Ilmiy menejmentning shakllanishi va rivojlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	134.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

126 Sotish

Ilmiy menejmentning shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish

Ilmiy menejmentning shakllanishi va rivojlanishi
Mundarija:
I. Kirish
 A. Ilmiy menejment tushunchasi
 B. Ilmiy menejmentning zamonaviy tashkilotlardagi ahamiyati
II. Ilmiy Menejmentning tarixiy Asoslari
 A. Sanoat inqilobi va uning boshqaruv amaliyotlariga ta’siri
 B. Ilmiy menejmentning rivojlanishiga olib kelgan ijtimoiy-iqtisodiy omillar
III. Ilmiy Menejmentning Shakllanishi
 A. Frederik Uinslou Teylor va uning hissasi
B. Lillian Gilbreth va Genri Gantt Ilmiy menejment prinsiplari
IV. Ilmiy Menejmentning Rivojlanishi va Evolyutsiyasi
 A. Ilmiy menejment prinsiplari moslashuvi va kengayishi
 B. Ilmiy menejmentning tanqidlari va cheklovlari
V. Zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida ilmiy menejmentning ta’siri
 A . Samaradorlikni oshirishda qo’llanilishi
 B. Texnologik taraqqiyot va ilmiy menejment
VI. Amaliy qismi
 A. XX asr boshidagi fabrikalarda ilmiy menejmentning qo’llanilishi
 B. Ilmiy menejment prinsiplari asosidagi zamonaviy misollar
VII. Xulosa
VIII. Foydalanilgan Adabiyotlar
 Kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro’yxati

I. Kirish
Ilmiy menejment, yoki boshqa nomi bilan taylorizm, menejment va ishlab
chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda tashkil etish nazariyasidir. Ushbu tushuncha
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida amerikalik muhandis Frederik Uinslou Teylor
tomonidan ishlab chiqilgan.
Asosiy g’oyalar va tamoyillar:
1. Ish jarayonlarini tahlil qilish: Har bir ish operatsiyasini batafsil o’rganish va
eng samarali usullarni aniqlash.
2. Ishchilarni ilmiy tanlash: Har bir ish uchun mos xodimlarni tanlash va ularni
o’qitish.
3. Ish vaqti va harakatlarni standartlashtirish: Ishlab chiqarish jarayonlarida
vaqt va harakatlarni optimallashtirish.
4. Mehnat va boshqaruv o’rtasidagi hamkorlik: Ishchilar va menejerlar
o’rtasida yaqin hamkorlikni yo’lga qo’yish.
5. Ishchilarga rag’batlantirish tizimi: Ish samaradorligini oshirish uchun
mukofot tizimlarini joriy etish.
Ilmiy menejmentning ahamiyati:
 Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish: Resurslardan foydalanishni
optimallashtirish orqali mahsulot chiqarish hajmini oshirish.
 Standartlashtirish: Ish jarayonlarini standartlashtirish orqali sifatni
yaxshilash.
 Rag’batlantirish: Ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish uchun
motivatsiya tizimlarini yaratish.
Tanqidlar:
Ilmiy menejment ko’plab ijobiy natijalarni bergan bo’lsa-da, u ham tanqidga
uchragan:
 Inson omilini e’tiborsiz qoldirish: Ishchilarning hissiyotlari va ehtiyojlari
yetarlicha hisobga olinmagan.
 Yaratuvchanlikni cheklash: Qattiq standartlar va qoidalar yaratuvchanlikni
cheklashi mumkin.

Ilmiy menejment zamonaviy menejment nazariyalarining asosini tashkil etadi. U
ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini tizimli ravishda o’rganish va
takomillashtirishga xizmat qiladi. Hozirgi kunda ham uning tamoyillari turli
sohalarda qo’llanilmoqda, lekin inson omilini ham inobatga olish zarurligi e’tirof
etilgan.
Ilmiy menejment — bu ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini ilmiy
asosda tashkil etish nazariyasi bo’lib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Frederik
Uinslou Teylor tomonidan ishlab chiqilgan. Garchi bu yondashuv asosan sanoat
inqilobi davrida shakllangan bo’lsa-da, uning tamoyillari hozirgi zamonaviy
tashkilotlarda ham dolzarbligini saqlab qolgan. Zamonaviy biznes muhiti tezkor
o’zgarishlar, yuqori raqobat va texnologik taraqqiyot bilan xarakterlanadi, bu esa
ilmiy menejment tamoyillarining ahamiyatini yanada oshiradi.
Ilmiy menejmentning asosiy tamoyillari
1. Ish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish : Har bir ish jarayonini batafsil tahlil qilish
va eng samarali usullarni aniqlash.
2. Ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi : Har bir vazifa uchun eng mos
ishchilarni tanlash va ularni kerakli ko’nikmalar bilan ta’minlash.
3. Ish vaqti va harakatlarni standartlashtirish : Ish jarayonlarida vaqt va
harakatlarni optimallashtirish orqali samaradorlikni oshirish.
4. Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik : Yaxshi natijalarga erishish
uchun boshqaruv va ijrochi xodimlar o’rtasidagi hamkorlikni
mustahkamlash.
5. Rag’batlantirish tizimlari : Ishchilarning samaradorligini oshirish uchun
mukofot va motivatsiya tizimlarini yaratish.
Zamonaviy tashkilotlardagi ahamiyati
1. Samaradorlik va unumdorlikni oshirish
 Jarayonlarni optimallashtirish : Ilmiy menejment tamoyillari yordamida
tashkilotlar ish jarayonlarini tahlil qiladi va ularni samarali qiladi. Bu
resurslardan oqilona foydalanishga olib keladi.

 Resurslarni tejash : Vaqt, mablag’ va mehnat resurslarini optimal taqsimlash
orqali tashkilotlar xarajatlarni kamaytiradi va foydani oshiradi.
2. Sifatni yaxshilash
 Standartlashtirish : Mahsulot va xizmatlar sifatini barqaror ushlab turish
uchun jarayonlarni standartlashtirish muhimdir.
 Doimiy takomillashtirish : Ilmiy yondashuv doimiy ravishda jarayonlarni
yaxshilash va sifatni oshirishga qaratilgan.
3. Ishchilar malakasini oshirish va motivatsiya
 O’qitish va rivojlantirish : Ilmiy menejment ishchilarning bilim va
ko’nikmalarini oshirishni ta’minlaydi, bu esa ularning samaradorligini
oshiradi.
 Motivatsiya tizimlari : Samarali rag’batlantirish tizimlari ishchilarning ishga
bo’lgan qiziqishini oshiradi va ularni yuqori natijalarga erishishga undaydi.
4. Strategik qarorlar qabul qilish
 Ma’lumotlarga asoslangan boshqaruv : Ilmiy menejment qarorlar qabul qilish
jarayonida aniq ma’lumot va tahlillardan foydalanishni ta’kidlaydi.
 Risklarni boshqarish : Ilmiy yondashuvlar yordamida potensial xavflarni
aniqlash va ularni boshqarish mumkin.
5. Texnologik innovatsiyalarni qo’llash
 Avtomatlashtirish : Ilmiy menejment tamoyillari avtomatlashtirilgan
tizimlarni joriy etish uchun asos yaratadi.
 Raqamli transformatsiya : Zamonaviy tashkilotlarda raqamli texnologiyalarni
qo’llash ilmiy menejment bilan chambarchas bog’liq.
Amaliy misollar
 Toyota kompaniyasi : "Lean Manufacturing" va "Just-in-Time" kabi
yondashuvlar ilmiy menejment tamoyillariga asoslanib, samaradorlik va
sifatni oshirishga qaratilgan.
 General Electric (GE) : Ushbu kompaniya "Six Sigma" metodologiyasini
qo’llab, jarayonlardagi kamchiliklarni kamaytirish va sifatni oshirishga
erishgan.

 Amazon : Ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish va jarayonlarni
optimallashtirish orqali Amazon dunyodagi eng yirik elektron tijorat
kompaniyalaridan biriga aylangan.
Ilmiy menejmentning zamonaviy muammolarni hal etishdagi roli
Global raqobatbardoshlik. Zamonaviy biznes muhitida kompaniyalar global
bozorda raqobatlashishi kerak. Ilmiy menejment tamoyillari samaradorlik va
sifatni oshirish orqali raqobatbardoshlikni ta ’ minlaydi.
Resurslarni barqaror boshqarish
Ekologik va ijtimoiy masalalar ko’tarilgan bir davrda resurslardan oqilona
foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy menejment resurslarni tejash va
ularni samarali taqsimlashga yordam beradi.
Innovatsiyalarni rag’batlantirish
Ilmiy yondashuvlar innovatsion fikrlashni qo’llab-quvvatlaydi, bu esa yangi
mahsulot va xizmatlarni yaratishga olib keladi.
Texnologik integratsiya. Ilmiy menejment texnologiyalarni boshqaruv jarayonlariga
muvaffaqiyatli integratsiya qilish imkonini beradi, bu esa raqamli
transformatsiyani tezlashtiradi. Tanqidiy yondashuv va moslashuvchanlik Garchi
ilmiy menejment ko ’ plab afzalliklarga ega bo ’ lsa-da, zamonaviy tashkilotlar inson
omili, ijodkorlik va moslashuvchanlik kabi jihatlarni ham e ’ tiborga olishlari kerak.
Shuning uchun ilmiy menejment tamoyillarini zamonaviy boshqaruv
yondashuvlari bilan birlashtirish muhimdir.Ilmiy menejmentning zamonaviy
tashkilotlardagi ahamiyati juda katta. Uning tamoyillari samaradorlik, sifat,
resurslardan oqilona foydalanish va innovatsiyalarni oshirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy menejerlar ilmiy menejment yondashuvlarini boshqaruvning boshqa
usullari bilan birlashtirib, tashkilotlarini muvaffaqiyatli boshqarishlari mumkin.

II. Ilmiy Menejmentning Tarixiy Asosi
Sanoat inqilobi XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Buyuk Britaniyada
boshlangan va keyinchalik Yevropa va Amerika Qo’shma Shtatlariga tarqalgan
jarayon bo’lib, u jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotiga katta ta’sir
ko’rsatgan. Ushbu inqilob natijasida qo’lda mehnat o’rnini mashinalar egalladi,
ishlab chiqarish jarayonlari o’zgardi va yangi sanoat tarmoqlari paydo bo’ldi.
Sanoat inqilobining asosiy xususiyatlari
1. Texnologik innovatsiyalar : Bug’ dvigateli, to’qimachilik mashinalari va
metallurgiya uskunalarining ixtiro qilinishi ishlab chiqarish samaradorligini
oshirdi.
2. Urbanizatsiya : Qishloqlardan shaharlariga aholi migratsiyasi oshdi, chunki
odamlar sanoat korxonalarida ish izlashdi.
3. Transport vositalarining rivojlanishi : Temir yo’llar va paroxodlar orqali
tovarlar va xom ashyolarni tashish osonlashdi.
4. Ishchi sinfining shakllanishi : Zavod va fabrikalarda ishchilar soni oshdi, bu
esa yangi ijtimoiy qatlamning paydo bo’lishiga olib keldi.
Sanoat inqilobining boshqaruv amaliyotlariga ta’siri
1. Ishlab chiqarish jarayonlarining murakkablashishi
 Masshtabli ishlab chiqarish : Yirik zavodlar va fabrikalar paydo bo’lib, ishlab
chiqarish hajmi keskin oshdi.
 Ixtisoslashuv : Ishchilar muayyan vazifalarga ixtisoslashdilar, bu esa ishlab
chiqarish samaradorligini oshirdi.
2. Yangi boshqaruv ehtiyojlari
 Tashkilot tuzilmasining o’zgarishi : Kichik ustaxonalar o’rniga yirik
korxonalar paydo bo’lganligi sababli, boshqaruv tizimlarini rivojlantirish
zarurati tug’ildi.
 Mehnat taqsimoti : Ishchilar o’rtasida vazifalarni aniq taqsimlash va ularni
nazorat qilish zarur bo’ldi.

 Standartlashtirish : Ish jarayonlarini standartlashtirish orqali sifat va
samaradorlikni oshirishga harakat qilindi.
3. Menejmentning shakllanishi
 Ilmiy menejmentning paydo bo’lishi : Sanoat inqilobi menejment fanining
rivojlanishiga turtki bo’ldi. Frederik Teylor va Genri Fayol kabi olimlar
ilmiy menejment tamoyillarini ishlab chiqdilar.
 Nazorat va rejalashtirish : Ish jarayonlarini rejalashtirish va nazorat qilish
usullari rivojlandi.
 Mehnat munosabatlari : Ish beruvchilar va ishchilar o’rtasidagi
munosabatlarni boshqarish zarurati paydo bo’ldi, bu esa mehnat
qonunchiligi va kasaba uyushmalarining shakllanishiga olib keldi.
4. Yangi boshqaruv usullarining joriy etilishi
 Byurokratik boshqaruv : Maks Veyber tomonidan taklif etilgan byurokratik
model yirik tashkilotlarni boshqarish uchun asos bo’lib xizmat qildi.
 Taylorizm : Frederik Teylorning ilmiy menejment tamoyillari ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va mehnat unumdorligini oshirishga
qaratilgan edi.
 Fayolning ma’muriy boshqaruv nazariyasi : Genri Fayol menejmentning 14
tamoyilini ishlab chiqdi, ular tashkilotlarni samarali boshqarish uchun asos
bo’ldi.
Sanoat inqilobining boshqaruvga olib kelgan o’zgarishlari
Ishchi kuchi boshqaruvi
 Motivatsiya va rag’batlantirish tizimlari : Ishchilarning mehnat
samaradorligini oshirish uchun turli rag’batlantirish tizimlari joriy etildi.
 Ta’lim va o’qitish : Ishchilarga yangi texnologiyalar va usullarni o’rgatish
zarurati tug’ildi.
Texnologiya va avtomatlashtirish
 Mashinalarning qo’llanilishi : Mashinalar ish jarayonlarining ajralmas
qismiga aylandi, bu esa menejerlardan texnik bilimlarni talab qildi.

 Avtomatlashtirish : Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilishi
menejmentga yangi chaqiriqlarni taqdim etdi.
Strategik rejalashtirish
 Bozor raqobati : Raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun kompaniyalar
strategik rejalashtirishni rivojlantirdilar.
 Innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash : Yangi mahsulotlar va texnologiyalarni
rivojlantirish menejmentning muhim vazifasiga aylandi.
Sanoat inqilobining zamonaviy boshqaruvga ta’siri
 Globalizatsiya : Sanoat inqilobi global savdoning rivojlanishiga turtki bo’ldi,
bu esa menejerlardan xalqaro bozorlarni tushunishni talab qiladi.
 Ijtimoiy mas’uliyat : Kompaniyalar jamiyat oldidagi mas’uliyatlarini anglay
boshladilar, bu esa korporativ ijtimoiy mas’uliyat konsepsiyasining paydo
bo’lishiga olib keldi.
 Inson resurslarini boshqarish : Ishchi kuchining ahamiyati oshishi bilan inson
resurslarini boshqarish alohida soha sifatida rivojlandi.
Sanoat inqilobi jamiyat va iqtisodiyotning barcha sohalariga katta ta’sir ko’rsatdi.
U boshqaruv amaliyotlarining shakllanishi va rivojlanishiga asos soldi. Ishlab
chiqarish jarayonlarining murakkablashuvi, texnologik innovatsiyalar va ijtimoiy
o’zgarishlar menejmentning yangi tamoyillari va usullarini yaratishga olib keldi.
Bugungi kunda ham sanoat inqilobi davrida shakllangan boshqaruv konsepsiyalari
zamonaviy tashkilotlarda qo’llanilmoqda va rivojlanmoqda.
Ilmiy menejment XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Frederik Uinslou Teylor
tomonidan rivojlantirilgan va zamonaviy boshqaruv nazariyalarining asosini
tashkil etadi. Biroq, boshqaruv amaliyotlari va nazariyalari ilmiy menejmentdan
ancha oldin ham mavjud bo’lgan. Ushbu davrda boshqaruv ko’proq tajriba, an’ana
va oddiy kuzatishlarga asoslangan edi. Ushbu maqolada ilmiy menejmentdan
oldingi boshqaruv nazariyalari va amaliyotlari haqida batafsil ma’lumot beriladi.

1. Qadimgi sivilizatsiyalarda boshqaruv
Misr, Bobil va Xitoy
 Piramidalar qurilishi : Qadimgi Misrda piramidalarning qurilishi murakkab
mehnatni tashkil etish va boshqarishni talab qilgan. Bu yerda
boshqaruvchilar mehnatkashlarni tashkil etish, resurslarni taqsimlash va
vaqtni boshqarish kabi vazifalarni bajarishgan.
 Bobil qonunlari : Hammurapiy qonunlari mehnat munosabatlarini tartibga
solish va adolatli boshqaruvni ta’minlash uchun yaratilgan.
 Xitoy falsafasi : Konfutsiy boshqaruv va etika masalalariga katta e’tibor
qaratgan. U boshqaruvchilarning axloqiy tamoyillarga rioya qilishini
ta’kidlagan.
2. Harbiy boshqaruv va strategiya
 Sun Tzu "Urush san’ati" : Xitoylik general Sun Tzu tomonidan yozilgan
ushbu asar boshqaruv, strategiya va taktika bo’yicha ko’plab g’oyalarni o’z
ichiga oladi.
 Rim imperiyasi : Rimliklar harbiy va fuqarolik boshqaruv tizimlarini
rivojlantirishda katta muvaffaqiyatlarga erishgan. Legionlarning tashkil
etilishi, yo’llar qurilishi va soliq tizimlari bunga misol bo’la oladi.
Ilmiy menejment, yoki taylorizm, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Frederik
Uinslou Teylor tomonidan ishlab chiqilgan boshqaruv nazariyasi bo’lib, ishlab
chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda optimallashtirishga qaratilgan. Ushbu
yondashuvning paydo bo’lishiga bir qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar turtki bo’lgan.
Quyida ilmiy menejmentning rivojlanishiga olib kelgan asosiy omillar batafsil
yoritiladi.

I. Sanoat inqilobi va texnologik taraqqiyot
1. Sanoat inqilobi
 Murakkab ishlab chiqarish jarayonlari : XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida
yuz bergan sanoat inqilobi ishlab chiqarish jarayonlarini tubdan o’zgartirdi.
Qo ’ lda mehnat o ’ rnini mashinalar egalladi , bu esa ishlab chiqarish
hajmining keskin oshishiga olib keldi .
 Yangi texnologiyalar : Bug’ dvigateli, to’qimachilik mashinalari va boshqa
texnologik innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi.
 Murakkab boshqaruv ehtiyoji : Yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish
usullari boshqaruvda yangi yondashuvlarni talab qildi.
2. Texnologik taraqqiyotning ta’siri
 Ishlab chiqarish murakkablashuvi : Mashinalarning qo’llanilishi ish
jarayonlarini murakkablashtirdi, bu esa boshqaruvchilardan yangi bilim va
ko’nikmalarni talab qildi.
 Standartlashtirish zarurati : Mahsulot sifati va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish uchun standartlashtirish muhim bo’lib qoldi.
. Urbanizatsiya va ishchi kuchining o’sishi
1. Aholi o’sishi va migratsiya
 Aholi sonining oshishi : XIX asrda aholi sonining tez o’sishi ishchi
kuchining ko’payishiga olib keldi.
 Qishloqlardan shaharlarga ko’chish : Qishloq xo’jaligida ish topa olmagan
odamlar shaharlarga ko’chib, sanoat korxonalarida ishlashni boshladilar.
2. Ishchi kuchini boshqarish muammolari
 Yirik fabrikalar : Ko’p sonli ishchilarni boshqarish va ularning mehnat
samaradorligini oshirish zarurati tug’ildi.
 Ishchilarni o’qitish : Ishchilarni yangi texnologiyalar va usullarga o’rgatish
muhim bo’lib qoldi.

III. Kapitalizm va bozor raqobati
1. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi
 Raqobat kuchayishi : Kapitalizmning rivojlanishi bilan bozor raqobati
kuchaydi, kompaniyalar raqobatda ustun bo’lish uchun yangi usullarni izlay
boshladilar.
 Samaradorlikka intilish : Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va
mahsulot sifatini oshirish orqali foydani ko’paytirish maqsad qilindi.
2. Xarajatlarni kamaytirish zarurati
 Mehnat unumdorligini oshirish : Ishchilarning samaradorligini oshirish orqali
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish mumkin edi.
 Ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish : Resurslardan oqilona
foydalanish va jarayonlarni takomillashtirish orqali samaradorlikka erishish.
IV. Mehnat munosabatlaridagi o’zgarishlar
1. Mehnat taqsimoti
 Ixtisoslashuv : Ishchilar muayyan vazifalarga ixtisoslashdilar, bu esa ishlab
chiqarish samaradorligini oshirdi.
 Mehnat taqsimotining boshqaruvi : Ixtisoslashuv boshqaruvchilardan
ishchilarni to’g’ri taqsimlash va ularning ishini nazorat qilishni talab qildi.
2. Ishchi noroziliklari va kasaba uyushmalari
 Mehnat sharoitlaridan norozilik : Og’ir ish sharoitlari, uzoq ish soatlari va
past maoshlar ishchilar orasida noroziliklarni keltirib chiqardi.
 Kasaba uyushmalarining paydo bo’lishi : Ishchilar huquqlarini himoya qilish
va mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun kasaba uyushmalari tashkil etildi.
V. Ilm-fan va texnologiyalarning rivojlanishi
1. Ilmiy yondashuvning tarqalishi
 Ilm-fan taraqqiyoti : Fizika, kimyo, matematika kabi sohalardagi yutuqlar
boshqaruvga ilmiy yondashuvni qo’llash imkonini berdi.
 Empirik tahlil : Kuzatishlar va tajribalar orqali ish jarayonlarini tahlil qilish
boshqaruvchilarga samaradorlikni oshirishga yordam berdi.

2. Matematika va statistikani qo’llash
 Vaqt va harakatlarni o’lchash : Ish jarayonlaridagi vaqt va harakatlarni aniq
o’lchash orqali samaradorlikni oshirish imkoniyati paydo bo’ldi.
 Statistik tahlil : Ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish boshqaruvda
muhim ahamiyat kasb etdi.
Yangi boshqaruv muammolari
1. Yirik tashkilotlarning paydo bo’lishi
 Ko’p bosqichli iyerarxiyalar : Yirik kompaniyalarda boshqaruv tuzilmasi
murakkablashdi, bu esa yangi boshqaruv usullarini talab qildi.
 Boshqaruv tizimlarini rivojlantirish : Tashkilotlarning samarali ishlashi
uchun boshqaruv tizimlarini optimallashtirish zarur bo’ldi.
2. Ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish
 Sifat nazorati : Mahsulot sifatini barqaror ushlab turish uchun nazorat
tizimlarini joriy etish muhim edi.
 Jarayonlarni standartlashtirish : Ish jarayonlarini standartlashtirish orqali sifat
va samaradorlikni oshirishga erishildi.
Ilmiy menejmentning rivojlanishiga olib kelgan ijtimoiy-iqtisodiy omillar
quyidagilar:
 Sanoat inqilobi : Texnologik taraqqiyot va ishlab chiqarish jarayonlarining
murakkablashuvi boshqaruvda yangi yondashuvlarni talab qildi.
 Urbanizatsiya : Ishchi kuchining o’sishi va uni samarali boshqarish zarurati
ilmiy menejmentning rivojlanishiga turtki bo’ldi.
 Kapitalizm va raqobat : Bozor raqobati va foydani oshirish maqsadlari
kompaniyalarni ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga undadi.
 Mehnat munosabatlari : Ishchi noroziliklari va kasaba uyushmalarining
paydo bo’lishi boshqaruvchilardan mehnat sharoitlarini yaxshilash va
ishchilarni motivatsiya qilishni talab qildi.
 Ilm-fan taraqqiyoti : Ilmiy yondashuv va statistik usullar boshqaruvda
qo’llanila boshlandi, bu esa ilmiy menejmentning asosini tashkil etdi.

III. Ilmiy Menejmentning Shakllanishi
Ilmiy menejment , yoki taylorizm , XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
Amerika Qo ’ shma Shtatlarida Frederik Uinslou Teylor tomonidan ishlab chiqilgan
boshqaruv nazariyasi bo ’ lib , u ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda
optimallashtirishga qaratilgan . Ilmiy menejmentning shakllanishi sanoat inqilobi ,
texnologik taraqqiyot va ijtimoiy - iqtisodiy o ’ zgarishlar bilan chambarchas bog ’ liq .
Ilmiy Menejmentning Shakllanishiga Turtki Bo’lgan Omillar
1. Sanoat Inqilobi va Texnologik Taraqqiyot
 Ishlab chiqarish jarayonlarining murakkablashuvi : Mashinalarning
qo’llanilishi ishlab chiqarish jarayonlarini murakkablashtirdi, bu esa
boshqaruvda yangi yondashuvlarni talab qildi.
 Yangi texnologiyalar : Bug’ dvigateli, to’qimachilik mashinalari va boshqa
innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi.
2. Bozor Raqobati va Kapitalizmning Rivojlanishi
 Raqobat kuchayishi : Bozor iqtisodiyotida kompaniyalar raqobatda ustun
bo’lish uchun samaradorlik va sifatni oshirishga intildilar.
 Xarajatlarni kamaytirish zarurati : Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish
orqali foydani oshirish boshqaruvchilarning asosiy maqsadiga aylandi.
3. Urbanizatsiya va Ishchi Kuchining O’sishi
 Aholi migratsiyasi : Qishloq aholisi shaharlarga ko’chib, yirik zavod va
fabrikalarda ish qidira boshladilar.
 Mehnat munosabatlaridagi o’zgarishlar : Ko’p sonli ishchilarni boshqarish va
ularning samaradorligini oshirish zarurati tug’ildi.
Frederik Uinslou Teylorning Hissasi
Biografiya va Ilmiy Yondashuv
 Tug’ilishi va ta’limi : Teylor 1856 yilda Filadelfiyada tug’ilgan, muhandislik
va boshqaruv sohasida ta’lim olgan.
 Amaliy tajriba : Midvale Steel Company va Bethlehem Steel kabi
kompaniyalarda ishlagan, ish jarayonlarini tahlil qilish bilan shug’ullangan.

Ilmiy Menejmentning Asosiy Tamoyillari
1. Ish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish : Har bir ish operatsiyasini batafsil tahlil
qilish va eng samarali usullarni aniqlash.
2. Ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi : Har bir vazifa uchun eng mos
ishchilarni tanlash va ularni kerakli ko’nikmalar bilan ta’minlash.
3. Ish vaqti va harakatlarni standartlashtirish : Ish jarayonlarida vaqt va
harakatlarni optimallashtirish orqali samaradorlikni oshirish.
4. Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik : Yaxshi natijalarga erishish
uchun boshqaruv va ijrochi xodimlar o’rtasidagi hamkorlikni
mustahkamlash.
5. Rag’batlantirish tizimlari : Ishchilarning samaradorligini oshirish uchun
mukofot va motivatsiya tizimlarini yaratish.
Ilmiy Menejmentning Tarqalishi va Rivojlanishi
Boshqa Olimlar va Ularning Hissasi
 Genri Gant : Gant jadvali orqali rejalashtirish va nazoratni takomillashtirdi.
 Frank va Lilian Gilbreth : Ish harakatlarini tahlil qilish (motion study) va
ergonomika sohasida ish olib bordilar.
 Genri Fayol : Ma’muriy boshqaruv nazariyasini ishlab chiqdi, boshqaruvning
14 tamoyilini taklif qildi.
Ilmiy Menejmentning Amaliy Qo’llanilishi
 Sanoat korxonalari : Yirik kompaniyalar ilmiy menejment tamoyillarini
qo’llab, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishdilar.
 Ta’lim va o’qitish : Ishchilarning malakasini oshirish va ularni yangi usullar
bilan tanishtirishga e’tibor qaratildi.
Ilmiy Menejmentning Ta’siri va Tanqidlar
Ijobiy Ta’sirlari
 Samaradorlikning oshishi : Ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligi
oshdi.
 Standartlashtirish : Mahsulot sifati yaxshilandi, jarayonlar standartlashtirildi.

 Rag’batlantirish : Ishchilarning motivatsiyasi oshirilib, mukofot tizimlari
joriy etildi.
Tanqidlar va Cheklovlar
 Inson omilini e’tiborsiz qoldirish : Ishchilarning hissiyotlari, ehtiyojlari va
ijodkorligi kam hisobga olindi.
 Monotonlik va stress : Standartlashtirilgan ish jarayonlari ishchilarda zerikish
va stressni keltirib chiqardi.
 Kasaba uyushmalarining qarshiligi : Ishchilar huquqlari va mehnat
sharoitlarining yomonlashishidan xavotirda bo’lgan kasaba uyushmalari
ilmiy menejmentga qarshi chiqdi.
Ilmiy Menejmentning Zamonaviy Boshqaruvga Ta’siri
 Boshqaruv nazariyalarining rivojlanishi : Ilmiy menejment zamonaviy
menejment nazariyalari, masalan, total quality management (TQM), Lean,
Six Sigma kabi yondashuvlarning asosini tashkil etdi.
 Texnologik innovatsiyalar : Raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirish
ilmiy menejment tamoyillarini yanada rivojlantirdi.
 Inson resurslarini boshqarish : Ishchilarning motivatsiyasi, o’qitilishi va
rivojlanishiga e’tibor kuchaydi.
Ilmiy menejmentning shakllanishi sanoat inqilobi davrida yuz bergan ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar, texnologik taraqqiyot va mehnat munosabatlaridagi
muammolarga javob sifatida yuzaga keldi. Frederik Uinslou Teylor va uning
zamondoshlari boshqaruvga ilmiy yondashuvni olib kirib, ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish va samaradorlikni oshirishga erishdilar. Garchi
ilmiy menejment tanqidga uchragan bo’lsa-da, uning tamoyillari zamonaviy
boshqaruv amaliyotlarining asosini tashkil etadi va hozirgi kunda ham
dolzarbligini saqlab qolmoqda.
Frederik Uinslou Teylor (1856–1915) — amerikalik muhandis, boshqaruv
nazariyotchisi va ilmiy menejment ning asoschilaridan biri. U ishlab chiqarish
jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilish va optimallashtirish orqali mehnat
unumdorligini oshirishga katta hissa qo’shgan. Teylorning ishlari zamonaviy

boshqaruv nazariyalari va amaliyotlarining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb
etadi.
Biografiya
 Tug’ilishi va ta’limi : Teylor 1856-yil 20-martda Pensilvaniya shtatining
Filadelfiya shahrida tug’ilgan. U yaxshi ta’lim olgan oilada o’sdi va dastlab
huquqshunos bo’lishni rejalashtirgan.
 Kasbiy faoliyati : Ko’zlarining kasalligi tufayli huquq sohasidan voz kechib,
oddiy ishchi sifatida "Midvale Steel Company" kompaniyasida ish boshladi.
Keyinchalik u muhandislik bo’yicha kechki kurslarda tahsil oldi va
muhandis darajasiga erishdi.
Ilmiy menejmentga hissasi
1. Ish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish
 Vaqt va harakatlarni tadqiq qilish : Teylor ishchilar tomonidan bajariladigan
har bir vazifani batafsil tahlil qildi. U harakatlarni o’lchash va vaqtni
aniqlash orqali ishning eng samarali usullarini aniqlashga harakat qildi.
 Standartlashtirish : U ish jarayonlarini standartlashtirish orqali ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish mumkinligini ko’rsatdi.
2. Ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi
 Mos ishchini tanlash : Teylor har bir ish uchun eng mos ishchini tanlash
muhimligini ta’kidladi. Bu ishchi qobiliyatlari va vazifa talablariga mos
kelishi kerak.
 O ’ qitish va rivojlantirish : Ishchilarga kerakli ko ’ nikmalarni o ’ rgatish va
ularning malakasini oshirish orqali ish samaradorligini oshirishga erishdi .
3. Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik
 Vazifalarning aniq taqsimoti : Teylor boshqaruv va ijro vazifalarini ajratishni
taklif qildi. Menejerlar rejalashtirish va nazorat bilan, ishchilar esa ijro bilan
shug’ullanishi kerak.
 Hamkorlikni kuchaytirish : U menejerlar va ishchilar o’rtasida yaqin
hamkorlik o’rnatish orqali umumiy maqsadlarga erishish mumkinligini
ko’rsatdi.

Frederik Uinslou Teylor ilmiy menejmentning asoschisi sifatida boshqaruv
nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo ’ shdi. U ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy
asosda tahlil qilish, ishchilarning malakasini oshirish va samaradorlikni
yuksaltirish orqali sanoat taraqqiyotiga xizmat qildi. Garchi uning yondashuvi
tanqidga uchragan bo ’ lsa-da, Teylorning tamoyillari zamonaviy menejmentning
shakllanishida muhim rol o ’ ynagan va hozirgi kunda ham o ’ z ahamiyatini
yo ’ qotmagan.
Ilmiy menejment , yoki taylorizm , Frederik Uinslou Teylor tomonidan XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida ishlab chiqilgan boshqaruv nazariyasi bo’lib, u ishlab
chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilish va optimallashtirishga qaratilgan.
Ushbu yondashuvning asosiy maqsadi mehnat unumdorligini oshirish, resurslardan
samarali foydalanish va tashkilotning raqobatbardoshligini kuchaytirishdir.
Ilmiy menejmentning asosiy prinsiplari
1. Ish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish
 Vazifalarni tahlil qilish va optimallashtirish : Har bir ish operatsiyasini ilmiy
asosda tahlil qilish orqali eng samarali usullarni aniqlash va ularni
standartlashtirish.
 Vaqt va harakatlarni o’lchash : Ish jarayonlaridagi har bir harakat va unga
sarflanadigan vaqtni o’lchab, keraksiz harakatlarni yo’qotish.
2. Ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi
 Mos ishchini tanlash : Har bir vazifa uchun jismoniy va aqliy qobiliyatlari
mos bo’lgan ishchilarni tanlash.
 O’qitish va rivojlantirish : Ishchilarga eng samarali ish usullarini o’rgatish va
ularning malakasini oshirish.
3. Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik
 Vazifalarning aniq taqsimoti : Menejerlar rejalashtirish, tashkil etish va
nazorat qilish bilan shug’ullanishlari kerak, ishchilar esa bevosita ijro etish
bilan.

 Hamkorlikni kuchaytirish : Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi
munosabatlarni yaxshilash orqali umumiy maqsadlarga erishish.
4. Ish jarayonlarini standartlashtirish
 Standart operatsiyalar : Eng samarali ish usullarini standart sifatida belgilab,
barcha ishchilarning ularni qo’llashini ta’minlash.
 Sifat nazorati : Mahsulot va xizmatlarning sifatini barqaror ushlab turish
uchun jarayonlarni standartlashtirish.
5. Rag’batlantirish tizimlari
 Mukofotlash tizimi : Ishchilarning samaradorligini oshirish uchun ularni ish
natijalariga qarab mukofotlash.
 Adolatli mehnat haqi : Mehnatga yarasha haq to’lash orqali ishchilarning
motivatsiyasini oshirish.
6. Ish sharoitlarini yaxshilash
 Ish muhiti : Ishchilarga qulay va xavfsiz ish sharoitlarini yaratish.
 Uskunalar va vositalar : Ish jarayonlarini yengillashtirish uchun zamonaviy
uskunalar bilan ta’minlash.
7. Ilmiy yondashuvni qo’llash
 Ma’lumotlarga asoslangan qarorlar : Qaror qabul qilish jarayonida ilmiy
tahlil va statistik ma’lumotlardan foydalanish.
 Doimiy takomillashtirish : Jarayonlarni muntazam ravishda qayta ko’rib
chiqish va yaxshilashga intilish.
Ilmiy menejment prinsiplari va ularning ahamiyati
 Samaradorlikni oshirish : Ish jarayonlarini optimallashtirish orqali mehnat
unumdorligini oshirishga erishiladi.
 Sifatni yaxshilash : Standartlashtirish va nazorat orqali mahsulot va
xizmatlarning sifati yaxshilanadi.
 Motivatsiyani kuchaytirish : Rag’batlantirish tizimlari ishchilarning ishga
bo’lgan qiziqishini oshiradi.
 Resurslardan oqilona foydalanish : Resurslarni samarali boshqarish orqali
xarajatlarni kamaytirish mumkin.

Ilmiy menejment prinsiplari zamonaviy boshqaruvda
 Lean Manufacturing : Ishlab chiqarish jarayonlaridagi isrofgarchilikni
kamaytirishga qaratilgan yondashuv, ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanadi.
 Six Sigma : Jarayonlardagi nuqsonlarni kamaytirish va sifatni oshirishga
yo’naltirilgan boshqaruv usuli.
 Agile Methodology : IT va boshqa sohalarda qo’llaniladigan moslashuvchan
boshqaruv usuli, tezkorlik va hamkorlikka e’tibor beradi.
Tanqidlar va cheklovlar
 Inson omilini e’tiborsiz qoldirish : Ilmiy menejment ko’proq texnik jihatlarga
e’tibor beradi, ishchilarning hissiyotlari va ehtiyojlari kamroq hisobga
olinadi.
 Monotonlik : Standartlashtirilgan ish jarayonlari ishchilarda zerikish va
charchoqqa olib kelishi mumkin.
 Moslashuvchanlikning kamayishi : Qattiq standartlar tezkor o’zgarishlarga
moslashishni qiyinlashtirishi mumkin.
Vaqt va harakat tadqiqotlari (Time and Motion Studies) — bu ishlab chiqarish
jarayonlaridagi har bir ish harakatini va unga sarflanadigan vaqtni tahlil qilish
orqali ish samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy usuldir. Ushbu tadqiqotlar
ilmiy menejmentning muhim qismi bo’lib, Frederik Uinslou Teylor va Gilbrethlar
(Frank va Lilian) tomonidan rivojlantirilgan.
Vaqt va harakat tadqiqotlarining maqsadi
 Samaradorlikni oshirish : Ish jarayonlaridagi keraksiz harakatlarni aniqlab,
ularni yo’qotish orqali mehnat unumdorligini oshirish.
 Standart ish usullarini ishlab chiqish : Eng samarali ish usullarini aniqlab,
ularni standartlashtirish.
 Vaqt me’yorlarini belgilash : Vazifalarni bajarish uchun zarur bo’lgan
optimal vaqtni aniqlash va uni me’yor sifatida belgilash.

 Ishchilarning yuklamasini boshqarish : Ishchilarning jismoniy va ruhiy
yuklamasini muvozanatlash orqali ularning sog’lig’ini saqlash va
charchoqqa yo’l qo’ymaslik.
Frederik Teylor va vaqt tadqiqotlari
 Vaqtni o’lchash : Teylor ishchilarning har bir operatsiyani bajarishiga qancha
vaqt sarflashini aniqlash uchun maxsus asboblardan foydalangan.
 Optimal usullarni aniqlash : U turli usullarni sinab ko’rib, eng tez va samarali
usulni tanlashga harakat qildi.
 Vaqt me’yorlarini joriy etish : Teylor har bir vazifa uchun vaqt me’yorlarini
belgilab, ishchilardan ushbu me’yorlarga rioya qilishni talab qildi.
Frank va Lilian Gilbreth va harakat tadqiqotlari
 Harakatlarni tahlil qilish : Gilbrethlar ishchilarning har bir harakatini tahlil
qilib, keraksiz yoki takroriy harakatlarni aniqladilar.
 Therblig konsepsiyasi : Ular ish harakatlarini 17 asosiy elementga ajratib,
ularni "therblig" deb atadilar (Gilbreth so’zining teskari o’qilishi).
 Ergonomika va inson omili : Lilian Gilbreth insonning jismoniy va ruhiy
holatini hisobga olishga katta e’tibor qaratdi, bu esa ergonomika fanining
rivojlanishiga turtki berdi.
Vaqt va harakat tadqiqotlarining bosqichlari
1. Ishni tanlash va kuzatish : Tahlil qilinadigan ish operatsiyasini tanlab,
ishchilarning uni bajarishini kuzatish.
2. Harakatlarni qayd etish : Har bir harakatni batafsil yozib olish yoki videoga
tushirish.
3. Harakatlarni tahlil qilish : Harakatlarni tahlil qilib, keraksiz yoki qo’shimcha
harakatlarni aniqlash.
4. Vaqtni o’lchash : Har bir harakatga qancha vaqt sarflanishini o’lchash.
5. Optimal usulni ishlab chiqish : Eng samarali va tezkor usulni aniqlab, uni
standart sifatida belgilash.
6. Ishchilarni o’qitish : Ishchilarga yangi, optimallashtirilgan usullarni
o’rgatish.

7. Natijalarni nazorat qilish : Yangi usullar qo’llanilgandan so’ng, natijalarni
kuzatish va kerak bo’lsa, qo’shimcha tuzatishlar kiritish.
Vaqt va harakat tadqiqotlarining ahamiyati
 Mehnat unumdorligini oshirish : Ish jarayonlaridagi keraksiz harakatlarni
yo’qotish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish.
 Sifatni yaxshilash : Standartlashtirilgan usullar orqali mahsulot sifatini
barqaror ushlab turish.
 Ishchilarning charchoqlarini kamaytirish : Ishchilarning jismoniy
yuklamasini optimallashtirish orqali ularning sog’lig’ini saqlash.
 Xavfsizlikni oshirish : Keraksiz harakatlarni yo’qotish va ish joyini tartibga
solish orqali ishchilar xavfsizligini ta’minlash.
Tanqidlar va cheklovlar
 Inson omilini e’tiborsiz qoldirish : Vaqt va harakat tadqiqotlari ko’pincha
ishchilarning hissiyotlari, ehtiyojlari va ijodkorligini hisobga olmaydi.
 Monotonlik va zerikish : Standartlashtirilgan va optimallashtirilgan ish
usullari ishchilarda zerikish va qoniqmaslik hissini keltirib chiqarishi
mumkin.
 Ishchilarning qarshiligi : Ishchilar o’z ish usullarini o’zgartirishga qarshi
chiqishlari va yangi usullarga moslashishda qiyinchiliklarga duch kelishlari
mumkin.
Zamonaviy qo’llanilishi
 Ergonomika : Insonning jismoniy va ruhiy imkoniyatlarini hisobga olib, ish
joylarini loyihalash va ish jarayonlarini tashkil etish.
 Lean Manufacturing : Ishlab chiqarish jarayonlaridagi isrofgarchiliklarni
kamaytirishga qaratilgan yondashuv, vaqt va harakat tadqiqotlariga
asoslanadi.
 Raqamli texnologiyalar : Zamonaviy dasturlar va asbob-uskunalar yordamida
ish jarayonlarini tahlil qilish va optimallashtirish osonlashdi.Vaqt va harakat
tadqiqotlari ilmiy menejmentning muhim qismi bo ’ lib, ular ish jarayonlarini

ilmiy asosda tahlil qilish va optimallashtirish orqali samaradorlikni
oshirishga xizmat qiladi.

Frenk va Lillian Gilbreth
Frank Gilbreth (1868–1924) va uning rafiqasi Lilian Moller Gilbreth (1878–
1972) — amerikalik muhandislar va boshqaruv nazariyotchilari bo’lib, ular ilmiy
menejment va ergonomika sohalariga katta hissa qo’shgan. Ular harakatlarni
tadqiq qilish (motion study) usulini ishlab chiqib, mehnat unumdorligini oshirish
va ishchilarning ish sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan tadqiqotlar olib borganlar.
Frank va Lilian Gilbrethning hayoti va faoliyati
Frank Gilbreth
 Tug’ilishi va ta’limi : Frank Gilbreth 1868-yil 7-iyulda Meyn shtatining
Ferfild shahrida tug’ilgan. U rasmiy oliy ta’lim olmagan, ammo qurilish
sohasida katta tajriba to’plagan.
 Kasbiy faoliyati : U o’z faoliyatini g’isht teruvchi sifatida boshlagan va tez
orada qurilish jarayonlarini optimallashtirishga qiziqib qolgan. U ish
jarayonlaridagi keraksiz harakatlarni aniqlab, ularni yo’qotish orqali
samaradorlikni oshirishga erishgan.
Lilian Moller Gilbreth
 Tug’ilishi va ta’limi : Lilian Gilbreth 1878-yil 24-mayda Kaliforniyada
tug’ilgan. U psixologiya bo’yicha doktorlik darajasiga ega bo’lib, birinchi
amaliy psixologlardan biri hisoblanadi.
 Kasbiy faoliyati : Lilian inson omilini boshqaruvda hisobga olishga
qaratilgan tadqiqotlar olib borgan. U ishchilarning ruhiy holati, motivatsiyasi
va ishga qoniqishi masalalariga katta e’tibor qaratgan.
Ilmiy menejmentga hissalari
1. Harakatlarni tadqiq qilish (Motion Study)
 Harakatlarni tahlil qilish : Gilbrethlar ishchilarning har bir harakatini batafsil
tahlil qilib, keraksiz yoki takroriy harakatlarni aniqlaganlar.
 "Therblig" konsepsiyasi : Ular ish harakatlarini 17 asosiy elementga ajratib,
ularni "therblig" deb ataganlar (Gilbreth so’zining teskari o’qilishi). Bu
harakatlar, masalan, "qidirish", "tanlash", "ushlash", "tashish", "o’rnatish"
kabi elementlarni o’z ichiga oladi.

 Optimal harakatlarni ishlab chiqish : Harakatlarni optimallashtirish orqali ish
samaradorligini oshirish va ishchilarning charchoqlarini kamaytirishga
erishganlar.
2. Ergonomika va inson omili
 Ish joyini loyihalash : Gilbrethlar ish joylarini ergonomik jihatdan to’g’ri
loyihalash orqali ishchilarning qulayligini oshirishga harakat qilganlar.
 Jismoniy yuklamani kamaytirish : Ular ishchilarning jismoniy yuklamasini
kamaytirish orqali ularning samaradorligini oshirish va charchoqlarini
kamaytirishga intilganlar.
3. Psixologiya va boshqaruv
 Inson omilini hisobga olish : Lilian Gilbreth boshqaruvda psixologiya
fanining ahamiyatini ko’rsatib, ishchilarning motivatsiyasi va qoniqishini
oshirishga e’tibor qaratgan.
 Oila va ish muvozanati : U oilaviy hayot va ish o’rtasidagi muvozanatni
saqlashning ahamiyatini ta’kidlab, ishchilarning ruhiy salomatligini
saqlashga harakat qilgan.
Asarlari va ilmiy ishlar
 "Ishdagi charchoqlarni kamaytirish" : Ular ishchilarning charchoqlarini
kamaytirish va samaradorlikni oshirishga qaratilgan tadqiqotlar olib
borganlar.
 "The Psychology of Management" : Lilian Gilbreth tomonidan yozilgan
ushbu asarda boshqaruvda psixologiya fanining ahamiyati yoritilgan.
 "Cheaper by the Dozen" : Ularning farzandlari Frank Jr. va Ernestine
Gilbreth tomonidan yozilgan ushbu kitob oilaviy hayotlari va ota-
onalarining ish faoliyati haqida hikoya qiladi.
Amaliy qo’llanilishi
 Sanoat korxonalari : Gilbrethlar ko’plab zavod va fabrikalarda harakatlarni
tadqiq qilish usullarini qo’llab, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
yordam berganlar.

 Sog’liqni saqlash : Ular jarrohlarning ish harakatlarini tahlil qilib,
operatsiyalarni tezlashtirish va xavfsizligini oshirishga hissa qo’shganlar.
 Uy - joy boshqaruvi : Lilian Gilbreth uy - ro ’ zg ’ or ishlarini optimallashtirish
bo ’ yicha tadqiqotlar olib borgan , masalan , oshxona jihozlarini ergonomik
joylashtirish .
1. Ergonomika fanining rivojlanishi
 Inson omilini hisobga olish : Ularning ishlari insonning jismoniy va ruhiy
holatini hisobga olishning boshqaruvdagi ahamiyatini ko’rsatdi.
 Ish joylarini yaxshilash : Zamonaviy ish joylarini loyihalashda ularning
tamoyillari va usullari keng qo’llanilmoqda.
2. Ilmiy menejment va boshqaruv nazariyalariga ta’siri
 Insonparvarlik yondashuvi : Gilbrethlar ishchilarning mehnat unumdorligini
oshirish bilan birga ularning farovonligi va qoniqishini ham e’tiborga olish
kerakligini ta’kidladilar.
 Psixologiyaning qo’llanilishi : Lilian Gilbreth boshqaruvda psixologiya
fanining ahamiyatini ko’rsatib, inson resurslarini boshqarish sohasining
rivojlanishiga hissa qo’shdi.
Tanqidlar va cheklovlar
 Monotonlik va zerikish : Harakatlarni standartlashtirish ba ’ zi ishchilarda
zerikish va monotonlikni keltirib chiqarishi mumkin .
 Ishchilarning qarshiligi : Ba ’ zi ishchilar yangi usullar va o ’ z ish usullarini
o ’ zgartirishga qarshi chiqishgan .
 Texnologik o ’ zgarishlar : Yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish usullari
ba ’ zi harakatlarni tadqiq qilish usullarini eskirgan qildi .
Frank va Lilian Gilbreth ilmiy menejment, ergonomika va inson resurslarini
boshqarish sohalariga katta hissa qo’shgan olimlardir. Ularning harakatlarni tadqiq
qilish va inson omilini hisobga olishga qaratilgan ishlari zamonaviy boshqaruv
nazariyalari va amaliyotlarining rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Ular ish
samaradorligini oshirish bilan birga ishchilarning farovonligi va qoniqishini ham
e’tiborga olish kerakligini ta’kidladilar.

Genri Gantt
Genri Lorens Gantt (1861–1919) — amerikalik muhandis, boshqaruv
nazariyotchisi va ilmiy menejment sohasiga katta hissa qo’shgan olim. U o’zining
Gantt diagrammasi (Gantt chart) bilan mashhur bo’lib, bu loyiha boshqaruvida
rejalashtirish va nazorat qilish uchun keng qo’llaniladi. Ganttning ishlari Frederik
Uinslou Teylorning ilmiy menejment tamoyillarini rivojlantirish va amaliy
qo’llashga qaratilgan.
Genri Ganttning hayoti va faoliyati
Ta ’ limi va dastlabki faoliyati
 Tug’ilishi va ta’limi : Genri Gantt 1861-yil 20-mayda Merilend shtatining
Kalvert okrugida tug’ilgan. U Jon Xopkins universitetida mexanika
muhandisligi bo’yicha ta’lim olgan.
 Kasbiy faoliyati : Dastlab u o’qituvchi sifatida ishlagan, keyinchalik
muhandislik sohasiga o’tgan. U bir qancha sanoat korxonalarida muhandis
va menejer sifatida faoliyat yuritgan.
Ilmiy menejmentga qo’shgan hissasi
 Frederik Teylor bilan hamkorlik : Gantt Teylor bilan birga Midvale Steel
Company va boshqa kompaniyalarda ishlagan. U Teylorning ilmiy
menejment tamoyillarini amaliyotga joriy etishda ishtirok etgan.
 Mustaqil tadqiqotlar : Keyinchalik Gantt o’z tadqiqotlarini olib borib,
boshqaruv nazariyasiga yangi g’oyalar va usullarni kiritgan.
Gantt diagrammasi
Gantt diagrammasining mohiyati
 Ta’rifi : Gantt diagrammasi — bu loyiha vazifalarini vaqt jadvalida grafik
tarzda ko’rsatadigan vosita. U vazifalarning boshlanish va tugash vaqtlarini,
ularning davomiyligini va o’zaro bog’liqligini ko’rsatadi.
 Tuzilishi : Diagrammada gorizontal o’q vaqtni ifodalaydi, vertikal o’qda esa
loyiha vazifalari joylashadi. Har bir vazifa uchun uning davomiyligini
ko’rsatuvchi chiziq chiziladi.

Gantt diagrammasining ahamiyati
 Rejalashtirish : Loyiha vazifalarini aniqlash va ularning bajarilish vaqtini
belgilash imkonini beradi.
 Nazorat qilish : Loyiha jarayonini kuzatib borish va kerak bo’lganda
tuzatishlar kiritish uchun qulay vosita.
 Resurslarni taqsimlash : Vazifalar o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatish orqali
resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi.
 Kommunikatsiya : Loyiha jamoasi a’zolari va manfaatdor tomonlar uchun
loyiha holatini tushunarli qilib ko’rsatadi.
Zamonaviy qo’llanilishi
 Loyiha boshqaruvi : Gantt diagrammasi bugungi kunda ham loyihalarni
rejalashtirish va boshqarishda keng qo’llaniladi.
 Dasturiy ta’minot : Microsoft Project, Asana, Trello kabi dasturlar Gantt
diagrammasini yaratish va boshqarish imkonini beradi.
Boshqaruv nazariyasiga qo’shgan boshqa hissalari
Ishchilarning motivatsiyasi va rag’batlantirish
 Bonus tizimlari : Gantt ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish uchun
ularni mukofotlash tizimlarini taklif qilgan. U individual mukofotlashdan
ko’ra, jamoaviy mukofotlashga ko’proq e’tibor qaratgan.
 Inson omilini hisobga olish : U ishchilarning motivatsiyasi va ruhiy holatiga
katta ahamiyat bergan, bu esa boshqaruvda insonparvarlik yondashuvining
rivojlanishiga hissa qo’shgan.
Ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish
 Kunlik vazifalar va hisobotlar : Gantt ishchilarga aniq kunlik vazifalarni
berish va ularning bajarilishini nazorat qilish tizimini yaratgan.
 Samaradorlikni oshirish : U ishlab chiqarish jarayonlaridagi kamchiliklarni
aniqlash va ularni bartaraf etish usullarini ishlab chiqqan.

Asarlari
 "Work, Wages, and Profits" (1910) : Ushbu asarda Gantt ishchilarning
mehnatiga haq to’lash tizimlari va ularning samaradorlikka ta’siri haqida
yozgan.
 "Industrial Leadership" (1916) : Bu kitobda u boshqaruvning insonparvarlik
tomonlari va liderlik masalalarini yoritgan.
 "Organizing for Work" (1919) : Gantt bu asarida boshqaruv tizimlarini
tashkil etish va ishlab chiqarishni optimallashtirish usullarini taklif qilgan.
Ta’siri
1. Loyiha boshqaruvi
 Gantt diagrammasining keng qo’llanilishi : Uning diagrammasi loyihalarni
rejalashtirish va boshqarishda standart vositaga aylangan.
 Metodologiyalar : Zamonaviy loyiha boshqaruvi metodologiyalarida
Ganttning tamoyillari qo’llaniladi.
2. Insonparvarlik yondashuvi
 Motivatsiya va liderlik : Gantt boshqaruvda inson omilini hisobga olishning
muhimligini ta’kidlab, keyingi nazariyalar rivojlanishiga turtki bergan.
 Jamoaviy ish : U jamoaviy mukofotlash va hamkorlikning samaradorlikka
ijobiy ta’sirini ko’rsatgan.
Tanqidlar va cheklovlar
 Oddiylashtirilgan yondashuv : Ba’zi tanqidchilar Gantt diagrammasi
murakkab loyihalar uchun yetarli emasligini ta’kidlaydilar, chunki u
vazifalar o’rtasidagi murakkab bog’liqliklarni to’liq aks ettira olmaydi.
 Dinamiklikning yetishmasligi : Tez o’zgaruvchan loyihalarda Gantt
diagrammasini muntazam yangilab turish zarur, bu esa vaqt va resurs talab
qiladi.Genri Gantt boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga katta hissa qo’shgan
olimdir. Uning Gantt diagrammasi loyiha boshqaruvida muhim vosita bo’lib,
bugungi kunda ham keng qo’llaniladi.



 Ilmiy Menejmentning Rivojlanishi va Evolyutsiyasi
Ilmiy menejment , yoki taylorizm , XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
Frederik Uinslou Teylor tomonidan ishlab chiqilgan boshqaruv nazariyasi bo’lib, u
ishlab chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilish va optimallashtirishga
qaratilgan. Ilmiy menejment prinsiplari vaqt o’tishi bilan turli sohalarga moslashdi
va kengayib bordi, bu esa ularning zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida ham
dolzarbligini saqlab qolishiga olib keldi. Ushbu bo’limda ilmiy menejment
prinsiplari qanday qilib moslashganligi va kengayganligi batafsil tahlil qilinadi.
Ilmiy Menejment Prinsiplari Moslashuvi
1. Sanoat Sektoridan Xizmat Sektoriga O’tish
Ilmiy menejmentning dastlabki tamoyillari asosan sanoat ishlab chiqarish
jarayonlariga qaratilgan bo’lsa-da, vaqt o’tishi bilan u xizmat ko’rsatish sohalariga
ham moslashdi:
 Sog’liqni Saqlash : Tibbiyot muassasalarida ish jarayonlarini
optimallashtirish, bemorlarni qabul qilish va xizmat ko’rsatish jarayonlarini
samarali tashkil etish uchun ilmiy menejment tamoyillari qo’llaniladi.
 Moliya va Bank Sektorlarida : Hisob-kitob jarayonlarini avtomatlashtirish,
mijozlarga xizmat ko’rsatish jarayonlarini optimallashtirish orqali
samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
 Ta’lim Soha : O’qitish metodlarini optimallashtirish, o’quv jarayonlarini
samarali tashkil etish uchun ilmiy menejment tamoyillari qo’llaniladi.
2. Texnologik Taraqqiyot Bilan Moslashuv
Texnologiyaning tezkor rivojlanishi ilmiy menejment prinsiplari bilan birgalikda
boshqaruv usullarining ham o’zgarishiga olib keldi:
 Avtomatlashtirish va Robototexnika : Ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish orqali samaradorlikni oshirish va inson omilini
kamaytirish.
 Raqamli Texnologiyalar : Big Data, sun’iy intellekt va ma’lumotlarga
asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish ilmiy menejment tamoyillarini
yanada kuchaytirdi.

3. Globalizatsiya Va Xalqaro Boshqaruv
Globalizatsiya jarayonlari ilmiy menejment tamoyillarining xalqaro miqyosda
qo’llanilishini talab qildi:
 Xalqaro Standartlar : ISO kabi xalqaro standartlarni joriy etish orqali sifat va
samaradorlikni oshirish.
 Xalqaro Jamoalar Bilan Ishlash : Turli madaniyat va muhitda ishlaydigan
jamoalarni samarali boshqarish uchun ilmiy menejment tamoyillari
qo’llaniladi.
4. Inson Resurslarini Boshqarishdagi O’zgarishlar
Ilmiy menejmentning inson resurslarini boshqarishdagi tamoyillari zamonaviy
boshqaruv yondashuvlari bilan boyitildi:
 Motivatsiya Nazariyalari : Maslow, Herzberg kabi olimlarning ishlari
ishchilarning ehtiyojlari va motivatsiyasini chuqurroq tushunishga yordam
beradi.
 Korporativ Madaniyat : Tashkilot madaniyati va ishchilarning qoniqishi
samaradorlikka ta’sir qiladi, bu esa ilmiy menejment tamoyillarini
insonparvarlik yondashuvi bilan birlashtirishga olib keldi.
Ilmiy Menejment Prinsiplari Kengayishi
1. Lean Manufacturing
Lean Manufacturing – bu ishlab chiqarish jarayonlaridagi isrofgarchiliklarni
kamaytirishga va samaradorlikni oshirishga qaratilgan yondashuv bo’lib, u ilmiy
menejment tamoyillariga asoslanadi:
 Isrofgarchilikni Kamaytirish : Keraksiz jarayonlarni aniqlab, ularni
yo’qotish.
 Qayta Tiklanadigan Jarayonlar : Ish jarayonlarini doimiy ravishda qayta
ko’rib chiqish va yaxshilash.
 Hujjatlashtirish va Standartlashtirish : Ish jarayonlarini standartlashtirish
orqali sifatni yaxshilash.

Ilmiy Menejment Tamoyillarining Kengayishi
1. Agile va Lean Yondashuvlari
Agile Methodology va Lean Yondashuvi ilmiy menejment tamoyillarini
zamonaviy biznes muhitiga moslashtirgan usullar bo’lib, ular moslashuvchanlik,
tezkorlik va samaradorlikni oshirishga qaratilgan:
 Agile Methodology : Tezkor o’zgaruvchan sharoitlarga moslashish va
jamoaviy hamkorlikni kuchaytirish uchun iterativ yondashuvni qo’llaydi.
Ilmiy menejmentning tahlil va optimallashtirish tamoyillari Agile da doimiy
ravishda jarayonlarni qayta ko’rib chiqish va yaxshilash orqali aks etadi.
 Lean Yondashuvi : Isrofgarchiliklarni kamaytirish va qiymat
qo’shilmaydigan jarayonlarni yo’qotishga qaratilgan. Ilmiy menejmentning
ishlab chiqarish jarayonlarini tahlil qilish va optimallashtirish tamoyillari
Lean yondashuvining asosini tashkil etadi.
2. Raqamli Transformatsiya
Raqamli texnologiyalar ilmiy menejment tamoyillarini yanada rivojlantirishga
yordam beradi:
 Big Data va Analitika : Ish jarayonlarini tahlil qilish va qaror qabul qilishda
katta ma’lumotlardan foydalanish ilmiy menejment tamoyillarining
zamonaviy versiyasini yaratadi.
 Sun’iy Intellekt va Avtomatlashtirish : Ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish va optimallashtirish orqali samaradorlikni oshirishga
yordam beradi.
 Bulutli Hisoblash : Ma’lumotlarni bulutda saqlash va ularga har qanday
joydan kirish imkoniyati ilmiy menejment tamoyillarini samarali qo’llashga
imkon yaratadi.
3. Total Quality Management (TQM) va ISO Standartlari
Ilmiy menejment tamoyillari sifatni boshqarish va doimiy takomillashtirishda keng
qo’llaniladi:

 TQM : Ilmiy menejmentning standartlashtirish va tahlil tamoyillari TQM da
asosiy rol o’ynaydi, bu esa tashkilotning barcha bo’limlarida sifatni
oshirishga qaratilgan.
 ISO Standartlari : Sifatni boshqarish tizimlari ilmiy menejment tamoyillarini
qo’llab, xalqaro standartlarga moslashtiriladi.
Ilmiy Menejment Tamoyillarining Zamonaviy Boshqaruvga Ta’siri
1. Samaradorlik va Sifatni Oshirish
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida samaradorlikni
oshirish va sifatni yaxshilashga katta ta’sir ko’rsatadi:
 Jarayonlarni Optimallashtirish : Lean va Six Sigma kabi yondashuvlar orqali
jarayonlarni tahlil qilib, isrofgarchiliklarni kamaytirish va samaradorlikni
oshirish mumkin.
 Standartlashtirish va Sifat Nazorati : Ilmiy menejment tamoyillarini qo’llash
orqali mahsulot va xizmatlarning sifatini barqaror ushlab turish mumkin.
2. Inson Resurslarini Boshqarish
Ilmiy menejment tamoyillari inson resurslarini boshqarishda ham katta ahamiyatga
ega:
 Motivatsiya Nazariyalari : Ilmiy menejmentning rag’batlantirish tizimlari
zamonaviy motivatsiya nazariyalari bilan boyitilgan bo’lib, ishchilarning
motivatsiyasini oshirishga yordam beradi.
 O’qitish va Rivojlantirish : Ishchilarning malakasini oshirish va ularni yangi
texnologiyalar bilan tanishtirish ilmiy menejment tamoyillariga asoslanadi,
bu esa tashkilotning raqobatbardoshligini kuchaytiradi.
3. Texnologiyalarni Integratsiya Qilish
Zamonaviy texnologiyalar ilmiy menejment tamoyillarini yanada rivojlantirish va
optimallashtirishga imkon yaratadi:
 Avtomatlashtirish va Robototexnika : Ishlab chiqarish jarayonlarida
avtomatlashtirilgan tizimlar samaradorlikni oshirishga yordam beradi.

 Ma’lumotlarga Asoslangan Qarorlar : Big Data va analitika yordamida
boshqaruvchilar aniq va ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish
imkoniyatiga ega bo’ladilar.
4. Moslashuvchan Boshqaruv Yondashuvlari
Tez o’zgaruvchan biznes muhiti ilmiy menejment tamoyillarining
moslashuvchanligini talab qiladi:
 Agile va Lean Yondashuvlari : Bu yondashuvlar tashkilotlarga tezkor
moslashuvchanlikni ta’minlaydi, isrofgarchiliklarni kamaytiradi va
samaradorlikni oshiradi.
 Kontingentlik Yondashuvi : Har bir vaziyat va sharoitga mos boshqaruv
usullarini tanlash imkonini beradi, bu esa ilmiy menejment tamoyillarining
moslashuvchanligini oshiradi.
5. Strategik Boshqaruv va Innovatsiyalar
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy strategik boshqaruv va innovatsiyalarni
qo’llab-quvvatlashda ham muhim rol o’ynaydi:
 Strategik Rejalashtirish : Ilmiy menejment tamoyillari uzoq muddatli
maqsadlarni belgilash va resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi.
 Innovatsiyalarni Rag’batlantirish : Yangi texnologiyalar va mahsulotlarni
ishlab chiqishga turtki beradi, bu esa tashkilotning raqobatbardoshligini
oshiradi.
Tanqidlar va Cheklovlar
1. Inson Omilini E’tiborsiz Qoldirish
Ilmiy menejment tamoyillari ko’proq texnik jihatlarga e’tibor qaratgan bo’lib,
ishchilarning hissiyotlari, ehtiyojlari va ijodkorligi kamroq hisobga olingan:
 Emotsiyalar va Ehtiyojlar : Ishchilarning ruhiy holati va ehtiyojlari kamroq
hisobga olinadi, bu esa ularning qoniqmasligiga olib kelishi mumkin.
 Monotonlik va Charchoq : Standartlashtirilgan ish jarayonlari ishchilarda
zerikish va charchoqqa olib kelishi mumkin.

2. Moslashuvchanlikning Yetishmasligi
Ilmiy menejment tamoyillari qattiq standartlarga asoslangan bo’lib, tez
o’zgaruvchan muhitda moslashuvchanlikni kamaytirishi mumkin:
 Tezkor O’zgarishlarga Moslashish : Qattiq standartlar va qoidalar tez
o’zgaruvchan sharoitlarga moslashishni qiyinlashtirishi mumkin.
 Ijodkorlikni Cheklash : Yaratish va innovatsiyalarni rivojlantirish uchun
moslashuvchanlik zarur, ilmiy menejment tamoyillari esa ba’zi hollarda
ijodkorlikni cheklashi mumkin.
3. Resurs Talablarini Oshirish
Ilmiy menejment tamoyillari ko’proq resurslarni talab qiladi, ayniqsa vaqt va
mablag’:
 Vaqt Talabi : Vaqt va harakat tadqiqotlarini amalga oshirish ko’p vaqt talab
qiladi.
 Mablag’ Talabi : Zamonaviy texnologiyalar va avtomatlashtirish tizimlarini
joriy etish ko’p mablag’ talab qilishi mumkin.
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida muhim
ahamiyatga ega bo’lib, ularning samaradorlikni oshirish, sifatni yaxshilash, inson
resurslarini samarali boshqarish va texnologiyalarni integratsiya qilishdagi ta’siri
katta. Zamonaviy metodologiyalar, masalan, Lean, Six Sigma, Agile va TQM
ilmiy menejment tamoyillarini rivojlantirib, ularni yanada moslashuvchan va
kengaytirilgan shaklda qo’llab-quvvatlaydi.
Biroq, ilmiy menejment tamoyillarining inson omilini e’tiborsiz qoldirish,
moslashuvchanlikning kamayishi va resurs talablarining oshishi kabi cheklovlari
mavjud bo’lib, ular zamonaviy boshqaruvda ham muhim muhokama mavzusi
hisoblanadi. Shu bois, zamonaviy boshqaruvchilarga ilmiy menejment
tamoyillarini zamonaviy boshqaruv yondashuvlari bilan muvofiqlashtirish va inson
omilini hisobga olgan holda qo’llash zarurati tug’iladi.

Amaliy Misollar
XX asr boshidagi fabrikalarda ilmiy menejmentning qo’llanilishi
Kirish
XX asr boshlarida sanoat inqilobining davom etishi va ishlab chiqarish
jarayonlarining yanada murakkablashuvi bilan birga, ilmiy menejment tamoyillari
fabrikalarda keng qo’llanila boshlandi. Frederik Uinslou Teylor tomonidan ishlab
chiqilgan bu nazariya, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni
kamaytirish va sifatni yaxshilash maqsadida amaliyotga tadbiq etildi. Ushbu
bo’limda XX asr boshidagi fabrikalarda ilmiy menejment tamoyillarining qanday
qo’llanilganligi, ularning natijalari va inson omiliga ta’siri tahlil qilinadi.
Ilmiy Menejment Tamoyillarining Asoslari
Frederik Teylor ilmiy menejmentning asosiy tamoyillarini quyidagicha belgilagan:
1. Ish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish : Har bir ish operatsiyasini batafsil
o’rganish va eng samarali usullarni aniqlash.
2. Ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi : Har bir vazifa uchun eng mos
ishchilarni tanlash va ularni kerakli ko’nikmalar bilan ta’minlash.
3. Ish vaqti va harakatlarni standartlashtirish : Ish jarayonlarida vaqt va
harakatlarni optimallashtirish orqali samaradorlikni oshirish.
4. Menejerlar va ishchilar o’rtasidagi hamkorlik : Boshqaruv va ijrochi
xodimlar o’rtasida yaqin hamkorlikni yo’lga qo’yish.
5. Rag’batlantirish tizimlari : Ishchilarning samaradorligini oshirish uchun
mukofot tizimlarini joriy etish.
XX asr boshidagi Fabrikalarda Ilmiy Menejmentning Qo’llanilishi
1. Ford Motor Company
Henry Ford tomonidan boshqarilayotgan Ford Motor Company ilmiy menejment
tamoyillarini sanoat avtomobil ishlab chiqarishda muvaffaqiyatli qo’llagan eng
mashhur misollardan biridir.
 Assembly Line (Montaj liniyasi) : Ford, ishlab chiqarish jarayonlarini
soddalashtirish va tezlashtirish uchun montaj liniyasini joriy qildi. Har bir

ishchi faqat biror bir aniq operatsiyani bajaradi, bu esa ishlab chiqarish
samaradorligini keskin oshirdi.
 Standardization (Standartlashtirish) : Avtomobil qismlarining
standartlashtirilishi ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirdi va ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirdi.
 Piece-Rate Pay System (Qismiy ish haqi tizimi) : Ishchilarga ularning ish
samaradorligiga qarab to’lov berish tizimi joriy etildi, bu ularni ko’proq
ishlashga undadi.
Natijalar:
 Ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada oshdi.
 Ishlab chiqarish xarajatlari kamaytirildi, bu esa avtomobillar narxini
pasaytirdi va keng ommalashuviga olib keldi.
 Ishchilar orasida samaradorlik oshdi, lekin monotonlik va stress ko’payishi
kabi muammolar yuzaga keldi.
2. Bethlehem Steel
Bethlehem Steel kompaniyasi ham ilmiy menejment tamoyillarini muvaffaqiyatli
qo’llagan yana bir muhim misol hisoblanadi.
 Time and Motion Studies (Vaqt va harakat tadqiqotlari) : Teylor va uning
jamoasi ishchilarning harakatlarini tahlil qilib, samarali va samarali
bo’lmagan harakatlarni ajratib oldi.
 Work Standardization (Ish standartlashtirish) : Ish jarayonlarini
standartlashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va
mahsulot sifatini barqaror ushlab turish amalga oshirildi.
 Training and Development (O’qitish va rivojlantirish) : Ishchilarga kerakli
ko’nikmalarni o’rgatish va ularning malakasini oshirishga katta e’tibor
qaratildi.
Natijalar:
 Ishlab chiqarish samaradorligi oshdi.
 Ishchilarning ish jarayonlariga bo’lgan munosabati murakkablashdi, chunki
ular o’z ishlarining qismlarini takroran bajarishlari kerak edi.

 Kompaniya xarajatlarini kamaytirishda muvaffaqiyat qozondi.
3. Midvale Steel Company
Frederik Teylorning o’zining ishlaridan biri bo’lgan Midvale Steel Company
kompaniyasi ilmiy menejment tamoyillarini amaliyotga joriy etgan dastlabki
fabrikalardan biridir.
 Scientific Job Analysis (Ilmiy ish tahlili) : Har bir ish operatsiyasini batafsil
tahlil qilib, eng samarali usullarni aniqlash.
 Incentive Wage Systems (Rag’batlantirish ish haqi tizimlari) : Ishchilarga
ularning ish samaradorligiga qarab bonuslar berish tizimi joriy etildi.
Natijalar:
 Ishlab chiqarish samaradorligi oshdi.
 Ishchilarning ishga bo’lgan qoniqishi kamaydi, chunki ular o’z ishlarining
qismlarini takroran bajarishlari kerak edi.
 Kompaniya samaradorlik va xarajatlarni kamaytirishda katta
muvaffaqiyatlarga erishdi.
4. Textile Industry (To’qimachilik Sanoati)
To’qimachilik sanoati ham ilmiy menejment tamoyillarini qo’llashda faol
qatnashgan sohalardan biri bo’ldi.
 Time Studies : Ishchilarning to’qimachilik mashinalarida ishlash vaqtini
tahlil qilish orqali samaradorlikni oshirish.
 Standardized Procedures (Standartlashtirilgan protseduralar) : Har bir ishchi
uchun aniq va standart ish jarayonlarini belgilash.
Natijalar:
 Ishlab chiqarish hajmi oshdi.
 Mahsulot sifatini yaxshilash va xarajatlarni kamaytirish amalga oshirildi.
 Ishchilar orasida ishtirok etish va motivatsiya pasayishi muammolari yuzaga
keldi.

Ilmiy Menejmentning Qo’llanishidagi Asosiy Usullar
1. Time and Motion Studies (Vaqt va Harakat Tadqiqotlari)
Frederik Teylor va uning hamkorlari tomonidan ishlab chiqilgan bu usul
ishchilarning har bir ish operatsiyasidagi vaqt va harakatlarini o’lchash va tahlil
qilishni o’z ichiga oladi. Maqsad ish jarayonlarini optimallashtirish va
samaradorlikni oshirishdir.
 Ishchilarning harakatlarini kuzatish va yozib olish : Keraksiz harakatlarni
aniqlash va ularni yo’qotish.
 Optimal ish usullarini ishlab chiqish : Eng samarali va tezkor usullarni
tanlash va ularni standart sifatida belgilash.
2. Standardization (Standartlashtirish)
Ilmiy menejment tamoyillarining asosiy qismi bo’lib, ishlab chiqarish
jarayonlarining standartlashtirilgan usullar bilan amalga oshirilishini ta’minlashdir.
 Ish jarayonlarining standartlashtirilishi : Barcha ishchilar uchun bir xil ish
usullarini belgilash orqali samaradorlikni oshirish.
 Mahsulot standartlari : Mahsulot sifatini barqaror ushlab turish uchun aniq
sifat standartlarini belgilash.
3. Division of Labor (Mehnat Ta’qsimoti)
Frederik Teylor va uning hamkorlari tomonidan ishlab chiqilgan bu tamoyil
ishchilarni ma’lum bir vazifalarga ixtisoslashtirishga qaratilgan.
 Vazifalarning aniqlanishi va ajratilishi : Har bir ishchiga faqat bitta yoki bir
nechta aniq vazifa berish.
 Samaradorlikni oshirish : Ishchilarning ixtisoslashuvi orqali ish
samaradorligini oshirish.
4. Incentive Systems (Rag’batlantirish Tizimlari)
Ishchilarning mehnat unumdorligini oshirish uchun rag’batlantirish tizimlarini
joriy etish.
 Piece-Rate Pay Systems (Qismiy ish haqi tizimlari) : Ishchilarga ularning
ishlab chiqarish hajmiga qarab to’lov berish.

 Bonuses (Bonuslar) : Yaxshi natijalarga erishgan ishchilarga qo’shimcha
mukofotlar berish.
Ilmiy Menejmentning Ta’siri va Natijalari
**1. Ishlab Ch
chiqarish Samaradorligini Oshirish**
Ilmiy menejment tamoyillari fabrikalarda ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga katta hissa qo’shdi:
 Ishlab chiqarish hajmi oshdi : Ish jarayonlarini optimallashtirish va samarali
ish usullarini qo’llash orqali ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada oshdi.
Masalan, Ford Motor Company montaj liniyasi orqali avtomobil ishlab
chiqarish hajmini keskin oshirdi.
 Xarajatlarni kamaytirish : Samaradorlikni oshirish orqali ishlab chiqarish
xarajatlari kamaytirildi. Bu esa kompaniyalarga mahsulotlarni arzonroq
narxlarda taklif etish imkonini berdi, shu bilan mijozlar bazasini kengaytirdi.
 Mahsulot sifatini yaxshilash : Standartlashtirilgan ish usullari va sifat
nazorati orqali mahsulot sifatini barqaror ushlab turish imkoniyati yaratildi.
Bu esa mijozlarning ishonchini oshirdi va kompaniyaning obro’sini
mustahkamladi.
2. Inson Resurslarini Boshqarish
Ilmiy menejment tamoyillari inson resurslarini boshqarishda ham muhim rol
o’ynadi:
 Motivatsiya va rag’batlantirish : Rag’batlantirish tizimlari ishchilarning ishga
bo’lgan qiziqishini oshirish va ularni ko’proq ishlashga undadi. Qismiy ish
haqi tizimlari va bonuslar ishchilarning samaradorligini oshirishda muhim
vosita bo’ldi.
 Malaka oshirish va o’qitish : Ishchilarga yangi ish usullarini o’rgatish va
ularning malakasini oshirish orqali ish samaradorligini oshirishga erishildi.
Bu esa kompaniyalarga yuqori malakali ishchilarni jalb qilishga yordam
berdi.

 Ishchilar va menejerlar o’rtasidagi hamkorlik : Menejerlar va ishchilar
o’rtasidagi yaqin hamkorlik orqali umumiy maqsadlarga erishish osonlashdi.
Menejerlar ish jarayonlarini rejalashtirish va nazorat qilish bilan
shug’ullanadi, ishchilar esa ularni ijro etish bilan.
3. Texnologiyalarni Integratsiya Qilish
Ilmiy menejment tamoyillari texnologik rivojlanish bilan birgalikda fabrikalarda
yanada keng qo’llanila boshlandi:
 Avtomatlashtirish va robototexnika : Ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish orqali samaradorlik oshdi va inson omilini kamaytirish
imkoniyati yaratildi. Bu esa ishlab chiqarish jarayonlaridagi
isrofgarchiliklarni kamaytirishga yordam berdi.
 Raqamli texnologiyalar : Big Data, sun’iy intellekt va ma’lumotlarga
asoslangan boshqaruv qarorlarini qabul qilish ilmiy menejment tamoyillarini
yanada kuchaytirdi. Ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish orqali
ishlab chiqarish jarayonlarini yanada samarali tashkil etish mumkin bo’ldi.
4. Moslashuvchan Boshqaruv Yondashuvlari
Zamonaviy biznes muhiti tez o’zgaruvchan bo’lib, ilmiy menejment tamoyillari
moslashuvchan boshqaruv usullariga aylantirildi:
 Agile va Lean yondashuvlari : Bu yondashuvlar tashkilotlarga tezkor
moslashuvchanlikni ta’minlaydi, isrofgarchiliklarni kamaytiradi va
samaradorlikni oshiradi. Masalan, Lean Manufacturing ishlab chiqarish
jarayonlaridagi isrofgarchiliklarni kamaytirish va jarayonlarni
optimallashtirishga qaratilgan bo’lib, ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanadi.
 Kontingentlik yondashuvi : Har bir vaziyat va sharoitga mos boshqaruv
usullarini tanlash imkonini beradi. Bu esa ilmiy menejment tamoyillarining
moslashuvchanligini oshiradi va tashkilotlarga turli sharoitlarda samarali
boshqaruv usullarini qo’llashga yordam beradi.

5. Strategik Boshqaruv va Innovatsiyalar
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy strategik boshqaruv va innovatsiyalarni
qo’llab-quvvatlashda ham muhim rol o’ynaydi:
 Strategik rejalashtirish : Ilmiy menejment tamoyillari uzoq muddatli
maqsadlarni belgilash va resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi.
Bu esa kompaniyalarga raqobatbardoshlikni saqlab qolish va bozorda
muvaffaqiyatli bo’lishga yordam beradi.
 Innovatsiyalarni rag’batlantirish : Yangi texnologiyalar va mahsulotlarni
ishlab chiqishga turtki beradi, bu esa tashkilotning raqobatbardoshligini
oshiradi. Ilmiy menejment tamoyillariga asoslangan innovatsion
yondashuvlar kompaniyalarga yangi imkoniyatlarni o’rganish va ulardan
foydalanish imkonini beradi.
XX asr boshidagi Fabrikalarda Ilmiy Menejmentning Natijalari
1. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
Ilmiy menejment tamoyillarini qo’llash orqali fabrikalarda ishlab chiqarish
samaradorligi sezilarli darajada oshdi. Ish jarayonlarini optimallashtirish va
samarali ish usullarini qo’llash orqali ishlab chiqarish hajmi oshdi, xarajatlar
kamaydi va mahsulot sifatini yaxshilashga erishildi.
2. Ishchilar bilan munosabatlarning o’zgarishi
Ilmiy menejment tamoyillari ishchilar bilan munosabatlarda ham o’zgarishlarga
olib keldi. Ishchilarga o’z ish usullarini o’zgartirish va ko’proq ishlashga undash
orqali kompaniyalar ularning samaradorligini oshirishga muvaffaq bo’ldi. Biroq,
bu yondashuv ishchilarda zerikish, charchoq va qoniqmaslik hissini kuchaytirdi, bu
esa ishchilar orasida noroziliklarga va ishchilar huquqlari himoyasiga qaratilgan
harakatlarga olib keldi.
3. Innovatsion yondashuvlarning rivojlanishi
Ilmiy menejment tamoyillarini qo’llash innovatsion yondashuvlarning
rivojlanishiga ham turtki bo’ldi. Ish jarayonlaridagi samaradorlikni oshirish va
sifatni yaxshilashga qaratilgan yangi usullar va metodologiyalar ishlab chiqildi.
Masalan, Lean Manufacturing, Six Sigma, Agile va Total Quality Management

(TQM) kabi yondashuvlar ilmiy menejment tamoyillariga asoslanib, ularning
rivojlanishiga hissa qo’shdi.
Ilmiy Menejmentning XX asr Boshidagi Fabrikalarga Ta’siri
1. Ford Motor Company
Ford Motor Company ilmiy menejment tamoyillarini muvaffaqiyatli qo’llagan eng
mashhur kompaniyalardan biri bo’ldi. Montaj liniyasi va standartlashtirilgan ish
usullari orqali Ford avtomobil ishlab chiqarishda samaradorlikni oshirdi va
mahsulot sifatini yaxshiladi. Bu esa avtomobillarni arzonroq narxlarda taklif
qilishga va keng ommalashuvga olib keldi.
2. Bethlehem Steel
Bethlehem Steel kompaniyasi ham ilmiy menejment tamoyillarini qo’llash orqali
ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi. Vaqt va harakat tadqiqotlari, ish
jarayonlarini standartlashtirish va ishchilarga mukofotlash tizimlarini joriy etish
orqali kompaniya ishlab chiqarish hajmini oshirdi va xarajatlarni kamaytirdi.
3. Midvale Steel Company
Frederik Teylor o’zining ishlaridan biri bo’lgan Midvale Steel Company da ilmiy
menejment tamoyillarini qo’llab, ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi. Ilmiy ish
tahlillari, ishchilarning ilmiy tanlovi va o’qitilishi orqali kompaniya ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirdi.
4. Textile Industry (To’qimachilik Sanoati)
To’qimachilik sanoati ham ilmiy menejment tamoyillarini muvaffaqiyatli
qo’llagan sohalardan biri bo’ldi. Ish jarayonlarini optimallashtirish, harakatlarni
tahlil qilish va standartlashtirilgan ish usullarini joriy etish orqali to’qimachilik
fabrikalarida samaradorlik oshdi va mahsulot sifatini yaxshilashga erishildi.
XX asr boshlaridagi fabrikalarda ilmiy menejment tamoyillarini qo’llash ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va mahsulot sifatini
yaxshilashga katta hissa qo’shdi. Frederik Teylor tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy
menejment tamoyillari va ularni amaliyotga joriy etish orqali kompaniyalar
samaradorlikni oshirish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish imkoniyatiga ega
bo’ldi. Biroq, bu yondashuv ishchilar bilan munosabatlarda ham muhim

o’zgarishlarga olib keldi, bu esa ishchilar orasida noroziliklarga va ishchilar
huquqlari himoyasiga qaratilgan harakatlarga sabab bo’ldi.
Ilmiy menejment (taylorizm) — XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Frederik
Uinslou Teylor tomonidan ishlab chiqilgan boshqaruv nazariyasi bo’lib, u ishlab
chiqarish jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilish va optimallashtirishga qaratilgan.
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida ham keng
qo’llanilmoqda va ularning samaradorligini oshirish, sifatni yaxshilash va
xarajatlarni kamaytirish kabi maqsadlarda foydalanilmoqda. Quyida ilmiy
menejment tamoyillariga asoslangan zamonaviy misollar keltirilgan.
1. Toyota Production System (Lean Manufacturing)
Lean Manufacturing — bu ishlab chiqarish jarayonlaridagi isrofgarchiliklarni
kamaytirish, jarayonlarni optimallashtirish va qiymat qo’shilmaydigan faoliyatlarni
yo’qotishga qaratilgan yondashuv bo’lib, u ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanadi.
 Standartlashtirish : Ish jarayonlari standartlashtirilgan usullar asosida amalga
oshiriladi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va sifatni
barqaror ushlab turishga yordam beradi.
 Divizion of Labor (Mehnat Ta’qsimoti) : Ishchilar aniq bir vazifaga
ixtisoslashgan bo’lib, bu ularning malakasini oshiradi va ish samaradorligini
kuchaytiradi.
 Continuous Improvement (Doimiy Takomillashtirish) : Jarayonlarni
muntazam ravishda qayta ko’rib chiqish va yaxshilash orqali samaradorlikni
oshirish.
Misol : Toyota kompaniyasi Lean Manufacturing tamoyillarini qo’llab, ishlab
chiqarish jarayonlarini optimallashtirdi. Bu yondashuv orqali kompaniya
isrofgarchiliklarni kamaytirib, ishlab chiqarish samaradorligini oshirdi va mahsulot
sifatini yaxshiladi.
2. Amazonning Ombor Boshqaruvi
Amazon kompaniyasi o’zining omborxonalari va yetkazib berish tizimini
optimallashtirish uchun ilmiy menejment tamoyillaridan keng foydalanadi.

 Time and Motion Studies (Vaqt va Harakat Tadqiqotlari) : Amazon ish
jarayonlarini tahlil qilib, ishchilarning har bir harakatini optimallashtiradi,
keraksiz harakatlarni yo’qotadi va samaradorlikni oshiradi.
 Standardization (Standartlashtirish) : Ombor ishlarini standartlashtirilgan
usullar asosida amalga oshirish orqali mahsulotlarni tez va samarali yetkazib
berish ta’minlanadi.
 Performance-Based Pay (Ish Samaradorligiga Asoslangan To’lov) :
Ishchilarga ularning ish samaradorligiga qarab mukofotlar beriladi, bu esa
ularni ko’proq ishlashga undaydi.
Misol : Amazonning omborxonalari yuqori tezlikda va samaradorlik bilan ishlash
uchun ilmiy menejment tamoyillaridan foydalanadi. Ish jarayonlarini
optimallashtirish orqali kompaniya mahsulotlarni tezroq yetkazib berishga erishdi.
3. McDonald’s Operatsiyalarini Optimallashtirish
McDonald’s tezkor oziq-ovqat xizmatlari tarmog’ida ilmiy menejment
tamoyillarini qo’llab, operatsiyalarni optimallashtiradi.
 Standardized Procedures (Standartlashtirilgan Protseduralar) : Har bir
restoranda oziq-ovqat tayyorlash jarayonlari standartlashtirilgan bo’lib, bu
mahsulot sifatini barqaror ushlab turishga yordam beradi.
 Division of Labor (Mehnat Ta’qsimoti) : Ishchilar aniq bir vazifaga
ixtisoslashgan bo’lib, bu ularning ish samaradorligini oshiradi.
 Time and Motion Studies (Vaqt va Harakat Tadqiqotlari) : Oziq-ovqat
tayyorlash jarayonlarini tahlil qilib, samarali usullarni aniqlash va keraksiz
harakatlarni yo’qotish orqali tez va sifatli xizmat ko’rsatish ta’minlanadi.
Misol : McDonald’s restoranlarida ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish
orqali tezkor va sifatli xizmat ko’rsatish imkoniyati yaratilgan. Bu yondashuv
mijozlarning qoniqishini oshirishga va kompaniyaning global muvaffaqiyatiga olib
keldi.

4. Siemensning Six Sigma Metodologiyasi
Six Sigma — bu jarayonlardagi nuqsonlarni kamaytirish va sifatni oshirish uchun
statistik usullarni qo’llaydigan boshqaruv usuli bo’lib, u ilmiy menejment
tamoyillariga asoslanadi.
 Statistical Analysis (Statistik Tahlil) : Ish jarayonlaridagi muammolarni
aniqlash va ularni bartaraf etish uchun statistik ma’lumotlardan foydalanish.
 Standardization (Standartlashtirish) : Sifatni oshirish uchun ishlab chiqarish
jarayonlarini standartlashtirish.
 Continuous Improvement (Doimiy Takomillashtirish) : Jarayonlarni doimiy
ravishda yaxshilash orqali sifatni oshirish.
Misol : Siemens kompaniyasi Six Sigma metodologiyasini qo’llab, ishlab chiqarish
jarayonlaridagi nuqsonlarni kamaytirdi va mahsulot sifatini oshirdi. Bu yondashuv
kompaniyaning global bozorda raqobatbardoshligini kuchaytirishga yordam berdi.
5. IT Sektorida Agile Methodology
Agile Methodology — bu moslashuvchanlik va tezkorlikni ta’minlash uchun
qo’llaniladigan boshqaruv usuli bo’lib, u ilmiy menejment tamoyillarini yangicha
talqin qiladi.
 Iterative Development (Iterativ Rivojlanish) : Loyihalarni kichik
bosqichlarda bajarish va har bir bosqichda takomillashtirish.
 Team Collaboration (Jamoaviy Hamkorlik) : Jamoa a’zolari o’rtasidagi yaqin
hamkorlik va o’zaro aloqa.
 Flexibility (Moslashuvchanlik) : Tez o’zgaruvchan sharoitlarga moslashish
imkoniyati.
Misol : Spotify kabi IT kompaniyalari Agile metodologiyasini qo’llab, mahsulot
rivojlanishini tezlashtiradi va mijozlarning ehtiyojlariga moslashadi. Bu yondashuv
orqali kompaniya tez-tez yangilanishlar va innovatsiyalarni joriy etishga muvaffaq
bo’ladi.

6. Zamonaviy Sog ’ liqni Saqlash Tizimlarida TQM
Total Quality Management ( TQM ) — sifatni boshqarish va doimiy
takomillashtirishga qaratilgan yondashuv bo ’ lib , u ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanadi .
 Customer Focus (Mijoz Markazlilik) : Mijozlarning ehtiyojlari va talablari
asosida sifatni belgilash.
 Continuous Improvement (Doimiy Takomillashtirish) : Sifatni oshirish uchun
jarayonlarni muntazam ravishda qayta ko’rib chiqish.
 Employee Involvement (Ishchilarning Ishtiroki) : Har bir ishchi sifatni
oshirish jarayoniga o’z hissasini qo’shishi kerak.
Misol : Mayo Clinic kabi sog’liqni saqlash muassasalari TQM tamoyillarini
qo’llab, xizmat sifatini oshirishga qaratilgan. Bu yondashuv bemorlarning
qoniqishini oshirish va tibbiy xizmatlarning sifatini yaxshilashga yordam beradi.
7. Googlening Ma’lumotlarga Asoslangan Boshqaruv Qarorlari
Google kompaniyasi ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilishda ilmiy
menejment tamoyillaridan keng foydalanadi.
 Big Data Analytics (Katta Ma’lumotlar Analitikasi) : Ish jarayonlarini tahlil
qilish va qaror qabul qilishda katta ma’lumotlardan foydalanish.
 Data-Driven Decision Making (Ma’lumotlarga Asoslangan Qaror Qabul
Qilish) : Qarorlarni qabul qilish jarayonida statistik va analitik ma’lumotlarga
tayanish.
 Continuous Improvement (Doimiy Takomillashtirish) : Ma’lumotlar asosida
jarayonlarni muntazam ravishda yaxshilash.
Misol : Google kompaniyasi foydalanuvchilarning qidiruv odatlarini tahlil qilib,
qidiruv natijalarini optimallashtirish va reklama samaradorligini oshirish uchun
ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qiladi. Bu yondashuv kompaniyaning
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.

Umumiy xulosa
1. Ilmiy Menejmentning Asoslari va Shakllanishi
Ilmiy menejment, asosan Frederik Uinslou Teylor tomonidan XIX asr oxiri
va XX asr boshlarida ishlab chiqilgan, sanoat inqilobi davrida ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan boshqaruv
nazariyasidir. Teylor ish jarayonlarini ilmiy asosda tahlil qilish, vaqt va
harakatlarni o’lchash, standartlashtirish va ishchilarning samaradorligini oshirish
tamoyillarini ilgari surdi. Uning tamoyillari keyinchalik Frank va Lilian Gilbreth,
Henry Gantt va boshqa boshqaruv nazariyotchilari tomonidan kengaytirilgan va
rivojlantirilgan.
2. Ilmiy Menejment Tamoyillarining Rivojlanishi
Ilmiy menejment tamoyillari vaqt o’tishi bilan turli sohalarga moslashdi va
kengaydi:
 Sanoat Sektoridan Xizmat Sektoriga O’tish : Ilmiy menejment tamoyillari
sanoat ishlab chiqarishdan tashqari, sog’liqni saqlash, moliya, ta’lim va
boshqa xizmat sohalariga ham qo’llanila boshlandi.
 Texnologik Taraqqiyot : Avtomatlashtirish, raqamli texnologiyalar va Big
Data ilmiy menejment tamoyillarini yanada kuchaytirdi, jarayonlarni
optimallashtirish va samaradorlikni oshirish imkonini berdi.
 Globalizatsiya : Xalqaro standartlar va global boshqaruv yondashuvlari ilmiy
menejment tamoyillarining xalqaro miqyosda qo’llanilishini talab qildi.
3. Ilmiy Menejmentning Zamonaviy Boshqaruvga Ta’siri
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida keng
qo’llanilmoqda va ularning asosiy ta’sirlari quyidagilardan iborat:
 Samaradorlik va Sifatni Oshirish : Lean Manufacturing, Six Sigma va Total
Quality Management (TQM) kabi metodologiyalar ilmiy menejment
tamoyillariga asoslanib, samaradorlikni oshirish va sifatni yaxshilashga
qaratilgan.

 Loyiha Boshqaruvi : Gantt diagrammalari va Critical Path Method (CPM)
kabi vositalar ilmiy menejment tamoyillaridan kelib chiqqan bo’lib,
loyihalarni rejalashtirish va nazorat qilishda keng qo’llaniladi.
 Inson Resurslarini Boshqarish (HRM) : Motivatsiya nazariyalari,
rag’batlantirish tizimlari va malaka oshirish ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanib, zamonaviy HRM yondashuvlarida aks etadi.
 Ergonomika va Inson Omilini Hisobga Olish : Zamonaviy ish joylarini
loyihalashda ergonomika tamoyillari va inson omilini hisobga olish ilmiy
menejmentning rivojlanishidan ta’sirlangan.
4. Ilmiy Menejmentning Tanqidlari va Cheklovlari
Ilmiy menejment tamoyillari o’z samaradorligi bilan birga, bir qator tanqidlar va
cheklovlarga ham duch kelgan:
 Inson Omilini E’tiborsiz Qoldirish : Ilmiy menejment ko’proq texnik
jihatlarga e’tibor qaratgan bo’lib, ishchilarning hissiyotlari, ehtiyojlari va
ijodkorligini kamroq hisobga oladi.
 Monotonlik va Charchoq : Standartlashtirilgan va optimallashtirilgan ish
jarayonlari ishchilarda zerikish va charchoqqa olib kelishi mumkin.
 Moslashuvchanlikning Yetishmasligi : Qattiq standartlar va qoidalar tez
o’zgaruvchan sharoitlarga moslashishni qiyinlashtirishi mumkin.
 Resurs Talablarini Oshirish : Vaqt va mablag’ talab qiluvchi usullar ishlab
chiqarish jarayonlarida qo’llanilishi kompaniyalar uchun qo’shimcha
resurslar talab qilishi mumkin.
5. Ilmiy Menejmentning Evolyutsiyasi va Zamonaviy Yondashuvlar
Ilmiy menejment tamoyillari evolyutsiya davomida zamonaviy boshqaruv
yondashuvlarining shakllanishiga katta hissa qo’shdi:
 Lean va Six Sigma : Ilmiy menejment tamoyillariga asoslangan bu
metodologiyalar samaradorlikni oshirish va sifatni yaxshilashda keng
qo’llaniladi.

 Agile Methodology : Moslashuvchanlik va tezkorlikni ta’minlash uchun
ishlab chiqilgan yondashuv ilmiy menejment tamoyillarini yangicha talqin
qiladi.
 Total Quality Management (TQM) : Sifatni boshqarish va doimiy
takomillashtirishga qaratilgan yondashuv ilmiy menejment tamoyillariga
asoslanadi.
 Raqamli Transformatsiya : Big Data, sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan
tizimlar ilmiy menejment tamoyillarini yanada rivojlantirishga yordam
beradi.
6. Ilmiy Menejmentning Zamonaviy Tashkilotlardagi Ahamiyati
Ilmiy menejment tamoyillari zamonaviy tashkilotlarda samaradorlikni oshirish,
sifatni yaxshilash va raqobatbardoshlikni kuchaytirishda muhim rol o’ynaydi:
 Jarayonlarni Optimallashtirish : Ilmiy menejment tamoyillari Lean va Six
Sigma metodologiyalari orqali ish jarayonlarini optimallashtirishga yordam
beradi.
 Standartlashtirish va Sifat Nazorati : TQM va ISO standartlari ilmiy
menejment tamoyillarini qo’llab, mahsulot va xizmatlarning sifatini barqaror
ushlab turishga imkon beradi.
 Inson Resurslarini Boshqarish : Motivatsiya tizimlari va malaka oshirish
ilmiy menejment tamoyillariga asoslanib, ishchilarning samaradorligini
oshirishga yordam beradi.
 Texnologiyalarni Integratsiya Qilish : Avtomatlashtirish va raqamli
texnologiyalar ilmiy menejment tamoyillarini yanada rivojlantirish va
optimallashtirishga imkon yaratadi.
7. Yakuniy Xulosa
Ilmiy menejment tamoyillari XIX asr oxiri va XX asr boshlarida sanoat inqilobida
yuzaga kelgan yangi ehtiyojlarga javob sifatida shakllangan va rivojlangan.
Frederik Uinslou Teylor va uning hamkorlari tomonidan ishlab chiqilgan bu
nazariya ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va
sifatni yaxshilashga qaratilgan bo’lib, zamonaviy boshqaruv amaliyotlarida ham

keng qo’llaniladi. Ilmiy menejment tamoyillari evolyutsiya davomida Lean, Six
Sigma, Agile, TQM kabi zamonaviy metodologiyalar orqali yanada kengaygan va
moslashgan.

1. Asosiy Manbalar
Frederick Winslow Taylor
 Taylor, F. W. (1911). The Principles of Scientific Management . New York:
Harper & Brothers.
Ushbu kitob ilmiy menejmentning asosiy tamoyillarini bayon qiladi va
Taylorning boshqaruvga bo’lgan yondashuvini tushuntiradi.
 Taylor, F. W. (1915). Shop Management . New York: Harper & Brothers.
Ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish va samaradorlikni oshirishga
qaratilgan amaliy usullarni ko’rsatadi.
Frank va Lilian Gilbreth
 Gilbreth, F. B., & Gilbreth, L. M. (1917). Applied Motion Study: A
Collection of Papers on the Efficient Method to Use Machines and Men .
New York: Sturgis & Walton Company.
Harakat tadqiqotlari va ergonomika sohasidagi asosiy ishlanmalarni o’z
ichiga oladi.
 Gilbreth, L. M. (1914). The Psychology of Management . New York:
McGraw-Hill.
Boshqaruvda psixologiya fanining ahamiyatini yoritadi.
Henry Gantt
 Gantt, H. L. (1910). Work, Wages, and Profits . New York: George H. Doran
Company.
Gantt diagrammasi va loyiha boshqaruvi metodologiyalarining
rivojlanishiga bag’ishlangan.
 Gantt, H. L. (1919). Organizing for Work . New York: Engineering
Magazine.
Boshqaruv tizimlarini tashkil etish va ishlab chiqarishni optimallashtirish
usullarini taklif qiladi.
Henri Fayol
 Fayol, H. (1916). Administration Industrielle et Générale . Paris: Dunod.
Ma’muriy boshqaruv nazariyasining asosiy tamoyillarini ishlab chiqadi.

Elton Mayo
 Mayo, E. (1933). The Human Problems of an Industrial Civilization . New
York: Macmillan.
Insoniy munosabatlar harakati va ishchilarning motivatsiyasi masalalariga
bag’ishlangan.
2. Tarixiy va Nazariy Asoslar
 Robbins, S. P., & Coulter, M. (2018). Management (14th ed.). Boston:
Pearson.
Boshqaruv nazariyalari va amaliyotlari haqida keng qamrovli ma’lumot
beradi, ilmiy menejmentning tarixiy rivojlanishini ham o’z ichiga oladi.
 Wren, D. A. (2005). The History of Management Thought (4th ed.).
Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Boshqaruv nazariyalari tarixi va ilmiy menejmentning evolyutsiyasi haqida
batafsil tahlil.
 Wren, D. A., & Bedeian, A. G. (2009). The Evolution of Management
Thought . Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Boshqaruv nazariyalarining rivojlanish jarayonini ko’rib chiqadi va ilmiy
menejmentning zamonaviy boshqaruvga ta’sirini tahlil qiladi.
3. Zamonaviy Tahlil va Talqinlar
 Drucker, P. F. (2007). Management Challenges for the 21st Century . New
York: HarperBusiness.
Zamonaviy boshqaruv yondashuvlari va ilmiy menejment tamoyillarining
amaliy qo’llanilishi haqida fikrlar.
 Womack, J. P., Jones, D. T., & Roos, D. (1990). The Machine That Changed
the World . New York: Rawson Associates.
Lean Manufacturing va ilmiy menejment tamoyillarining avtomobil
sanoatidagi qo’llanilishi haqida tahlil.
 George, M. L. (2002). Lean Six Sigma: Combining Six Sigma Quality with
Lean Production Speed . New York: McGraw-Hill.

Six Sigma va Lean metodologiyalarining ilmiy menejment tamoyillariga
asoslangan rivojlanishi va qo’llanilishi.
4. Akademik Maqolalar
 Kanigel, R. (1997). The One Best Way: Frederick Winslow Taylor and the
Enigma of Efficiency . New York: Viking.
Frederick Taylorning hayoti va ilmiy menejment tamoyillarining amaliy
qo’llanilishi haqida tahliliy ish.
 Braverman, H. (1974). Labor and Monopoly Capital: The Degradation of
Work in the Twentieth Century . New York: Monthly Review Press.
Ilmiy menejment va kapitalizmning ishchilarga ta’siri haqida tanqidiy tahlil.
 Hammer, M., & Champy, J. (1993). Reengineering the Corporation: A
Manifesto for Business Revolution . New York: HarperBusiness.
Biznes jarayonlarini qayta tashkil etish va ilmiy menejment tamoyillarining
zamonaviy evolyutsiyasi haqida maqola.
5. Ergonomika va Inson Omili
 Helander, M. G. (2006). A Guide to Human Factors and Ergonomics (2nd
ed.). Boca Raton, FL: CRC Press.
Ergonomika va inson omilini hisobga olgan boshqaruv yondashuvlari haqida
batafsil ma ’ lumot .
 Carayon, P., Smith, M. J., & Haims, M. (2008). Human Factors Engineering
and Safety in Surgery: A Multidisciplinary Approach . Boca Raton, FL: CRC
Press.
Inson omilini hisobga olgan boshqaruv usullarining sog’liqni saqlash
sohasidagi qo’llanilishi.
6. Innovatsion Yondashuvlar va Zamonaviy Metodologiyalar
 Rigby, D. K., Sutherland, J., & Takeuchi, H. (2016). Embracing Agile .
Harvard Business Review, 94(5), 40-50.
Agile metodologiyasining ilmiy menejment tamoyillariga asoslangan
rivojlanishi va amaliy qo’llanilishi.

Ilmiy menejmentning shakllanishi va rivojlanishi

Sotib olish