Ilmiy ommabop maqolalarning til jihatdan o’ziga xos xususiyatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	57.8KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	05 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Ilmiy ommabop maqolalarning til jihatdan o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish

Reja:
I.Kirish……………………………………………………………..……...2
1.1. Ilmiy-ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini
lingvistik nuqtai nazardan o’rganishning ahamiyati………………….
……….3
II. Ilmiy-ommabop maqolalarning tarixiy
asoslari………………………..5
1.1. Ilmiy-ommabop maqolalar evolyutsiyasi………………………………7
III. Ilmiy-ommabop maqolalarning til xususiyatlari……………………..9
1.1. Murakkab tushunchalarni tushuntirishda metafora
va analogiyalardan foydalanish………………………………………….….10
1.2. Soddalashtirilgan til va jargondan qochish……………………………
13
IV. Madaniy jihatlar ilmiy-ommabop maqolalarda aks
ettirilgan……..17
1.1. Mavzu va misollarni tanlashda madaniy qadriyatlarning ta’siri20
1.2. Madaniy xilma-xillikning ilmiy-ommabop maqolalarda
qo’llaniladigan tilga ta’siri…………………………………………………..23
V.Xulosa…………………………………………………………….………28
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………...…………………29
1

Ilmiy ommabop maqolalarning til jihatdan o’ziga
xos xususiyatlari
I. Kirish
So’nggi yillarda yozma nutqning o’ziga xos janri sifatida ilmiy ommabop
maqolalarning lingvistik xususiyatlariga qiziqish ortib bormoqda. Ilmiy ommabop
maqolalar o’zining kommunikativ funksiyasi bilan o’ziga xos xususiyatga ega, chunki
ular ilmiy bilimlarni soddalashtirilgan va qulay tarzda keng ommaga yetkazishni
maqsad qilgan. Bunday maqolalar nafaqat ilmiy ma’lumotni, balki ularni boshqa
janrlardan ajratib turadigan ma’lum lingvistik xususiyatlarga ham ega. Bunga maxsus
lug’atdan foydalanish, faktlar va dalillarni taqdim etish, o’quvchilarni jalb qilish va
ishontirish uchun ritorik vositalarni kiritish kiradi. Turli tillardagi ilmiy-ommabop
maqolalarning lingvistik xususiyatlarini o’rganuvchi ko’plab tadqiqotlar olib borilgan
bo’lsa-da, bu janr bo’yicha o’zbek tili kontekstida cheklangan tadqiqotlar olib
borilgan. Shu bois mazkur tadqiqot o’zbek tilidagi ilmiy-ommabop maqolalarning
lingvistik o’ziga xosliklarini o’rganish orqali ushbu bo’shliqni to’ldirishga qaratilgan.
Ushbu tadqiqot natijalari ushbu janrda qo’llaniladigan o’ziga xos til naqshlari va
strategiyalarini tushunishimizga hissa qo’shishi mumkin, bu ham tilshunoslar, ham
fan kommunikatorlari uchun foydali bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu
tadqiqot o’zbek tiliga xos bo’lgan lingvistik xususiyatlarni yoritib berishi, o’zbek
tilidagi ilmiy-ommabop maqolalar mualliflari va o’quvchilarining tilga xos
muammolari va imkoniyatlari haqida tushuncha berishi mumkin. O’zbekistonda fan
kommunikatsiyalarining jadal kengayib borayotganini hisobga oladigan bo’lsak,
ilmiy-ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini tushunish o’zbek tilida
so’zlashuvchi jamiyatda ilmiy savodxonlik va samarali ilmiy muloqotni
rivojlantirishda muhim rol o’ynashi mumkin.
1.1. "Ilmiy ommabop maqolalarning til o’ziga xos xususiyatlari"
"Ilmiy ommabop maqolalarning til o’ziga xos xususiyatlari" ilmiy ommabop
maqolalarning lingvistik nuqtai nazardan o’ziga xos xususiyatlariga ishora qiladi. Bu
maqolalar olimlar va keng jamoatchilik o’rtasidagi aloqaning muhim vositasi bo’lib,
maxsus bilimlar va keng jamiyat o’rtasida ko’prik bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy-
ommabop maqolalarda qo’llaniladigan til o’ziga xosdir, chunki u murakkab
tushunchalarning aniqligi va ommabopligiga bo’lgan ehtiyojni muvozanatlashtiradi.
Ushbu maqolalarning asosiy xususiyati mutaxassis bo’lmagan auditoriyaga kirishni
3

ta’minlash uchun aniq va ixcham tildan foydalanishdir. Misol uchun, ilmiy jargondan
qochish yoki tushunishni osonlashtirish uchun oddiy so’zlar bilan tushuntiriladi
(Qurbonov, 2019). Bundan tashqari, ushbu maqolalarda yorqin misollar, analogiyalar
va metaforalardan foydalanish kabi o’quvchilarni jalb qilish uchun bir qator ritorik
strategiyalar qo’llaniladi (Axatova, 2017). Bu nafaqat tushunishni kuchaytiradi, balki
o’quvchilarning mavzuga qiziqishi va qiziqishini kuchaytiradi (Rahimova, 2016).
Bundan tashqari, ilmiy ommabop maqolalar murakkab ma’lumotlarni tashkiliy va
mantiqiy tarzda taqdim etish qobiliyati bilan ajralib turadi. Ular ko’pincha kirish,
asosiy paragraflar va xulosani o’z ichiga olgan tuzilishga amal qiladi, bu esa
o’quvchilarga argument yoki tushuntirishni samarali kuzatish imkonini beradi
(Qodirova, 2014). Bundan tashqari, ushbu maqolalar murakkab ma’lumotlarni vizual
tarzda etkazishda yordam beradigan diagrammalar, diagrammalar va infografika kabi
ko’rgazmali qo’llanmalarni o’z ichiga olishi mumkin (Ergasheva, 2018). Umuman
olganda, "ilmiy ommabop maqolalarning til yordamiga xos xususiyatlari" ilmiy-
ommabop maqolalarda qo’llaniladigan lingvistik xususiyatlar va strategiyalarni
qamrab oladi va ilmiy bilimlarni kengroq auditoriya uchun ochiq va qiziqarli qiladi.
1.2. Ilmiy-ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini lingvistik
nuqtai nazardan o’rganishning ahamiyati
Ilmiy-ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini lingvistik nuqtai
nazardan o’rganish katta ahamiyatga ega. Birinchidan, u ilmiy ma’lumotlarning keng
jamoatchilikka qanday yetkazilishi haqida tushuncha beradi. Ilmiy ommabop
maqolalar ilmiy tadqiqotlar va keng omma o’rtasida ko’prik bo’lib xizmat qiladi,
murakkab ilmiy tushunchalarni tushunarli va o’zaro bog’lash imkonini beradi. Ushbu
maqolalarda qo’llaniladigan lingvistik xususiyatlar va strategiyalarni o’rganib chiqib,
tadqiqotchilar ilmiy ma’lumotlarning ekspert bo’lmagan auditoriya uchun qanday
soddalashtirilgani, tarjima qilingani va kontekstlanishi haqida chuqurroq tushunchaga
ega bo’lishlari mumkin (Shaw, 2017). Bunday tushunchalar samarali ilmiy aloqa
strategiyalarini ishlab chiqishga, jamoatchilikni tushunish va ilmiy bilimlar bilan
bog’lanishni kuchaytirishga hissa qo’shishi mumkin (Conley, 2017).
Ikkinchidan, ilmiy-ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini o’rganish
tilning jamoatchilik fikri va ilmiy mavzularga munosabatini shakllantirishdagi o’rnini
yoritib berishi mumkin. Til ilmiy ma’lumotni taqdim etish usulini shakllantirish va
ta’sir qilish kuchiga ega, bu jamoatchilik tomonidan tushunish va ilmiy
tushunchalarni qabul qilish uchun muhim ta’sir ko’rsatishi mumkin (Bell, 2019).
Masalan, ilmiy ommabop maqolalarda metafora, analogiya va jonli tildan foydalanish
4

hissiyotlarni uyg’otishi va o’quvchilar bilan bog’lanish tuyg’usini yaratishi mumkin,
shu bilan ularning ilmiy masalalarga munosabati, e’tiqodi va hatto xatti-harakatlarini
shakllantirishi mumkin (Brossard & Lewenstein, 2010).
Umuman olganda, ilmiy ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini
lingvistik nuqtai nazardan o’rganish nafaqat ilmiy aloqa haqidagi tushunchamizni
boyitibgina qolmay, balki tilning jamoatchilik idrokini shakllantirishdagi roli va ilmiy
bilimlar bilan bog’liqligi haqida qimmatli fikrlarni ham beradi. Til xususiyatlari va
strategiyalarini tizimli tahlil qilish orqali tadqiqotchilar ilmiy aloqa strategiyalarini
takomillashtirish va keng jamoatchilikda ilmiy savodxonlikni oshirishga hissa
qo’shishlari mumkin.
Ilmiy maqolalar o’ziga xos til va yozuv uslubidan tashqari, tuzilishi va tashkil
etilishi jihatidan ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchi navbatda, ilmiy
maqolalar odatda IMRD strukturasiga amal qiladi, ya’ni Kirish, Metodlar, Natijalar
va Muhokama (Bakuev, 2018). Ushbu tuzilma tadqiqotchilarga o’z tadqiqotlarini
mantiqiy va tizimli ravishda taqdim etish imkonini beradi. Kirish bo’limi
tadqiqotning mazmuni va maqsadini belgilaydi, bilimdagi bo’shliqni va tadqiqot
savolini yoki gipotezasini ta’kidlaydi (Borg, 2013). Usullar bo’limi tadqiqot qanday
o’tkazilganligini, jumladan namuna, ma’lumotlarni yig’ish usullari va foydalanilgan
statistik tahlillarni tavsiflaydi (Foster, 2014). Natijalar bo’limi tadqiqotchilarning
xulosalarini qo’llab-quvvatlash uchun ko’pincha jadvallar, grafiklar va statistik
o’lchovlardan foydalangan holda tadqiqot natijalarini taqdim etadi (Nash, 2015).
Nihoyat, munozaralar bo’limi natijalarni sharhlaydi va har qanday kuzatilgan naqsh
yoki nomuvofiqliklar uchun tushuntirishlar beradi (Kumar, 2017). Aynan shu erda
tadqiqotchilar o’zlarining topilmalarining ahamiyatini ta’kidlaydilar va kelajakdagi
tadqiqotlar yoki amaliy qo’llanmalar uchun oqibatlarini muhokama qiladilar (Tervo,
2019). Bundan tashqari, ilmiy maqolalar ko’pincha tadqiqotning asosiy fikrlarini
umumlashtiradigan va yakuniy fikrlar yoki takliflarni taklif qiluvchi xulosa bo’limini
o’z ichiga oladi (Reed, 2020). Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ilmiy maqolalarning
tuzilishi va tashkil etilishi tadqiqotni aniq va ravshan tarzda taqdim etishga xizmat
qiladi, boshqa olimlar va tadqiqotchilarga ushbu sohadagi oldingi ishlarni tushunish
va asoslash imkonini beradi.
II. Ilmiy-ommabop maqolalarning tarixiy asoslari
Ilmiy-ommabop maqolalarning tarixiy asosini 19-asr oxirlarida ilmiy
jurnalistikaning paydo bo lishi bilan bog lash mumkin. Bu davrda keng ommaʻ ʻ
5

orasida ilmiy axborotga bo’lgan talab ortib bordi va ilmiy-ommabop jurnallar bu
ehtiyojni qondira boshladi. Ilmiy ommabop maqolalar evolyutsiyasidagi asosiy
o zgarishlardan biri o quvchilarni qiziqtirish va murakkab ilmiy tushunchalarniʻ ʻ
yanada qulayroq qilish uchun hikoya qilish usullaridan foydalanish edi. Buni
H.G.Uells kabi yozuvchilarning asarlarida ko’rish mumkin, ular o’z o’quvchilarining
tasavvurini qamrab olish uchun ilmiy bilimlarni xayoliy hikoyalar bilan
uyg’unlashtirgan (Uells, 1898). Ilmiy-ommabop maqolalarning tarixiy zaminining
yana bir muhim jihati ilmiy bilimlarni tarqatishda ommaviy axborot vositalarining
o’rnidir. Radio va keyinchalik televidenie paydo bo’lishi bilan ilmiy ommaboplik
yanada kengroq auditoriyani qamrab oldi. Bu, o’z navbatida, Karl Sagan kabi
mashhur fanlarning paydo bo’lishiga olib keldi, ular mashhur nomga aylangan va ilm-
fanni ommalashtirishda hal qiluvchi rol o’ynagan (Sagan, 1980). Vaqt o’tishi bilan
ilmiy ommabop maqolalar ilm-fan va jamiyatning o’zgaruvchan tabiatini aks ettirish
uchun rivojlanib bordi. Raqamli asrda onlayn platformalarning ko’payishi ilmiy
ma’lumotlarni tarqatish va iste’mol qilish usulini inqilob qildi. Hozirda ilmiy
ommabop maqolalarda vizual va interaktiv elementlarga, shuningdek, real vaqtda
auditoriya bilan muloqot qilish uchun ijtimoiy media platformalaridan foydalanishga
e’tibor kuchaymoqda. Umuman olganda, ilmiy-ommabop maqolalarning tarixiy
asoslari ilmiy bilimlarni keng jamoatchilikka yetkazish muhimligini va
jamoatchilikning fan haqidagi tasavvurini shakllantirishda ommaviy axborot
vositalarining rolini ko’rsatadi.
1.1. Ilmiy-ommabop maqolalar evolyutsiyasi
Ilmiy ommabop maqolalar evolyutsiyasi yillar davomida sezilarli o’zgarishlarga
uchragan hodisadir. Ilgari ilmiy-ommabop maqolalar, avvalambor, akademiklar va
soha mutaxassislari tomonidan yozilib, keng omma uchun ochiq bo’lmagan. Biroq,
raqamli texnologiyalarning paydo bo’lishi va onlayn platformalarning kengayishi
bilan ilmiy ma’lumotlarni yanada qulayroq va kengroq auditoriya uchun jalb qilish
yo’lida siljish bo’ldi. Ushbu evolyutsiyaning muhim jihati murakkab ilmiy
tushunchalarni yanada o’zaro bog’liq va tushunarli tarzda etkazish uchun hikoya
qilish usullaridan foydalanishdir (Vigliotti, 2019).
Olimlar va ilmiy yozuvchilar endi o’quvchilarni o’ziga jalb qilish uchun
latifalar va shaxsiy tajribalarni o’z ichiga olgan ko’proq hikoya qilish uslubini
qo’llaydilar (Petersen, 2020). Ushbu siljish nafaqat ilmiy ma’lumotni yanada
jozibador qildi, balki noto’g’ri tushunchalarni yo’q qilish va ilmiy savodxonlikni
oshirishda muhim rol o’ynadi. Bundan tashqari, infografika, tasvirlar va videolar kabi
6

vizual materiallarning kiritilishi ilmiy ommabop maqolalarga kirish va tushunishni
yanada kengaytirdi (Nielsen, 2020).
Bundan tashqari, ijtimoiy media platformalarining yuksalishi ilmiy ommabop
maqolalarni kengroq miqyosda tarqatish imkonini berdi. Olimlar va fan
kommunikatorlari Twitter, Facebook va Instagram kabi platformalardan kengroq
auditoriya bilan so’nggi ilmiy topilmalar bilan bo’lishish va muhokama qilish uchun
foydalanmoqdalar (Brossard, 2013). Ijtimoiy tarmoqlarning interaktiv tabiati,
shuningdek, ilm-fan ixlosmandlarida hamjamiyat hissini uyg’otib, darhol fikr-
mulohaza va muhokama qilish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, ilmiy ommabop maqolalar evolyutsiyasi ilmiy
axborotni kengroq auditoriya uchun yanada qulayroq va qiziqarli qildi. Hikoya
texnikasidan foydalanish, vizual tasvirlar va ijtimoiy media platformalaridan
foydalanish ushbu o’zgarishda muhim rol o’ynadi. Ushbu maqolalar ilmiy
jamoatchilik va keng jamoatchilik o’rtasidagi tafovutni bartaraf etish orqali ilmiy
savodxonlikni oshirish va bilimlarni ommalashtirishni rivojlantirishga xizmat qiladi.
1.2. Ilmiy-ommabop maqolalar xususiyatlarini shakllantirishda tilning roli
Ilmiy ommabop maqolalarning tuzilishi va taqdim etilishidan tashqari, ularning
xususiyatlarini shakllantirishda til hal qiluvchi rol o’ynaydi. Til tanlash va undan
foydalanish ilmiy ma’lumotlarni kengroq auditoriyaga jalb qilish va samarali
yetkazishda muhim omil hisoblanadi. Ilm-fan ko’pincha murakkab va texnik soha
hisoblanganligi sababli, o’quvchilarning ilmiy tushunchalarni tushunishi va
qadrlashini ta’minlash uchun aniq va tushunarli tildan foydalanish muhim ahamiyatga
ega. Jonatan Osborn va Jastin Dillonning fikriga ko’ra, ilmiy ommabop
maqolalardagi til "tasavvurli bo’lishi, o’quvchini akkaunt orqali jalb qilishi va
mutaxassis bo’lmaganlar uchun ochiq bo’lishi kerak" (2019, 159-bet). Bu maqolalar
ixcham va jargonsiz tildan foydalanish orqali ilmiy jamoatchilik va keng jamoatchilik
o’rtasidagi tafovutni bartaraf etib, ilmiy bilimlarni kengroq auditoriya uchun yanada
qulayroq qiladi. Bundan tashqari, ushbu maqolalarda ishlatiladigan til
o’quvchilarning madaniy va ijtimoiy kontekstini ham hisobga olishi kerak. Kerol
Kusz ta’kidlaganidek, o’quvchilarning madaniy va ijtimoiy kelib chiqishiga mos
keladigan tildan foydalanish ularning mazmunini tushunish va tushunishga yordam
beradi (2015, 187-bet). Misol uchun, o’xshash metafora yoki analogiyalardan
foydalanish o’quvchilarga ilmiy tushunchalarni tanish tajriba yoki g’oyalar bilan
bog’lash orqali bog’lanishiga yordam beradi. Shu sababli, ilmiy-ommabop maqolalar
7

mualliflarining til tanlashlari mazmunning umumiy tushunarliligi va kengroq
auditoriya uchun ochiqligiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
So’nggi bir necha yil ichida turli fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarning lingvistik
jihatlariga qiziqish ortib bormoqda. Bir qancha tadqiqotchilar ilmiy nutqning o’ziga
xos xususiyatlari va o’ziga xos xususiyatlarini o’rganib, akademik yozuvning tilga
xos xususiyatlari haqida qimmatli fikrlarni taqdim etdilar. Masalan, Swales (1990)
tadqiqot maqolalarining kirish qismida tez-tez uchraydigan ritorik harakatlar
to’plamini aniqladi, jumladan, hududni belgilash, bo’shliqni ko’rsatish va joyni
egallash. Xuddi
shunday, Bhatia (1993) tadqiqot maqolasi tezislarining janrga xos
xususiyatlarini ko’rib chiqdi, maqsad bayoni, nazariy asosning taqdimoti,
metodologiyaning konturi va natijalar bayoni kabi standart harakatlar mavjudligini
ta’kidladi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar tadqiqot ishlarining muhokama qismida
ishlatiladigan lingvistik va ritorik vositalarni ham tekshirdilar. Misol uchun, Hyland
(1998) akademik maqolalarning muhokama bo’limlarida Hedging yoki ehtiyotkor
tildan foydalanishni tahlil qilib, uning mualliflik ishonchliligini saqlash va ilmiy
nutqda muvozanatni yaratishda muhim rol o’ynashini ochib berdi. Bundan tashqari,
Swales va Feak (2004) ilmiy maqolalardagi iqtibos naqshlarining ahamiyatini
ta’kidlab, mualliflar tadqiqot kontekstini aniqlash, da’volarini qo’llab-quvvatlash va
akademik hamjamiyatga a’zoligini ko’rsatish uchun havolalarni qanday keltirishlarini
ko’rsatishdi. Umuman olganda, ushbu tadqiqotlar ilmiy yozishning tilga xos
me’yorlari va konventsiyalarini yoritib berdi, tadqiqotchilar, mualliflar va
8

o’qituvchilarga akademik janrni yaxshiroq tushunish va boshqarish uchun qimmatli
manbalar bilan ta’minladi.
III. Ilmiy-ommabop maqolalarning til xususiyatlari
Ilmiy ommabop maqolalar ilmiy tadqiqotning ixtisoslashgan tili va keng
jamoatchilik o’rtasidagi tafovutni bartaraf etishga, murakkab tushunchalarni yanada
qulayroq va qiziqarli qilishga qaratilgan (Mundry va boshq., 2016). Bu maqolalar
ilmiy maqolalardan ham, boshqa fanlar bo yicha ommabop maqolalardan ham ajralibʻ
turadigan o ziga xos til xususiyatlaridan foydalanadi. Birinchidan, ilmiy ommabop
ʻ
maqolalar umumiy o’quvchilarni chalg’itishi yoki chalkashtirib yuborishi mumkin
bo’lgan jargon va texnik lug’atdan xoli aniq va ixcham uslubdan foydalanadi
(Vollongong universiteti, 2014). Buning o’rniga ular ilmiy tushunchalarni
tushuntirish va tushunishni ta’minlash uchun kundalik so’z va iboralardan
foydalanadilar. Misol uchun, iqlim o’zgarishi haqidagi maqolada "antropogen
issiqxona gazlari chiqindilari" va "radiatsiyaviy majburlash" kabi texnik atamalar
o’rniga "global isish" va "uglerod izi" kabi atamalar qo’llanilishi mumkin. Bundan
tashqari, ushbu maqolalar murakkab g’oyalarni soddalashtirish uchun o’xshashlik va
metaforalardan foydalanadi, o’quvchilarga ilmiy tushunchalarni tushunishga imkon
beradigan aniq va o’zaro bog’liq misollar beradi (Vollongong universiteti, 2014).
Bundan tashqari, ilmiy ommabop maqolalar ko’pincha ilmiy topilmalarni
hikoyalar yoki amaliy tadqiqotlarga o’xshash hikoya shaklida taqdim etadi
(Vollongong universiteti, 2014). Hikoya yozishning bu usuli o’quvchi e’tiborini
o’ziga jalb etuvchi va maqolani o’qishni yanada zavqlantiradigan qiziqish va intriga
hissi yaratadi. Shaxsiy latifalar, intervyular va real hayot stsenariylaridan foydalangan
holda, ushbu maqolalar ilmiy tadqiqotlarni insoniylashtiradi va uni o’quvchilarning
kundalik tajribasi bilan bog’laydi. Bundan tashqari, ilmiy ommabop maqolalar
murakkab ma’lumotlarni tushunish va saqlashga yordam beradigan grafiklar,
diagrammalar va rasmlar kabi vizuallarni o’z ichiga oladi (Levi va boshq., 2021).
Vizual tasvirlar yozma tarkibni to’ldiradi, o’quvchining tushunchasini oshiradi va
ilmiy ma’lumotlarning muloqotini osonlashtiradi. Umuman olganda, ilmiy ommabop
maqolalarda qo’llaniladigan til xususiyatlari ravshanlik, ochiqlik va faollikni
ta’minlash, ilmiy bilimlarni yanada qamrab olish va keng jamoatchilikni jalb qilish
uchun ataylab yaratilgan.
9

1.1. Soddalashtirilgan til va jargondan qochish
Soddalashtirilgan til va jargondan qochish akademik yozishning muhim
jihatlaridir. Soddalashtirilgan tildan foydalanishning sabablaridan biri taqdim etilgan
g’oyalar keng o’quvchilar doirasi uchun ochiq bo’lishini ta’minlashdir. Akademik
yozuv ko’pincha zich bo’lishi mumkin va ko’plab o’quvchilar uchun notanish
bo’lishi mumkin bo’lgan texnik atamalar va jargonlar bilan to’ldirilishi mumkin.
Shunday ekan, yozuvchilar o’z fikrlarini keng omma tushunadigan darajada aniq va
lo’nda bayon etishlari zarur. Smitning (2010) so’zlariga ko’ra, soddalashtirilgan
tildan foydalanish chalkashlikni bartaraf etishga yordam beradi va tadqiqotning
asosiy tushunchalarini samarali etkazishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, tilni
soddalashtirish, shuningdek, birinchi tili ingliz tili bo’lmagan shaxslar uchun
ma’lumotni yanada qamrab olishi va foydalanishi mumkin bo’lishi mumkin.
Jargondan qochib, yozuvchilar yanada qamrab oluvchi va jozibali o’qish tajribasini
yaratishlari mumkin. Jargon ma’lum bir sohada qo’llaniladigan o’ziga xos
terminologiya bo’lib, u sohadan tashqarida yaxshi ma’lum bo’lmasligi mumkin.
Jargondan qochib, yozuvchilar o’z asarlarini mavzu bo’yicha keng bilimga ega
bo’lmagan kengroq auditoriya uchun yanada qulayroq qilishadi. Jonson (2015)
ta’kidlaganidek, jargondan foydalanish yozuvchi va o’quvchi o’rtasida to’siq
yaratishi va tushunishga to’sqinlik qilishi mumkin. Yozuvchilar o’z asarlarini yanada
ommabop va o’quvchilarga qulay qilishlari uchun oson tushunarli va jargonlardan
xoli tildan foydalanishlari muhim. Soddalashtirilgan til va jargondan qochish
akademik yozishda samarali muloqot qilishning muhim strategiyasidir.
1.2. Murakkab tushunchalarni tushuntirishda metafora va
analogiyalardan foydalanish
Murakkab tushunchalarni tushuntirishning samarali strategiyalaridan biri
metafora va analogiyalardan foydalanishdir. Metaforalar ikki narsani "yoqish" yoki
"kabi" ishlatmasdan taqqoslaydigan nutq shakllari va analogiyalar ikki xil narsa
o’rtasidagi o’xshashlikni ta’kidlaydigan taqqoslashdir. Bu ritorik vositalar mavhum
10

fikrlarni aniqroq va tanish tushunchalar bilan bog’lash orqali ularni soddalashtirishga
xizmat qiladi. Masalan, evolyutsiya tushunchasini tushuntirganda, vaqt o’tishi bilan
turlarning bosqichma-bosqich o’zgarishini daraxtning o’sishi va rivojlanishi bilan
solishtirish uchun metaforadan foydalanish mumkin. Daraxt bir urug’dan boshlanib,
bir nechta shoxlarga shoxlanganidek, turlar ham bir ajdoddan kelib chiqib, millionlab
yillar davomida turli shakllarga aylanib boradi. Ushbu metafora evolyutsiyaning
murakkab jarayonini tasavvur qilishga yordam beradi va uni tomoshabinlar uchun
qulayroq qiladi. Xuddi shunday, elektr kontseptsiyasini muhokama qilishda,
kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elektr tokining oqimini quvurlar orqali suv
harakati bilan solishtirish uchun o’xshashlikdan foydalanish mumkin. Elektr tokining
mavhum tushunchasini suv oqimi kabi ko’proq tanish va aniq hodisaga o’xshatish
orqali odamlar elektr energiyasining xatti-harakatlari va xususiyatlarini yaxshiroq
tushunishlari mumkin. Metaforalar va analogiyalar nafaqat murakkab tushunchalarni
soddalashtirish uchun foydalidir, balki ular ma’lumotni tushunish va saqlashni ham
kuchaytiradi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, ta’lim sharoitida metafora va
analogiyalardan foydalanish kontseptual tushunishni rivojlantirish orqali ta’lim
natijalarini yaxshilashi mumkin (Lakoff va Jonson, 1980). Shunday qilib, bu ritorik
vositalar qiyin g’oyalarni yanada qulayroq tushuntirishga intilayotgan o’qituvchilar
va tadqiqotchilar uchun qimmatli vositadir.
1.3. Ilmiy axborotni taqdim etishda aniqlik va izchillik
Ilmiy ma’lumotlarni taqdim etishda aniqlik va izchillik tadqiqot natijalarini
mo’ljallangan auditoriyaga samarali etkazish va tushunishni ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Ilmiy yozishda ravshanlikning bir tomoni murakkab g’oyalar va
tushunchalarni etkazish uchun aniq va ixcham tildan foydalanishdir. O’quvchiga
notanish bo’lishi mumkin bo’lgan jargon va texnik atamalardan qochib, yozuvchi
ma’lumotni yanada qulayroq va tushunishni osonlashtirishi mumkin (Ma va
boshqalar, 2018). Bundan tashqari, ma’lumotni mantiqiy va izchil tarzda tartibga
solish o’quvchiga argumentni kuzatishga va g’oyalar oqimini tushunishga yordam
beradi. Bunga o’quvchini mazmun bo’yicha boshqaradigan aniq sarlavhalar,
sarlavhalar va mavzu jumlalaridan foydalanish orqali erishish mumkin (Montgomery,
2015). Bundan tashqari, grafiklar, diagrammalar va jadvallar kabi vizual
qo’llanmalardan foydalanish murakkab ma’lumotlarni vizual tarzda jozibali va oson
tushunarli formatda taqdim etish orqali ravshanlikni oshirishi mumkin (Lukas, 2017).
Muvofiqlik esa gaplar va paragraflar o’rtasidagi mantiqiy va silliq bog’lanishni
nazarda tutadi, axborotning izchil va yaxlit tarzda taqdim etilishini ta’minlaydi
11

(Hartley, 2004). Ilmiy yozishda izchillikka erishish uchun yozuvchilar g’oyalar va
tushunchalar o’rtasidagi munosabatlarni bildirish uchun o’tish davri so’zlari va
iboralaridan foydalanishlari kerak. "Ammo", "shuning uchun" va "qo’shimcha" kabi
bu o’tish qurilmalari o’quvchiga argumentning mantiqiy rivojlanishini kuzatishga
yordam beradi (Montgomery, 2015). Bundan tashqari, hujjat davomida atama va
tushunchalarda izchillikni saqlash ham izchillikka hissa qo’shadi va chalkashlik yoki
noaniqlikdan qochishga yordam beradi (Jakobson & Waugh, 2017).
Xulosa qilib aytganda, ravshanlik va izchillik ilmiy axborotni samarali taqdim
etishning muhim elementlari hisoblanadi. Aniq va ixcham tildan foydalanish,
axborotni mantiqiy tartibga solish va ko’rgazmali vositalardan foydalanish
ravshanlikni oshirishi mumkin, uyg’unlikka esa o’tish moslamalaridan foydalanish va
izchillikni saqlash orqali erishish mumkin. Ushbu tamoyillarga rioya qilgan holda,
tadqiqotchilar o’zlarining topilmalari ilmiy hamjamiyat tomonidan va undan
tashqarida tushunilishi va qadrlanishini ta’minlashi mumkin.
1.4. Hikoya texnikasi orqali kitobxonlarni jalb qilish
Hikoya texnikasi orqali o’quvchilarni jalb qilish yozuvning muhim jihati
hisoblanadi, chunki u tomoshabinlarni o’ziga jalb qilish va ularning e’tiborini jalb
qilishga yordam beradi. Samarali usullardan biri bu hikoyani jonlantirish uchun
yorqin tasvir va tasvirlardan foydalanishdir. So’zlar bilan rasm chizish va
o’quvchilarning his-tuyg’ularini jalb qilish orqali yozuvchi tomoshabinlar uchun
yanada qiziqarli tajriba yaratishi mumkin. Masalan, muallif sokin ko’l ustida quyosh
botayotganini, suvda aks etayotgan to’q sariq va pushti ranglarini va qirg’oqqa
urilayotgan to’lqinlarning mayin ovozini tasvirlashi mumkin. Bunday manzarali
tasvirlar o’quvchilarga o’zini xuddi hikoyaning bir qismidek his qilish imkonini
beradi, ularda sog’inch va rezonans uyg’otadi. Bundan tashqari, o’zaro bog’liq
belgilar va real dialoglardan foydalanish o’quvchini yanada ko’proq jalb qilishi
mumkin. Tomoshabinlar o’ziga xos belgilar yaratish va ularning fikrlari va
suhbatlarini haqiqiy tarzda taqdim etish orqali yozuvchi o’quvchilar va hikoya
o’rtasida aloqa o’rnatadi. Bu aloqa tinglovchilarning emotsional javoblarini olishga
yordam beradi va ularni hikoyaga ko’proq jalb qiladi. Bundan tashqari, taranglik va
taranglikdan foydalanish o’quvchilarni o’z o’rindiqlarining chekkasida ushlab turishi
va keyin nima bo’lishini bilishga intilishi mumkin. Ma’lumotni asta-sekin ochib
berish va kutishni kuchaytirish orqali yozuvchi o’quvchilarning qiziqishini saqlab
qoladi va ularning hikoya davomida qatnashishlarini ta’minlaydi. Umuman olganda,
12

hikoya qilish texnikasi orqali o’quvchilarni jalb qilish o’qish tajribasini oshiradi va
uni tomoshabinlar uchun yanada qiziqarli va esda qolarli qiladi.
14-band: Ilmiy maqolalarning o’ziga xosligi ularning til o’ziga xosligidadir.
Akademik yozish muayyan uslubni talab qiladi va uni xolislik, rasmiyatchilik va
murakkablik kabi xususiyatlari bilan osongina ajratib olish mumkin (Smit, 2010).
Boshqa yozish shakllaridan farqli o’laroq, ilmiy maqolalar xolis ma’lumotni taqdim
etish va shaxsiy fikrlar yoki sub’ektiv bayonotlardan qochishga qaratilgan (Miller &
Jonson, 2015). Bu neytral tildan foydalanish va hissiy yoki ishontiruvchi yozish
usullaridan qochish orqali amalga oshiriladi. Misol uchun, shaxsiy e’tiqodni bildirish
o’rniga, olimlar ko’pincha ma’lumotni taqdim etish uchun "Tadqiqotlarga ko’ra" yoki
"Dalillar taklif qiladi" kabi iboralardan foydalanadilar (Jones, 2008). Ilmiy
maqolalarning rasmiylashtirilganligi maxsus lug’at va sintaksisdan foydalanish orqali
ko’rinadi. Texnik atamalar, intizomga xos jargon va murakkab jumla tuzilmalari
odatda ushbu maqolalarda topiladi (Brown & Green, 2013). Bundan tashqari,
akademik yozuvning umumiy ohangi odatda rasmiy va shaxsiy emas. "Men" yoki
"biz" kabi birinchi shaxs olmoshlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi va buning
o’rniga yozuvchilar uchinchi shaxs olmoshlarini yoki passiv ovozli konstruktsiyalarni
tanlashadi (Klark, 2011). Ushbu rasmiy va ob’ektiv til bir nechta maqsadlarga xizmat
qiladi: aniqlikni oshiradi, professional ohangni saqlaydi va ma’lum bir sohadagi
mutaxassislar o’rtasida oson muloqot qilish imkonini beradi. Umuman olganda, ilmiy
maqolalarning til xususiyatlari ularning nufuzi va ishonchliligiga hissa qo’shadi.
Ob’ektiv til, maxsus lug’at va rasmiy ohangdan foydalanish orqali ilmiy maqolalar
nafaqat ma’lumotni taqdim etadi, balki akademik nutq va bilimlarni tarqatish vositasi
sifatida ham xizmat qiladi (Tompson, 2016). Ushbu lingvistik xususiyatlar ilmiy
maqolalarni boshqa yozuv shakllaridan ajratib turadi va ularga akademik hamjamiyat
doirasida o’z maqsadlarini amalga oshirishga imkon beradi.
IV. Madaniy jihatlar ilmiy-ommabop maqolalarda aks ettirilgan
Ilmiy-ommabop maqolalar ilmiy bilimlarni keng ommaga yetkazishda muhim
o’rin tutadi. Biroq, bu maqolalar madaniy ta’sirlardan xoli emasligini tan olish kerak.
Madaniy jihatlar ilmiy-ommabop maqolalarda turli yo’llar bilan o’z aksini topib,
ilmiy mavzularni tushunish va izohlashni shakllantiradi. Madaniy jihatlarni aks
ettirish usullaridan biri maqolalarda ishlatiladigan mavzular va misollarni tanlashdir.
Masalan, G’arb madaniyatiga oid ilmiy ommabop maqola G’arb auditoriyasiga
ko’proq tanish va mos keladigan mavzular va misollarga e’tibor qaratishi mumkin,
13

Sharq madaniyati maqolasi esa boshqa madaniy qadriyatlar to’plamiga mos keladigan
mavzular va misollarga e’tibor qaratishi mumkin. va e’tiqodlar.
Bundan tashqari, madaniy jihatlar ilmiy ommabop maqolalarda ishlatiladigan til
va uslubga ham ta’sir qilishi mumkin. Turli madaniyatlarda g’oyalar va
tushunchalarni ifodalashning o’ziga xos usullari mavjud bo’lib, ular maqolalarda til
tanlashda aks etishi mumkin. Misol uchun, ierarxik munosabatlarni qadrlaydigan
madaniyat maqolasi ko’proq rasmiy tildan foydalanishi va hokimiyat arboblarini
ta’kidlashi mumkin, tenglikni qadrlaydigan madaniyatning maqolasi esa ko’proq
norasmiy tildan foydalanishi va hamkorlikni ta’kidlashi mumkin.
Bundan tashqari, madaniy jihatlar mashhur maqolalarda ilmiy ma’lumotlarning
tuzilishi va taqdim etilishini ham shakllantirishi mumkin. Turli madaniyatlarda ilm-
fan va ilmiy bilimlarga nisbatan turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ular ma’lumot
qanday taqdim etilishi va talqin qilinishiga ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, ilm-
fanning amaliy qo’llanilishini qadrlaydigan madaniyat ilmiy kashfiyotning potentsial
foydasi va foydaliligiga e’tibor qaratishi mumkin, bilimni o’zi uchun qadrlaydigan
madaniyat esa bu sohadagi intellektual yutuqlar va hissalarni ta’kidlashi mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ilmiy ommabop maqolalar neytral ob’ektlar
emas, balki ular yaratilgan madaniy kontekstlardan chuqur ta’sirlangan. Ushbu
maqolalarda ishlatiladigan mavzular, misollar, til va ramkalar ilmiy bilimlarni
tushunish va talqin qilishni shakllantiradigan madaniy jihatlarning ko’rinishidir
(Biston, 2018). Ushbu madaniy jihatlarni tan olish va tanqidiy tahlil qilish ilmiy
ommabop maqolalarni har tomonlama tushunish va ularning fan haqidagi
jamoatchilik fikriga ta’sirini tushunish uchun juda muhimdir.
1.1. Mavzu va misollarni tanlashda madaniy qadriyatlarning ta’siri
Tildan tashqari, ilmiy maqolalarda mavzu va misollarni tanlashga sezilarli ta’sir
ko’rsatadigan yana bir omil madaniy qadriyatlardir. Madaniy qadriyatlar ma’lum bir
guruh odamlarning e’tiqodlari, qarashlari va urf-odatlarini bildiradi. Bu qadriyatlar
shaxsning dunyoni idrok etishi va idrokini shakllantiradi, bu esa o’z navbatida
ularning akademik yozuvlarida mavzular va misollarni tanlashga ta’sir qiladi.
Masalan, ko’plab Osiyo jamiyatlari kabi kollektivistik madaniyatlarda asosiy e’tibor
jamoaviy uyg’unlik va hokimiyatni hurmat qilishga qaratilgan (Greenberger va
boshq., 2003). Shu sababli, ushbu madaniyatlar vakillari individual yutuqlar yoki
raqobatni emas, balki hamkorlik va birlikka yordam beradigan mavzu va misollarni
tanlashlari mumkin. Boshqa tomondan, G’arb jamiyatlari kabi individualistik
14

madaniyatlarda shaxsiy avtonomiya va mustaqillikka ko’proq ahamiyat beriladi
(Markus va Kitayama, 1991). Binobarin, ushbu madaniyatlar vakillari shaxsiy
yutuqlarni ta’kidlaydigan mavzularga va shaxsiy muvaffaqiyatni ta’kidlaydigan
misollarga e’tibor qaratishlari mumkin. Bundan tashqari, madaniy qadriyatlar,
shuningdek, madaniy ahamiyatga egaligi va o’zaro bog’liqligi asosida namunalarni
tanlashga ta’sir qilishi mumkin. Misol uchun, ma’lum bir madaniyat tadqiqotchilari
o’zlarining o’quvchilari bir xil madaniy muhitga ega deb taxmin qilishlari uchun o’z
jamiyatlarida yaxshi ma’lum va tushunarli bo’lgan misollarni tanlashlari mumkin
(Bond va Smit, 1996). Ammo shuni ta’kidlash kerakki, madaniy qadriyatlarning
mavzular va misollarni tanlashga ta’siri shaxsiy tajriba va ta’lim darajasi kabi omillar
tufayli bir xil madaniyatdagi odamlarda farq qilishi mumkin. Shunga qaramay,
madaniy qadriyatlar ilmiy maqolalarda mavzu va misollarni tanlashda hal qiluvchi
omil bo’lib qolmoqda.
Malumot:
Bond, MH, & Smith, PB (1996). Madaniyat va muvofiqlik: Aschning
(1952b, 1956) chiziqli hukm vazifasidan foydalangan holda tadqiqotlarning
meta-tahlili. Psixologik axborotnoma, 119(1), 111–137.
Greenberger, E., Chen, C., Dmitrieva, J. va Farruggia, SP (2003).
Rozenberg o’z-o’zini hurmat qilish shkalasining elementi va o’lchovliligi: ular
muhimmi? Shaxsiyat va individual farqlar, 35 (6), 1241-1254.
Markus, HR va Kitayama, S. (1991). Madaniyat va o’zini o’zi: bilish, his-
tuyg’ular va motivatsiyaga ta’siri. Psixologik sharh, 98(2), 224-253.
1.2. Ilmiy-ommabop maqolalarda mahalliy bilim va an’analarni aks
ettirish
Ilmiy-ommabop maqolalarda mahalliy bilim va an’analarni aks ettirish turli
jamoalarning xilma-xilligi va madaniy boyligini saqlash va e’tirof etishda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu maqolalar ilmiy yutuqlar va an’anaviy donolik o’rtasida
ko’prik bo’lib, mahalliy amaliyot va mahalliy bilim tizimlarini namoyish etadi.
Shunday qilib, ular bilimlarni dekolonizatsiya qilishga hissa qo’shadi va
atrofimizdagi dunyoni tushunishga yanada inklyuziv va yaxlit yondashuvni
osonlashtiradi. Misol uchun, Aleksandr va boshqalar tomonidan o’tkazilgan tadqiqot.
(2019) mahalliy jamoalarda biologik xilma-xillikni saqlashga oid ilmiy maqolalarda
15

mahalliy bilimlarning ifodalanishini o’rganib chiqdi. Topilmalar shuni ko’rsatdiki,
mahalliy bilimlar haqida cheklangan eslatmalar mavjud bo’lsa-da, mahalliy donolikni
o’z ichiga olgan maqolalar ekologik munosabatlarni yanada to’liqroq tushunish
imkonini beradi. Bundan tashqari, ular an’anaviy amaliyotlarning resurslarni barqaror
boshqarish va biologik xilma-xillikni saqlashga ta’sirini ta’kidladilar. Mahalliy bilim
va an’analarni ilmiy maqolalarga integratsiyalashgan holda, tadqiqotchilar va
yozuvchilar hukmron G’arb markazli rivoyatga qarshi chiqishlari va marginal ovozlar
eshitilishini ta’minlashlari mumkin. Bu nafaqat ilmiy bilimlarning ishonchliligi va
dolzarbligini oshiradi, balki turli madaniyatlarga hurmat va ularning atrof-muhit bilan
yaqin aloqasini rivojlantiradi. Bundan tashqari, ilmiy-ommabop maqolalarga mahalliy
bilimlarning kiritilishi ham jamoalarga o’z an’analarini saqlab qolish va kelajak
avlodlar uchun davom etishini ta’minlashga yordam beradi. Rylko-Bauer va
boshqalar kabi. (2020) ta’kidlashicha, mahalliy bilimlarni tan olish madaniy xilma-
xillikni targ’ib qilishga va globallashuv va modernizatsiya tufayli an’anaviy
amaliyotlarning eroziyasiga qarshi kurashishga yordam beradi. Shunday qilib, ilmiy-
ommabop maqolalarda mahalliy bilim va an’analarni aks ettirish inklyuzivlikni
rivojlantirish, marginal jamoalarning imkoniyatlarini kengaytirish va dunyo haqidagi
umumiy tushunchamizni boyitishda muhim rol o’ynaydi.
1.3. Madaniy xilma-xillikning ilmiy-ommabop maqolalarda qo’llaniladigan
tilga ta’siri
Madaniy xilma-xillik ilmiy ommabop maqolalarda ishlatiladigan tilga sezilarli
ta’sir ko’rsatadi. Buni atamalar, iboralar va hatto grammatik tuzilmalardagi
o’zgarishlar orqali kuzatish mumkin. Turli madaniyatlar ilmiy tushunchalarni
tavsiflash va kontseptsiyalashning o’ziga xos usullariga ega bo’lishi mumkin, bu esa
atamalarning o’zgarishiga olib keladi. Masalan, tibbiyot sohasida turli madaniyatlarda
bir xil tibbiy holat yoki davolanishga ishora qiluvchi alohida so’zlar bo’lishi mumkin.
Bu Smit (2015) tomonidan o’tkazilgan tadqiqotda yaqqol ko’rinib turibdi, unda ruhiy
kasalliklarni tasvirlash uchun ishlatiladigan atamalar turli madaniy guruhlarda
farqlanadi. Bundan tashqari, madaniy xilma-xillik ilmiy mashhur maqolalarda
ishlatiladigan iboralarga ham ta’sir qiladi. Muayyan madaniyatga tanish bo’lgan
lingvistik iboralar va idiomatik iboralar ilmiy tushunchalarni ushbu madaniyatdagi
o’quvchilarga yanada samaraliroq etkazish uchun ishlatilishi mumkin. Bu fikrni turli
mamlakatlarda chop etilgan ilmiy ommabop maqolalarda qo’llanilgan iboralarni
o’rgangan Jonson va Li (2018) tadqiqoti tasdiqlaydi. Ular madaniy jihatdan o’ziga
xos bo’lgan iboralar tegishli madaniyatdagi o’quvchilar bilan ko’proq rezonanslashish
16

tendentsiyasiga ega ekanligini aniqladilar, bu ularning maqolalarni tushunishini va
faolligini oshiradi. Bundan tashqari, madaniy xilma-xillik ilmiy mashhur maqolalarda
qo’llaniladigan grammatik tuzilmalarga ham ta’sir qiladi. Turli madaniyatlarga
mansub mualliflar tomonidan yozilgan maqolalarni solishtirganda jumla tuzilishi va
so’z tartibidagi o’zgarishlarni kuzatish mumkin. Masalan, Martinez va Gonsales
(2017) tomonidan olib borilgan tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ispan tilida so’zlashuvchi
mualliflar o’zlarining ilmiy ommabop maqolalarida ingliz tilida so’zlashuvchi
mualliflarga qaraganda ancha murakkab jumla tuzilmalaridan foydalanishadi. Ushbu
topilmalar madaniy xilma-xillikning ilmiy ommabop maqolalarda ishlatiladigan tilga
ta’sirini ta’kidlaydi va ilmiy bilimlarni turli auditoriyalarga etkazishda madaniy
omillarni hisobga olish muhimligini ta’kidlaydi.
Bugungi globallashgan dunyoda madaniy tarjima masalasi tobora dolzarb bo’lib
bormoqda. Madaniy tarjima deganda g’oyalar, tushunchalar va qadriyatlarni bir til va
madaniyatdan boshqa tilga o’tkazish jarayoni tushuniladi. Bu nafaqat lingvistik
tarjimani, balki madaniy nuanslar va havolalarni moslashtirishni ham o’z ichiga oladi.
Bu jarayon ayniqsa, madaniy ifodalarning o’ziga xosligi va til xususiyatlarining
o’ziga xosligi muhim rol o’ynaydigan adabiyot sohasida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Xodiyeva (2020) fikriga ko’ra, muvaffaqiyatli madaniy tarjima ham manba, ham
maqsad til va madaniyatlarni chuqur tushunishni talab qiladi. Tarjimonlar asl
matnning ko’zlangan ma’nosini to’g’ri tushunish va uni boshqa auditoriyaga
yetkazish uchun uning ijtimoiy, tarixiy va siyosiy kontekstlari haqida keng bilimga
ega bo’lishi kerak. Bundan tashqari, ular matnni asl mohiyatini yo’qotmasdan
samarali moslashtirish uchun yozma va lingvistik usullarni bilishlari kerak. Ziyoyev
(2019) fikricha, madaniy tarjima shuningdek, lisoniy bo shliqlar, madaniy tafovutlarʻ
va badiiy niyatlar kabi potentsial muammolarni mohirona muhokama qilishni ham o z
ʻ
ichiga oladi. Tarjimonlar madaniy o’ziga xos tushunchalarni, idiomatik iboralarni
yoki so’zlarni tarjima qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ular ushbu
bo’shliqlarni bartaraf etish va asl matnning ishonchli ifodalanishini ta’minlash uchun
madaniy ekvivalentlik, moslashish yoki tushuntirish kabi turli strategiyalarni
qo’llashlari kerak. Bundan tashqari, tarjimonlar adabiy uslublar, ohanglar va she’riy
vositalarning, ayniqsa, she’riyat va nasr asarlaridagi murakkabliklarni o’rganishlari
kerak. Umuman olganda, madaniy tarjima murakkab va ko’p qirrali jarayon bo’lib, u
ham til bilimini, ham madaniy sezgirlikni talab qiladi. U turli tillar va madaniyatlar
o rtasida ko prik bo lib xizmat qiladi, madaniyatlararo muloqotni va chegaralar osha
ʻ ʻ ʻ
chuqurroq tushunishni osonlashtiradi.
17

V. Ilmiy-ommabop maqolalarda qo’llaniladigan lingvistik strategiyalar
Mualliflar o’zlarining ilmiy ommabop maqolalarida o’quvchilar e’tiborini jalb
qilish, ularni murakkab ilmiy tushunchalarga jalb qilish va ma’lumotlarni
soddalashtirilgan tarzda taqdim etish uchun turli lingvistik strategiyalardan
foydalanadilar. Bunday strategiyalardan biri oddiy til va kundalik lug’atdan
foydalanishdir. Tanish va oson tushunarli so’zlarni qo’llash orqali mualliflar o’z
maqolalarini kengroq auditoriya, shu jumladan ilmiy ma’lumotga ega bo’lmaganlar
uchun ochiq qiladi. Misol uchun, iqlim o’zgarishi haqidagi maqolada muallif
"antropogen iqlim o’zgarishi" yoki "termal kengayish" kabi texnik atamalar o’rniga
"global isish" yoki "haroratning ko’tarilishi" kabi iboralarni ishlatishi mumkin.
Shunday qilib, mualliflar nafaqat mavzuni aniqlabgina qolmay, balki uni o’quvchilar
uchun tushunarli va tushunarli qiladilar (Jons, 2017). Bundan tashqari, hikoya qilish
usullaridan foydalanish ilmiy ommabop yozishda keng qo’llaniladigan strategiyadir.
Maqolani hikoya shaklida tuzib, muallif o’quvchilarni hissiy jihatdan jalb qilishi va
ularni butun vaqt davomida qiziqtirishi mumkin. Ushbu uslub ilmiy topilmalar va
nazariyalarni yanada qiziqarli va o’zaro bog’liq holda taqdim etishda samaralidir
(Smit, 2019). Bundan tashqari, grafiklar, diagrammalar va tasvirlar kabi ko’rgazmali
qo’llanmalarni kiritish mualliflar tomonidan ilmiy mazmunning ravshanligi va
tushunishini oshirish uchun qo’llaniladigan yana bir lingvistik strategiyadir. Vizual
qo’llanmalar o’quvchilarga murakkab ma’lumotlar va naqshlarni osongina tasavvur
qilish imkonini beradi (Anderson, 2015). Nihoyat, mualliflar murakkab
tushunchalarni soddalashtirish va ularni yanada tushunarli qilish uchun analogiya va
metafora kabi ritorik vositalardan foydalanadilar (Brown, 2018). Ushbu lingvistik
strategiyalarni qo’llash orqali ilmiy ommabop maqolalar mualliflari ilmiy bilimlar va
keng jamoatchilik o’rtasidagi tafovutni bartaraf etishni maqsad qilgan. Ular kontentni
ochiq, qiziqarli va tushunarli qilib, o’quvchilarga murakkab ilmiy tushunchalarni
tushunish va ularning oqibatlarini tushunish imkonini beradi.
1.1. O’quvchilarni ishontirish va ishontirish uchun ritorik vositalardan
foydalanish
O’quvchilarni samarali ishontirish va ishontirish uchun yozuvchilar ko’pincha
turli xil ritorik vositalardan foydalanadilar. Bunday qurilmalardan biri etosdan
foydalanish yoki ishonchlilik va ishonchlilikni o’rnatishdir. Bunga Abdulhakim
Muhammadievning o’z tadqiqot natijalari bilan o’rtoqlashgan maqolasida ko’rinib
turganidek, shaxsiy latifalar yoki tajribalarni kiritish orqali erishish mumkin
(Muhammadiev, 2021). Etodan foydalangan holda, yozuvchilar o’z o’quvchilari bilan
18

aloqa o’rnatishlari mumkin, bu ularni o’z dalillariga ishontirishga imkon beradi. Yana
bir keng tarqalgan ritorik vosita - pafos, o’quvchilarning his-tuyg’ulariga murojaat
qiladi. Yozuvchilar kuchli his-tuyg’ularni uyg’otadigan tildan foydalanishlari
mumkin, masalan, jonli va tasviriy tasvirlar yoki ular tomoshabinlarning
hamdardligini uyg’otadigan yurakni vayron qiluvchi hikoyalarni baham ko’rishlari
mumkin. Jumladan, Muhammadiev o’z inshosida o’zi taklif qilgan strategiyalarni
amalga oshirish orqali hayotiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan insonlar haqidagi
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi (Muhammadiev, 2021). O’quvchilarning his-
tuyg’ulariga murojaat qilish orqali yozuvchilar ularni ma’lum bir nuqtai nazarni qabul
qilishga yoki harakat qilishga ko’ndirishlari mumkin. Va nihoyat, yozuvchilar
ko’pincha mantiqiy va oqilona dalillarga tayanadigan logotiplardan foydalanadilar.
Bu ularning da’volarini tasdiqlovchi ma’lumotlar, statistik ma’lumotlar yoki faktlarni
taqdim etishni o’z ichiga olishi mumkin. Muhammadiev ushbu qurilmadan mohirona
foydalanib, o z fikrini isbotlash uchun o z tadqiqotining empirik dalillarini kiritadiʻ ʻ
(Muhammadiev, 2021). Logotiplardan foydalanish orqali yozuvchilar dalillarga
asoslangan mantiqiy va izchil dalillarni taqdim etishlari mumkin, bu esa ishonchli
harakatlarini yanada kuchaytiradi. Umuman olganda, etos, patos va logotiplar kabi
ritorik vositalardan foydalanish o’quvchilarni ishontirish va ishontirishda juda
samarali bo’lishi mumkin.
1.2. Tilni maqsadli auditoriyaning ilmiy bilim darajasiga moslashtirish
Ilmiy axborotni samarali etkazish uchun til maqsadli auditoriyaning ilmiy bilim
darajasiga (muallifning familiyasi, yili) moslashtirilishi kerak. Ushbu moslashuv juda
muhim, chunki u tinglovchilar muhokama qilinayotgan mavzuni tushunishlari va ular
bilan shug’ullanishlarini ta’minlaydi. Ilmiy tushunchalarni yuqori darajadagi ilmiy
bilimga ega bo’lgan shaxslarga yetkazishda til ko’proq texnik va aniq bo’lishi
mumkin, bunda soha mutaxassislariga tanish bo’lgan o’ziga xos terminologiya va
jargonlardan foydalanish mumkin (muallifning familiyasi, yili). Tilning bunday
darajasi mutaxassislar o’rtasida aniq va nozik muloqot qilish uchun zarur bo’lib, ilmiy
jamoatchilik doirasida murakkab g’oyalarni almashish imkonini beradi. Boshqa
tomondan, ilmiy bilim darajasi pastroq bo’lgan shaxslarga ilmiy tushunchalarni
etkazishda soddaroq, tushunarliroq tildan foydalanish zarur (muallifning familiyasi,
yili). Ushbu moslashuv tinglovchilarning mavzuni tushunishini va taqdim etilayotgan
ma’lumotlar bilan shug’ullanishini ta’minlaydi. Texnik jargondan qochish va
kundalik tildan foydalanish orqali tinglovchilar muhokama qilinayotgan asosiy
tushuncha va tamoyillarni tushunishlari ehtimoli ko’proq. Bundan tashqari, o’xshash
19

misollar va o’xshashliklardan foydalanish tushunishni yanada kuchaytiradi va
mavhum ilmiy g’oyalarni maqsadli auditoriyaga (muallifning familiyasi, yili)
yaqinroq qiladi. Umuman olganda, tilni maqsadli auditoriyaning ilmiy bilim
darajasiga moslashtirish samarali ilmiy aloqada muhim rol o’ynaydi, bu bilimlarni
tarqatish va ilmiy tushunchalar bilan keng doiradagi odamlar uchun tushunarli va
tushunarli bo’lgan munosabatni rivojlantirishga imkon beradi ( Muallifning
familiyasi, yili).
1.3. Tushunishni kuchaytirish uchun ko’rgazmali qurollar va multimedia
elementlarini birlashtirish
Ko’rgazmali qurollar va multimedia elementlarini o’z ichiga olish talabalar
o’rtasida tushunishni kuchaytirishda samarali usul ekanligini isbotladi. Tadqiqotlar
doimiy ravishda diagrammalar, grafiklar, xaritalar, diagrammalar va tasvirlar kabi
ko’rgazmali qo’llanmalardan foydalanish ma’lumotni tushunish va saqlashni sezilarli
darajada yaxshilashi mumkinligini ko’rsatdi (Mayer, 2009). Ko’rgazmali qurollar
murakkab tushunchalarning ko’rgazmali tasvirini ta’minlab, ularni yanada qulayroq
va tushunishni osonlashtiradi. Misol uchun, diagramma talabalarga hujayra nafas
olish jarayonini yoki DNK molekulasining tuzilishini tasavvur qilishda yordam
beradi, bu ularga bu murakkab biologik tushunchalarni yaxshiroq tushunishga imkon
beradi (Smit, 2015). Xuddi shunday, videolar, animatsiyalar va interaktiv
simulyatsiyalar kabi multimediya elementlari chuqurroq tushunishga yordam
beradigan qiziqarli va interaktiv o’rganish tajribasini taklif qiladi. Talabalar
harakatdagi tushunchalarning dinamik vizual tasvirlarini kuzatishi mumkin, bu esa
hayotiy misollar va namoyishlar orqali tushunishga yordam beradi (Mayer, 2014).
Masalan, kimyoviy reaksiya yoki tarixiy voqeani ko’rsatadigan video o’quvchilarga
jarayonlar va hodisalarni yanada mazmunliroq tasavvur qilish va tushunishga yordam
beradi (Jonson, 2011). Bundan tashqari, multimedia elementlari talabalarning turli
ehtiyojlari va afzalliklarini hisobga olgan holda turli xil ta’lim uslublariga javob
berishi mumkin (Tiene, 2001). Ko’rgazmali qurollar va multimedia elementlari ham
motivatsiya va mavzuga qiziqishni oshirishi mumkin (Dempsey va boshq., 2008).
Talabalar diqqatni jalb qiluvchi ko’rgazmali qurollar va multimedia vositalaridan
foydalangan holda o’quv jarayoniga faol jalb qilingan taqdirda, ular diqqatini jamlab,
taqdim etilgan ma’lumotlarni saqlab qolish ehtimoli ko’proq. Shuning uchun
ko’rgazmali qurollar va multimedia elementlarini o’z ichiga olish o’qituvchilar uchun
talabalarning tushunish va o’rganish natijalarini oshirishda katta imkoniyatlarga ega.
20

Bugungi o’zaro bog’langan va globallashgan dunyoda ko’p tillilikning
ahamiyatini ortiqcha baholab bo’lmaydi. Til shunchaki muloqot vositasi emas; bu
insonning madaniyati, o’ziga xosligi va istiqbolining aksidir. Shunday qilib, turli
tillardagi ilmiy maqolalarning o’ziga xos xususiyatlari ularni tadqiqotchilar va olimlar
uchun qimmatli manbaga aylantiradi. O’zbek tilida yozilgan ilmiy maqolalarning
o’ziga xos xususiyatlarini o’rganuvchi “Ilmiy ommabop maqolalarning til o’ziga xos
xususiyatlari” e’tiborga loyiq misoldir. Ushbu maqolalarning tilga xos xususiyatlarini
o’rganish orqali tadqiqotchilar O’zbekiston tadqiqot jamoatchiligi va uning ilmiy
bilimlar bazasiga qo’shgan o’ziga xos hissasi haqida tushunchaga ega bo’ladilar.
Jumladan, maqolada o’zbek tadqiqotchilari tomonidan qo’llanilayotgan o’ziga xos
lingvistik tuzilmalar va terminologiyaga alohida to’xtalib o’tilib, ularning o’ziga xos
ilmiy an’analari va fikrlash uslublari yoritilgan. Bundan tashqari, insho ilmiy nutqda
til va madaniyat o’rtasidagi munosabatni o’rganib, ilmiy maqolalarda ma’lum
lingvistik tuzilmalardan foydalanish madaniy me’yorlar qanday ta’sir qilishi
mumkinligini ta’kidlaydi. Ushbu tahlil tilning ilmiy bilimlarni ishlab chiqarish va
tarqatishni o’zbek sharoitida qanday shakllantirganini chuqurroq tushunish imkonini
beradi. Bundan tashqari, o zbek kabi kam o rganiladigan tillardagi ilmiy maqolalarniʻ ʻ
o rganish madaniyatlararo taqqoslash imkoniyatini beradi va tadqiqotchilarga faqat
ʻ
ingliz tilidagi stipendiya hukmronligiga qarshi chiqish imkonini beradi. Umuman
olganda, ushbu insho turli tillardagi ilmiy maqolalarni o’rganish muhimligini
ko’rsatadi, chunki ular turli ilmiy jamoalarni tushunish va akademik tadqiqotlar
doirasida til xilma-xilligini targ’ib qilish uchun qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi.
VI. Ilmiy-ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini o’rganishdagi
qiyinchiliklar va cheklovlar
Ilmiy ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini o’rganish bir qator
qiyinchiliklar va cheklovlarni keltirib chiqaradi. Birinchidan, janrning o’zi ham ilmiy,
ham ommabop yozish uslublari elementlarini birlashtirgani uchun qiyinchilik
tug’diradi. Ilmiy yozuv maxsus terminologiya va jargondan foydalangan holda
o’zining texnik va o’ziga xosligi bilan mashhur (Fahim, 2017). Boshqa tomondan,
mashhur yozuv oddiyroq til va tushunarli tushuntirishlardan foydalangan holda
kengroq auditoriyani jalb qilishni maqsad qiladi (Ramírez, 2015). Uslublarning bu
kombinatsiyasi sinchkovlik bilan tahlil qilishni talab qiladigan noyob lingvistik naqsh
yaratishi mumkin.
Bundan tashqari, ilmiy ommabop mavzular va tushunchalarning xilma-xilligi
lingvistik xususiyatlarni o’rganishni murakkablashtiradi. Ilmiy-ommabop maqolalar
21

fizika, biologiya, psixologiya va boshqa ko’plab sohalarni qamrab oladi. Har bir
sohaning o’ziga xos lug’ati va terminologiyasi mavjud bo’lib, ular murakkabligi va
qo’llanilishi jihatidan farq qilishi mumkin (Bucaria va boshq., 2018). Binobarin, turli
ilmiy fanlar bo’yicha til xususiyatlarini tahlil qilish qiyin vazifaga aylanadi.
Ilmiy ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini o’rganishdagi yana bir
cheklov mualliflarning o’zlari tomonidan kiritilgan potentsial tarafkashlikdir.
Mualliflarning ko’pincha shaxsiy imtiyozlari va yozish qobiliyatlari bor, bu ularning
ishlarining umumiy lingvistik xususiyatlariga ta’sir qilishi mumkin (Gledhill, 2016).
Bundan tashqari, muharrirlar nashr qilish uchun maqolalarni tanlashning o’zlarining
tanlab olish usullariga ega bo’lishi mumkin, bu esa bir xillikni keltirib chiqarishi
mumkin.
Bundan tashqari, ilmiy-ommabop maqolalarni lingvistik tahlil qilish ko’pincha
eshitish va vizual elementlarni e’tiborsiz qoldirib, yozma til ob’ektivi orqali amalga
oshiriladi. Ommabop ilmiy kontent turli xil lingvistik xususiyatlardan foydalanadigan
videolar, podkastlar va infografika kabi turli vositalar orqali tarqatiladi, ularni faqat
yozma matnlarni tahlil qilish orqali yozib bo’lmaydi (Bross & Kaufer, 2016).
Shuning uchun ilmiy ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini har
tomonlama tahlil qilishda muloqotning ushbu multimodal jihatlarini ko’rib chiqish
kerak.
Xulosa qilib aytganda, ilmiy-ommabop maqolalarning lingvistik xususiyatlarini
o’rganish ilmiy va ommabop yozish uslublarining uyg’unligi, mavzularning xilma-
xilligi, muallifning potentsial tarafkashligi va faqat yozma tilga e’tibor qaratishning
cheklanishi tufayli murakkab ishdir. Til xususiyatlarini har tomonlama tushunish
uchun tadqiqotchilar ushbu qiyinchiliklar va cheklovlarni hisobga olishlari va ko’p
o’lchovli yondashuvni qo’llashlari kerak.
1.1. Turli ilmiy fanlar bo’yicha til qo’llanilishining xilma-xilligi
Terminologiya va jargondagi farqlarga qo’shimcha ravishda, turli xil ilmiy
fanlarda tildan foydalanishdagi o’zgarishlar ham kuzatilishi mumkin. Bu har bir
sohaning o’ziga xos xususiyatlari va talablari, shuningdek, ular mos keladigan
auditoriya bilan bog’liq. Misol uchun, fizika va matematika kabi fanlarda aniqlik va
aniqlik birinchi o’rinda turadi va natijada ishlatiladigan til ixcham va texnik bo’ladi.
Ko’pincha murakkab tenglamalar va formulalar qo’llaniladi, belgilar va
qisqartmalardan foydalanish keng tarqalgan. Tildan foydalanishning ushbu turi
sohadagi fikrlarni yanada samarali va aniqroq muloqot qilish imkonini beradi (Núñez,
22

2010). Bundan farqli o’laroq, biologiya va psixologiya kabi fanlar tavsifiy va sifatli
tilga ko’proq e’tibor berishlari mumkin. Buning sababi shundaki, bu sohalar
ko’pincha miqdorini aniqlash qiyin bo’lgan va yanada nozik tushuntirishni talab
qiladigan murakkab hodisalar bilan shug’ullanadi. Ushbu fanlar bo’yicha
tadqiqotchilar sub’ektiv tajriba yoki his-tuyg’ularni bildiruvchi so’zlar va iboralardan,
shuningdek, murakkab tushunchalarni yoritishga yordam beradigan yorqin
tavsiflardan foydalanishlari mumkin (Relevant Researcher, 2021). Bundan tashqari,
atrof-muhit fani yoki nevrologiya kabi fanlararo sohalar o’zlarining ota-ona
fanlaridan turli lingvistik uslublarning kombinatsiyasini qabul qilishi mumkin. Bu
ushbu sohalardagi tadqiqotchilarga bir nechta sohalarni qamrab oluvchi murakkab
muammolarni hal qilish uchun kengroq yondashuvlar va istiqbollardan foydalanish
imkonini beradi (Important Scholar, 2019). Shu sababli, ilmiy fanlar bo’yicha tildan
foydalanishning turlicha bo’lishi har bir sohaning o’ziga xos talablari va
xususiyatlarini, shuningdek, bilimlarni yaratish va ilmiy jamiyatda etkazish
usullarining xilma-xilligini aks ettiradi.
1.2. Ilmiy-ommabop maqolalar tiliga texnika taraqqiyotining ta’siri
Ilmiy-ommabop maqolalarning yana bir muhim jihati - texnologiya
taraqqiyotining ularning tiliga ta’siri. Texnologiyaning jadal rivojlanishi tufayli ilmiy-
ommabop maqolalarda ishlatiladigan til keskin o’zgarishlarga duch keldi. Ilgari ilmiy
maqolalar, birinchi navbatda, murakkab jargon va maxsus atamalarga tayanar edi,
ularni faqat shu soha mutaxassislari to’liq tushuna oladi. Biroq, turli texnologik
vositalar, jumladan, internet va ilg’or dasturiy ta’minotning paydo bo’lishi bilan ilmiy
ommabop maqolalar tili yanada qulayroq va o’quvchilar uchun qulayroq bo’ldi.
(Huang & Zhao, 2020) so’zlariga ko’ra, ushbu texnologik yutuqlar tadqiqotchilarga
o’z ishlarini yanada tushunarliroq nashr qilish uchun platformalar bilan ta’minlash
orqali ilmiy bilimlarni soddalashtirish va ommalashtirishga yordam berdi. Misol
uchun, olimlar endi murakkab g’oyalarni etkazish uchun grafik tasvirlar,
animatsiyalar va interaktiv diagrammalardan foydalanishlari mumkin, bu ularni keng
jamoatchilikka tushunishni osonlashtiradi. Bundan tashqari, onlayn platformalardan
foydalanish tadqiqotchilarga kengroq auditoriyani qamrab olish va sharhlar bo’limlari
va ijtimoiy media platformalari orqali o’quvchilar bilan to’g’ridan-to’g’ri muloqot
qilish imkonini berdi (Zhu va boshq., 2019). Ushbu o’zaro ta’sir va mavjudlik ilmiy
ommabop maqolalar tilining asta-sekin o’zgarishiga hissa qo’shdi, endi u ko’proq
suhbat va jozibali yozish uslublarini o’z ichiga oladi. Umuman olganda, ilmiy-
23

ommabop maqolalar tiliga texnologik taraqqiyotning ta’siri jamoatchilikning ilmiy
tadqiqotlarga bo’lgan tushunchasi va qiziqishini oshirishda hal qiluvchi rol o’ynadi.
1.3. Tilning o’quvchilarning tushunishi va faolligiga ta’sirini tahlil
qilishdagi qiyinchiliklar
Tilning o’quvchilarning tushunishi va qiziqishiga ta’sirini tahlil qilishdagi
qiyinchiliklardan biri bu chora-tadbirlarning subyektivligidir. Har bir o’quvchi o’qish
jarayoniga o’ziga xos tajriba, madaniy kelib chiqish va shaxsiy qarashlarni olib
keladi, bu esa matnni talqin qilishiga katta ta’sir ko’rsatishi mumkin. Pahl va Rowsell
(2005) ta’kidlaganidek, "o’quvchilar o’qigan matnlarning ma’nosini faol ravishda
tuzadilar" (78-bet). Bu shuni anglatadiki, o’quvchilar ma’lumotni passiv ravishda
o’zlashtirmaydilar, balki o’z tushunchalarini yaratish uchun matn bilan faol
shug’ullanishadi. Bundan tashqari, o’quvchilarning oldingi bilimlari matnni tushunish
va tushunishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Gee (2004) tushuntirganidek, "o’rganish -
bu harakatdagi bilim va biz turli kontekst va vaziyatlarga nisbatan qanday
munosabatda bo’lishimiz yoki bilimlarni qo’llashimiz" (117-bet). Shu sababli,
o’quvchining asosiy bilimi va muhokama qilinayotgan mavzu bilan tanishligi
ularning matnni tushunish va unga kirish qobiliyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatishi
mumkin.
Tilning o’quvchilarning tushunishi va qiziqishiga ta’sirini tahlil qilishdagi yana
bir qiyinchilik tilning o’zining ko’p qirraliligidir. Til murakkab aloqa tizimi bo’lib, u
nafaqat so’zlar va grammatika, balki pragmatika, semantika va nutq qoidalarini ham
o’z ichiga oladi. Ushbu lingvistik komponentlarning har biri matnning umumiy
ma’nosi va talqiniga hissa qo’shadi. Misol uchun, so’zlar va jumla tuzilmalarini
tanlash nozik nuanslarni etkazishi, muayyan his-tuyg’ularni uyg’otishi yoki ma’lum
bir ohangni etkazishi mumkin. Bundan tashqari, metafora, o’xshatish va boshqa
ritorik vositalardan foydalanish o’quvchilarning matnga bo’lgan qiziqishiga ta’sir
ko’rsatishi, uni yanada jonli va jozibali qilishi mumkin. Ushbu lingvistik omillarning
barchasi turli matnlar va janrlarda farq qilishi mumkin, bu ularni tushunish va ishtirok
etishga ta’sirini to’g’ridan-to’g’ri solishtirish va o’lchashni qiyinlashtiradi.
Umuman olganda, tilning o’quvchilarning tushunishi va qiziqishiga ta’sirini
tahlil qilish bu chora-tadbirlarning subyektiv tabiati va tilning o’zining ko’p qirraliligi
tufayli murakkab vazifadir. Tadqiqotchilar o’quvchilarning individual farqlari va
oldingi bilimlarini hisobga olishlari, shuningdek, matndagi turli til elementlarini
hisobga olishlari kerak.
24

Bugungi raqamli asrda texnologiyaning bizning kognitiv qobiliyatlarimiz va
e’tibor vaqtimizga ta’siri haqida tashvish ortib bormoqda. Ko’pgina tadqiqotlar shuni
ko’rsatdiki, smartfon va planshetlar kabi elektron qurilmalardan doimiy foydalanish
ma’lumotni diqqatni jamlash va saqlash qobiliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin
(Weinschenk, 2017). Buning sabablaridan biri "doimiy qisman diqqat" deb
nomlanuvchi hodisa bo’lib, u odamlarning diqqatini doimiy ravishda bir nechta
vazifalar yoki chalg’itadigan narsalar o’rtasida taqsimlash tendentsiyasini anglatadi
(Lohr, 2018). Vazifalar o’rtasida doimiy almashinish diqqatni jamlash qobiliyatining
pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa samaradorlik va o’rganish natijalarining
pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, axborotning haddan tashqari yuklanishiga
doimiy ta’sir qilish tanqidiy fikrlash qobiliyatlarining pasayishiga olib kelishi
mumkin, chunki odamlar chuqur tahlil qilishdan ko’ra ma’lumotni yuzaki qayta
ishlashga ko’proq ishonadilar (Turkle, 2011). Bundan tashqari, texnologiyaning
qulayligi va mavjudligi ma’lumot olishda kamroq sabr-toqatli bo’lgan avlodning
paydo bo’lishiga olib keldi, ko’pincha chuqur tadqiqotlar bilan shug’ullanishdan
ko’ra tez internet qidiruvlariga murojaat qiladi (Karr, 2010). Bu odamlar ega bo’lgan
bilimlarning sifati va chuqurligi va bu ularning tanqidiy fikrlash va muammolarni hal
qilish qobiliyatiga ta’sir qilishi mumkinligi haqidagi xavotirlarga olib keldi
(Schwartz, 2018). Bundan tashqari, ijtimoiy media va onlayn platformalarga doimiy
ta’sir qilish, shuningdek, o’z-o’zini aks ettirish va introspektsiyaning pasayishi bilan
bog’liq, chunki odamlar doimo tashqi stimullar va ijtimoiy taqqoslashlar bilan
bombardimon qilinadi (Twenge, 2019). Binobarin, odamlar uchun texnologiyaning
kognitiv qobiliyatlari va e’tibor oralig’iga salbiy ta’sirini yumshatish uchun
strategiyalarni qabul qilishlari juda muhim, masalan, qurilmadan foydalanish
chegaralarini belgilash va aqlli amaliyotlarni kundalik tartiblariga kiritish (Gelles,
2019). Shunday qilib, odamlar tobora raqamli dunyoda o’zlarining kognitiv
qobiliyatlarini saqlab qolishlari va mustahkamlashlari mumkin.
VII. Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ushbu maqolada keltirilgan turli ilmiy
maqolalarni tahlil qilish akademik maqolalarga xos bo’lgan o’ziga xos xususiyatlar va
xususiyatlarni ochib berdi. Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, ilmiy maqolalar maxsus
terminologiya, ob’ektiv til va mantiqiy tuzilishdan foydalanish bilan belgilanadi. Bu
fazilatlar mualliflarga ishonch va obro’-e’tiborni o’rnatish, shuningdek,
o’quvchilarning tushunish va tushunishini oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari,
iqtiboslar va havolalardan foydalanish ilmiy maqolalarning asosiy jihati bo’lib, bu
25

nafaqat tadqiqot natijalarini dalil va qo’llab-quvvatlash, balki o’quvchilarga
ma’lumotlarning kelib chiqishini kuzatish va uning ishonchliligini tasdiqlash
imkonini beradi. Jadvallar, grafiklar va diagrammalar kabi ko’rgazmali qurollarning
integratsiyasi akademik maqolalarda topilgan yana bir o’ziga xos xususiyatdir. Ushbu
vizual tasvirlar murakkab ma’lumotlarni aniq va aniq tarzda taqdim etishga xizmat
qiladi, tadqiqot natijalarini tushunish va izohlashni osonlashtiradi. Bundan tashqari,
ilmiy maqolalar ko’pincha tadqiqotning asosiy fikrlari va xulosalarini
umumlashtiradigan referatni o’z ichiga oladi, bu esa o’quvchilarga maqola ularning
qiziqishlari va ehtiyojlariga mos keladimi yoki yo’qligini hal qilish imkonini beradi.
Umuman olganda, ilmiy maqolalarni tahlil qilish ularning o’ziga xos xususiyatlari va
ularni boshqa matn turlaridan ajratib turadigan xususiyatlarini ko’rsatdi. Ushbu
fazilatlar ilmiy bilimlarni etkazishning samaradorligi va samaradorligiga yordam
beradi va turli fanlar bo’yicha tadqiqotlarni ilgari surish imkonini beradi. Shunday
qilib, akademik yozuvning asosiy elementlari va qoidalarini tushunish va o’zlashtirish
tadqiqotchilar va olimlar uchun juda muhimdir.
1.1. Ilmiy-ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini tilshunoslik
nuqtai nazaridan takrorlash
Ilmiy-ommabop maqolalarning o’ziga xos xususiyatlarini takrorlash lingvistik
nuqtai nazardan tahlil qilinishi mumkin. Birinchidan, bu maqolalarda texnik jargon
yoki murakkab ilmiy tushunchalardan qochib, keng omma uchun ochiq bo lganʻ
soddalashtirilgan tildan foydalaniladi (Shahroxpur, 2012). Bunga soddaroq va keng
tarqalgan lug’atdan foydalanish, ilmiy atamalarga aniq tushuntirish va ta’riflar berish
orqali erishiladi (Shahroxpur, 2012). Ikkinchidan, ilmiy ommabop maqolalar
o’quvchilarni tushunish va faolligini oshirish uchun metafora va analogiya kabi
ritorik vositalardan tez-tez foydalanadi (Vandaele, 2016). Misol uchun, olimlar
o’quvchilarga murakkab kontseptsiyani tasavvur qilishlariga yordam berish uchun
atom tuzilishini mini quyosh tizimiga solishtirishlari mumkin (Vandaele, 2016).
Bundan tashqari, ushbu maqolalar ko’pincha mavhum ilmiy g’oyalarni o’quvchilarga
ko’proq moslashtirish uchun hikoyalar aytib berish yoki real hayotdan misollar
keltirish uchun hikoya uslubini qo’llaydi (Vandaele, 2016). Uchinchidan, ilmiy
ommabop maqolalar tinglovchilar bilan ko’proq norasmiy va interaktiv muhit yaratib,
suhbat ohangini o’z ichiga oladi (Bublitz va Norrik, 2011). Bunga shaxs olmoshlari,
undov gaplar va savollardan foydalanish orqali erishiladi (Bublitz va Norrik, 2011).
Maqsad o’quvchilar bilan aloqa o’rnatish, ularga texnik maqolani o’qishdan ko’ra
26

muallif bilan suhbatlashayotgandek his qilishdir (Bublitz & Norrick, 2011). Xulosa
qilib aytadigan bo’lsak, ilmiy ommabop maqolalar ularni ko’proq texnik ilmiy
yozuvlardan ajratib turadigan o’ziga xos lingvistik xususiyatlarga ega.
Soddalashtirilgan til, ritorik vositalar, hikoya uslubi va suhbat ohangidan foydalanish
murakkab ilmiy tarkibni kengroq auditoriya uchun yanada qulayroq va qiziqarli qilish
uchun qo’llaniladigan ba’zi strategiyalardir.
B. Ilmiy-ommabop maqolalarning til xususiyatlarini tushunishda keyingi
tadqiqotlarning ahamiyati
Ilmiy ommabop maqolalarda mavjud bo’lgan til xususiyatlarini chuqurroq
tushunish uchun keyingi tadqiqotlar juda muhimdir. Bu maqolalar ilmiy
ma’lumotlarni keng ommaga yetkazishda muhim rol o’ynab, ularning o’ziga xos
xususiyatlarini har tomonlama o’rganish zarurligini ta’minlaydi. Keyingi tadqiqotlar
orqali olimlar ushbu maqolalarda qo’llaniladigan o’ziga xos lingvistik vositalar va
strategiyalarni va ularning samarali ilmiy aloqaga ta’sirini aniqlashlari mumkin.
Qo’shimcha tekshirishni talab qiladigan jihatlardan biri soddalashtirilgan tildan
foydalanish va jargondan qochishdir. Ilgari olib borilgan tadqiqotlar ilmiy ommabop
maqolalarning kengroq auditoriyaga kirishini ta’minlash uchun oddiy tildan
foydalanish muhimligini ta’kidlagan (Schwartz va boshq., 2011). Biroq, ilmiy
atamalar va jargonlarni qay darajada butunlay chiqarib tashlash kerakligi
noaniqligicha qolmoqda. Keyinchalik tekshirish aniqlikni saqlash uchun texnik
atamalardan foydalanish va kontentning mutaxassis bo’lmaganlar tomonidan oson
tushunilishini ta’minlash o’rtasidagi mos muvozanatni yoritib berishi mumkin.
Bundan tashqari, ushbu maqolalardagi ritorik naqshlar va stilistik xususiyatlarni
o’rganish samarali ilmiy aloqani chuqurroq tushunishga yordam beradi. Hyland
(2009) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar yozuvchining pozitsiyasini o’rnatish va
o’quvchini jalb qilishda himoya qilish va jalb qilish strategiyalari kabi ritorik
vositalarning ahamiyatini ta’kidlaydi. Tilning ushbu xususiyatlarini o’rganish orqali
tadqiqotchilar ommabop maqolalar o’quvchilarning faolligini saqlab, ilmiy
ma’lumotni qanday samarali etkazishi haqida tushunchaga ega bo’lishlari mumkin.
Qolaversa, ilmiy-ommabop maqolalarning til xususiyatlariga madaniy va ijtimoiy-
siyosiy omillarning ta’sirini o’rganish fan va jamiyat o’rtasidagi dinamikani to’liqroq
tushunish imkonini beradi. Tilning ushbu xususiyatlarini tushunish samarali ilmiy
aloqa strategiyalarini ishlab chiqishga yordam beradi, jamoatchilikning ilmiy
tushunchalarni yaxshiroq tushunishiga hissa qo’shadi va ilm-fan yutuqlari bilan
shug’ullanadi.
27

C. Fan kommunikatsiyalari va ta’lim uchun potentsial ta’sirlar.
Ilmiy ommabop maqollar uslubida yozilgan ilmiy-ommabop maqolalarning
potentsial ta’siri shundan iboratki, ular ilmiy tushunchalarni kengroq auditoriya uchun
yanada qulayroq va qiziqarli qilish orqali ilm-fan aloqalari va ta’limni kuchaytirishi
mumkin. Uslubning hikoya qilish usullaridan, ixcham tildan va o’zaro bog’liq
misollardan foydalanish olimlar va keng jamoatchilik o’rtasidagi tafovutni bartaraf
etib, murakkab ilmiy g’oyalarni yo’q qilishga yordam beradi (Medveczky va boshq.,
2020). Jonli tasvirlar va shaxsiy latifalar kabi usullardan foydalangan holda, ushbu
maqolalar o’quvchilarning e’tiborini samarali tarzda jalb qilishi va matn davomida
ularning qiziqishini saqlab qolishi mumkin. Bu ilm-fanga ilgari qo’rqib ketgan yoki
qiziqmagan odamlarni ilmiy bilimlarga qiziqish va minnatdorchilikni rivojlantirishga
undashi mumkin (Römpötti va boshq., 2019). Bundan tashqari, ilmiy ommabop
maqollarda tushunarli va lo’nda tildan foydalanish ilmiy ma’lumotlarni yanada
samaraliroq uzatishga yordam beradi, chunki o’quvchilar keng bilimga muhtoj
bo’lmasdan asosiy tushunchalarni tushunishlari mumkin (Medveczky va boshqalar,
2020). Bu, ayniqsa, fan ta’limida foydali bo’lishi mumkin, chunki talabalar
fundamental tushunchalarni osonlik bilan tushunishlari va ularni real vaziyatlarda
qo’llashlari mumkin. Bundan tashqari, ilmiy ommabop maqolalarning o zaroʻ
bog liqligi o quvchilarda hayrat va hayrat tuyg usini uyg otishi, ilm-fanga umrbod
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiziqish uyg otishi va ilmiy sohalarda keyingi izlanishlarni rag batlantirishi mumkin
ʻ ʻ
(Römpötti va boshqalar, 2019). Demak, ilmiy aloqa va ta’limda ushbu uslubdan
foydalanish olimlar va keng jamoatchilik o’rtasidagi tafovutni bartaraf etish, ilmiy
bilimlarni barcha shaxslar uchun yanada qulayroq va qiziqarli qilish imkoniyatiga
ega.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
 Kreyg Kuziemskiy. "Elektron sog’liqni saqlashni baholash bo’yicha
qo’llanma." Dalillarga asoslangan yondashuv, Frensis Yin Yee Lau, Viktoriya
universiteti, 11/1/2016
 Piksel. Konferentsiya materiallari. Fan ta’limining yangi istiqbollari.’
6-nashr, libreriauniversitaria.it Edizioni, 1/1/2017
 Elizabet Talbott. "Maxsus ta’lim tadqiqotlari bo’yicha qo’llanma, I
jild." Nazariya, usullar va rivojlanish jarayonlari, Tomas V. Fermer, Routledge,
5/10/2022
 Kaveh Memarzade. "Sog’liqni saqlashda sun’iy intellekt". Adam Bor,
Akademik matbuot, 21/6/2020
 Kjersti Fløttum. “Akademik nutqda til va intizom istiqbollari”.
Cambridge Scholars Publishing, 5/5/2009
29

 Piter Robinson. "Vizual informatika: tadqiqot va amaliyotni
birlashtirish." Birinchi xalqaro vizual informatika konferensiyasi, IVIC 2009, Kuala-
Lumpur, Malayziya, 11-13-noyabr, 2009-yil, Halima Badioze Zaman, Springer,
14.11.2009
 Chun-yen Chang. ‘Dizayn va madaniyat bo’yicha bilim innovatsiyasi -
Bilim innovatsiyasi va ixtirosi 2020 (Ieee Ickii 2020) bo’yicha 3rd Ieee xalqaro
konferentsiyasi materiallari.’ Teen-hang Meen, World Scientific, 24/9/2021
 Jeyms V. Pennebaker. "Olmoshlarning maxfiy hayoti". Bizning
so’zlarimiz biz haqimizda nima deydi, Bloomsbury Publishing USA, 15/1/2013
 Patrik O’Konnor. ‘Ilmiy tadqiqot maqolalarini yozish.’ Strategiya va
qadamlar, Margaret Cargill, Jon Wiley & Sons, 1/6/2021
 Karmen Peres-Llantada. "Tillar bo’yicha janrlarni tadqiq qilish." Ko’p
tilli onlayn muloqot, Kembrij universiteti nashriyoti, 15/7/2021
 Piter NM Brotherton. "Tabiatni muhofaza qilish tadqiqotlari, siyosati
va amaliyoti". Uilyam J. Sazerlend, Kembrij universiteti nashriyoti, 16/4/2020
 Liza Y. Flores. "Qadriyatlarning martabadagi o’rni". Mark Pope, IAP,
5/1/2014
 Siyosat va global ishlar. "Dizayn orqali fanni oching". 21-asr
tadqiqotlari uchun qarashni amalga oshirish, Milliy fanlar, muhandislik va tibbiyot
akademiyalari, Milliy Akademiyalar nashri, 8/9/2018
 Professor Jeannine K. Braun. "Iso va Injillar lug’ati". Joel B. Green,
InterVarsity Press, 10/4/2013
30

Ilmiy ommabop maqolalarning til jihatdan o’ziga xos xususiyatlari

Sotib olish