Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini rivojlantirishdagi xizmatlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	523.8KB
Xaridlar	37
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini rivojlantirishdagi xizmatlari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini
rivojlantirishdagi xizmatlari
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________
______________ 2024

2MUNDARIJA
I.Kirish ………………………………………………………………………… …..3
I.BOB. IMOM BUXORIY AT TERMIZIYNING HADIS ILMINING
RIVOJLANISHIDAGI XIZMATLARI …………………………………………6
1.1. Hadis ilmiyning paydo bo’lishi ………………………………………………6
1.2 . Imom al-Buxoriyning hadis ilmi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi ………...12
1.3. Imom Termiziy – buyuk muhaddis va yetuk alloma……………………..19
II.BOB. HADIS ILMINING PAYDO BO’LISHI. IMOM AL-BUXORIY VA
AT TERMIZIYNING PEDAGOGIK G’OYALARI………………………….24
2.1. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati………………………….24
2.2. Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi……………..33
III Xulosa ……………………………..………………………………………….37
IVFoydalanilgan adabiyotlar ………………..…..……………………………...38
ILOVALAR……………………………………………………………………….40

3Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Avvalambor, biz faxr va iftixor bilan ta’kidlay
olamizki, biz, o’zbek ahli dunyo ahliga ilm-u ma’rifat, iymon, e’tiqod sabog’ini
ulashgan buyuk ajdodlarning avlodlarimiz. Buning buyuk asosi esa hech
shubhasiz, muqaddas dinimiz-Islom diniga borib taqaladi. Dinimiz bizni eng
avvalo ezgulikka, tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni, insoniylikni asrab-avaylashga
da’vat etadi. Markaziy Osiyo uyg’onish davrining ko’plab yorqin namoyondalari
Islom va jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan bebaho hissasini alohida qayd
etmoqchiman.
Ana shunday allomalarimizdan biri Imom AlBuxoriy o’z ahamiyatiga ko’ra
islom dinida Qur’oni Karimdan keyingi muqaddas kitob hisoblangan “Sahihi
Buxoriy” ning muallifi sifatida butun dunyoda tan olingan. Bunday buyuk zotning
boy me’rosini asrab-avaylash va o’rganish, islom to’g’risidagi ta’limotni keng
yoyish maqsadida Samarqand shahrida Imom Al-Buxoriy nomidagi xalqaro ilmiy
tadqiqot markazi bunyod etilgan.
Toshkentda tashkil etilayotgan Islom sivilizatsiyasi markazining faoliyati ham
shu birgina maqsadga xizmat qiladi. Butun Islom dunyosidagi eng nufuzli
manbalar deya tan olingan oltita ishonchli hadislar to’plamining mualliflaridan
biri, boshqa muhaddislar ustozi, imomi, hech shubhasiz Imom Al-Buxoriy
hisoblanadi. Uning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad Ibn Ismoil ibn Ibrohim
ibn al-Mug’iyra ibn Bardazbeh al-Juafiy al-Buxoriy bo’lib u Buxoro shaxrida
tug’ilgan. Uning hijriy hisobda 194-yil shavvol oyining 13-kuni (810- yil 21-iyul)
da dunyoga kelganligi qayd etilgan.
Boshqa ko’pgina olimlardan farqli ravishda Imom Al-Buxoriyning tug’ilgan
yili va paytining aniq ko’rsatilishiga sabab shuki uning otasi Ismoil o’z davrining
taniqli va g’oyatda ilmli kishilaridan bo’lgan. U o’g’lining tug’ilgan kunini va
yilini o’z qo’llari bilan yozib qoldirgan qog’oz zamondosh olimlarning ixtiyoriga
o’tgan. Shu sababli ham bu ma’lumotning to’g’ri va aniqligiga hech shubha yo’q
Imom Al-Buxoriyning otasi juda erta vafot etadi va u Onasi tarbiyasi ila voyaga

4yetadi. U yoshligidan aql-idrokli juda o’tkir zehnli, ma’rifatga havasi kuchli bo’lib,
turli xil ilm-fanlarni, ayniqsa hadis ilmini kuchli qiziqish bilan egallaydi.
Manbalarda keltirilishicha, u 10 yoshidan boshlab o’z yurtidagi turli roviylardan
eshitgan hadislarni yod olgan, ularni o’rgangan, Abdulloh ibn Muborak, Vakiy
kabi olimlarning hadislar keltirilgan to’plamlarini yod olgan.
Buxorodagi yetuk allomalardan dars olib, hadis ilmida kuchli xotira va o’tkir
zehn sohibi bo’lib voyaga yetadi. Imom Al-Buxoriy 16 yoshida Onasi va akasi
Ahmad hamrohligida Makka shahriga haj qilgani borib, o’sha yerda qoladi va
hadis ilmini o’rganishda davom etadi. U yerdagi ulamolardan Payg’ambarimiz s. a.
v ning hadislarini yozib olib, o’sha davrdagi islom olamida mashhur bo’lgan ilmiy
markazlarga safar qiladi, qishloq va shaharlarni kezadi, hadis ilmidagi bahs-
munozaralarda ishtirok etadi.
Natijada, Imom Al- Buxoriy hadis ilmida yuksaklikka, kamolotga erishadi,
o’zi yod olgan 600 minga yaqin hadislarni sahih va g’ayri sahihlariga ajratdi.
Imom AlBuxoriy muhaddislar orasida “Imom ul-Muhaddisiyn” (Barcha
muhaddislarning peshvosi) deya hurmat bilan tilga olingan. Imom Al-Buxoriyning
“Al-Jome as-Sahih” (ishonchli to’plam) asari haqida so’z borganda shuni aytish
mumkinki, ushbu islom dini ta’limotida Qur’oni Karimdan keyin asosiy manba
sifatida foydalanib kelinadi. Imom Al-Buxoriy yashagan davrdan oldin yozilgan
hadis kitoblarda sahih va g’ayri sahih hadislar aralash holatda berilgan bo’lib, uni
urganuvchi ulardagi biror hadisni to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini, hadis rivoyat
qiluvchining ahvolini tekshirmay va aniqlamay turib, bilolmas edi. o’quvchilar
o’sha hadisga aniqlik kiritish maqsadida ulamolardan so’rashlikka majbur
bo’lishgan.
Mana shunday og’ir davrda Imom Al-Buxoriy “AlJome as-sahih” asarini 16
yilda yozib tugatib, unga 7275 dan ortiq sahih hadislarni boblarga ajratgan holda
jamlaydi. Bundan tashqari, Imom Al-Buxoriyning “Al-Adab alMufrad”, (“Odob
durdonalari”), “Birr ul-Volidayn”, (“Ota-onani hurmat qilish”), “Attarix al-Kabir”
(“katta tarix”) , “At-tarix al-Avsat” (“O’rtacha tarix”), “At-tarix asSog’iyra”
(“Kichik tarix”), “ Al-Jome al-Kabir”, “(Katta hadislar to’plami”), “Kitab

5alKunya” (“Hadis roviylarining taxalluslari”) kabi 20 dan ortiq asarlari mavjud.
Imom AlBuxoriyning ijodiy me’rosi, o’zining hajmi, zamonasining diniy va
ijtimoiy fanlarini to’laligicha qamrab olganligi bilan kishini hayratga solidi.
Kurs ishining maqsadi : Imom Buxoriy Alt Termiziyning hadis ilmining
rivojlanishidagi xizmatlarini anglash va pedogogik tadqiqot mavzusini
shakllantirish borasidagi yondashuvlarni o‘rganish.
Kurs ishining vazifasi:
-o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan ijtimoiy- pedagogik manbalarni o‘rganish;
- pedogogik diagnostikada Imom Buxoriy Alt Termiziyning hadis ilmining
rivojlanishidagi xizmatlarining mohiyati va uning turlarini o‘rganish va tahlil
qilish;
- pedogogik tajribaga asoslanib tadqiqot mavzularni shakllantirishga bo‘lgan
ko‘nikmani rivojlantirish;
- o‘rganilayotgan mavzu yuzasidan egallagan bilimlarni o‘zaro tahlil qilish.
Kurs ishining ob’ekti: Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini
rivojlantirishdagi xizmatlari haqida umumiy tushuncha va bilim hosil qilish
hisoblanadi.
Kurs ishning predmedi:
– Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini rivojlantirishdagi xizmatlari
haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari;
–Maktabgacha ta'lim adabiyotlari;
–Ta’limiy o‘quv saytlar;
–Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar.
Kurs ishi tuzilishi:
Kirish;
I.BOB.( Ilovalar);
I.BOB. boyicha xulosa;
II.BOB. (Ilovalar );
Xulosa;

6Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati;

7I.BOB. IMOM BUXORIY AT TERMIZIYNING HADIS ILMINING
RIVOJLANISHIDAGI XIZMATLARI
1.1. Hadis ilmiyning paydo bo’lishi
Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’on Karimdan keyingi asosiy
manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to’plash va ularga muayyan tartib berish
asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan
asoslarini mukammal o’rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo’lgan kishi
(muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to’rt yuzdan ortiq muhaddis hadis
ilmi bilan shug’ullangan. Mazkur bilimlarni o’rganishning o’ziga xos yo’nalishi
bo’lib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi yillarda Muhammad Alayhis-
salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko’rsatmalarini o’z ichiga
olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” («Ishonarli
to’plam»), “Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn
Iso at-Termiziyning “Ash-SHamoil an-nabaviya” asarlari nashr etildi. “Hadis” yoki
“Sunna” so’zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda
diniy va axloqiy ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat.Payg’ambar
Muhammad Alayhis-salom arab bo’lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim
oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho’chib, hadislarning yozib borilishiga
ruxsat etmaganlar. Biroq payg’ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida
sahoblar bo’lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar.
Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday mo’’tabar kishilardan biri bo’lib,
hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan
hadislar to’g’ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.
Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi
natijasida ularning asta-sekin unutilib ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana
shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni to’plashga
farmon berganlar. Hadislarni to’plash xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn
Abdulaziz tomonidan berilgan.

8Hadislarni yozib borish bilan mashg’ul bo’lgan ilk muhaddislar sifatida
Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj
Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy SHoshiy, So’fyon Savriy Kufiy va boshqalardir.
VIII-IX asrlar hadis ilmining rivojlanishida “oltin davr” hisoblanadi. Bu
davrga kelib, Islom ulamolari tomonidan hadislarning qay darajada to’g’riligi,
ularning qanday manbalarga tayanilib to’planganligi jiddiy tadqiq etila boshlandi.
CHunki ba’zi soxta, ishonchsiz hadislar ham paydo bo’la boshlagan, ularni
tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd qilish zamon talabi bo’lib
qolgan edi. SHuning uchun ham birinchidan, hadislarni yoddan biluvchi haqiqiy,
bilimdon, o’tkir mulohazali kishilarning asta-sekin kamayib ketayotganligi,
ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, ishonarli, ya’ni sahihlarini saqlab qolish
maqsadida ular tekshirilib, asl holiga keltirib, yozib yig’ila boshlangan. Ana shu
tarzda hadis ilmi rivojlana boshlagan.
Islom olamida oltita ishonchli to’plam (as-sahih as-sitta) eng nufuzli
manbalar sifatida e’tirof etilgan. Ushbu manbalarning mualliflari IX asrda yashab
ijod qilgan quyidagi muhaddislar bo’lganlar: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil
al-Buxoriy 194 (810), - 256 (870), Imom Muslim ibn al-Hajjoj 206 (819), - 261
(874), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy 209 (824), - 279(892), Imom Abu
Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817), - 275(880), Imom Ahmad an-Nasoiy (215
(830), - 303 (915) va Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn YAzid ibn Mojja 209
(824), - 273(886).
Muhaddislar tomonidan yaratilgan va ishonarli manbalar deya e’tirof etilgan
“Al-kutub as-sitta” (“Olti kitob”) quyidagilardan iborat:
1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy tomonidan yozilgan
“Al-jome’ as-sahih” asari.
2. Imom Muslim an-Nishopuriy (Imom Muslim ibn al-Hajjoj) tomonidan
yozilgan “As-sahih” asari.
3. Imom ibn Mojja tomonidan yozilgan “Sunnan”.
4. Imom Abu Dovud Sulaymon–Sijistoniy tomonidan yozilgan “Sunnan”
asari.

95. Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozilgan “Aj-jami al-
kabir” asari.
6. Ahmad an-Nasoiy tomonidan yozilgan “Sunnan”.
Movarounnahrda birinchi bo’lib hadis to’plagan muhaddis Imom Abdulloh
ibn Muborak al-Marvaziy sanaladi. Allomaning safdoshlari sifatida Imom Ahmad
ibn Xanbal al-Marvaziy, Ishoq ibn Rahovayh al-Marvaziy, Imom al-Haysam ibn
qulayb ash-SHoshiy, Hofiz al-Xorazmiy, Imom Abdulhasan Ahmad ibn
Muhammad as-Samarqandiy kabi vatandoshlarimizning nomlari ham mashhur.
“Sahih” yo’nalishining asoschisi eng yetuk va mashhur muhaddis Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriydir. Imom Ismoil al-Buxoriy hadis ilmida
“Amir-ul-mo’’minin”, “Imom al-muhaddisiyn” (“Barcha muhaddislarning
peshvosi”) degan sharafli nomga sazovor bo’lgan. U 810 yilning 13 mayida (ba’zi
manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (hijriy 194 yil shavvol oyining 13 kuni)
Buxoroda tug’ilgan. Go’dakligida otadan yetim qolgan. Dastlabki savodini
maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan kitoblar yordamida
hamda roviylardan og’zaki ravishda eshitish asosida hadislarni yodlay boshlagan.
Alloma hadis ilmini zo’r ishtiyoq va katta qiziqish bilan o’rgandi. Abdulloh ibn al-
Muborak, Vaqi’ ibn Jarroh kabi olimlar tomonidan to’plagan hadislarni yod olgan,
shuningdek, hadis rivoyatchilari xususida so’z yuritilgan bahslarda ishtirok
etgan.Imom Ismoil al-Buxoriy 825 yilda, o’n olti yoshida onasi va akasi bilan
Hijozga safar qiladi. Makkayu Mukarrama va Madinai Munavvarada bo’lib, haj
ibodatini ado etadi. Balx, Basra, Kufa, Bog’dod, Xume, Damashq, Misr, Makka va
Madina kabi shaharlarda bo’lib, safar jarayonida muhaddislar bilan bilan
uchrashadi. Muhaddislar bilan uyushtirilgan suhbatlarda ular tomonidan aytilgan
hadislarni yodlab borar edi. Olti yil Hijoz shahrida yashab, u yerda yetuk
muhaddislardan hadis ilmi bo’yicha, Damashq, qohira, Basra va Bag’dod
shaharlarining mashhur olimlardan esa fikh ilmi bo’yicha ta’lim oladi.
SHuningdek, allomaning o’zi ham turli bahs va munozaralarda ishtirok etib,
toliblarga dars ham beradi.Imom Ismoil al-Buxoriy iste’dodli, o’tkir zehnli hamda
ziyrak olim bo’lgan. “Manbalarga ko’ra, Bag’dod shahrida istiqomat qilgan vaqtda

10ko’pincha qorong’u kechalari sham yorug’i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar
ekan. Tunda yodiga bexosdan biror-bir fikr-mulohaza tushib qolsa, shamni yoqib,
darhol o’sha fikrni qog’ozga tushirar, shu tahlitda ba’zan shamni yigirma
martagacha o’chirib-yoqar ekan”.Imom Buxoriyning o’tkir zehn egasi ekanligini
quyidagi misoldan ham bilish mumkin.Rivoyatlarga ko’ra, u qaysi bir kitobni
qo’lga olib, bir marotaba mutoala qilsa, unda bayon etilgan barcha fikrlar,
ma’lumotlarni yodda saqlab qolavergan. Imom Ismoil al-Buxoriyning qayd
etishicha, yuz ming sahih (ishonchli) va ikki yuz ming g’ayri sahih (ishonchsiz)
hadisni yod bilgan. SHogirdlaridan Amir ibn Fallos “Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriyga ma’lum bo’lmagan hadis, albatta ishonchli hadis emasdur”, - deydi.
Ustoz Imom Ahmad ibn Xanbal al-Marvaziyning aytishicha, “Butun Xurosondan
Muhammad ibn Ismoil kabi olim chiqqan emas”.Imom Ismoil al-Buxoriyning
o’tkir zehni xususida yana shunday rivoyat keltiriladi: “Imom Buxoriy bilan
Basrada hadis darsiga qatnashgan sheriklaridan biri Hoshid ibn Ismoil aytadi:
“Imom Buxoriy bizlar bilan birga ustozning darsini eshitardi. Ustoz rivoyat qilgan
hadislarini biz yozib olar edik, ammo Buxoriy faqat quloq solibgina o’tirardi. SHu
tarzda qancha kunlar o’tib, orada ustoz qariyb 15 ming hadis rivoyat qildi. SHunda
biz Buxoriyga: Sen nega hadislarni yozmaysan?, -deb ta’na qilgan vaqtimizda:
Sizlar yozib borayotgan hadislarni men ustoz og’zidan yodlab olayotirman, - dedi-
da, ustoz rivoyat qilgan hamma hadislarni bir chekkadan yoddan o’qib berdi.
SHundan keyin biz yozib olgan hadislarimizdagi xatolarni uning yodlaganlaridan
tuzatib oladigan bo’ldik”. Imom Ismoil al-Buxoriy juda ko’p zabardast olimlardan
ta’lim oladi. Manbalarda alloma ustozlarining soni to’qson nafarga yaqin bo’lgan
deb ko’rsatiladi. Muhammad ibn YUsuf al-G’artobiy, Ubaydulla ibn Musa al-
Abasiy, Abu Bakr Abdulla ibn az-Zubayr al-Hamiydiy, Ishoq ibn Ibrohim ar-
Rahavayh, Imom Ahmad ibn Hanbal, Ali al-Madiniy kabi olimlar uning ustozlari
sanaladilar.Imom Ismoil al-Buxoriyning o’zi ham yirik va mashhur olimlar Ishoq
ibn Muhammad al-Ramoziy, Abdulloh ibn Muhammad al-Masnadiy, Muhammad
ibn Xalaf ibn qutayba, Ibrohim al-Harbiy, Muhammad Iso at-Termiziy,
Muhammad ibn Nasr al-Marvaziy, Muslim ibn al-Hajjojlarga ustozlik qilgan.Imom

11Ismoil al-Buxoriy o’ta kamtar, insonparvar, xulq-odobda tengsiz, sahovatli inson
ham bo’lgan. U hadis ilmining yetuk olimi sanalsada, zamondoshlari hamda
shogirdlaridan ham ilm o’rgangan. Alloma bir ming sakson nafar muhaddisdan
hadis eshitgan. Allomaning o’zidan esa to’qson ming nafar kishi ishonarli
hadislarini eshitgan. Ma’lumotlarga ko’ra, Imom Ismoil al-Buxoriy 600 mingga
yaqin hadisni to’plagan., 100 ming “sahih” va 200 ming “g’ayri sahih” hadislarni
yod olgan.Imom Ismoil al-Buxoriy uzoq safardan ona yurti Buxoroga qaytgach,
talaba va ulamolarga hadis ilmidan saboq beradi va mazkur ilmning
targ’ibotchisiga aylanadi. Rivoyatlarga ko’ra, xalifaning Buxorodagi noibi Xolid
ibn Ahmad ibn Xolid az-Zuhaliy uni saroyga kelib hadis ilmidan saboq berishga
taklif etadi. Ammo Imom Ismoil al-Buxoriy bu taklifni qabul etadi va: “Men ilmni
xorlab sultonu amirlar eshigiga olib bormayman. Agar amirga ilm kerak bo’lsa,
bolalarni (ikkinchi rivoyatda saroyidagilarni) uyimga yoki masjidimga yuborsin”, -
deb javob beradi1. SHu bois alloma bilan amir Xolid ibn Ahmad az-Zuhaliy
o’rtasidagi munosabatga bir oz putur yetadi. Bunga ayrim hasadgo’y shaxslarning
ig’volari ham sabab bo’ladi. Amir allomaning shahardan chiqib ketishga farmon
beradi. Samarqand ulamolari Imom Ismoil al-Buxoriyni o’z yurtlariga taklif
etadilar. Yo’lga chiqqan Imom Ismoil al-Buxoriy Samarqand shahriga yaqin
bo’lgan Haftang qishlog’i (hozirgi Poyariq tumanining hududi)da betob bo’lib
qoladi va shu yerda hijriy 256 yili ramazon oyining oxirgi kuni (milodiy 872 yil 1
sentyabr) 62 yoshida vafot etadi va shu yerga dafn etiladi.Imom Ismoil al-Buxoriy
juda boy ijodiy meros qoldirgan. Uning “Al-jome’ as-sahih” (“Ishonchli to’plam”),
“Al-adab al-mufrad” («Adab durdonalari»), “At-tarix al-kibor” (“Katta tarix”),
“At-tarix as-sag’iyr”, (“Kichik tarix”), “Al-qiroatu xalfa-l-Imom” (“Imom ortida
turib o’qish”), “Vaf’ul-yadini fi-s-saloti” (“Namozda ikki qo’lni ko’tarish”) kabi
asarlari mavjud bo’lib, ularning qo’lyozmalari bizgacha yetib kelgan. Ammo “At-
tarix al-avsat” (“O’rta tarix”), “At-tafsir al-kabir” (“Katta tafsir”), “Al-jome’ al-
kabir” (“Katta to’plam”), “Kitob-ul-hiba” (“Hadya kitobi”) nomli asarlari ham
bo’lganligi ma’lum, biroq ular bizgacha yetib kelmagan. SHubhasiz, yuqorida
nomlari qayd etib o’tilgan asarlarining eng yirigi, shoh asari “Al-jome’ as-

12sahih”dir. Bu asar “Sahih al-Buxoriy” nomi bilan ham dunyoga mashhur. 4 jilddan
iborat mazkur kitobda payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-salom hadislaridan
tashqari, islom huquqshunosligi, islom marosimlari, axloq-odob, ta’lim-tarbiya,
tarix va etnografiyaga oid ma’lumotlar ham berilgan. Unga 600 ming hadisdan
7275 ta eng “sahih” hamda 4000 ta takrorlanmaydigan hadislar kiritilgan. Bó kitob
Islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba hisoblanadi.Islom dini
insonni ma’naviy kamolot sari yetaklovchi ta’limotdir. SHu sababli Qur’oni
Karimda ham, hadislarda ham yaxshi xulq-odob qoidalari va ularga kishilarning
qat’iy amal qilishlari lozimligi borasidagi qarashlar keng targ’ib etilgan. Imom
Ismoil al-Buxoriyning “Al-jome’ as-sahih” asarining bir jildiga odob-axloq
masalalarini yorituvchi hadislar jamlangan bo’lsa, “Al-adab al-mufrad” (“Adab
durdonalari”) nomli asarda ham ijtimoiy turmushda hamda insonlar o’rtasida
o’zaro munosabatlarni tashkil etish chog’ida amal qilinishi lozim bo’lgan odob-
axloq qoidalari borasida yanada batafsil ma’lumotlar berilgan. Ushbu asar 644
bobda bayon etilgan 1322 ta hadisni o’z ichiga olgan. [12. 12-21-betlar]

131.2 . Imom al-Buxoriyning hadis ilmi taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi
Yurtimizda yashab ijod etgan buyuk alloma va mutafakkirlarning bebaho
ilmiy-ma’naviy merosini tadqiq qilish, ular qoldirgan asarlarni ilmiy-izohli tarjima
qilib, ommalashtirish hamda xorijiy davlatlardagi kutubxonalar, arxiv fondlarida
saqlanayotgan qo‘lyozmalarning elektron nusxalarini to‘plab, xalqimizga yetkazish
dolzarb masalalarga aylanmoqda.Bu borada O‘zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti marhum Islom Karimov shunday degan edi: “Buyuk mutafakkir va
allomalarimizning islom madaniyatini ravnaq toptirishga qo‘shgan betakror hissasi
to‘g‘risida so‘z yuritganda, eng avvalo, haqli ravishda musulmon olamida
“muhaddislar sultoni” deya ulkan shuhrat qozongan Imom Buxoriy bobomizning
muborak nomlarini hurmat-ehtirom bilan tilga olamiz. Bu mo‘’tabar zot
merosining gultoji bo‘lmish eng ishonchli hadislar to‘plami – “Al-Jome’ as-Sahih”
kitobi islom dinida Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba’ bo‘lib,
ahli islom e’tiqodiga ko‘ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug‘i
hisoblanadi. Mana, o‘n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini imon nuri
bilan munavvar etib, haq va diyonat yo‘liga chorlab kelmoqda”.Abu Abdulloh
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy milodiy 810-yilda (194-hijriy) Buxoro shahrida
dunyoga kelib, bolalik chog‘laridanoq Buxorodagi yetuk allomalardan dars olib,
hadis ilmida kuchli xotira va o‘tkir zehn sohibi bo‘lib voyaga yetdi. Imom al-
Buxoriy o‘n olti yoshida onasi va akasi Ahmad hamrohligida Makka shahriga haj
qilgani borib, o‘sha yerda qoldi va hadis ilmini o‘rganishda davom etdi. U yerdagi
zabardast ulamolardan Payg‘ambarimiz sallolohu alayhi vasallamning hadislarini
yozib olib, o‘sha davrdagi Islom olamida mashhur bo‘lgan ilmiy markazlarga safar
qildi, qishloq va shaharlarni kezdi, hadis ilmidagi bahs-munozalarda ishtirok etdi.
Natijada, Imom al-Buxoriy hadis ilmida kamolotga erishib, o‘zi yod olgan 600
mingga yaqin hadislarni sahih va g‘ayri sahihlariga ajratdi.Imom al-Buxoriy Islom
olami va muhaddislar orasida “Imom ul-Muhaddisiyn” (Barcha muhaddislarning
peshvosi) deb hurmat bilan tilga olinadi. Imom al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-
Sahih” (Ishonarli to‘plam) asari haqida so‘z ketganda shuni aytish mumkinki,

14mazkur manba Islom dini ta’limotida Qur’oni karimdan keyin asosiy manba
sifatida foydalaniladi. Imom al-Buxoriy yashagan davrdan oldin ta’lif etilgan hadis
kitoblarida sahih va g‘ayri sahih hadislar aralash holda berilgan bo‘lib, o‘quvchi
ulardagi biror hadisni to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini, hadis rivoyat qiluvchining
ahvolini tekshirmay va aniqlamay turib, bilolmasdi. Buning uchun o‘quvchi o‘sha
hadisga aniqlik kiritish maqsadida ulamolardan so‘rashga majbur bo‘lardi.Imom
al-Buxoriyning “Al-Jomi’ as-Sahih” kitobiga mashhur olimlar tomonidan yuzdan
ziyod sharh va xoshiyalar bitilgan. Jumladan, “Fathul-Boriy”, “Al-Kavkab ad-
Daroriy”, “Irshodus-Sariy”, “Umdat al-Qoriy”, “Fayzul Boriy” va boshqa ko‘plab
sharhlarni misol qilib keltirish mumkin.Bundan tashqari, Imom al Buxoriyning
“Al-Adab al-Mufrad” (Odob durdonalari), “Birr ul-Volidayn” (Ota-onani hurmat
qilish), “At-Tarix al-Kabir” (Katta tarix), “At-Tarix al-Avsat” (O‘rtacha tarix),
“At-Tarix as-Sag‘iyr” (Kichik tarix), “Al-Jome’ al-Kabir” (Katta hadislar
to‘plami), “Kitab al-Ilal” (Nuqsonli hadislar kitobi), “Kitab al-Kunya” (Hadis
roviylarining taxalluslari) kabi yigirmadan ortiq asarlarlari mavjud.Imom
Buxoriyning ijodiy merosi o‘zining hajmi, zamonasining diniy va ijtimoiy fanlarini
to‘la-to‘kis qamrab olganligi bilan kishini hayratga soladi.O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yilning 14-15 aprel kunlari
Samarqand viloyatiga qilgan tashrifi chog‘ida Imom Buxoriy yodgorlik majmui
qoshida xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini qurish taklifini bildirib, shunday degan
edi: “Buyuk mutafakkir bobomiz, barcha muhaddislar peshvosi Imom Buxoriy
mangu qo‘nim topgan ushbu maskanda o‘ziga xos ma’naviy-ruhiy muhit mavjud.
Majmuaga ziyoratga kelgan odam bu markazga ham kirib, o‘ziga katta ozuqa olsin,
bobolarimiz hikmatlaridan o‘rganib ketsin. Shunda ularning qalbida ulug‘
ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usi rivoj topadi, ayni paytda shunday buyuk
zotlarning avlodi mas’uliyatini his etadi”. Demak, hadislar mazmunan har bir
mo‘minning ishonchini, e’tiqodini mustahkamlaydi va shu bilan birga insonni
ma’naviy kamolotga da’vat etadi. Shunday ekan, hadislar komil insonni
shakllantirishda muhim manba bo‘lib hisoblanadi va undan yoshlar tarbiyasida
foydalanish shu kunning dolzarb vazifalaridan sanaladi.

15Imom al-Buxoriy saboqlari — ma naviy-ma rifiy, ilmiy-adabiy jurnal.ʼ ʼ
Muassisi — Imom al-Buxoriy xalqaro jamg armasi. 2000-yildan Toshkentda 3
ʻ
oyda 1 marta nashr etiladi. Imom al-Buxoriyning hayoti, ilmiy merosini o rganish
ʻ
va uni keng targ ib qilish, xalqimizni ma naviyatimizning mustahkam ildizlaridan
ʻ ʼ
biri bo lgan diniy qadriyatlar bilan kengroq, chuqurroq tanishtirish, ularning keng
ʻ
omma, ayniqsa yoshlar tomonidan sog lom idrok etilishiga yordamlashish jur.ning
ʻ
asosiy vazifasidir. Jur. sahifalarida Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui faoliyati
izchil yoritib boriladi. Jur.ning "Abadiy barhayot kitob", "Muhaddislar sultoni",
"Hadislarning ulug hikmati", "Movarounnahrlik buyuk allomalar", "Islom va
ʻ
ma rifat", "Istiqlol va islom" kabi ruknlari bor. Bosh muharriri Zohidillo
ʼ
Munavvarov. Adadi 1000 nusxa (2002).Hadis ilmining rivojida oltin davr
hisoblangan hijriy uchinchi (milodiy to qqizinchi) asrda hadisshunoslikda katta
ʻ
muvaffaqiyatlar qo lga kiritilgan. Chunonchi, butun islom dunyosidagi eng nufuzli
ʻ
manbalar deb tan olingan oltita ishonchli hadislar to plamining (as-sihoh as-sitta)
ʻ
mualliflari yashab ijod qilganlar. Yana shunisi diqqatga sazovorki, mazkur olti
muhaddisning deyarli hammasi Markaziy osiyolik bo lib, ular: Abu Abdulloh
ʻ
Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al-Hajjoj (206/819 –
261/874), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (209/ 824 – 279/892), Imom
Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy (202/817 – 275/880), Imom Ahmad An-Nasoiy
(215/830 – 303/915), Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazib ibn Mojja
(209/824 – 273/886) kabi siymolardir. Shular ichidan “Hadis ilmida amir al-
mo miniyn” degan sharafli nomga sazovor bo lgan Imom al-Buxoriy alohida
ʻ ʻ
e tiborga molik buyuk olimdir.Uning to liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn
ʼ ʻ
Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug iyra ibn Bardazbeh al-Juafiy al-Buxoriy bo lib, u
ʻ ʻ
hijriy hisobda 194 yil shavvol oyining 13-kuni (810 yil 20-iyul)da Buxoro shahrida
tavallud topgan. Boshqa ko pgina olimlardan farqli o laroq al-Buxoriy tug ilgan
ʻ ʻ ʻ
sana aniq ko rsatilishiga sabab shuki, uning otasi Ismoil o z davrining ilmli
ʻ ʻ
odamlaridan bo lib, o g lining tug ilgan kunini o z qo li bilan yozib ketgan qog oz
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
zamondosh olimlar ixtiyoriga yetgan va shu xususda ham uning aniqligiga hech
shubha yo q. Al-Buxoriy yoshligidayoq otasi vafot etib, onasi tarbiyasida o sgan.
ʻ ʻ

16U yoshligidan aql-idrokli, o tkir zehnli va ma rifatga havasi kuchli bo lib, turliʻ ʼ ʻ
ilm-fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini zo r qiziqish bilan egallaydi. Manbalarda
ʻ
ko rsatilishicha, u o n yoshidan boshlab o z yurtidagi turli rivoyatchilardan
ʻ ʻ ʻ
eshitgan hadislarni, shuningdek, Abdulloh ibn al-Muborak va Vakiy kabi
olimlarning hadis to plamlarini mutolaa qilib, yodlagan, ustozi Shayx Dohiliy
ʻ
bilan hadis rivoyatchilari haqidagi qizg in bahslarda qatnashgan. 825 yili o n olti
ʻ ʻ
yashar al-Buxoriy onasi va akasi Ahmad bilan Hijozga qarab yo l tutadi, muqaddas
ʻ
shaharlar Makka va Madinani ziyorat qilib, olti yil Hijozda yashab, hadis ilmidan
o z bilimini yanada oshirish maqsadida o sha paytda ilm-fanning yirik
ʻ ʻ
markazlaridan hisoblangan Damashq, Qohira, Basra, Kufa, Bag dod kabi
ʻ
shaharlarda yashab, u joylardagi mashhur olimlardan hadis bilan bir qatorda fiqh
ilmidan ham ta lim oladi, yirik olimlar davrasida ilmiy bahslaru munozaralarda
ʼ
qatnashadi va ilm toliblariga dars ham beradi. Imom al-Buxoriy hayotining ko p
ʻ
qismi xorijiy ellarda, musofirchiliqda o tadi. Bu haqda uning o zi: “Misr, Shom,
ʻ ʻ
Mesopatamiyaga ikki martadan, Basraga to rt marta borganman. Hijozda olti yil
ʻ
yashaganman, Bag dod va Kufa shaharlariga necha marta borganim hisobini
ʻ
bilmayman”, degan ekan. U safar chog ida ham, bir shaharda muqim turganda ham
ʻ
ilmini oshirish borasida tinimsiz ishlar, to plagan hadislarini oqqa ko chirar edi.
ʻ ʻ
Muallifning yozishicha, Bag dodda istiqomat qilgan paytda ko pincha oyning
ʻ ʻ
nurida ijod qilib, qorong i kechalarda sham yorug ida kitob yozar ekan.Ilm
ʻ ʻ
oshirish maqsadida al-Buxoriy juda ko plab olimlardan ta lim oladi. Nishopurlik
ʻ ʼ
al-Hakimning (1015-yilda vafot etgan) yozishicha, ustozlarining soni to qsontalar
ʻ
atrofida bo lib, ular: Muhammad ibn Yusuf al-G aryobiy, Ubaydulla ibn Musa al-
ʻ ʻ
Abasiy, Abu Bakr Abdulla ibn az-Zubayr al-Hamiydiy ibn Rohaviyh nomi bilan
mashhur bo lgan Imom Is hoq ibn Ibrohim, Imom Ahmad ibn Hanbal, Ali ibn al-
ʻ ʼ
Madaniy va boshqalardir.O z navbatida al-Buxoriy ham ko pgina shogirdlariga
ʻ ʻ
ustozlik qilgan. Is hoq ibn Muhammad ar-Ramodiy, Abdulloh ibn Muhammad al-
ʼ
Masnadiy, Muhammad ibn Xalaf ibn Qutayba, Ibrohim al-Harbiy, Abu Iso at-
Termiziy, Muhammad ibn Nasr al-Marvaziy, Muslim ibn al-Hajjoj kabi yetuk
olimlar uning shogirdlaridir.

17Termizlik mashhur muhaddis Abu Iso at-Termiziy al-Buxoriyga ham
shogird, ham safdosh hisoblanib, ularning o zaro munosabatlari ibratli bo lgan.ʻ ʻ
Uzoq yillar Sharqning turli-tuman mamlakatlariga safar qilgandan keyin umrining
oxirlarida al-Buxoriy besh (863 – 868) yil Nishopurda yashab, madrasada hadis
ilmidan dars bergan. O sha paytda Nishopur musulmon Sharqidagi eng yirik ilmiy
ʻ
markazlardan biriga aylanganligi sababli ko p mashhur olimlar shu shaharda
ʻ
to plangan edilar. Al-Buxoriyning at-Termiziy bilan uchrashuvi ham Nishopurda
ʻ
yuz berib, diyorimizdan chiqqan ikki mashhur muhaddis o rtasida unutilmas,
ʻ
qizg in ilmiy bahslar, ko pdan-ko p ijodiy, do stona uchrashuvlar bo lib o tadi. At-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Termiziyning yozishicha, u o z asarlari uchun ko p ma lumotlarni al-Buxoriy bilan
ʻ ʻ ʼ
uchrashuvlaridan olgan. Shu bilan birga al-Buxoriy ham at-Termiziyning bilimini
yuqori baholab: “Men sendan ko rgan foyda sen mendan ko rgan foydadan
ʻ ʻ
ortiqroq”, deb unga nisbatan chuqur hurmatini bildirgan. At-Termiziy o z ustozi va
ʻ
safdoshi al-Buxoriyni butun umri davomida hurmatlab, unga samimiy sadoqatda
bo lgan. Arab tarixchisi Shamsuddin az-Zahabiyning (1274 – 1374) “Tazkirat ul-
ʻ
Hufoz” (“Hofizlar haqida tazkira”) nomli asarida yozishicha, at-Termiziy o z
ʻ
ustozining vafoti tufayli qattiq qayg uga botib “ko p yig laganidan hatto ko zlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko r bo lib qolib, uzoq yillar ko zi ojiz holda yashadi”.Imom al-Buxoriy xorijdan
ʻ ʻ ʻ
qaytgach, o z vatani Buxoroda ko plab shogirdlar va ulamolarga hadis ilmidan
ʻ ʻ
saboq berish bilan mashg ul bo ladi. Ko pchilik uni hurmat qilgan, ammo ba zi
ʻ ʻ ʻ ʼ
hasadgo y, qora niyatli kishilar al-Buxoriyni ko rolmas edilar. Natijada
ʻ ʻ
hasadgo ylarning xatti-harakati tufayli Buxoro amiri Xolid ibn Ahmad az-Zuhaliy
ʻ
bilan al-Buxoriyning aloqasi buzilib qoladi. Bunga sabab, amir olimdan huzuriga
kelib “Al-jome as-sahih”, “At-ta rix” kitoblarini o qib berishni talab qiladi. Lekin
ʼ ʼ ʻ
al-Buxoriy “Men ilmni xor qilib, uni hokimlar eshigi oldiga olib bormayman,
kimga ilm kerak bo lsa, o zi izlasin. Lekin Alloh oxirat kuni ilmni yashirmay uni
ʻ ʻ
toliblarga sarf qilgani uchun meni kechiradi”, degan javobni aytadi. Amirga javob
yoqmay, fitnachi, bo htonkor shaxslarning gapiga kirib al-Buxoriyga shaharni tark
ʻ
etishni buyuradi. Shundan keyin al-Buxoriy Samarqandga qarab yo l oladi va
ʻ
birmuncha muddat Xartang qishlog ida o z shogirdlari va qarindosh-
ʻ ʻ

18urug larinikida yashagandan keyin og ir kasalga chalinib, hijriy 256 yil (melodiyʻ ʻ
870 yil 1-sentyabr) 60 yoshida vafot etadi va shu yerda dafn qilinadi.Imom al-
Buxoriy avlodlarga boy va qimmatli ilmiy meros qoldirgan bo lib, u yozgan
ʻ
asarlarning soni yigirmadan ortiqdir. Ulardan “Al-jome as-sahih”, “Al-adab al-
ʼ
mufrad”, “At-ta rix as-sag ir”, “At-ta rix al-avsot”, “At-ta rixal-kabir”, “Kitob al-
ʼ ʻ ʼ ʼ
ilal”, “Barr ul-volidayn”, “Asomi us-sahoba”, “Kitob al-kuna” va boshqalarni
ko rsatish mumkin. Buyuk allomaning eng muhim asari, shubhasiz, “Al-jome as-
ʻ ʼ
sahih”dir. Bu asar “Sahiyh al-Buxoriy” nomi bilan ham mashhur. Uning g oyat
ʻ
ahamiyatli tomoni shundaki, Imom al-Buxoriygacha o tgan muhaddislar o z
ʻ ʻ
to plamlariga eshitgan barcha hadislarini tanlab o tirmay qatorasiga
ʻ ʻ
kiritaverganlar. Imom al-Buxoriy esa turli roviylardan eshitgan hadislarni
tabaqalarga bo lib, ularning ishonchlilarini ajratib, alohida kitob yaratdi.Alloma
ʻ
ibn Salohning ta kidlashicha, al-Buxoriyning bu asariga kiritilgan ishonchli
ʼ
hadislarning soni takrorlanadiganlari bilan birga 7275 ta bo lib, takrorlanmaidigan
ʻ
holda esa 4000 hadisdan iborat.Bu sharafli ishni birinchi al-Buxoriy boshlab
bergan bo lib, keyin qator olimlar unga taqlid qilib, shu zaylda hadislar to plamini
ʻ ʻ
yaratganlar. Imom al-Buxoriyning ushbu yirik asari yozilganiga taxminan 1200-yil
bo ldi, o sha davrdan boshlab toki shu vaqtgacha u islom ta limotida Qur ondan
ʻ ʻ ʼ ʼ
keyingi ikkinchi o rinda turadigan muhim manba sifatida yuqori baholanib
ʻ
kelinmoqda. Imom al-Buxoriyning ushbu asarining ko plab nusxalari turli
ʻ
shaharlarda tarqalgan. Hatto o rta asrlarda yashagan ba zi adib va xattotlar uchun
ʻ ʼ
bu asar nusxalarini ko chirish tirikchilik manbai ham bo lgan. Jumladan, taniqli
ʻ ʻ
adib va tarixchi an-Nuvayriy (1332-yilda vafot etgan) al-Buxoriyning ushbu
asaridan sakkiz nusxa ko chirib, har birini ming dirhamdan sotgan. 1325-yilda
ʻ
ko chirilgan sakkiz jilddan iborat go zal bir nusxasi hozir Istanbulda saqlanmoqda.
ʻ ʻ
“Al-Jome as-sahih”ga ko pdan-ko p sharhlar bitilgan bo lib, muhim manba
ʼ ʻ ʻ ʻ
sifatida u qayta-qayta nashr ham qilingan. Imom al-Buxoriy to plamlariga
ʻ
kiritilgan hadislar mehr-muhabbat, saxiylik, ochiq ko ngillik, ota-ona, ayollar va
ʻ
kattalarga hurmat, yetim-yesirlarga muruvvat, faqir bechoralarga himmat, vatanga
muhabbat, mehnatsevarlik va halollikka da vat etish kabi haqiqiy insoniy fazilatlar
ʼ

19va namunali tartibotlar majmuasidir. Unda nima yaxshi, nima yomon, nimani
qilish kerak, nimadan o zni tiyish lozimligi haqida hozirgi jamiyatimiz ahli,ʻ
ayniqsa, yosh avlod uchun katta tarbiyaviy ahamiyatga ega yo l-yo riqlar, pand-
ʻ ʻ
nasihat va o gitlar aks ettirilgan.1974-yilda O rta Osiyo va Qozog iston
ʻ ʻ ʻ
musulmonlari Diniy boshqarmasi tashabbusi bilan jumhuriyatimizda butun islom
dunyosi vakillari ishtirokida allomaning 1200 yillik yubileyi nishonlangan edi.
Uning shoh asarlari hisoblanmish “Al-Jome as-sahih” va “Al-adab al-mufrad”
ʼ
kitoblari Toshkentda qaytadan nashr qilinishi al-Buxoriy merosini o rganishda
ʻ
katta ahamiyatga ega bo ldi. Toshkentdagi diniy oliy ma hadning Imom al-Buxoriy
ʻ ʼ
nomi bilan atalishi bundan o n ikki asr muqaddam ilm-fan yo lida beqiyos katta
ʻ ʻ
xizmat qilgan buyuk olimga chuqur hurmat-etiborning ramzidir. [4. 13-15-betlar]
1.3. Imom Termiziy – buyuk muhaddis va yetuk alloma
Shu yilning 14 fevral kuni Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning “Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish
chora tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2774-sonli Qarori e’lon qilindi. Albatta, bu
quvonchli voqea har bir ilmu ma’rifat ixlosmandlari uchun chin ma’noda quvonarli
hol bo‘ldi. Qolaversa, ulug‘ allomaga bo‘lgan hurmat, uning shaxsiga bo‘lgan
faxrimizning yorqin ifodasidir.Mazkur Qarorning asosiy maqsad va vazifalaridan
biri – Islom dini rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma, vatandoshimiz Abu
Iso Termiziy va termiziy allomalarning benazir merosini ilmiy asosda chuqur
o‘rganish, muqaddas yurtimiz zamini azal-azaldan ulug‘ allomalar, aziz-avliyolar
vatani bo‘lib kelganini yurtdoshlarimiz va xalqaro jamoatchilik o‘rtasida keng
targ‘ib qilish, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash va rivojlantirish, shu
asosda yosh avlodni ezgu g‘oyalar ruhida tarbiyalash, ularning qalbida Vatanga
muhabbat va sadoqat tuyg‘usini yanada kuchaytirishdir.Chindan ham, bularning
barchasi o‘sib kelayotgan kelajak avlod uchun ajdodlar merosini o‘rganish, tadqiq
etish, xalqimiz hamda keng jamoatchilikka yetkazish uchun ulkan
imkoniyat.Buyuk muhaddis haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo, uning hayoti
haqida ma’lumotga oz bo‘lsada ega bo‘lishimiz darkor. Allomaning to‘liq ismi

20Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zahhoq Abu Iso Sullamiy Zariyr
Bug‘iy Termiziy bo‘lib, u hijriy 209 (melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘
(hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududida joylashgan)
qishlog‘ida o‘rta hol oilada tavallud topgan. Imom Termiziyning oilasi, ota-onasi
haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Termiziyning ko‘zi ojizligi
to‘g‘risida tarix kitoblarida turli ma’lumotlar keltirilgan. Ba’zi tarixchilar uni
tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desalar, ba’zilari olim umrining oxirlarida ko‘zi ojiz
bo‘lib qolganini yozadilar.Imom Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli, aql-
zakovatli bo‘lganligi bois o‘z tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta
qiziqishi tufayli o‘sha davrning ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur
egallagan. Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik
shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan
o‘rgangan. Qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy
aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan yetuk olimlardan biridir.
Yoshligidan ilmu-fanga tashna Imom Termiziy 850 yildan, ya’ni yigirma olti
yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safarlar
qiladi. Jumladan, u Hijozda — Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator
shaharlarida ko‘plab muhaddis, faqih, va ulamolar bilan uchrashib, muloqotda
bo‘lib, ulardan ta’lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi.Shu
bilan bir qatorda Iso Termiziy payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga
alohida e’tibor bilan qaraydi. Bu borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh
beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga
qayd etib borar, ularning asli va isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq
ishonch hosil qilsagina maxsus qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga
shubha bo‘lganda ularni alohida ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri,
ishonchli), hasan (yaxshi, ma’qul), zaif (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi
turlarga ajratilgan.Hadis ilmini egallashda va takomillashtirishda Imom Termiziy
o‘z davrining mashhur muhaddislaridan tahsil oldi. O‘ o‘sha davrning yetuk
muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Alloma zehnining
o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab

21misol va rivoyatlar keltiriladi.Muhaddis bobokalonimiz Imom Iso Termiziy
zamonidagi olimlar uning hadis ilmidagi xizmatlarini yuqori baholagan. Ulardan
biri Imom Termiziyni “Hadis ilmida iqtido qilinadigan yagona olim” deb yozsa,
boshqa biri esa uni “Birinchilardan bo‘lib hadislarni sahih, hasan, zaifga taqsim
qilganiga guvohlik beradi”. Ayniqsa, muhaddis olimning asarlaridagi ravonlik
faqat ziyoli kishilar uchun emas, balki har bir inson tushunishi mumkin bo‘lishiga
sabab ekanini alohida ta’kidlash joiz. Dunyo ulamolari buyuk ilm sohibi bo‘lgan
hamda yuksak e’tirofga munosib ko‘rilgan bobokalonimizning ibratli hayot yo‘llari
va boy ma’naviy merosini har tomonlama o‘rganish biz yoshlar uchun ham ilmiy,
ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega.Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki,
shunday yetuk muhaddislarning avlodi bo‘lish har birimizning zimmamizga ulkan
mas’uliyatni yuklar ekan, jamiyatimizning har bir a’zosi, ayniqsa yoshlarimiz
ularga munosib avlod, ilm-ma’rifat nurini taratguvchi mayoq bo‘lishlari ham qarz,
ham farzdir.Uning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn az-
Zahhoq Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209
(melodiy 824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining
Sherobod tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud
topgan. Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim as-Sam'oniy
(1113-1167) at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi uchun al-Bug‘iy
taxallusi bilan ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida
ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini ham
qayd qiladi.At-Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq
ma'lumotlar keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays
ibn Sayyor zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan», - degan
fikrini keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi
xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma'lumotlar keltirilgan. Ba'zi
mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning
keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar.At-
Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois o‘z
tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning

22ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. Termiz, Samarqand,
Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik shaharlarida istiqomat qilgan mashhur
ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton
shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatilishiga munosib hissa
qo‘shgan olimlardan biridir. Yoshligidan ilm-fanga tashna at-Termiziy 850 yildan,
ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab uzoq yurtlarga, qator xorijiy mamlakatlar va
shaharlarga safar qiladi. Jumladan, u Hijozda - Makka va Madina, Iroq,
Xurosonning qator shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda
bo‘lib, ulardan ta'lim oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi.
Tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning ta'kidlashicha, at-Termiziy Misr va Shomni
shaxsan ziyorat qilmagan, shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita
hadislar rivoyat qilgan. Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy
nafaqat hadis ilmidan, balki ilm al-qiroat, al-bayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa
sohalari hamda ko‘plab ustozlardan saboq oladi.Shu bilan bir qatorda at-Termiziy
payg‘ambar alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu
borada u har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror
roviydan eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va
isnodini izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus
qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida
ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi,
ma'qul), zaiyf (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan.Hadis
ilmini egallashda va takomillashtirishda imom at-Termiziy o‘z davrining mashhur
muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim
ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn
G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al-
Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibn Vaqiy' va
qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin.Imom at-Termiziy o‘z davrining
yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ustozlik ham qilgan. Uning
shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn
Muhammad an-Nasafyun, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy,

23Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy
kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-
Termiziyning ustoz va shogirdlari orasida turli mamlakat va elat vakillari borligi
sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning
taraqqiyoti va ma'rifat urug‘larini tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari
yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib samarali hamkorlik qilganliklari, umumbashariy
qadriyatlar ravnaqi yo‘lida haqiqiy baynalmilallik ruhi mavjud bo‘lganligi hozirgi
davrimiz uchun ham ibratli bir holdir. [15. 22-28-betlar]
II.BOB. HADIS ILMINING PAYDO BO’LISHI. IMOM AL-BUXORIY VA
AT TERMIZIYNING PEDAGOGIK G’OYALARI
2.1. Hadislarning mazmuni va tarbiyaviy ahamiyati
Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy
fazilatlar ifoda etilgan bo’lib, ushbu fazilatlar sirasiga o’zgalarga mehr-oqibat
ko’rsatish, saxiylik, ochiq ko’ngillik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan
muruvvatli bo’lish, ularga g’amxo’rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-
hunarni ulug’lash, halollik, poklik, do’stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik,
kamtarlik, rostgo’ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari,
insonning o’zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi
borasidagi pand-nasihatlar ham o’z aksini topganki, bularning barchasi Qur’oni
Karimda qayd etilgan ko’rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni
shakllantirishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi.Islom ta’limoti g’oyalariga
ko’ra har bir musulmon eng avvalo iymonli bo’lishi kerak. Qur’oni Karimda
ta’kidlanganidek, Islom dini ta’limotining yaratilishidan muddao, murod kishilarda
iymon, e’tiqodni shakllantirishdir. Hadislarda iymonning mukammal va
mustahkam bo’lishi quyidagi uch shartga qat’iy amal qilinishiga bog’liqligi
ko’rsatilgan:
- to’g’ri e’tiqodli bo’lmoq;
- kishilar bilan yaxshi munosabatda bo’lmoq;

24- kishi o’z ustida ishlamog’i va o’zini ibodat va itoatga chaqirmog’i1
(Keyingi misollar ham ushbu kitobdan olindi).
Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortiq shoxlari bor deya
iymonning belgilari sanab o’tiladi. Sanab o’tilgan belgilarning har biri inson
ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular
quyidagilardan iborat: “qo’li bilan va tili bilan o’zgalarga ozor bermagan kishi
musulmondir”, “o’zingiz yaxshi ko’rgan narsani birodaringizga ravo
ko’rmaguningizcha hech biringiz chinakam mo’min bo’la olmaysiz” (3-4-boblar);
“Uchta xislatni o’zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bo’lgaydir:
- insofli va adolatli bo’lmoq;
- barchaga salom bermoq;
- kambag’alligida ham sadaqa berib turmoq” (20-bob).
Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo’lmagan munofiqlik xislati xususida
ham so’z yuritiladi, chunonchi, «Rasululloh sallallohu alayhi vassalam aytganlar:
“quyidagi to’rtta xislat kimda bo’lsa, aniq munofiq bo’lg’aydir, kimdaki, ulardan
bittasi bo’lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir:
- omonatga xiyonat qilgaydir;
- so’zlasa yolg’on so’zlaydir;
- shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir;
- urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qilaydir (25-bob).
Hadislarda inson ma’naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi,
dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, o’z bilimi
bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bo’lib yetishishida muhim
omildir deya ko’rsatiladi. “Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa
istig’for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham”. Bilimsizlik kishilarning
nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning
hukmronlik qilishi aloqida ta’kidlab ko’rsatiladi. “Ilm o’rganmoq va
o’rgatmoqning fazilati” borasidagi hadis (21-bob) da ilm o’rganish ko’p yoqqan
yomg’irga qiyoslanadi va ilm ahli quyidagi uch turga bo’ladi: “Ba’zi yer sof,
unumdor bo’lib, yomg’irni o’ziga singdiradi-da, har xil o’simliklar va ko’katlarni

25o’stiradi va ba’zi yer qurg’oq, qattiq bo’lib, suvni emmasdan o’ziga to’playdir,
undan Olloh taolo bandalari foydalangaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar,
hayvonlari va ekinlarini sug’orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo’lib, suvni o’zida
tutib qolmaydir, ko’katni ham ko’kartirmaydir. Bularni quyidagicha muhoyasa
qilish mumkindir: Bir kishi Olloh ilmini (Islomni) teran o’rganadir, teran
tushunadir va undan manfaatlanadi va Olloh yuborgan hidoyatni o’zi o’rganib,
o’zgalarga ham o’rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o’rganib, odamlarga o’rgatadir.
Ammo o’zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabburlik qilib, o’zi ham
o’rganmaydir, o’zgalarga ham o’rgatmaydir”.
Ammo ilmga e’tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi jamiyatning
inqiroziga olib keladi. Hatto “Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir,
deganlar:
-ilmning susaymog’i;
- jaholatning kuchaymog’i;
- zinoning avj olmog’i;
- xotinlarning ko’paymog’i;
- erkaklarning ozaymog’i”
Demak, qiyomatni odamlarning o’zlari sodir etadilar. «Ilm ravnaq topmagan
mamlakatda zino avj olgan, o’zaro urushlar kuchayib, erkaklar ozayib ketganda
albatta, qiyomat qoyim bo’ladi” (22-bob). SHu bois “Ilmga amal va rioya qiluvchi
bo’linglar, uni faqat hikoya qiluvchi bo’lmanglar”, -deyiladi (637-hadis). Islomda
ikki xil ilm haqida so’z yuritiladi: biri huquqiy (fikh), diniy yo’l-yo’riqlar
to’g’risidagi ilm bo’lsa, ikkinchisi dunyoviy ilmlardir. Har ikki turdagi bilimlarni
chuqur egallash va ularga qat’iy amal qilish har bir mo’’min uchun farz
hisoblanadi.“Ilmning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoye
qilishdir”1 mazmunidagi hadis orqali o’zlashtirilgan ilmni takrorlab borish, faqat
chuqur va puxta bilimlargagina ega bo’lgan kishilarning atrofdagilarga ilm
berishining maqbul ekanligiga urg’u beriladi. SHuningdek, hadislarda ilmning
kishilarni fahm-farosatli, o’tkir zehnli, zukko hamda xotirani kuchli qilishdagi
ahamiyati ham ta’kidlanadi va “Ilmu hunarni Xitoydan bo’lsa ham borib

26o’rganinglar”, -deya da’vat etiladi. “Olim bo’l, ilm beruvchi bo’l yoki ilm
o’rgatuvchi bo’l yoki tinglovchi bo’l. Beshinchisi bo’lma, halok bo’lasan”
mazmunini ilgari suruvchi hadisning bayon etilishi orqali ham ilmli bo’lish insonni
falokat va uning yomon oqibatlaridan saqlovchi omil ekanligiga urg’u beriladi (41-
hadis).Bir qator hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi ko’rsatib o’tiladi.
Xususan, “Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir” (268-hadis). Biroq
ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi
aytiladi va ilm ahlini ana shunga da’vat etiladi (173-hadis), haqiqiy komil
insonning bilimga boy, xushxulq, sog’lom bo’lishi (182-hadis), uni faqat foydali
ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yo’lida sarf etish kerakligi ham
uqtiriladi: “Boshliq bo’lmasingizdan avval ilmni chuqur o’rganing! Rasulloh
sallallohu alayhi-vassalamning sahobalari yoshlari ulg’ayganda ham ilm
o’rganganlar. Rasulloh sallollohu alayhi-vasallam: ikki narsadan o’zgasiga hasad
qilmoq joiz emas, biri-kishiga Olloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni Haq
yo’lida sarflayotgan bo’lsa, ikkinchisi-kishiga Olloh taolo ilmu hikmat ato etsa-yu,
u shu tufayli oliy maqomga erishib, hukm surayotgan, odamlarga bilganini
o’rgatayotgan bo’lsa”, – deydilar».Ma’lumki, islom ta’limotida eng yuksak
xislatlardan biri sifatida ota-onaga g’amxo’rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini
o’z o’rniga qo’yish, farzandning ular oldidagi haqqi borasidagi masalalarning
yoritiligiga alohida e’tibor beriladi. Hadislarda ham ana shu talablar o’z ifodasini
topgan. Ota-onani xafa qilib yig’latish eng katta gunohlari sifatida e’tirof etilgani
quyidagi, ya’ni, Olloh Taoloning mavjudligiga shirk keltirish, odam o’ldirish,
urush maydonidan qochish, afifa (o’zini pokiza saqlagan) xotinni fohisha deb
tuhmat qilish, ribo (ijaraxo’rlik), yetimlar molini yemoq, Olloh Taoloning qudrati
va irodasini inkor qilish, odamlarni masxara qilish hamda ularni kamsitish kabi
holatlar qatorida tilga olib o’tiladi. Hadislarda ota-onaning dilini og’ritib, ozor
berish, ularni xafa qilib, buyruqlarini bajarmaslik ham qoralanadi: “Abdulloh ibn
Amr (Roziyollohu anhu) aytadilar: bir kishi Rasulloh huzurlariga hijrat qilmoq
uchun bay’at qilishga keldi. Ammo ota-onasi uning ketishiga rozi bo’lmay,
xafalikdan yig’lab qolgan edilar. SHunda Rasulloh: “Sen hozir ota-onang oldiga

27bor! Hijrat qilaman deb ularni xafa qilganingdek, endi hijrat qilmaydigan bo’ldim,
deb ularni xursand qil”, -dedilar (13-hadis). Islomda eng katta gunoh Olloh
Taologa shirk keltirish va ota-onaga oq bo’lish hisoblanishi 15-hadisda alohida
ta’kidlanadi. Ota-onaning ham o’z navbatida farzandlarini tarbiyat etmog’i, odob
o’rgatishi, yaxshilik qilishi lozimligi ta’kidlanadi: «Namir ibr Avs aytishlaricha,
o’tmish kishilari bolalarning solih-qobil bo’lishlari Olloh Taoloning tavfiqi bilan
bo’ladi, ammo ularga odob-axloq o’rgatish otalari vazifasidir, der edilar” [92-
hadis]».Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham
yaxshilik qilishi shartligi, zero, inson bo’ynida ota-onaning haqqi bo’lganidek,
bolaning ham haqqi borligi xususidagi g’oyalar qur’oni Karimda ham, Hadisi
SHarifda ham uqtiriladi.Hadislarda kishilarning bir-biri bilan do’st, tinch-totuv
yashashlari, o’zaro muruvvatli, mehr-shafqatli bo’lishlari kerakligi haqidagi g’oya
ham ilgari suriladi. Bu g’oya opa-singil, aka-uka, qarindosh hamda qo’shnilar
o’rtasida tashkil etiladigan muomala va munosabatlar mazmunining ochib berishga
yo’naltirilgan hadislar mohiyatida aks etadi. Ma’naviy-axloqiy xislatlarga ega
bo’lgan inson ota-ona, opa-singil, aka-uka va qo’shnilarga yaxshilik qiladi, bu
yaxshilik ular o’rtasidagi totuvlikni keltirib chiqaradiki, pirovardida jamiyat
taraqqiy etadi, tinchlik barqaror bo’ladi, aholi farovon hayot kechiradi.
Har bir inson qilgan ezgu amallari va odob-axloqi bilan yaxshi nom
qoldiradi. Mazkur holat hadislar mazmunida shunday talqin etiladi: «Mo’’min
kishiga vafotidan keyin savobi tegib yetib turadigan amali solihlar quyidagilardir:
1. Tarqatgan ilmi.
2. Qoldirgan solih farzandi.
3. Meros qoldirgan qur’oni.
4. Qurgan masjidi.
5. Yo’lovchilar uchun qurgan mehmonxonasi.
6. Qazigan arig’i.
7. Tirikligida va sog’lomligida sadaqa - ehson uchun ajratgan moli”1.
Haqiqatdan ham inson hayotdan o’tadi, lekin u ilm-ma’rifat, ziyo
tarqatishda, xalq farovonligi yo’lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi.

28Ana shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir.Bir qator hadislar mazmunan
insonning saxovatli bo’lishga undaydi. Saxovatli inson jamiyat taraqqiyotiga ham
katta hissa qo’shadi, uning ravnaqi yo’lida mehnat qiladi, atrofdagilarni o’zi ega
bo’lgan ne’matlardan bahramand etadi.Hadislarda kishilar ana shu xislatga
egaliklariga ko’ra quyidagi to’rt guruhga bo’linadilar:
1. Alloh taolo bir bandaga mol bergan va ilm bergan. U bandaga berilgan
mol va ilmning tasarrufida taqvo qiladi va silai rahm qiladi. Ilmi va molidan Alloq
uchun xaq ajratadi. Bu eng afzal o’rin.
2. Bir banda bor. Alloh unga ilm bergan, lekin mol bermagan. Lekin uning
niyati to’g’ri: agar Alloh menga mol bersaydi falonchiga o’xshab sarf qilardim. U
shu niyatiga qarab teng ajr oladi.
3. Bir banda bor. Alloh unga mol bergan, ilm bermagan Mol tasarrufida
Allohdan qo’rqmaydi. Molidan qarindoshlariga bermaydi. Bu esa eng yomon
o’rindir.
4. Bir banda bor. Alloh unga mol ham, ilm ham bermagan. U aytadiki, agar
Alloh menga ham bergandaydi falonchiga o’xshash ish qilardim. U shu niyati bilan
o’sha kishiga barobar hisoblanadi (savob va gunohda).
Hadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-qanoat, shukronalik
kabilar ulug’lansa, isrofgarchilik, ta’magirlik, ochko’zlik. nafsu havo hamda
shahvoniy hissiyotlarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar qoralanadi. Aksariyat
hadislar mazmunini yoritishda «yaxshi siyrat» va «iqtisod» tushunchalari
qo’llaniladi, chunonchi, «YAxshi siyrat, chiroyli hay’at va har bir ishda
iqtisodchilik yetmish xislatdan bir bo’lagidir» (468-hadis)2. «YAxshi siyrat»
tushunchasi yaxshi muomala, go’zal odob-axloq, ibratli hayot, shuningdek,
chiroyli hayot-tashqi ko’rinish ma’nosini anglatsa, «iqtisod» tushunchasi har bir
xatti-harakatni tashkil etishda ma’lum me’yorga amal qilish maqsadga muvofiq
ekanligini nazarda tutadi. Ushbu g’oya quyidagi hadisda ham o’z ifodasini topgan:
“Sizlarning uchta ishingiz uchun Olloh Taolo rozi va uchta ishingiz uchun
g’azablik bo’ladi: birinchisi, ibodatni Ollohning o’zigagina qilib, ibodatda boshqa
narsalarni unga sherik qilmasliklaringizga; ikkinchisi, Olloh Taoloning dini va

29qur’oniga e’tiqod qilmog’ingizga; uchinchisi, Olloh Taolo sizga boshliq qilib
qo’ygan kishiga xayrixoh bo’lmog’ingizga rozi bo’lsa, bo’lar-bo’lmas gapni naql
qilishib yurmog’ingizga, ko’p surishtiraverishlik yoki so’rashlik (gadoylik qilish)
va molni noo’rin yerlarga sarf qilib zoye qilmog’ingizga g’azablanadi” deganlarini
isbotlaydi” [206-bob, 242-hadis].SHu bilan birga, hadislarda yana kishilarni
baxillik va mol-mulkka hirs qo’yishdan saqlanish kerakligi, shuningdek, kelajakka
nisbatan ishonch bilan yashash xususidagi fikrlar ham o’rin olgan. CHunonchi,
“Birortangiz ekish uchun qo’lingizda biror ko’chatni ushlab turgan vaqtingizda
qiyomat qoyim bo’lib qolsa-yu, qoyim bo’lishidan ilgariroq uni ekib olishga
ko’zingiz yetsa, albatta ekib qo’ying”, - degan fikrlar hayotga bo’lgan umid,
kelajakka bo’lgan ishonchning yorqin ifodasidir.Xulq-odob haqidagi hadislardan
ezgu insoniy xislatlar ulug’lanib, gunoh sanalgan illatlar qoraladi.Bundan tashqari,
sha’riy udum va urf-odatlarga amal qilish, ularni o’tkazishga oid xulq-odob
qoidalari ham bayon etiladi. Turli marosimlarning o’tkazish tartibi, safar qoidalari,
salomatlikni saqlash, salomlashish, muomala madaniyati, bemor kishi holini
so’rash odobi, kiyinish qoidalari, yemoq-ichmoq, so’zlashish odobi va hokazolar
haqida turli tavsiyalar beriladiki, ular bevosita keyingi davrlarda yaratilgan odob-
axloq qoidalari borasidagi risolalarning mazmunini yoritishda asos bo’lib xizmat
qiladi.Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat taraqqiyotining ta’minlanishiga ta’sir
etuvchi muammolarga ham jiddiy e’tibor berilgan. Ularning orasida ekologik
muammolarga alohida o’rin ajratilgan bo’lib, necha asrlardan buyon o’z
dolzarbligini yo’qotmagan. Ana shunday muammolar mohiyatini o’z mazmunida
aks ettirgan hadislarda ekin hamda ko’chatlarni o’tkazish, ularni himoya etish,
ariq-zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan tozalab turish, suv chiqarish kabi
ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi g’oyalar mujassamlangan. Masalan, tirik
jonivorlarni o’ldirmaslik (shariatdan o’ldirishga buyurilgan ilon va chayondan
bo’lak), jonivorlarga g’amxo’rlik qilish, ularga ozor bermaslik, inson yashaydigan
joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash [227 va 446-hadislar], kishilarga
soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini toza tutish haqidagi hadislar
shular jumlasidan.Hadislarda yomon ishlar, yomon illatlar, yomon hatti-harakatlar

30“gunoh” sifatida qoralansa, inson farovonligi, jamiyat ravnaqi uchun qilinadigan
yaxshi, ezgu hatti-harakatlar, faoliyat “savob” tarzida olqishlanadi.SHunga ko’ra,
yetim molini yeyish, mol-dunyoga hirs qo’yish, yolg’onchilik, g’iybatchilik,
tuhmat, zino, ichkilikbozlik, giyohvandlik, foydasiz gapni ko’p gapirish va boshqa
illatlar gunoh hisoblanasa, ota-ona, keksalar, zaiflar va muhtojlarga g’amxo’rlik
qilish, ularni yo’qlab turish, marhumlarni yaxshi so’zlar bilan xotirlash, birov
ularning ustidan kulmasligini ta’minlash, omonatga xiyonat qilmaslik kabilar
savob sanalishi alohida ta’kidlanadi.Ma’lumki, inson kamoloti bevosita uning
salomatligi bilan bog’liqdir. Zero, sog’lom insongina ham oila, ham jamiyatning
ravnaq topishi yo’lida faoliyat ko’rsatuvchi kishilar bo’lib yetishadi. Hadislar,
umuman, Islom ta’limotida tozalik va poklik, shu jumladan, ruhiy va jismoniy
poklikka katta e’tibor beriladi. “Haq taolo o’zi pok, poklikni yaxshi ko’radi. o’zi
toza, tozalikni yaxshi ko’radi. o’zi oliyhimmatdir, oliyhimmatlikni yaxshi ko’radi.
O’zi ochiqko’ngil, ochiqko’ngillikni yaxshi ko’radi. Eshiklarning oldini pokiza
tutinglar”[190-hadis].Hadislarda inson erki, ozodligi va unga dahl qilmaslik
masalalarining yoritilishiga ham katta ahamiyat berilgan.Islom ta’limotida har
tomonlama yetuk bo’lishi uchun insonning erkin bo’lishi kerakligi borasidagi
fikrlar qur’oni Karimda ham, Hadisu SHarifda ham birdek e’tirof etilgan. Xususan:
“Olloh taologa farzlardan so’ng amali solihlarning eng sevimlisi musulmon
kishining diliga xursandchilik solishdir” (33-hadis); “Olloh o’zi kechirguvchi zot,
kechirguvchini yaxshi ko’radi” (191-hadis); “Olloh taolo zulm qilmagan qozi bilan
birgadir. Agar qozi jabr qilsa, Olloh undan uzoqlashadi va shayton unga
yaqinlashadi” (194-hadis) kabi hadislar6 buning yaqqol dalilidir. CHunki inson
qanchalik qadrlansa, barcha ezgulik va yaxshiliklar, insonga yo’naltirilgan bo’lsa,
uning manfaati uchun xizmat qilsa, inson ham shunga ko’ra kamol topaveradi,
yuksaklikka ko’tariladi, o’z navbatida bunday insonlar yashaydigan jamiyat ham
rivojlanaveradi.Demak, Hadislar Muhammad payg’ambarimizning sunnatlari
bo’lib, mazmunan har bir mo’minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu
bilan insonni ma’naviy kamolotga yetaklaydi. «Islom dini ma’rifatga asoslangani
uchun ham har bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga yetkazishga oid

31e’tiqod va iymondan iborat bo’lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, oliyjanob bo’lish,
pokiza yurish, bir burda luqmani halol qilib yeyish, jaholat va jaholatparastlikka
yo’l qo’ymaslik, o’z birodarining, qarindosh-urug’larining, millatining va
vatanining qadriyatlarini asrashdan iboratdir»7. SHunday ekan, hadislar komil
insonni shakllantirishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi va undan yoshlar
tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb muammolaridan sanaladi. [1. 2-5-
betlar]
2.2. Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojiga qo’shgan hissasi
Mamlakatimizni rivojlantirishning hozirgi bosqichida O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan allomalarimiz buyuk ma’naviy
merosining ahamiyatini o’rganish va zamon talablariga mos ravishda tadbiq etish,
ulamolarning nomlarini abadiylashtirish hamda, nafaqat, mamlakatimiz balki,
butun jahon ravnaqiga qo’shgan hissasini munosib e’tirof etish borasida keng
ko’lamli xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Buyuk hadisshunoslarimiz nomidagi
bir qator ilmiy-tadqiqot markazlari tashkil etilmoqda. Shu asnoda, O zbekistonʻ
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 14-fevraldagi “Imom Termiziy xalqaro
ilmiy-tadqiqot markazini tashkil etish chora-tadbirlari to g risida”gi Qarori asosida
ʻ ʻ
tashkil etilgan Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazini ta’kidlab o’tish
joiz. Markazning asosiy maqsadi Islom dini rivojiga ulkan hissa qo shgan buyuk
ʻ
alloma Abu Iso Termiziy (Imom Termiziy) va termiziy allomalarning benazir
merosini ilmiy asosda chuqur o rganish, xalqaro jamoatchilik o rtasida keng
ʻ ʻ
targ ib qilish, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrabavaylash va rivojlantirish, shu
ʻ
asosda yosh avlodni ezgu g oyalar ruhida tarbiyalash, ularning qalbida Vatanga
ʻ
muhabbat va sadoqat tuyg usini yanada kuchaytirishdan iborat.Hadis ilmining
ʻ
o’rganilishi hamda, bugungi kun uchun dolzarblilik jihati shu н daki, hadislarda
insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar ifoda
etilgan bo’lib, bularning barchasi Qur’oni Karimda qayd etilgan ko’rsatmalarga
asoslanilgan va komil insonni shakllantirishda asosiy mezon bo’lib xizmat qiladi.
Shu sababli, hadis ilmi va uning rivojiga hissa qo’shgan allomalar hayoti va ijodiy

32faoliyatini o’rganish dolzarb masala sifatida o’z ahamiyatini yo’qotgan emas.
Hadis ilmining rivojida muhim ahamiyat kasb etgan asarlardan biri – Imom at-
Termiziyning “Sunani Termiziy” asaridir. Muallif hayoti va ijodi hamda
asarlarinini o’rganish bugungi kunda g’oyat katta ahamiyat kasb etadi.Imom at-
Termiziyning to‘liq ismi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn azZahhoq
Abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al-Bug‘iy at-Termiziy bo‘lib, hijriy 209 (melodiy
824) yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi Surxondaryo viloyatining Sherobod
tumani hududida joylashgan) qishlog‘ida o‘rta hol bir oilada tavallud topgan.
Markaziy Osiyolik mashhur tarixchi Abu Saad Abdulkarim asSam'oniy (1113-
1167)at-Termiziy Bug‘ qishlog‘ida vafot etganligi bois al-Bug‘iy taxallusi bilan
ham atalganini, olimning ko‘p yig‘laganidan umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib
qolganligidan az-Zariyr (ko‘zi ojiz) taxallusini olganligini qayd qiladi. Lekin el
orasida at-Termiziy nomi bilan mashhur bo‘lishiga sabab uning butun hayoti va
faoliyati Termiz shahri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligidan, shuningdek,
olim tug‘ilgan Bug‘ qishlog‘i Termiz shahriga yaqin bo‘lib, ma'muriy-idoraviy
jihatdan unga mansub qishloqlardan ekanligidan deb izohlash mumkin. At-
Termiziyning oilasi va ota-onasi haqida manbalarda aniq ma'lumotlar
keltirilmagan. Tarixchilar uning «Bobom asli marvlik edi, u kishi Lays ibn Sayyor
zamonida yashagan, so‘ng u yerdan Termizga ko‘chib kelgan», - degan fikrini
keltirish bilan chegaralanadilar. Shuningdek, at-Termiziyning ko‘zi ojizligi
xususida ham yozma manbalarda turli-tuman ma'lumotlar keltirilgan. Ba'zi
mualliflar uni tug‘ma ko‘zi ojiz bo‘lgan desa, ko‘pchilik mualliflar olimning
keyinchalik, umrining oxirlarida ko‘zi ojiz bo‘lib qolganligini yozadilar. At-
Termiziy yoshligidan o‘ta tirishqoq, idrokli va zakovatli bo‘lganligi bois o‘z
tengdoshlari ichida ajralib turgan. Ilmga o‘ta qiziqishi tufayli o‘sha davrning
ko‘pgina ilmlarini, ayniqsa, hadis ilmini chuqur egallagan. At-Termiziy zehnining
o‘tkirligi hamda quvvai-hofizasi kuchliligi xususida tarixiy manbalarda ko‘plab
misollar, rivoyatlar keltiriladi. Jumladan, arab tarixchisi Shamsuddin az-
Zahabiyning (1274-1347) «Tazkirat ul-huffoz» («Hofizlar haqida tazkira») nomli
asarida ham, Imom Termiziyning bu xislati to’risida ta’kidlagan. Buyuk

33vatandoshimiz Termiz, Samarqand, Marv va Markaziy Osiyoning boshqa yirik
shaharlarida istiqomat qilgan mashhur ulamo va muhaddislar asarlarini qunt bilan
o‘rgangan, qo‘shni Balx va Hayraton shaharlaridagi ilm ahllari bilan ilmiy aloqalar
o‘rnatilishiga munosib hissa qo‘shgan olimlardan biridir. А tTermiziy 850-yildan,
ya'ni yigirma olti yoshidan boshlab qator xorijiy mamlakatlar va shaharlarga safar
qiladi. Jumladan, u Hijozda, Makka va Madina, Iroq, Xurosonning qator
shaharlarida ko‘plab muhaddis, ulamolar bilan muloqotda bo‘lib, ulardan ta'lim
oladi, qizg‘in ilmiy munozara va bahslarda ishtirok etadi. Tarixchi Shamsuddin az-
Zahabiyning ta'kidlashicha, atTermiziy Misr va Shomni shaxsan ziyorat qilmagan,
shu boisdan ham bu mamlakatlar ulamolaridan bilvosita hadislar rivoyat qilgan.
Uzoq yillar davom etgan safarlari chog‘ida at-Termiziy nafaqat hadis ilmidan,
balki ilm al-qiroat, albayon, fiqh, tarix kabi fanning boshqa sohalari hamda ko‘plab
ustozlardan saboq oladi. Shu bilan bir qatorda at-Termiziy payg‘ambar
alayhissalom hadislarini to‘plashga alohida e'tibor bilan qaraydi. Bu borada u har
qanday qiyinchiliklarga bardosh beradi. U o‘zi o‘qigan yoki biror roviydan
eshitgan hadisini alohida qog‘ozlarga qayd etib borar, ularning asli va isnodini
izchillik bilan aniqlab to‘g‘riligiga to‘liq ishonch hosil qilsagina maxsus
qog‘ozlarga qayd etardi. Hadislarning to‘g‘riligiga shubha bo‘lganda ularni alohida
ajratib yozardi. Shu tariqa hadislar sahiyh (to‘g‘ri, ishonchli), hasan (yaxshi,
ma'qul), zaiyf (bo‘sh, ishonchsiz), g‘ariyb (g‘alati) kabi xillarga ajratilgan. Hadis
ilmini egallashda va takomillashtirishda Imom at-Termiziy o‘z davrining mashhur
muhaddislaridan tahsil oldi. Uning ustozlaridan Imom al-Buxoriy, Imom Muslim
ibn al-Hajjoj, Abu Dovud, Qutayba ibn Sa'id, Ishoq ibn Muso, Mahmud ibn
G'iylon, Said ibn Abdurrahmon, Muhammad ibn Bashshor, Ali ibn Hajar al-
Marvaziy, Ahmad ibn Muniy', Muhammad ibn al-Musanno, Sufyon ibn Vaqiy' va
qator taniqli muhaddislarni ko‘rsatish mumkin. Imom at-Termiziy o‘z davrining
yetuk muhaddisi sifatida ko‘pgina shogirdlarga ham ustozlik qilgan. Uning
shogirdlaridan Maqhul ibn al-Fazl, Muhammad ibn Mahmud Anbar, Abu ibn
Muhammad an-Nasafiy, Hammod ibn Shokir, Xaysam ibn Kulayb ash-Shoshiy,
Ahmad ibn Yusuf an-Nasafiy, Abul-Abbos Muhammad ibn Mahbub al-Mahbubiy

34kabi yetuk olimlarni ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, at-
Termiziyning ustoz va shogirdlari orasida turli mamlakat va elat vakillari borligi
sezilib turibdi. Shu nuqtai-nazardan qaralganda, uzoq o‘tmishda ham ilm-fanning
taraqqiyoti va ma'rifat urug‘larini tarqatish borasida turli o‘lkalarning vakillari
yakdil bo‘lib faoliyat ko‘rsatib samarali hamkorlik qilganliklari, umumbashariy
qadriyatlar ravnaqi yo‘lida haqiqiy baynalmilallik ruhi mavjud bo‘lganligi hozirgi
davrimiz uchun ham ibratli bir holdir.At-Termiziy ko‘plab xorijiy mamlakatlarga
qilgan safar chog‘ida hadislarni to‘plab, kitoblar ta'lif qilishga ham kirishgan.
Safardan qaytgach, olimu fuzalolar bilan ilmiy munozaralarda qatnashadi, ko‘plab
shogirdlarga ustozlik qiladi. Ayniqsa, mashhur muhaddis alloma al-Buxoriy bilan
ko‘plab ilmiy bahslar yuritib undan istifoda qiladiki, bu haqda at-Termiziy
o‘zining «Al-Ilal» kitobida ta’kidlab o’tadi. At-Termiziyning ko‘pchilik tasniflari,
jumladan, uning mashhur asari «Al-Jomi'» ham o‘z vataniga qaytganidan keyin
yaratilgan. Imom at-Termiziy 892 yilda Termiz yaqinidagi Bug‘ qishlog‘ida vafot
etgan va shu joyda dafn qilingan. O'z ijodiy faoliyati davrida at-Termiziy o‘ndan
ortiq asarlar yaratdi. Uning madaniy merosida, shubhasiz, «Al-Jomi'» asari muhim
o’rin tutadi. Bu asar «AlJomi' as-sahiyh» («Ishonchli to‘plam»), «Al-Jomi' al-
kabiyr» («Katta to‘plam»), «Sahiyh at-Termiziy», «Sunan at-Termiziy»
(«Termiziy sunnatlari») nomlari bilan ham mashhurdir. Tarixchi Ibn Xajar al-
Asqaloniyning yozishicha, atTermiziy ushbu asarini 270 hijriy (884 melodiy)
yilda, ya'ni qariyb oltmish yoshlarida, ilm-fanda katta tajriba orttirib, imomlik
darajasiga erishgandan keyin yozib tugatgan. [18. 1-6-betlar]
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, buyuk bobokalonimizning shaxsiy hayoti va uning
boy ma'naviy merosini chuqur va har tomonlama o‘rganish ham ilmiy, ham amaliy
jihatdan katta ahamiyatga egadir.Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg’ambar
Muhammad Alayhis-salom arab bo’lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim
oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho’chib, hadislarning yozib borilishiga

35ruxsat etmaganlar. Biroq payg’ambar Muhammad Alayhis-salom huzurida
sahoblar bo’lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar.
Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday mo’’tabar kishilardan biri bo’lib,
hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan
hadislar to’g’ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan.Lekin hadislarni yod olgan
kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin unutilib
ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida
xalifalar ishonarli hadislarni to’plashga farmon berganlar. Hadislarni to’plash
xususidagi farmon dastlabki xalifa Umar ibn Abdulaziz tomonidan
berilgan.Hadislarni yozib borish bilan mashg’ul bo’lgan ilk muhaddislar sifatida
Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj
Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy SHoshiy, So’fyon Savriy Kufiy va
boshqalardir.Demak, hadislar mazmunan har bir mo’minning ishonchini, e’tiqodini
mustahkamlaydi va shu bilan birga insonni ma’naviy kamolotga da’vat etadi.
Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim manba bo’lib xizmat
qiladi va undan yoshlar tarbiyasida foydalanish shu kunning dolzarb vazifalaridan
sanaladi. “Islom, ya’ni musulmonchilik oshkora narsadir, iymon esa dildadir.
Iymon va amal bir- biriga juda yaqindir”.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI.
1. Al-Asqaloniy. Tahziyb at-tahziyb, 9-jild, 389-bet.
2. At-Termiziyning shogirdlari haqida kengroq ma'lumot olish uchun qarang: Az-
Zaxabiy. Siyar a'lom an-nubalo, 13-jild, 271-272-betlar. Nuriddin Atar. Al-Imom
at-Termiziy, 30-bet.
3. Bu haqda kengroq ma'lumot olish uchun qarang: Nuriddin Atar. Al-Imom at-
Termiziy, 23-24-betlar; Ash-Shayx Komil Muhammad Avayda. Abu Iso at-
Termiziy, 58-59-betlar.

364. Davrenov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA
XVIXVIII ASRLARDA YAPONIYA DAVLATI TARIXINI AHAMIYATI.
Scientific progress, 1(6).
5. Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’RGANISHDA MITANNI DAVLATCHILIGINING O’RNI VA AHAMIYATI.
Scientific progress, 1(6), 616-619.
6. Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA
PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO’JALIGI VA MADANIYATI.
Scientific progress, 1(6), 620-622.
7. Ibn Kasiyr. Al-Bois al-hasiys, 22-bet.
8. Khaydarov S.A. (2019). Use of products of the fine arts in teaching history of
Uzbekistan. International Journal of Research. 6(03).40-44
9. Khaydarov S.A. (2020). Pedagogic and didactic possibilities of using miniature
works in historical lessons. International Journal of Psychosocial Rehabilitation.
24(8). 1475-1792
10. Khaydarov S.A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of
the country. International scientific and practical conference. CUTTING
EDGESCIENCE. Conference Proceedings. Page 41-43.
11. Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of
the country. International scientific and practical conference. CUTTING
EDGESCIENCE. In Conference Proceedings (pp. 41-43).
12. Kitob al-Ansob, 2-jild, 335-bet.
13. Masalan, Abu Iso at-Termiziy. Ash-shamoil an-nabaviyya, Toshkent, 1993.
14. Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA ISPANIYA
XV-XVII ASRLARDAGI TARIXI. Scientific progress, 1(6).
15. Nematov, M. D. O., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI ORGANISHDA
SHUMER-AKKAD DAVLATCHILIGINING ORNI VA AHAMIYATI.
Scientific progress, 1(6).
16. Nuriddin Atar. Al-Imom at-Termiziy, 21-22-betlar.
17. Nuriddin Atar. Al-Imom at-Termiziy, 37-bet.

3718. Sharh ash-Shamoil, 1-jild, 8-bet; Sovet Sharqi musulmonlari, 1990 yil, 3- son, 1-
bet.
19. Siyar a'lom an-nubalo, 13-jild, 271-bet.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
20. С.А. Ҳайдаров. (2020). Педагог-ўқитувчиларда ахборот-коммуникация
кўникмdини ш3ллантириш dослари. " Science and Education ." Scientific
journal . 1(7). 610-617 б.
21. Сулаймон Ҳайдаров. (2020). Ўзбекистон тарихи фани дарслари
самарадорлигини оширишда тdвирий санъат воситаларининг роли. Science
and Education, 1(6), 174-179.
22. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович . (2021). Ўзбекистон тарихи фанини
ўқитишда тdвирий санъат dарларидан фойдаланишнинг ўзига хослиги
«Scientific Progress» Scientific journal 1(3). 9-14.
23. Ҳайдаров . С . (2021). Ёшларда ватанпарварлик ҳиссини тарбиялашда
“ Бобурнома ” dарига ишланган миниатюраларнинг аҳамияти . Ҳалқаро
илмийамалий конференцияси тўплами. 33-37 б.
24. Ҳайдаров. С. (2021). Заҳириддин Муҳаммад Бобур хорижлик татқиқотчилар
нигоҳида: подшоҳлик мўйқалами. Ҳалқаро илмий-амалий конференцияси
тўплами. 43-46 б .
25. Ҳайдаров.С. (2021). Рaамли таълим муҳитида тарих дарсларида талабалар
билимини назорат қилиш воситалари ва методлари. Ҳалқаро илмий-амалий
конференцияси тўплами. 160-163 б.
26. www.ziyouz.com
27. www.tdpu.uz .
28. www.pedagog.uz .
29. www.Ziyonet.uz .
30. www.arxiv.uz
31. www.zamin.uz

Imom al-Buxoriy at-Termiziyning hadis ilmini rivojlantirishdagi xizmatlari

Sotib olish