilm, hilm,
maorif izzat-nafs va haysiyat (hurmat-e'tibor) riyokorlikka aylangan edi. Bu so’zlar
balki achchiq so’zlardir, lekin to’g’ri so’zlardir. Tarix yozadigan muarrix madhiya
yozadigan mirza emas.Mana shu ―xonaqoyi parishon vatanga, ―darvesh va
―riyokorlar millatga aylanmas ekan, Turkistonning kelajagi yoqdir. Bu birgina
Turkiston emas, bugun Rusiya musulmonlariga tegishli.Tarixiy taraqqiyot har bir
zamonda har bir millat va uning ziyolilari oldiga o’z muammolarini ko’ndalang
qo’yadi. Shu ma'noda, o’tgan asr va yangi yuzyillik o’rtasida muayyan
mutanosiblikni kuzatish mumkin.
―Tabiiyki, – deb yozadi professor N.Jabborov. – tarixni o’rganish masalasiga shu
qadar ahamiyat bergan jadidlarimiz millatning o’zlari yashagan davrdagi ahvolini
isloh qilish, uni uyg’otish, taraqqiy etgan millatlar darajasiga olib chiqish kabi
dolzarb muammolarga ham befarq bo’la olmas edi. Mahmudxo’ja Behbudiyning
―Bizni kemirguvchi illatlar, ―Muhtaram yoshlarg’a murojaat,
―A'molimiz yoinki murodimiz, ―Ikki emas, to’rt til lozim, ―Til masalasi kabi
maqolalarida davrning benihoya o’tkir muammolari va bu muammolarning
muolajasi masalasiga alohida e'tibor berilgani sababi shunda.
Umuman, jadid publitsistikasida tarixga murojaat, xalqimizning buyuk o’tmishini
o’rganish, moziydagi Vatanimiz taraqqiyotini ta'minlagan jihatlardan saboq olish,
shu orqali rivojlangan millatlar darajasiga ko’tarilish kabi masalalar keng yoritildi.
Bu mavzudagi maqolalarni bir joyga to’plash, guruhlashtirish, o’rganish esa,
shubhasiz, bugungi zmonamiz uchun ham katta ahamiyatga ega.

II BOB. BeHBUDIY IJTIMOIY-SIYoSIY PUBLITSISTIKASIDA
MILLIYaT MASALALARI
2.1.Behbudiy milliyat asoslari haqida
Mahmudxo’ja Behbudiyning ―millat va ―milliylik haqidagi fikrlarini tahlil
qilishdan oldin bu tushunchalarni mutafakkir jadidlar qanday talqin etganligi
masalasiga to’xtalib o’tish zarurati seziladi. Professor Begali Qosimov bu haqda
fikr yuritar ekan, Ozarbayjondagi ―Mulla Nasriddin jurnalining muharriri,
―O’liklar dramasi bilan Toshkentning ―Kolizeyida mahalliy xalqni larzaga
solgan Jalil Mamadqulizodaning ―Millat nomli maqolasini tilga oladi. Ma'lum
bo’lishicha, millat tushunchasi ilk bor qadim yunon faylasufi, bundan salkam ikki
yarim ming yil muqaddam yashagan Demokrit tomonidan qo’llanilgan ekan. U bu
tushunchani ―har bir mamlakatning yagona sohibi deb tushuntiradi. Shundan
so’ng mana qancha zamon o’tib, XVIII asr fransuz inqilobi davrida bu masala yana
o’rtaga tushdi, biroq hali ham bu tushuncha ayrim xalqlarda shakllanib ulgurgan
emas, deb davom etadi adib.
―Bunga shuni qo’shimcha qilish mumkinki, – deb yozidi Begali Qosimov,
–din va irq masalasi, millat va mazhab masalasi turkiy xalqlarda hyech bir zamon
chetga surib qo’yilgan emas. Aksincha, hamisha diqqat-e'tiborda kelgan. Buyuk
Navoiy zamondoshlarini ta'riflar ekan, ―shams ul-millat, ―zayn ul-millat, ―nur
ul- millat sifatlarini qo’llaydi. Ehtimol, buyuk bobomizning millat haqidagi ‖
tushunchalari u haqdagi bugungi ko’zqarashlardan birmuncha farqlanar (Masalan,
u millat bilan dinni hamisha yonma-yon, hatto sinonim darajasida qo’llaydi). Biroq
fakt shuki, u millatni insoniyatning yashash shakli sifatida tushunadi va uni ma'lum
diniy, hududiy, lisoniy qiyofada, muayyan asliy xususiyatlariga ega holda tasavvur
etadi. Bunday tushunish XVIII asrdan yevropada konkretlashib bordi va 3-Salim
(1789-1807)ning «Nizomi jadidi, ayniqsa Mustafo Rashid Poshoning 1837 yilgi
―Tanzimot farmonidan so’ng Usmonli Turkiyasiga, undan Kavkaz, Volgabo’yi
orqali Turkistonga keldi. O’z navbatida, bu g’oya va tushunchalar bevosita
yevropa orqali Rusiyaga yoyilib, undan o’sha davr chor tuzumi istilohi bilan
aytganda, ―g’ayrirus musulmonlarga o’tdi. ―Millat tushunchasiga yana bir ilova,

―Tarjimon gazetasining 1908 yil 58-sonida muharrirning ―Millat nomli bir
maqolasi bosilgan. Muallif ―Millat nadir? – degan savol qo’yadi va bu boradagi
G‗arbu Sharqning nazariyalarini keltirar ekan, yoshligidan qulog’iga quyilgan
―din va millat birdir degan fikrga to’xtaldi. Uningcha, bu g’oyat ―eski nazariya,
―siyosiy nazariya. Uni islom fuqarosi musoviylardan – yahudiylardan olgan.
Turklar, eroniylar tarixi shuni ko’rsatadiki, ular islomlashdilar, lekin
arablashmadilar, turklikni, eronlikni saqlab qoldilar. Demak, bu nazariya ilmiy
asosga ega emas.
Alibek Husaynzoda 1909 yili ―Taraqqiy (Baku) gazetasida bosilgan
―Turklik –askarlik maqolasida til materiali asosida muhim bir fikrni ilgari suradi.
Bizning buyruq maylini anglatuvchi ayrim fe'llarimizda to’rt-besh qavatli amr
ma'nolari bor ekan (masalan: ur, urdir, urdirt, urdirtdir; chiq, chiqar, chiqart,
chiqartir, chiqartdirt kabi)ki, boshqa tillarda uchramas ekan. Bu hol turkiylardagi
hukm va hokimiyatning g’oyat qadimligini, buyruqning ko’pbosqichligi esa davlat
idora tizimida eng ko’hna zamonlardan buyon mansab-martabalar silsilasining
qat'iy intizomi subordinatsiyasiga amal qilinib kelinayotganligiga dalil ekan.
Masalan, qo’shin boshlig’i to’g’ridan-to’g’ri askarlarga ―Qal'aga hujum eting!
demaskan, sarkardalariga ―Etdirtiring! derkan va bu buyruq poyama-poya
mingboshi-yuzboshi bo’ylab tushib kelarkan. ―Har bir millatning tili uning
hayotining, fikrining, ruhining oynasidir, – deb tugallanadi maqola.
Jadidlar millatning taraqqiyotinigina emas, yashash, hatto uni saqlab qolish
kafolatini ham milliylikda ko’rdilar. ―Milliyat fikriga, bu azim quvvatga hyech
bir kuch bas kela olmadi, – deb yozgan edi Yusuf Oqchura. – Yuz minglarcha
haybatli qo’shin bu fikr qarshisida yengildi. Milliyat atalmish bu buyuk qudratga
bugun to’p va miltiq bas kela olmaydi...
Milliyat tushunchasi birlikni talab qildi. Birlik deyilganda, asosan lisoniy, irqiy,
diniy mushtaraklik ko’zda tutiladi. Shular asosida millatning uyg’onishi, o’z-
o’zini anglashida muhim rol o’ynagan, lekin so’ngroq asossiz ravishda ayblov
vasiqasiga aylantirilgan panislomizm, panturkizm, panturonizm, mahalliy

millatchilik kabi tushuncha va atamalar paydo bo‗ldi. Ularning ayrimlari o‗z
davrida milliy g’oya darajasiga ko’tarildi, lekin siyosiy jihatdan amalga oshirish
imkoniyati bo’lmagani uchun zamon qatlarida qolib ketdi.
Dunyoda yashab turgan har bir millatning o’z fe'li-tabiatidan, hayot sharoiti va
turmush tarzidan, maslak-e'tiqodidan kelib chiqqan, asosiy tarixiy tajribalari bilan
mustahkamlanib, takomillashib borgan va boradigan fikr-qarashlari tizimi bor. Bu
tizim millatning borliq va tabiatga munosabatidan tortib, jamiyat, axloq,
siyosatigacha bo’lgan qarashlarini qamrab oladi. Bunda ilm-fan emas, qarash-
munosabat ko’zda tutilgan. Bu qarashlar o’sha millatning fe'li-sajiyasini,
qiyofasini, fe'l-atvorini, intilishini o’zida namoyon etadi. Aslida, milliy mafkura
degani – shu. Bu xalq qanday xalq? Tarixiy ona vatani qaerda? Qanday yashab
keldi? Kimlar bilan yonma-yon yashab keldi? Do’stlari? Dushmanlari? Do’stga
aylangan dushmanlari? Dushmanga aylangan do’stlari? Davlatchiligi, uning
kamoli va zavoli. Idora tuzumi, askar tutumi. Zehniyati, zavqi-didi, iymon-e'tiqodi
kabi millatning tarixi, turmushi bilan bog’liq o’nlab masalalarni
oydinlashtirmasdan, u haqda aniqroq bir narsa deyish qiyin. Lekin shunisi aniqki,
milliy mafkura – jamiyat hayotining jon tomiri. U qurisa, millat o’sishdan
to’xtaydi, jamiyat buziladi.
Turkiston zabt etilgach, ruslar mahalliy xalqqa ―sartlar deb nom berdilar Nikolay
Ostroumov shu nomda alohida bir kitob yozganligi hammaga ma'lum. Bu so’z,
aslida turli vaqtda turli etnik qatlamga, goho sotsial qatlamga nisbatan aytilgan.
O’tgan asrning 10-yillarida bu so’z atrofida yana bahs ketdi.
Mahmudxo’ja Behbudiy millat sha'nini himoya qilish naqadar muhim ish ekanini
chuqur his etadi. Uzoq vaqtlar mustabidlarning o’zbeklarni ―sart deb atashlariga
chidab kelgan Behbudiy ―Sho’ro jurnaliga bir material bosilishi munosabati bilan
bu siyosatga qarshi o’ziga xos isyon ko’taradi.
Buxoro amirining tarjimoni Bahrombek Davlatshoev ―Sho’ro jurnali
tahririyatidan shunday o’rinli savollarga javob berilishini so’raydi:istiqomat
qiladigan joy ma'nosini bildiradi, bizning yashaydigan joyimiz
―Turkiston atalgani holda, nega bizni ―sartlar deyishadi? Balki bu yurtda

yashovchi turklar keyin boshqa yerlarga ko’chib ketib, yerlariga biz, ya'ni hozir
―sart’ deb atalayotgan xalq kelib joylashganmizmi? Agar shunday bo’lsa, bu
voqea qachon yuz bergan? U holda biz nega ―turk adabiyotiga o’zimizni voris
hisoblaymiz? ―Sartcha til qanday til bo’lgan? Ehtimol, biz turklarning ―sart
degan urug’idandirmiz, qay zamonda bizlarni ―turklikdan chiqarib ―sart
atadilar? Bizni ―sart deb atashda xayrixohlik bormi yo aksimi? Rossiya
Turkistonni zabt etgach, nega ruslar forslar bergan istiloh bilan yerimizni hamon
―Turkiston deb atashgani holda, o’zimizni sart deydi?
Mahmudxo’ja Behbudiy ushbu savollarga javob tariqasida yozilgan ―Sart so’zi
majhuldir sarlavhali maqolasida har bir savolga birma-bir, dalil va isbotlar
vositasida javob bergan. Turkistonlik aholi, u xoh o’zbek bo’lsin, xoh tojik, o’zini
―sart deb atamaydi. Bir-biridan kimligini surishtirganda, ―O’zbekmisan, tojik
yoki mullamisan, xo’ja? deb so’rashadi. Turkistonga qo’shni bo’lgan hududlar –
Balx, Badaxshon, Chahor viloyatlari aholisi, Afg’onistonda istiqomat qiluvchi
fuqarolar O‗rta Osiyo xalqlarini ―o’zbek deydi, ular ―sart degan so’zdan
bexabardirlar. Eron, Kavkaz va boshqa yerlardagi musulmonlar ham mazkur o’lka
xalqlarini
―sart emas, ―turk yoki ―o’zbak deb atashadi. ―O’zbaklar deb ataluvchi
qavmlar orasida ―sart degan urug’ yo’q. ―Temurnoma va shunga o’xshash
kitoblarda ham
―sart so’zi uchramaydi, Buxoro o’lkasidagi aholi orasida ham ―sart degan atama
yo’q, Samarqandning ruslar, qirg’izlar va qozoqlar bilan ulfatchilik qilmaydigan,
matbuot o’qimaydigan odamlaridan ―Sart degani nima? deb so’ralsa, javob
berisha olmaydi. ―Sartning qanday ma'noda qo’llanilishini biladigan kishilar esa,
―sart atamasi ―musulmoncha degan so’zning ruschaga tarjimasi bo’lsa kerak,
deydi.
―Turkistonliklarni kimlar ―sart deb ataydi? degan savolga muallif shaharliklarni,
madaniy aholini, forscha so’zlashuvchilarni o’lkaning shimoliy qismida yashovchi
sahroyi xalq ―sart deb atashsa kerak, degan fikrni bidiradi. Buning dalili sifatida u
qozoq, qirg’iz va tatarlar Turkistondagi shahar yokiqishloqlarda yashovchi aholini,

turkiycha yoki forscha gaplashishlaridan qat'i nazar, ―sart yoxud ―sort deb
atashlarini keltiradi.
Ayni paytda, Mahmudxo’ja Behbudiy ―sart so’zining ma'nosini aniqlashga,
turkistonliklarni nega ―sart deyishlarining sababini bilishga intiladi. Muallifning
fikricha, ―sart so’zining asli ma'lum emas. Men qozoqlardan
―Kimlarni ―sart deysizlar? deb so’raganimda, ularning ayrimlari ―tojiklarni,
ba'zilari ―sartlarni deb javob berishdi. ―Nega ularni ―sart deysizlar? deb
so’raganimda esa, ―Qattiqtabiatligi, quvligi uchun, ayrimlari ―Bizning cho’lning
sirtida o’tirgani uchun deb javob berishganini keltiradi. Ba'zi bir qozoqlar esa,
―Sirdaryoning narigi yog’idagilarni ―sart deymiz, deganlar. Bularni, tabiiyki,
Behbudiy ilmiy javob tariqasida qabul qilmagan. Tarix va adabiyotga doir ilmiy
adabiyotlarda, qomuslarda ham ―sart so’zining ma'nosini topib bo’lmadi, deydi u.
Shunday bo’lsa-da, Behbudiy ―Turkistonning tojik va o’zbek xalqlarini ―sart
demas. Turkiston forsiylarida o’zlarini ―sart demaslar. Turkistoniylarning eskilar
va yangilar, ulamolar va juhalolar (johillar, bu yerda avom ma'nosida) go’yo ittifoq
ila bilmam na uchun, ―sartlikdan orlanurlar. Turk ismlari badalinda (o’rnida)
―sart deyilsa, orlanmak-da lozimdir.
―Sart so’zini qozoqlar qanday ma'noda tushunishlari haqida muallif shunday
deydi: ―Sart so’zi nadir?deb ruslar bir qozoq tarjimonidan so’ragonida,
―Asli sarig ... va oni tarkim va taxfif etib ―sart demishlar degonida, o’yla
qozoqni aslida qizil ... emishda muxaffiy qozoq atalmish yo’linda bir muqobilg’a
duchor o’lmishdir. Bu yerda Mahmudxo’ja Behbudiy qozoqlar ―sart so’zini
―sariq it ma'nosida tushunadi, degan fikrni or qilganidan to’liq keltirmay, ―it
so’zi o’rnida ko’p nuqta qo’yib ketganki, bu bilan yurtdoshlarini ―sart deb
atashlaridan nomus qilganini bildirgan. Ayni paytda, bir xalqni ―sariq it deb
atagan qavmning o’zini ham muqobil tarzda mazkur xalq haqoratli so’z bilan
atashlari tayin ekanigini ta'kidlab o’tadi. Bu fikr faqat qozoq-qirg’iz
qavmlarigagina taalluqli bo’lmay, balki mustabidlarga ham tegishli ekanini
payqash qiyin emas.Dastlab ―sart so’zining ma'nosini topish, nega o’zbeklarni
shu nom bilan atashlari masalasi ilmiy muammo tarzida muhokama va munozaraga

sabab bo’ldi. Mahmudxo’ja Behbudiyning maqolasidan so’ng ―Sho’ro jurnalida
Rossiyaning turli shahar va qishloqlarida yashayotgan kishilardan ―sart so’zining
kelib chiqishi, anglatgan ma'nolari, tarixiy manbalarda uchrashi, zamonaviy
adabiyotlarda qo’llanilishiga oid katta-kichik materiallar ko’plab bosildi.
Jumladan, samarqandli Hoji Muin Shukrullo XV-XVI asrlarda yashab ijod qilgan
adib Muhammad Solihning ―Shayboniynoma dostonida uch o’rinda ―sart so’zi
uchrashini yozsa, ―Ma'oziy imzoli kishi Sulaymon afandi Qunduziyning
―Lug’oti chig’atoy asarida tojik va forslarni ―sart deyilganidan xabar beradi.
Samarqandlik Baqoxo‗ja bin Said Hodixo‗janing ―Sart lafzi aslsizdir sarlavhali
maqolasi (―Sho’roning 1911 yilgi 24-soni), g’uljalik F.Yunchi va moskvalik
Oqchurunning ―Sart so’zi haqinda degan umumiy sarlavha ostida chop etilgan
materiallari ham (1912 yilgi 9-son) qimmatli ma'lumotlarga boyligi bilan
xarakterlidir. Baqoxo’ja ―sart so’zi bilan bog’liq fikrlarini muxtasar tarzda 22
bandda ifodalagan. Uning fikricha, Turkistonda istiqomat qiluvchi xalqlar –
o’zbek, tojiklarning ismlari qadimgi atamalardir. ―Sart so’zini qozoq, qirg’iz
qavmlari shahar va qishloqlarda yashovchi turkiy va tojiklarga nisbatan
ishlatganlar. Mazkur qavmlar qo’llagan ―sart so’zida haqorat ma'nosi bor (―sariq
it ).Baqoxo’ja rus va yevropalik sharqshunoslar I.Geyer, N.Ostroumov, D.Logofet,‖
G.Vamberilarning kitoblarida ―sart so’zi nima, sartlar kimlar degan masalada
fikrlar mavjud, lekin bularning aksarisi haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Qozoq olimi
Sherali Lapinning bu borada tutgan yo’lini ma'qullash kerak, deydi. Sh.Lapin
o’zbeklarni sart deyish to’g’ri emas, balki o’z nomi bilan aytish lozim, deydi va
o’z kitoblarida shu nomni qo’llaydi. Baqoxo’ja Samarqand viloyatida yashovchi
millat va elatlarning soni bo’yicha statistik ma'lumotlar keltiradi. Bunda o’zbek,
tojik, qozoq, arab kabi qavmlar sanaladi. Bular orasida ―sart degan nom
uchramaydi. Xulosa tarzida muallif yozadi: ―...turk-o’zbek aholisini
umuman―sart demak va yozmak insofsizlik, istibdodroy, boisi shubha va
tafriqdir, buyuk xatodur!
F.Yunchi Turkistonni kezgan sayyohlar bu yerdagi ma'lum aholini ―sart deb
‖
ataganlarini keltiradi. Jumladan, ular Toshkentdagi va Sayxun (Sirdaryo) bo’yidagi

o’troq aholini ―sart deb ataydilar. Abulg’ozi Bahodirxonning tarixga oid
asarlarida Xiva atrofida istiqomat qiluvchilarga nisbatan ―sart so’zi ishlatilgan,
so’nggi vaqtlarda Buxoro tomonlarda ham u paydo bo’ldi, ―yuraksiz,
―yalqov ma'nolarida qo’lanilyapti, degan ma'lumotni keltiradi.Oqchurin esa, rus
sharqshunoslaridan Radlovning ―sart so’zi sanskrit (qadimgi hind)cha bo’lib,
―savdogar, ―tujjor ma'nolarini anglatadi, deb yozganligini eslatadi.
Ismoilbek Gasprinskiyning ham bu haqda maqolasi bor. Shuni aytish kerakki,
ilmiy xarakterda boshlangan munozara asta-sekin siyosiy tus oladi. Yuqorida
ko’rganimizdek, Mahmudxo’ja Behbudiy, Baqoxo’jalar bu nomning zamirida
Turkiston o’lkasining yerli xalqlariga nisbatan haqorat mavjudligini, mustabidlik
siyosatining ―og’usi aralashganligini sezganlar. Milliy g’ururi toptalib kelayotgan
mazlum millatlar vakillari mazkur bahs boshlangach, o’zbek xalqini tahqir aralash
―sart deb atashlariga qarshi chiqishlari bilan istibdodga qarshi o’ziga xos isyon
ko’targanlar. Shu bois mazkur bahs oradan ikki-uch yil o’tib, Turkistonda
chiqadigan gazeta va jurnallarga ham ko’chdi.Mahmudxo’ja Behbudiy ―Sart so’zi
majhuldir, ―Sart so’zi ma'lum bo’lmadi kabi maqolalar yozdi. U mulla
Abdullabekning ―sart’ so’zining ma'nosi sharqshunoslar tomonidan aniqlandi, shu
bilan bu masala hal bo’ldi, degan fikriga qo‗shilmaydi. Gap, uningcha, ―sart
so’zining etimologiyasi, anglatgan ma'nosida emas, balki Turkistonda yashovchi
turk-o’zbek xalqini nega ―sart deb ataydilar, bu na ilmiy, na tarixiy jihatdan
asosga ega. Bunda qandaydir milliy kamsitish, haqorat mavjud. Shu bois o’zbek
xalqini ―sart deb atash barham topib, uni o’zining qonuniy nomi bilan
atamaguncha, bu masalani hal bo’ldi deyish mumkin emas, deb hisoblaydi. Uning
bu masaladagi fikri shunday: kim bo’lmasin, u mustabidmi, boshqa xalq vakilimi,
ikkinchi bir xalqni milliyat nuqtai nazaridan kamsitishga, haqorat qilishga haqqi
yo’q. Qozoq, qirg’iz, tatar qavmlarining o’z qarindoshlarini haqoratomuz ―sart
sozi bilan atashlari nojoizdir. O’zbek millatini
―sart deb atash mustabidlik siyosati tug’dirgan illatdir, bu xalqni o’zining nomi
bilan atash kerak.
Ko’ramizki, Mahmudxo’ja Behbudiy o’zbek xalqini haqoratomuz ―sart deb

atashlariga ―norozilik bildirishgacha borgan. Bunday xislat xalqimizning or-
nomusli barcha farzandlariga ham xos bo’lgan. Jumladan, Kabir Bakir
―Qardoshlik nomina sarlavhali maqolasi ―o’zbek so’zi o’rniga ―sart deb ‖
ishlatilayotgani uchun o’n ikki nafar o’zbekning taassuf bildirilgan maktubi
munosabati bilan yozilgan. Maqola muallifi Turkiston o‗zbeklarini matbuotda
―sart deb ishlatilishiga norozilik belgisi sifatida bundan ikki yil muqaddam
muzokazara bo’lib o’tganini aytadi. Unda Turkistonda yashovchi butun ziyoli,
ruhoniy, tujjor – butun xalq ―missionerlar tarfidan berilgan aslsiz ―sart lafziga
nafrat izhor etishganini, shunga qaramay, hamon matbuot sahifalarida ―sart
so’zini qo’llash hollari sodir bo’layotganidan norozi bo’lishganini yozganlar.
Atoqli adib Abdulla Qodiriy ham o’zbeklarni tatar gazetalarida ―sart deb
atashlariga qarshi piching aralash ―Sart og’a-inilarga degan hajviyasi bilan
chiqqan edi. Xullas, o’zbek ziyolilari o’zlariga nisbatan haqorat sanalgan ―sart
nomi bilan atashlariga qarshi qat'iy norozilik bildirganlar.Millat farzandlarida
bunday umumiy norozilikning tug’ilishiga publisist Mahmudxo’ja Behbudiyning
maqolasi sabab bo’lgandir. Behbudiy, millat o’zini anglagandagina ijtimoiy-
siyosiy masalalarga boshqalar bilan teng aralasha oladi, degan fikrda bo‗ldi.
Shuning uchun ham tarixga alohida e'tibor berdi. ―Hayot va mamot masalalari
qadar muhim bo’lgan necha masalalar ko’zimiz oldig’a turgan holda alarni ehmol
etub, faqat sart so’zi ila shug’ullanib, fursatlarni bo’shqa o’tkarmoqlik yaxshi
emas, deb yozadi u. ―Lekin, - davom etadi, - yovrupolilar qoshida milliyat
masalasidan muhim va muqaddas tutilgan bir zamonda bizlar ham milliyat
masalasidan sanalgan ―sart haqida goh-goh bahs etub,milliyatimizni xotirlab
turganda, zarar ko’rmasmiz.Yuqoridagilardan ma'lum bo’ladiki, XX asrning 20-
yillariga kelib, xalqimizning rasman ―o’zbek deb atalishida Behbudiyning
munosib hissasi bor, deyish mumkin.
Umuman, Behbudiyning publisist sifatidagi faoliyati adib iste'dodining juda yorqin
bir qirrasini tashkil etadi. U o’z umri davomida yuzlab maqolalar yozdi. O’zining
Millat va Vatan, jamiyat va axloq haqidagi fikrlarini ko’proq maqola va
chiqishlarida ifoda etdi. U XX asr boshidagi Turkistonning yirik siyosiy arbobi edi.

Uning Millat va Vatan taqdiri haqidagi barcha qarashlari, avvalo, mana shu
maqolalarida aks etgan edi.
2.2Adib ijtimoiy-siyosiy maqolalarida millat manfaatlarining ifodalanishi.
Mahmudxo’ja Behbudiy, eng avvalo, milliy uyg’onish harakatining ulkan siyosiy
rahnamosi sifatida maydonga chiqdi. Shuning uchun ham mutaxassislar uni
―Turkiston jadidchilik harakatining boniysi, deya e'tirof etadilar. ―Murakkab va
fojiali asrda yashab, o’zbek xalqining ijtimoiy, madaniy va ma'rifiy taraqqiyotiga
bebaho hissa qo’shganini ta'kidlaydilar.
Manbalarning guvohlik berishicha, siyosat bobida u o’tkir nazariyotchi, shuning
barobarida, faol amaliyotchi ham bo’lgan. Bu boradagi nazariy qarashlari uning
―Kitobi muntaxabi jug’rofiyai umumiy va namunai jug‗rofiya darsligida,
―Duma va Turkiston musulmonlari, ―Xayr ul-umuri avsatuho, ―Muhtaram
samarqandiylarg’a xolisona arz va shu kabi maqolalarida ifodasini topgan.
―Kitobi muntaxabi jug‗rofiyai umumiy va namunai jug’rofiya darsligida
Behbudiy o’sha davrdagi boshqaruv usullari haqida qimmatli ma'lumotlarni beradi.
Zero, millat yoshlarining siyosiy ongini yuksaltirish, avlod dunyoqarashini
o‗stirish ziyolilar oldida turgan dolzarb vazifalardan, taraqqiyotning muhim
omillaridan edi. Behbudiy o’sha davrga xos uch xil boshqaruv usuli haqida yozadi:
1.
idorai mustaqalla (idorai mutlaqa);
2.
idorai mashruta; 3) idorai jumhuriyat.
Allomaning yozishicha, “idorai mustaqalla”ning o„ziga xos xususiyatlari
quyidagilardan iborat:

bunda hukmdorning istagi – qonun, ya'ni u sohibi ixtiyor. Boshqacha
aytganda, vakolatlari mutlaqo cheklanmagan;


qo’l ostidagi barcha majlis, maslahatxonalar xukmdorga bo’ysunadi, uning
aytgani aytgan, degani degan;

hukumat, valiahdlik qoidalari asosida, ―o’shal hukumatni qo’ygan tartib va
tadbirig’a muvofiq bo’ladi.
Idorai mustaqalla davlat boshqaruvining monarxiya usuliga to’g’ri keladi.
Behbudiy tahlil etgan ikkinchi usul – idorai mashruta mana bu xususiyatlari bilan
ajralib turadi:

bu hukumatga tobe odamlar aksari dunyodan xabardor ilm ahllari. ―El va
urug‗lari ilm, hunar va dunyo ishlarig‗a taraqqiy qilgan ; ‖

fuqarolar o’z oralaridan insofli, ilm va dunyodan xabardor kishilarni
o‗zlariga rahbar va boshqaruvchi vakil etib saylaydilar;

―saylangan vakillarni podshoh muqarrariy mahkamalarg’a, mamlakatdorlik
ishlarig’a jamlaydi... Alarni(ng) majlis va mahkamalarini ―millat majlisi,
―maslahatxona, ―parlament, ―go’sudarski dum, ―majlisi sinodiy, ―el
majlisi degan ismlar ila yod qiladur;
‖

―Millat majlisi a'zolari hukumatni mashvarat bilan boshqaradi. Hukmdor
bu majlis amriga bo’ysunadi. Mamlakat taqdiri bilan bog‗liq masalalarni
shu majlisda muhokama etmay, o’z xohishicha hal etolmaydi.
Mamlakat boshqaruvining bu usuli konstitutsiya va parlamentga tayanuvchi davlat
xususiyatlariga muvofiq keladi. Parlament, duma, senat, millat majlisi singari
qonun chiqaruvchi organlar haqida bundan yuz yil avval fikr yuritgani
Behbudiyning siyosatchi sifatida nechog’lik yetuk bo’lganidan darak beradi.

Behbudiy ta'riflagan uchinchi usul – idorai jumhuriyat ning o’ziga xosligi
quyidagilarda namoyon bo’ladi:

aksar fuqarosi ahli ilm. Keng dunyoqarashli aholi saylagan vakillar o’z
mamlakat va hukumatini boshqarmog’i uchun oralaridan bir nafar
donishmand odamni boshliq etib saylaydi. U ―raisi jumhuriyat,
―sadrinishini millat yoki
―prezident deb ataladi;

bunday hukmdor har bir hukm va amrini ―Millat majlisi tuzib bergan
dasturulamal, ya'ni qonun va nizomnomalarga muvofiq amalga oshiradi;

bu usul asosida boshqariladigan hukumatda ―Millat majlisi katta vakolatga
ega. Hatto vazir va unga tenglashtirilgan mansabdorlarni taftish qilish,
tergovga tortish, lavozimidan ozod qilish huquqlariga ega. Boshqaruvning
―idorai jumhuriyat usuli, zamonaviy ibora bilan aytganda, chinakam
huquqiy demokratik davlat xususiyatlarini o’zida mujassam etgani bilan
alohida ajralib turadi.
―Hozirgi Ovrupo hukumatlarini(ng) raftori, odati shu uch usulni(ng) birig’a doxil,
tobe va muvofiqdir, – deb yozadi Behbudiy. – Mustaqil hukmdorlarni(ng) qo’l
ostig’a ham majlislar va mashvarat mahkamalari bordur. Ilmsiz hukumatlardek
necha milyo’n xalqni(ng) maishati, raftori, ixtiyori bir nafar odam – podshohni(ng)
ixtiyor yo royi va hukmig’a tobe emasdur. Bir nafarni(ng) aqli, fikri ila o’n nafar
arosig’a na qadar farq bordur? Ushbu sabablardandurki, ozgina Ovrupo xalqi butun
kurrai arzg’a hokim va mutasarrifdurlar . ‖
Behbudiyning bu fikrlari barcha zamonlar uchun birday ahamiyatli. Zero,
mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bugungi islohotlardan ko’zlangan bosh
maqsad ham, ulug’ millatparvar orzu qilganidek, mamlakat boshqaruvida har bir

fuqaro ishtirok eta oladigan mutaraqqiy jamiyatni barpo etishdan iboratdir.
Behbudiy olamda kechayotgan voqelik mohiyatidan xabardor, siyosiy vaziyatni
to’g’ri baholay biladigan yetuk arbob edi. Uning ―Xayr ul-umuri avsatuho
maqolasidagi fikrlar ham buni tasdiqlaydi. ―Hozir Rusiya davlati(ning) tariqi
hukmronligi noqis ekanligiga har bir xabarlik kishi iqror etar, – deb yozadi
Behbudiy. – Davlat qonunlarini(ng) isloh va tajdidig’a har kim moyildur . ‖
Bugun mamlakatimizda ko’ppartiyali tizim real voqelikka aylandi. Behbudiyning
bundan bir asr muqaddam siyosiy partiyalar haqida bildirgan fikrlari Vatan va
millat manfaatini ko’zlagani, bugungi kun uchun ham ahamiyatli ekani bilan
diqqatga sazovordir. Alloma ―Rusiyadagi barcha xaloyiq... necha aslu asosg’a
bo’lungani, ―bu siyosiy firqalarni(ng) har birig‗a har bir mazhab va din ahlidan
qo’shulgani haqida fikr yuritar ekan, to’rt siyosiy partiya faoliyatiga baho beradi.
Ular: 1) buyro’kratiyai mustabid; 2) kadet mashruta; 3) Sotsial- demokraticheski
(ishtirokiyuni ommaviyun); 4) Rusiya musulmonlari ittifoqi firqalaridir.
Behbudiyning ta'kidlashicha, ―Buyro’kratiyai mustabid firqasi ―eski tarz
hukumat davomini xohlaydur . Davlat boshqaruvining idorai mustaqalla turini
‖
yoqlovchi bu firqa faoliyati turkistonliklar uchun zararli. Binobarin, bu firqaning
yo’li amalga oshsa, ―...biz va bizg’a o’xshashlar tanazzul qilub, ohistalik ila
firqasi, toifasi, Vatani xor va xarob bo’lub, batadrij yo’q bo’lmoq xavfi vordur...
Al'on biz
– turkistoniylar shu hol maqdamasig’amiz.
Behbudiyning ushbu so’zlari uning Vatan va millat taqdiri uchun nechog‗liq
kuyungani, ona yurti tanazzulidan naqadar hasrat va nadomat chekkani dalilidir.
Kadet mashruta firqasi, Behbudiy fikricha, o’rta firqadir. Hyech qanday masalada
ifrotga bormaydi, ya'ni haddidan oshmaydi. Shuningdek, tafritga – sustlikka ham
yo’l qo’ymaydi, ―...sog’ ila so’l vasatig’a, har bir fikr va matlabni(ng) avsati va
markazig’a birlashgan bir hizbi mutavassit dur. Ya'ni bu firqa o’ngga ham, so’lga
‖
ham og’maydi, har bir fikr va g’oyada barchaga birday ma'qul bo’lgan o’rta
yo’ldan boradi. Shu bois ham, Behbudiy to’g’ri ta'kidlaganidek, ―...mo’tadil ul-
mizoj xalqlar bu partiyani xohlagandurlar.

Sotsial-demokraticheski (ishtirokiyuni ommaviyun) partiyasi o’z ichida yana
ikkiga bo’linadi:
1.
ishtirokiyuni ommaviyun;
2.
sotsial revolutsion.
―Bularni(ng)... murodi, – deb yozadi Behbudiy, – hozirgi barcha zakun, mulkiyat
qoidalarini butun buzub, mol va yerlarni hamma xaloyiq o’rtasig’a mushtarak
qilib, ani butun xaloyiq o’rtasida musoviy (teng barobar) etmoqchidur. Boylik va
kambag’allikni yo’q qilib, dunyo moli(ning) rohatidin hammani barobar
foydalanturub, mas'ud va rohat umr o’tkazilmoqig’a va har kim o’z istiqbolidin
amin bo’lmoqig’a zakun va qoida joriy qilmoqchidurlar.
Bu partiya faoliyatiga baho berar ekan, Behbudiy uning dasturi xayoliy ekanini,
―bu toifaga qo’shulmoq biz musulmonlar uchun nihoyatda zararlik bo’lishini
uqtiradi. Ta'kidlash kerakki, Behbudiy bu borada ustozi Ismoilbek Gasprali bilan
hamfikr edi. Gaspralining sotsializmga va unga asoslangan jamiyat qurish fikrini
ilgari surgan partiya faoliyatiga bergan quyidagi bahosi ham ushbu fikrni
tasdiqlaydi: ―Sotsializmga doir ilgari surilgan fikrlarning g’ayriaxloqiy bir
savdoyi xayoldan iboratligini, bilmadim, gapirishga hojat bormi? Menimcha –
yo‗q. Eski usulni tashlamoqchi bo’lgan sotsialistlar yomg’irdan qochib qorga
tutilgan kimsalarga o’xshaydi. Tamoman barobarlik emish! Ham moddiy, ham
ma'naviy. Insonlar yaratilishda barobar yaratilmaydilarku! Ba'zimizda quvvat,
ba'zimizda zehn ko’proq bo’ladi. Meros bo’lmasmish! Bu nima degani? Ota
nafsini qiyib, bolalariga nimadir to’playdi, lekin u o’rtaga qo’yilib, har kimga
taqsim qilinadi! Buning nimasi barobarlik? Nimasi adolat?.. Gapning qisqasi,
butun mamlakat, inson jamoasi bir kazarmaga aylanadi: aholi burg’u bilan turadi,
burg’u bilan ishga ketadi, burg’u bilan umumiy dasturxonga chaqiriladi, burg’u
bilan zavqu safo oladi, burg’u bilan biror xotinni istirohatga tortadi... Ofarin,
sotsialistlar! Naqadar ―go’zal bir ―madaniyat, naqadar ―go’zal bir yashash tarzi

qurmoqchi ekansiz!
Bu fikrlarda bir oz bo’rttirish yo’q emas. Lekin undagi kuchli mantiqni ham inkor
etish mahol. Sotsialistik davlatlar keyinchalik ham ―barchani teng qilish g’oyasini
amalga oshirishga uringan bo’lsada, bunga erisha olmagani kunday ravshan!
Shuning o’ziyoq sotsializmning hayotiylikdan yiroq bir g’oya bo’lgani isbotidir.
Rusiya musulmonlari ittifoqi haqida mulohaza yuritar ekan, Behbudiy bu
partiyaning ―a'zoi markaziyasiga olti millionlik Turkiston musulmonlaridan bir
nafargina a'zo olingani to’g’ri emasligini ta'kidlaydi. ―Besh oblustdan 30 nafar,
ham Buxoro va Xiva va Turkistoni Chiniydagi musulmonlardan bittadan a'zo
olmoq lozim , deya o’z taklifini bildiradi u. Bugina emas, Behbudiy Rusiya ‖
musulmonlari ittifoqi siyosatan kadetlar bilan hamkorlikda ish olib bormog’i zarur,
deb hisoblaydi. Chunki kadetlar partiyasi dasturida bayon qilingan quyidagi fikrlar
Turkiston va uning musulmon aholisi manfaatlariga har jihatdan muvofiq edi:
yuksalishga xizmat qilmoqda.
XULOSA
Mahmudxo’ja Behbudiy publitsistikasida millat va milliyat masalalarining
yoritilishi masalasi tahlil etilgan ushbu bitiruv malakaviy ishi yuzasidan olib
borilgan izlanishlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
1.
Ma'rifatparvar jadidlar, jumladan Turkiston jadidlarining rahnamosi
Mahmudxo’ja Behbudiy o’z publisistik asarlarida millat va milliyat
masalasiga alohida e'tibor qaratdi. Adib publitsistikasida millatning o’sha
davrdagi ahvolini isloh qilish, uni uyg’otish, taraqqiy etgan millatlar
darajasiga olib chiqish kabi dolzarb muammolar ko’tarib chiqildi.
Mutafakkirning ―Bizni kemirguvchi illatlar,
―Muhtaram yoshlarg’a murojaat, ―A'molimiz yoinki murodimiz, ―Ikki emas,
to‗rt til lozim, ―Til masalasi kabi maqolalarida bu muammo, ayniqsa, chuqur
tahlil etildi.

2.
Mahmudxo’ja Behbudiy publisistik asarlarida milliy g’oya – millatga
o’zligini anglatish, uni taraqqiy etgan xalqlar darajasiga yuksaltirish
masalasiga alohida e'tibor qaratildi. Vatan va millat taraqqiyotiga to’siq
bo’layotgan illatlar qattiq tanqid qilindi. Zamon talablaridan kelib chiqib,
millat hayotining barcha jabhalarini isloh qilish masalasi kun tartibiga
qo’yildi. Milliy matbuot ana shu maqsadga xizmat qildirildi.
3.
Behbudiy Vatan va millat taraqqiyotini ta'minlashning muhim yo’li sifatida
tarixni o’rganish masalasiga alohida diqqat qaratdi. ―Turkiston tarixi kerak,
―Sart so’zi majhuldir singari maqolalarida Vatanning shonli o’tmishiga
nazar soldi. Yangi avlodda buyuk ajdodlar erishgan yuksalishga intilish
tuyg’usini uyg’otish zarurligini his qildi. Publisistik asarlarini ana shu
maqsadga xizmat qildirdi.
4.
Publisistik asarlarida Mahmudxo’ja Behbudiy tarixga murojaat,
xalqimizning buyuk o’tmishini o’rganish, moziyda Vatanimiz taraqqiyotini
ta'minlagan jihatlardan saboq olish, shu orqali rivojlangan millatlar
darajasiga ko’tarilish kabi masalalarni keng yoritdi. Bu jihatdan
Mahmudxo’ja Behbudiy fikrlari ustozi Ismoilbek Gasprinskiy, zamondoshi
Ahmad Zaki Validiy qarashlari bilan har jihatdan hamohangdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Kasimova Z. O zbek xalq teatr namoyondasi – Berdiyorshum hayoti va faoliyatiʼ
haqida / Farg ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda.
ʼ Respublika ilmiyamaliy
anjumani materiallari. – А ndijon, 2015. – B. 297–299
2. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. Tuzatilgan va to‘ldirilgan 2- nashri.
To‘plovchi: B.Qosimov. Ma’naviyat, 1999. 187-bet.
3. Postovskiy B. А . O zbek teatrining tarixi / Inqilob. – 1922. – №3. – B. 12–16;
ʼ
4. Rahmonov Z. O zbek teatri tarixi (XVIII asrdan XX asr avvaligacha o zbek teatr
ʼ ʼ

madaniyatining taraqqiyot yo llari). – Toshkent: Fan, 1968. – 239 b. ʼ
5.Begali Qosimov,Sharif Yusupov,Ulug’bek Dolimov,Shuhrat Rizayev,Sunnat
Ahmedov “Milliy uyg’onish davri o’zbek adabiyoti” Toshkent.Ma’naviyat 2009 y.
6. Begali Qosimov “O’zbek adabiyoti va adabiy aloqalari tarixi” Toshkent 2008 y.
7.”Turkiston matbuoti tarixi” (1870-1917 yillar).
.Begali Qosimov “Milliy uyg’onish” Toshkent.Ma’naviyat. 2002 y.
http://fayllar.org

Ilm dargohi maktab, uning kaliti kitob bo’limini o’rganish

Sotib olish