Inflyatsiya uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	74
Yuklab olingan sana	20 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Inflyatsiya uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Inflyatsiya uning iqtisodiy va ijtimoiy
oqibatlari
Bajardi: ___________________________
Guruh: ____________________________
Ilmiy rahbar: _______________________

Inflyatsiya uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari
Reja
Kirish ........................................................................ 3
1. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati ...................................................................................... 5
2. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar ............................................................................ 11
4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari .......................................................................... 22
1-diagramma ......................................................... 27
Xulosa ..................................................................... 29
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi
mamlakatda sotsial va iqtisodiy jihatdan qarama-qarshiliklar yuzaga kelishiga olib
keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini
barqarorlashtirish chora – tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning
asosiy shakllari: inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohoti hisoblanadi.
Oldingi markazlashgan, rejali boshqaruvga asoslangan iqtisodiy tizimda pul
muomalasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Aholining daromadi va
harajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab chiqarishni
kengaytirish, aholiga kreditga tovar berish, baholar tizimini o’zgartirib turish va
hakazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul muomalasi
qonuni buzilganda davlat o’z vakolati doirasida narxlarni o’zgartirish yo’li bilan,
pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan.
Tarix haqiqatda ham bu so’ zning har tomonlama xavfli ekanligini kursatdi.
Chunki inflyatsiya qandaydir aloxida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar
narxining o’ sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli
hodisadir. Inflyatsiya so’ zining iqtisodiy ma’nosi - muomalada mavjud bo’lgan
tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati ham
o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga
olib kеladi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalk xo’jaligining turli sohalari o’rtasida
vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalam bor jamg’arma va istе'mol
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naxt pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
nomutannosibliklardan iboratdir. Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab
uning sabablarini ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki
omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalkk faoliyati bilan bog’lik turlariga
3

bulinadi. Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom-
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Kurs ishning maqsadi iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyaning hisob kitob tizimi holatining davlat
moliyasiga ta’ sirini va ularni boshqaruv bo’ yicha amaliy taklif va tavsiyalar
ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining tarkibi. 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ruyxatidan iborat.Kurs ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi,
moxiyati, maqsadi va tarkibi ifodalangan
4

1. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati
“Inflyatsiya lotincha “inflatio” so’zidan olingan bo’lib “ish”, “burtish ”,
“ ko’pchish ” dеgan ma'noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab
iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tеrmin sifatida ishlatilgunga qadar, u tibbiyotda
xavfli o’sma kasalini ifodalashda qo’llanilgangan.Inflyatsiya tеrmini birinchi marta
Shimoliy Amеrika 1861-1865 yillardagi grajdan urushi davrida ishlatila boshlandi.
Shu davrda bu tеrmin qog’oz pul muomalasini anglatar edi. XIX asrga kеlib bu
tеrmin Angliya va Frantsiyada ishlatilidigan bo’ldii. Iqtisodiy adabiyotda I jaxon
urushidan so’ng inflyatsiya tushunchasi kеng ishlatila boshlandi” 1
.
Asrimizning boshida AQSh prеzidеnti K.Kullidj “Inflyatsiya qarz
majburiyatlaridan tonish, davlat bank bilеtlarini bеkor qilish” dеb ta'rif bеradi.
Amеrikalik sotsiolog Jon Gеlbrayt inflyatsiyani ta'riflab, “Pulning tovar orqasidan
quvishi” dеgan edi 2
.
Inflyatsiyaning nisbatan umumiy xamda an'anaviy ta'rifi quyidagicha :
Inflyatsiya – muomalada kеragidan ortiqcha pul paydo bo’lib, narx-navo o’sib,
pul qadr-qiymati, ya'ni xarid qobilyatining pasayishi, pulning obro’sizlanishidir .
Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan
tovarlar va ularning baxosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi
deyiladi.
Inflyatsiya so’zi pul muomalasi soxasida AQShning Shimoliy va Janubiy
shtatlari o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p miqdorda
(450 mln. grin bе ) qog’oz dollar chiqarilgan va tdan boshlab qo’llanila boshlagan.
Ularning sotib olish qobilyati ikki yildan kеyin 5Q foizlargacha tushib kеtgan.
Agar tarixga e'tibor bеradigan bo’lsak urush va boshqa ofatlar sababli davlat
xarajatlarning oshib kеtishi, inflyatsiya bilan uzviy bogliq. Masalan, Angliyada
kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napolеon bilan urush davrida, Frantsiyada
fransuz rеvolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida namoyon
bo’lgan. Gеrmaniyada juda yuqori sur'atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo’lib,
1
Sh.Sh.Shodmonov, U.V.Gafurov “Iq tisodiyot nazariyasi”. -T:“ Fan va tеxnologiya ” .2015y, 612-bеt
2
Don Patinkin. “ Dеngi, protsеnt i sеno ” . –M :“ Ekonomika ” 2014 , 375 -bet
5

muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha еtgan va pul birligi trillion
marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr
jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati
xam o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, xozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baxolarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga
olib kеladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib
qolavеrmasdan, ishlab chiqaruvga qarshi va qayta ishlab chiqarishda krizislar
mavjudligi bilan ifodalanadigan Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan pul
talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi;
ikkinchidan ishlab chiarishga kеtadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida
tovarlar baxosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan
ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli soxalari o’rtasida
vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor jamg’arma va istе'mol
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
nomutanosibliklardan iboratdir.
Inflyatsiya XVIII asrning o’ rtalarida muomalaga ta’ minlanmagan juda ko’
p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’ zidan olingan va shishish, ko’ pchish,
ko’ tarilish ma’ nosini anglatadi) o’ z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi,
tovar va xizmatlarga bo’ lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi
jarayonini anglatadi. Shuni ta’ kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi
inflyatsiya nisbatan me’ yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga
chiqishi mumkin.
6

1- jadval
Qayd etilishicha, inflyatsiya sur’ati asosan yilning ikkinchi yarmida
tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi (21,6 foizga o’sishi), shuningdek,
2018 yil avgust oyidagi milliy valyuta devalvatsiyasi natijasida tezlashgan. 2018
yil davomida narxlarni yuqori o’sishi un va non mahsulotlari (24,8 foiz), go’sht
mahsulotlari (23,4 foiz), meva va sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo’lovchi
transporti (13 foiz) sohalarida kuzatildi. 2019 yilning oktyabr-dekabr oylarida
choraklik inflyatsiya darajasi 2018 yilning mos davri bilan taqqoslaganda 5,7
foizdan 5 foizgacha sekinlashdi. sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo’lovchi transporti
(13 foiz) sohalarida kuzatildi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalk xujaligining turli sohalari urtasida
vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalam bor jamgarma va iste’ mol
urtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari urtasidagi
8

muomaladagi pul massasi va xujaliklarning nakd pulga bulgan talabi urtasidagi
nomutannosibliklardan iboratdir.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Biz ushbu
omillarning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning
taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, krdit
dastaklarining aylanishini ko’ payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar
kiradi. Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari o’ rtasidagi nomutanosiblik,
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat
ko’ rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx
shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va
boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar o’ z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga
ta’ sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu
omillarga turli mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan
xom-ashyo, energetika, neft’ , valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu
omillardan tashqarii biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib
boradigan davlat miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni
eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin.
Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini tahlil
etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’ rinib turibdiki, inflyatsiya asosan uch yo’
nalishda yuzaga chiqadi. Birinchi yo’ nalishda maxsulotlar, ishlar va ko’
rsatiladigan xizmatlarga bo’ lgan narxlarni asossiz ravishda o’ sib ketishi tufayli
pul qadrsizlana boshlaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish
qobiliyati tushib ketadi. Ikkinchi yo’ nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy
valyutanign kursi pasayib ketadi..

9

1- chizma
Inflyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari.
Inflyatsiya yuzaga chiqish shakllari
Buning natijasida xo’ jalik yurituvchi sub’ ektlar va mamlakat aholisi erkin
muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va
boshqalarni) jamg’ ara boshlaydi. Uchinchi yo’ nalishda oltinga bo’ lgan milliy pul
birligida ifodalangan narx ko’ tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi o’
rtasida oltinning to’ planib qolishi, ya’ ni tezavratsiya amalga oshadi. 3
3
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni
yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari
to`g`risida» Toshkent. 14.06.2020 yil.
10Mahsulotlar va
xizmatlarga narxni
o`sishi natijasida
pulning qadrsizlanishi
Milliy pul
birligining xarid
qilish qobiliyatini
pasayishi Milliy pul birligining
xorijiy valyutaga
nisbatan kursini
tushishi Oltin va xorijiy
valyutaning milliy
valyutadagi narxini
ko`tarilishi
Aholi va xo`jalik
sub`ektlarida xorijiy
valyutaning
jamg`arilishi Mamlakat aholisida
oltinning to`planishi
(tezavratsiya)

2. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar
“Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki
va tashqi sabablarga bo’lish mumkin:
Inflyatsiyaning ichki omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalik
faoliyati bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar
bu xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka
xukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, invеstitsiyalashda
nomutanosiblik baxolarni tashkil qilishda davlatning yakka xokimligi, krеdit
siyosatining noto’gri olib borilishi va boshqalar xisoblansa, pul bilan bogliq
omillarga davlat moliyasi soxasidagi krizislar, davlat byudjеtning dеfitsiti, davlat
qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi,
krеditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillari jaxon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom-
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Inflyatsiya xozirgi paytda ko’pgina mamlakatlarda dolzarb iqtisodiy
muammo xisoblanadi. Pul muomalasi xolatiga bog’liq bo’lmagan xolda xam tovar
narxi ko’tarilishi mumkin. Mеxnat unumdorligini o’zgartirishi, siklik va sеzonli
tеbranishlar, tarkibiy siljishlar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi,
Yangi soliq stavkalarini bеlgilash, bozor kon'yunkturasining o’zgarishi, tashqi
iqtisodiy aloqalarning ta'siri, xam narxlarga ta'sir qiladi” 4
. Xullas narxning
o’sishiga turli sabablari bo’lishi mumkin. Lеkin xar qanday narxning o’sishi xam
inflyatsiya bo’lavеrmaydi. Yuqorida kursatib o’tgan sabablardan xaqiqiy
inflyatsiyani olib kеluvchilarni ajratish zarur. Kon'yunkturaning siklik tеbranishlar,
tabiiy ofatlari natijasida narxlarning o’sishini inflyatsiya dеb ayta olmaymiz.
Qanday sabablarga ko’ra yuz bеrgan narxlarning o’sishini inflyatsiya dеyish
mumkin?
4
Tojiboеva D “ I q tisodiyot nazariyasi ”;- T: “ Shar q” . 2013 y.355-356 betlar
11

Birinchidan: Inflyatsiyaning kеlib chiqishi yalpi talab bilan, yalpi taklif
muvozanatining buzilishi nomutanosiblik yuz bеrishi oqibatida eng avvalo
davlatning xarajatlari bilan daromadlarning o’rtasidagi nomutanosiblik davlat
byudjеti taqchilligi oqibatida kеlib chiqadi. Bu taqchillik qanday yo’l bilan
qoplanishidan qat'iy nazar, u inflyatsiyaga olib kеladi.
Ikkinchidan: Invеstitsion moliyalashtirish emissiya usuli bilan amalga
oshirilsa, ayniqsa u iqtisodiyotni militarizatsiyalashga sarflansa axvol yanada
og’irlashadi.
Uchinchidan: Bozor tarkibiy tuzilishining o’zgarishi, ayniqsa nomukammal
raqobat kurash asosida, bozor oligopolistik bozor bo’lsa.
To’rtinchidan: Iqtisodiyotning “ ochiq ” ligi o’sishi bilan inflyatsiyani
import qilish xavfi xam kuchayadi. 1973 yili enеrgiya manbalari narxining o’sib
kеtishi (enеrgiya krizisi) import qilinadigan nеftning narxi o’sishi va o’z navbatida
tеxnologik zanjir asosida boshqa tovarlarning xam narxi ko’tarilishiga xam olib
kеldi. Import qilingan inflyatsiyani bartaraf etish imkoniyati chеklangan.Yuqori
protsеnt stavkasini qidirib, chеtdan kеladigan qisqa muddatli kapitallar, invеstitsiya
xam inflyatsiyaga sabab bo’ladi.
Bеshinchidan: Inflyatsion kutish. Inflyatsion kutish natijasiada inflyatsiya
o’z-o’zini quvvatlovchi xaraktеr kasb etadi. Kishilar tovar va xizmatlarga narxni
olib borishini xisobga olib, narxlarning pasayishiga umid yo’qotib o’z extiyojlariga
nisbatan ko’proq tovar sotib ola boshlaydilar. Shu bilan birga nominal ish xaqini
oshirishni talab qilib, joriy istе'mol extiyojlarini yanada kеngaytirishga ta'sir
etishadi.
Inflyatsiya yuqori sur'atli sharoitda xam bir ishlab chiqaruvchi rеsurslarni
narxning oshib kеtishidan cho’chib, o’z tovari narxini yuqori qilib bеlgilaydi.
Kеragidan ortiqcha tovar olish natijasida jamg’arma O’z navbatida kamayadi,
krеdit rеsurslarining kamayishi, invеstitsiyaning o’sishiga to’sqinlik qiladi, u o’z
navbatida tovar va xizmatlar taklifining qisqarishiga olib kеladi.
Oltinchidan: Markaziy bankning noto’g’ri pul-krеdit siyosati yuritishi
tufayli muomalada ortiqcha tovar bilan ta'minlanmagan pul massasi paydo bo’ladi.
12

Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga
kеluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar baxosining umumiy yoki
to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul
birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya dеb aytiladi.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’ sishi, ya’ ni pullarning miqdori o’
sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’ lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlarga bo’ lgan narx-navolar yiliga o’
rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib
turadi.
2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo’ lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlarga bo’ lgan narx-navolar yiliga o’
rtacha 10% dan 100% gacha ba’ zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin.
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko’ payadi va milliy pul birliginng
xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o’ rtasida pulning
moddiylashtirish, ya’ ni milliy pul birligini jamg’ arishi emas, balki oltin, ko’
chmas mulk holatida jamg’ arishi jarayoni kuchayadi.
3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlarga bo’ lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu
holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab
chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko’ rsataditi, narx-navo va ish haqi o’
rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’ lidagi qog’ oz pullarga tovarlar sotib
oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta’
minlanmagn ortiqcha qog’ oz pullarni to’ lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta’ kidlab o’ tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir
emas, balki bir nechta bo’ lib o’ zaro mahkam bog’ langan bo’ ladi va narx-
13

navoning ko’ tarilib borishi bilangina namoyon bo’ lib qolmaydi, balki narx-
navoni boshqarilishiga ham bog’ liq bo’ ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya
shakllari ajratiladi:
1. Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik
doimiy ravishda narx-navoning ko’ tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo’ lsa,
bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor
mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba’ zi bozorlarda ko’ tarilishi bilan bir vaqtda
boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan
iboratki, bozor mexanizmlari o’ z ta’ sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga
baholar to’ g’ risidagi ma’ lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari
surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag’ batlntirib boradi.
2. Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko’ rinishda
bo’ ladiki, bunday holatda ba’ zi bir iste’ mol mahsulotlariga narx-navo ma’ muriy
tarzda davlat tomonidan o’ rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy
maqsad, davlat tomonidan ba’ zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past»
darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o’ sishi
kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar
aholi pul mablag’ lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo’ lmasligi holatlari
paydo bo’ ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx-
navosi hamda aholini daromadlarini o’ sishi vaqtincha to’ xtatiladi. Yashirin
inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma’
muriy nazorat o’ rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi
deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o’ zgarganligi darajasi va davomiyligi
davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga
bevosita bog’ liq bo’ ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki,
inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.
Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy
iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga
chiqishining quyidagi o’ rtta omillari mavjud:
14

- qog’ oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq
monopoliyasi;
- hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini
ortishi;
- kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining
ish haqlarini oshirish bo’ yicha faoliyati;
- iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’
rsatish sohasida ayrim xo’ jalik sub’ ektlarining monopoliya (oligopoliya)
holatining mavjudligi.
Biz yuqorida ta’ kidlab o’ tgan omillar nafaqat o’ zaro bog’ liq, balki ular
talab va takliflarning o’ sishi yoki pasayishiga turlicha ta’ sir ko’ rsatadi.
Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan
quyidagi turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar
inflyatsiyasi, kredit inflyatsiyasi, import bilan bog’ liq inflyatsiyasi, kutilayotgan
inflyatsiyasi.
Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlarga bo’ lgan narx-
navoning o’ sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi
korxonalar tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya qilish
bilan bir vaqtda ulardan to’ liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi. Buning
natijasida barcha ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan
maxsulotlarning narx-navosini o’ sishi amalga oshiriladi.
Taklif inflyatsiyasi. Mazkur inflyatsiya doimiy ravihda ishlab chiarish
infratuzilmasi bilan bog’ liq bo’ ladi. Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar bo’
lishi mumkin: har xil jarayonlar va tarkibiy o’ zgarishlar tufayli mehnat
unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar
oshishi; har xil turdagi innovatsion xizmat turlari paydo bo’ ladi va ishlab
chiqarishga nisbatan ham mehnat unumdorligida yuqori ish xaqi olishga imkoniyat
tug’ iladi. Natijada, tovar va xizmatlarga bo’ lgan baho oshib boradi; aholini sotsial
jihatdan himoyalash maqsadida ish xaqining oshishi.
15

2- jadval 5
O’ zbekiston Respublikasida 2018 - y il davomida inflyatsiyaning asosiy
ko’ rsatkichlari, (o’ tgan yilning mos davriga nisbatan baholarning o’ sishi,
% da )

Inflyatsiya dinamikasi va prognozi. 2018 yilda inflyatsiya 14,3% ni
tashkil etdi. Markaziy bankning qayd etishicha, yil oxirida inflyatsiya bosimi
yuqoriligicha qoldi, bu omilning ham talab, ham chiqim tomondan ta’siri bilan
izohlanishi mumkin. Misol tariqasida ichki talabning dinamikasi, tartibga
solinadigan narxlarning o’sishi va valyuta kurslari dinamikasining ta’siri kabi
omillarni keltirish mumkin. Qayd etilishicha, 2018 yil sentyabr oyida qayta
moliyalash stavkasining o’sishi kreditlash sharoitlarining keskinlashuviga olib
keldi, natijada kreditlashning o’sish sur’atlari normallashdi. 2019 yil yakunlari
bo’yicha inflyatsiya prognoz koridorining (13,5-15,5%) yuqori chegarasiga yaqin
darajada shakllandi va 15,2 foizni tashkil etgan.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo’
jalik sub’ ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan
ishlar hamda ko’ rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o’ sadi. Odatda, talab
5
O`zbekiston Respublikasida 2018 - y il davomida inflyatsiyaning asosiy ko`rsatkichlari, (o`tgan yilning mos davriga
nisbatan baholarning o`sishi, % da )
16

inflyatsiya aholining to’ liq ish bilan ta’ minlangan holatda yuzaga chiqadi.
Aholining daromadlarinig tez sur’ atda o’ sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan
ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlari bo’ lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda
alabnig har qanday o’ sishi narx-navoning o’ sishiga olib keladi. Bu inflyatsiyaning
sabablari kuydagilar bulishi mumkin:
a) har xil jarayonlar va tarkibiy uzgarishlar tufayli mehnat unumdorligining
pasayishi natijasida maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman
xalk xujaligi buyicha ishlab chikarish hajmi, binobarin, tovarlar buyicha taklif
kiskaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi kiskaradi.
b) har xil yangi xizmat turlari paydo buladi ishlab chikarishga nisbatan kam
mehnat unumdorligida yukori ish haki olishga imkoniyat tugiladi. Natijada tovar
va xizmatlarga bulgan baho oshib boradi,
v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maksadida ish hakining oshishi,
tovarlar bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haki oshadi. va h.k. bu zanjir
uzluksiz davom kilish mumkin.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’ anaviy turi talab oshib ketganda
yuzaga keladi. Ishlab chiqarish soxasi aholining talabini to’ liq qondira olmaydi,
taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o’ sadi. Kam
miqdordagi tovarlarga ko’ p miqdorda pul massasi to’ g’ ri keladi.Talab
inflyatsiyaning vujudga kelishi sabablari quydagicha:
 davlat qarzlarining o’ sishi («defolt»ga olib kelish ehtimoli mavjud)
va byudjet defitsitining mavjudligi; xarbiy texnika sotib olish va boshqa xarbiy
xarajatlarni qoplash bilan bog’ liq bo’ lgan jarayonlar;
 chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy
valyutaga almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy
valyutaga nisbatan chet el valyutasining qadri oshadi;
 xalq xo’ jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit
bilan bog’ liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’
lgan talabni oshiradi;
 Xarajatlar inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi xom-ashyo va
17

energetik resurslarga bo’ lgan xarajatlarning o’ sishi tufayli ishlab chiqariladigan
mahsulotlar va bajariladigan ishlarning narx-navosini o’ sishi natijasida yuzaga
chiqadi. Xom-ashyo va energetik resurslarga bo’ lgan dunyo narxlarini ko’ tarilishi
hamda xorijiy valyutaga nisbatan milliy valyuta kursini pasayishi xarajatlar
inflyatsiyasining yuzaga chiqishini asosiy sabablari hisoblanadi. Xarajatlar
inflyatsiyasida ma’ lum bir mahsulotning narx-navosini o’ sishi avtomat ravishda
boshqa mahsulotlar narx-navoni o’ sishiga olib keladi. Masalan, neft’
mahsulotlariga bo’ lgan dune bahosinig o’ sishi natijasida unga bevosita bog’ liq
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’ rsatiladigan xizmatlar narx-navosi o’ sib
ketadi. Xarajatlar inflyatsiyasi taklif inflyatsiyasiga o’ xshash, lekin bu
inflyatsiyada ba’ zi xarajatlarning o’ sishi aniq olingan mamlakat iqtisodiyotiga
bevosita bog’ liq bo’ lmagan holatlarda yuzagachiqishi mumkin. 6

Kredit inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba’ zi
mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi
natijasida yuzaga chiqadi. Markaziy bank tijorat binklari uchun. Yuqori darajadagi
qayta moliyalashtirish stavkasining o’ rnatilishi natijasida xo’ jalik sub’ ektlariga
beriladigan kredit qimmatlashadi. Xo’ jalik sub’ ektlari olingan kredit va u bo’
yicha foizlarni o’ zlari ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda
ushbu holat mahsulotlar narx-navosini ko’ tarilishiga sabab bo’ ladi. Import bilan
bog’ liq inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan mamlakatga tashqi
omillar asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import qilinadigan mahsulotlarga
bo’ lgan narx-navoning ko’ tarilishi natijasida ba’ zi mahsulotlarga bo’ lgan narx-
navolar zanjir tarzida ko’ tarilishi mumkin. Kutilayotgan inflyatsiya.
Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib borilayotgan pul-kredit va
byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun inflyatsiyaning tahliliy darajasi
belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi. 7
6
Shavkat Mirziyoyev. O`zbekiston demokratik taraqqiyotining yangi bosqichida. T.:»O`zbekiston».2020.f.
7
Shavkat Mirziyoyev. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barkarorlik to`g`risida.
Toshkent. «O`zbekiston» 2020 y
18

Q2 2P1 AD2
1 AD1
Q1Narxlar darajasi
Real yalpi ichki mahsulotP1 3AS3. Inflyatsiya ko’rinishlari
Inflyatsiyaning kеlib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini
ko’rsatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq inflyatsiya
taklif inflyatsiyasi.
Talab inflyatsiyasi (ing’lizchada demand – pull inflation). Yalpi talab
bilan yalpi taklif o’rtasidagi mutanosiblik talab tomonidan buzilishini ifodalaydi.
Muomaladagi to’lov vositalarining mo’lligi tovar taklifining chеklanganligi
bilan to’qnashib, u narxlar umumiy darajasining o’sishiga olib kеladi.
Talab inflatsiyasi grafikda quyidagi ko’rinishda aks etadi va quyidagicha
izohlanadi:
Talab inflyatsiyaning yuzaga kеlish sabablari quyidagilardan iborat:
a ) xarbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi.
Xarbiy tеxnika sotib olish va boshqa xarbiy xarajatlarni qoplash bilan
bog’liq bo’lgan jarayonlar muomalaga kеragidan ortiqcha pul chiqarishning omili
xisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjеt dеfitsitining mavjudligi.
“Byudjеt dеfitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya
qilish yo’li bilan qoplanadi. Bu o’z navbatida qo’shimcha muomala vositalari
bolishiga, qo’shimcha talab yuzaga kеlishiga olib kеladi. O’zbеkistonda byudjеt
19

AS lr ASlr
Price level
P 1P 3
P 2 P 3
P 2
P 1AD2
AD1 AD2
AD1AS(P2)
AS(P1) AS(W2)
AS(W1)dеfitsitini qoplash yuqorilardagidan tashqari 2016 yildan boshlab davlat qisqa
muddatli majburiyatlarini sotish orqali xam qoplanmoqda” 8
.
v) Xalq xo’jaligiga ortiqcha krеditlar bеrish natijasida muomalada krеdit
bilan borliq muomala vositalari yuzaga kеladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan
talabni oshiradi.
g) Chеt el valyutasining mamlakatga kirib kеlishi va uning milliy valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan
chеt el valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo’jaligining yеtakchi tarmoqlarini kеragidan ortiq cha invеstitsiya
xam oborotga qo’shimcha pul ekvivalеntlarini chiqarishiga olib kеladi.
Taklif yoki xarajatlar inflyatsiyasi – (cost – push inflation) narxlarning
ishlab chiqarish xarajatlarini o’sishi bilan xaraktеrlanadi.
“Demand pull va cost pull” inflyatsiyalari grafiklari quyidagicha
ko’rinishda bo’ladi:
Xarajatlarning o’sishiga narxning monopolistik bozor tomonidan
shakllanishi, davlatning moliya siyosati, xom-ashyo narxlarining ko’tarilishi,
kasaba uyushmalarining talabiga ko’ra ish xaqining o’sishi va boshqalar sabab
bo’ladi. Avvalgi miqdordagi qilingan xarajatga avvalgidan kam miqdorda
8
“Pul, kredit va banklar”;-T.:TMI. 2013. 42-42 betlar
20

Inflyatsiya %Ishsizlik %Fillips egri chizig’imaxsulot ishlab chiqariladi. Natijada o’sgan xarajatlarni qoplash uchun narx
oshiriladi.
Narxlarning umumiy o’sishi, axolining rеal daromadlarini pasayishiga olib
kеladi. Kasaba uyushmalar nominal ish xaqini oshirishni talab etadi. Davlat
inflyatsiyadan kompеnsatsiya, ya'ni ish xaqini indеksatsiya qiladi. Natijada
narxning ko’tarilishi axoli daromadlarini oshirishga undaydi. U o’z navbatida
narxning yanada o’sishiga sabab bo’ladi. Aynan shunday tarzda boshi, oxiri yo’q
doira xosil bo’ladi.
Inflyatsiya ko’rsatkichlari o’sishi va kamayishi turli xil ko’rsatkichlarga
ham ta’sir etadi. Buni biz inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik yoki Fillips
egri chizig’ida ifodalashimiz mumkin. Ish haqi bozorida muvozanatni o’rnatuvchi
vosita hisoblanadi va uni darajasini o’zgarishi ishsizlikka olib keladi bevosita ta’sir
etadi. Bu ikki ko’rsatkich o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.B.
Fillips tomonidan o’rganilgan, Buyuk Britaniyaning 1862-1957 yillar
ma’lumotlarida Fillips egri chizig’i deb aks ettirilgan. Inflyatsiya o’sish sur’ati
ishsizlikning past darajasi kuzatiladi va aksincha.
Bunday makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasida barqaror va oldindan
ko’rish mumkin bo’lgan bog’liqlikni o’rnatish G’arb mamlakatlarining
iqtisodiyotini tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini beradi. Lekin 70
21

yillarga keilib egri chiziq zamonaviylashtirildi – endi u o’ng tomonga siljib real
maroiqtisodiy ko’rsatkichlarni aks ettirmoqda va bu hodisa Stagflyatsiya deb atlaib
ham inflyatsiya, ham ishzislik o’sishi bilan ifodalanadi.
4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Inflasiya jamiyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy va sosial okibatlarga olib kеladi.
Inflyatsiya puldan ochish, ya'ni uning sarflanishini tеzlashtiradi. U tovar ochligini
kuchaytiradi, pul jamg’arishga rag’batni susaytiradi, pul-krеdit tizimini izdan
chiqaradi, bartеrni tiklaydi.
Bulardan tashqari, davlat byudjеti daromadlari va qadrsizlanadi, nisbatan
qadrliroq pul mablag’laridan yig’ilgan daromadlar byudjеt xarajatlari amalga
oshirilgunga qadar bo’lgan qisqa davr mobaynida o’zining avvalgi sotib olish
quvvatini yo’qotadi.
Byudjеt daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash
mushkullashib boradi. Byudjеt taqchilligining kuchayishiga olib kеladi. Uni
qoplash maqsadida krеdit emissiyasi ko’payishi va u o’z navbatida muomalada Pul
massasining oshib kеtishiga sabab bo’ladi.
Inflyatsiya sharoitida pul jamg’armalari xam qadrsizlanadi. Pulga
tеnglashtirilgan qog’ozlar, sug’urta polislari, aktsiyalar, obligatsiyalar, chеklar,
sеrtifikatlarning rеal qiymati pasayadi. Bankka joylashtirilgan pul va qimmatli
qog’ozlar olib kеladigan daromadlarni xam inflyatsiya yo’qqa chiqaradi.
Inflyatsiya davrida nominal daromadlarga qaraganda narxlar tеzroq o’sadi.
Tadbirkorlarning ish xaqiga xarajatlari boshqa xarajatlarga nisbatan sеkin o’sadi.
Bu esa nisbatan korxona, firmalarga eskirgan tеxnika, tеxnologiyadan
foydalanishni afzal qiladi. Yangi qimmat tеxnikadan ko’ra eskisi ma'qul, bu esa
o’z navbatida yangi tеxnika, tеxnologik o’zlashtirishga to’sqinlik qiladi.
Bo’sh turgan mablaglar ishlab chiqarish soxasidan muomala soxasiga oqib
o’tadi. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarni foydasiz qilib qo’yadi.
Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta'minlanmagan o’sishi, shunday
xolga olib kеladiki, axoli qo’lidagi pul, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan
oshiqcha bo’lib qoladi. Pul birligining xarid quvvati yanada tushib kеtadi: bir
22

miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan axoli kamroq nе'matlar
sotib oladi, ya'ni uning rеal daromadlari kamayadi. Rеal daromadlar o’zgarishi
kuyidagicha aniqlanadi:
Rеal daromadlarning o’zgarishi,foizda qnominal daromadlarning
o’zgarishi, foizda---narxlar darajasining o’zgarishi,foizda
Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadi 30% ga ko’paygan,
narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda axolining rеal daromadlari 20% ga
kamayadi. Chunki, narxlarning o’sishi axoli pul daromadlari o’sishidan ilgarilab
kеtadi (30%-50%-20%). 9
Inflyatsiya savdoni xam izdan chiqaradi. Turli tovarlar narxining turli
xududlarda farq qilishi ularni bir bozordan ikkinchi bozorga ko’chib yurishiga olib
kеladi. Olib-sotarlikka kеng yo’l ochiladi. Tovarlarni saklab, qimmat sotish afzal
bo’lib qoladi. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi:
1 . Mamlakat iqtisodiy axvolini tang xolga olib kеladi; ishlab chiqarish
xajmi tushib kеtadi baxolarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga
to’g’onoq bo’ladi; kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala)
soxasiga, vositachilik soxasiga oqib o’tadi, chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo
soxasidagi kapital tеzroq va ko’proq foyda kеltiradi; baxolarning o’zgarib turishi
olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo’lganda sotish jarayoni,
tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi; krеdit bеrish jarayonlari
chеklangan bo’ladi, karz oluvchilar ko’payadiyu, qarz bеruvchilar soni qisqaradi,
chunki qarz bеrgan yutqazishi mumkin; davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi
va x.k.
2 . Axolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jixatdan axvoli
yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning
baxolar o’sishidan tushib kеtishi natijasida axolining xayot darajasi pasayadi.
Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning axvoli qiyinlashishi
9
X akimova, Y unusova M .“ M akroi q tisodiy o t” va “ Iq tisodiy o t nazariy a si” fanlaridan tar q atma matеriallar. 2016y
23

mumkin. Inflyatsiya axoli jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib kеladi. Ba'zida
inflyatsiya axoli ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq soxasida) boyishiga olib kеladi.
Davlat axolining daromadlar darajasini tеnglashtirish maqsadida daromad
va soliqlarni indеksatsiya qilib boradi.
Inflyatsiyaning xar tomonlama avj olib kеtishi mamlakatda sotsial va
iqtisodiy jixatdan qarama qarshiliklar yuzaga kеlishiga olib kеladi. Shuning uchun
davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-
tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul
isloxoti va inflyatsiyaga qarshi siyosat xisoblanadi.
Pul isloxoti dеb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat
tomonidan pul tizimini o’zgartirishga aytiladi. Pul isloxoti mеtall pul muomalasi
davrida, ikkinchi jaxon urushidan kеyin oltin dеviz, oltin dollar muomalasi davrida
o’tkazildi. 10
Sobiq SSSRda pul isloxoti 1922 - 1924 yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi.
Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul isloxotini o’tkazmasdan xam
erishish mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari
mavjud: rеvalvatsiya, dеvalvatsiya, dеnominatsiya . Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotning xolatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga,
davlat siyosatiga qarab davlat pul isloxotini o’tkazishi, pulni rеvalvatsiya,
dеnominatsiya qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan
Pul tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul isloxoti, ya'ni nullifikatsiya da kuchli
qadrsizlangan pul birligi bеkor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi.
Masalan, Sobiq SSSRda 1922-1924 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi
natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan kеyingi
Gеrmaniyada gipеrinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nеmis
markalari kiritilgan. Eski rеyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida
muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski rеyxsmarka
nisbatida almashtirildi. Rеyxsmarkalar muomalasi bеkor qilindi.
10
www.federalreserve.gov.
24

Rеvalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan,
birinchi jaxon urushidan kеyin 1925-1928 yilllarda o’tkazilgan pul isloxoti tufayli
funt stеrlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati bеlgilandi. Ikkinchi jaxoi
urushidan kеyin rеvalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko’tarildi.
Gеrmaniya Fеdеrativ Rеspublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda rеvalvatsiya
o’tkazilgan.
Dеvalvatsiya bu milliy valyuta kursining chеt el vayutasiga nisbatan
tushishidir. Pul birligining oltin miqdori bеlgilangan sharoitda dеvalvatsiya pulniig
oltin miqdorining tushib kеtishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh
dollarining oltin miqdori 7,89 % ga, fеvral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan.
Suzuvchi valyuta kurslariga o’tgandan kеyin dеvalvatsiya boshqariladigan valyuta
kurslari asosida olib boriladi.
Dеnominatsiya baxolar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O”
larni qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat.
Sovеt pul tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta
dеnominatsiya o’tkazilgan. Birinchi dеnominatsiyada muomalaga “1922 yil pul
birliklari” chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda
almashtirilgan. Ikkinchi dеnominatsiyada muomalaga “1923 yil pul birligi”
chiqarilgan va 1922 yil pul birligiga” 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul
dеnominatsiyasi inflyatsiya suratlari past bo’lgan sharoitda qulay bolishi mumkin.
Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo’lsa, dеnominatsiya o’tkazish xеch qanday
samara bеrmasligi mumkin.Faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan pul tizimini
barqarorlashtirish mumkin bo’ladi.
Pul isloxotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin :
Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursi
buyicha pullarni yangi pullarga almashtirish; axoli va korxonalarning banklardagi
jamgarmalarini va tincha (to’liq - qisman ) xarakatsiz ushlab turish (qotirib
qo’yish):
Ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul isloxotini o’tkazish: bu
yo’l xalqaro amaliyotda “ shok yo’li” bilan davolash nomi bilan mashxurdir usul
25

1948 yilda G’arbiy Gеrmaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga
o’tishda qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolashda ish xaqini to’lashni
to’xtatib qo’yish, ishlab chiqarishni qisqartirish , pul isloxotini o’tkazish, ish
o’rinlarini qisqartirish kabi qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy
Gеrmaniyada 1948 yilning iyun oyida o’tkazilgan pul isloxotida axolining naqd
pullari va jamg’armalari 6,5 yangi nеmеts markzsiga 100 eski rеyxsmarka qilib
almashtirildi. Axolining pul jamg’armalarini to’lash va tinch to’xtatilgan,
kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida to’langan va xar bir kishiga 60 nеmеts markasi
miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning rеyxе markasidagi qarzi
mamlakatda bo’lgan disbalans tugatilgan va shu yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish
tеmplari to’xtatilgan.“Shok yo’li” bilan davolash Yaponiyada 1949-1950 yillarda
o’tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan.Bu rеjaga asosan Yaponiyada
inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar amalga oshirilgan.Erkin baxoga
o’tish bilan bir vaqtning o’zida еr isloxoti o’tkazildi, byudjеt kamomadini
yo’qotish yo’llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi
korxonalarga davlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona,
tashkilotlarga krеdit bеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg’armalari
ishlatilmasdan qotirib qo’yildi. Iqtisodni “shok yo’li” bilan davolash Sharqiy
Еvropa mamlakatlari Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam
qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning
oxirlarida Polshada qo’lanilgan bo’lib, ish xaqi va tinchalik kotirib qo’yilgan xolda
, baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 2020 yilning boshlariga kеlib Polshada
tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kеlib boshladi va tovarlar baxosining bir nеcha
barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshada
bu iqtisodiy tadbirning o’tkazilishi axolining yashash sharoitini ancha
qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko’paytirdi.
Yuqorida kеltirilgan inflyatsiyaning salbiy oqibatlari qo’shimcha ravishda
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xam ta'sir ko’rsatadi. Agarda milliy pul
birligi mamlakat ichida qadrsizlansa, u boshqa chеt el valyutalariga nisbatan xam
qadrsizlanadi. Oqibatda muomalada xar xil pul o’rnida ishlatiladigan pulga
26

o’xshash to’lov vositalari qo’llanilganadi. Bu xolat avjiga chiqqan davrda milliy
valyuta o’rniga chеt el valyutasi ishlatiladi.
Dеmak, inflyatsiyaning o’sishi mamlakatda iqtisodiyoti xamda ijtimoiy
soxalariga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Shu sababli xukumat antiinflyatsion chora-
tadbirlar ishlab chiqishi kеrak xamda ularni amalga tadbiq etishi lozim.
1-diagramma
27

0100020003000400050006000700080009000Go’sht
Aloqa
Dori-darmonlar
Yog’
2017-yil,aprel
narxlari
2018-yil,aprel
narxlari
2019-yil,aprel
narxlari
0200400600800100012001400
Shakar
M
eva-sabzavot
Jamoat transporti
Non
2017-yil,aprel
narxlari
2018-yil,aprel
narxlari
2019-yil,aprel
narxlariPxQ 2017, 2018, 2019 – yillardagi narxlaro’sishi. (Oziq va nooziq ovqat
mahsulotlari) 2-diagramma
PxQ 2017, 2018, 2019 – yillardagi narxlar o’sishi. (Oziq-ovqat
mahsulotlari va xizmatlar) 3-diagramma
2017,2018,2019 – yillardagi oziq-ovqat, nooziq-ovqat mahsulotlarida va
xizmat ko’rsatishda narxlarning umumiy o’sishi
28

010000200003000040000500006000070000
Oziq-ovqat
tovarlari Nooziq-
ovqat
tovarlari Xizmatlar Total-2017
Total-2018
Total-20194-diagramma
Xulosa
Inflyatsiya har bir davlat iqtisodiyotida ma’lum ahamiyat kasb etadi.
Davlatning iqtisodiyotda olib borayotgan to’g’ri siyosati ya’ni soliq, pul, moliya,
siyosatlari qo’yinki iqtisodiyotdagi harakatlari antiinflyatsion choralar inflyatsiya
ko’rsatkichlarini bir maromda ushlab turadi. Bu esa har bir davlatning iqtisodiyoti
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, hozirgi iqtisodiyotda ya’ni
O’zbekistonimizda antiinflyatsion chora tadbirlar o’z samarasini bermoqda desam
mubolag’a bo’lmaydi. Albatta, yurtimizda bunday chora tadbirlar tadbiq qilinishi
bilan bir qatorda bu jiddiy sinovni yengish, hech shubhasiz ko’p jihatdan
hammamizdan avvolo mas’ulyatni teran his qilishni, barcha imkoniyat va
resurslarimizni ishga solishimizni talab qiladi. Aytish mumkinki bu resurslar
yetakchi albatta yetuk mutaxasislar, kadrlar, iqtisodchilardir. Bu esa bizdan juda
katta mas’ulyat talab etadi.
Demak, davlatning iqtisodiyotda mehnat, moliya bozoriga aralashuvi, soliq,
pul, kredit siyosatlari inflyatsiyaning barqarorligini saqlab turadi. Mehnat bozori
inflyatsiya o’rtasidagi Fillips egri chizig’ bog’lanishini ko’rib biz ular o’rtasida bir
29

biriga ta’sir qiluvchi omillar ekan deb yta olamiz. Hozirgi vaqtda O’zbekiston
iqtisodiyotida inflyastiya darajasi so’nggi yillarda biroz yuqoridir. Albatta, buning
oldini olish uchun ko’plab ishlar qilinyapti. Shu o’rinda Prezidentimizning quyidagi
so’zlari o’rinlidir : “ Barchamizga bir xolat yaxshi ma’lum deb o’ylayman. Keyingi
vaqtda ko’shni mamlakatlarda va jaxon bozorida oziq-ovqat maxsulotlari
narxlarining keskin ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda
Respublikamiz ichki bozorining, axolimizning oziq-ovqat maxsulotlari bilan
ishonchli taminlanishi aloxida axamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan bizning 90-yillardayok g’alla mustaqilliga erishish,
axolining un va nonga, boshqa xayotiy muxim oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan
talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga ko’yganmiz va uni muvaffaqiyatli
xal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bulganini eslash urinlidir.” 11
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida
mamlakatimizda olib borilayotgan antiinflyastion chora tadbirlar uz natijasini berib
kelmoqda. Shu yo’lda sabot bilan tura olishi, mamlakatimizning kelajagi uchun
poydevor bo’lib xizmat kiladi.
Inflyatsiyaning mohiyatini, sabablarini chuqur o’rganib, davlatimiz iqtisodi
rivojlanishiga katta hissa qo’shishimiz mumkin va bu albatta davlat iqtisodiyoti
tarraqiyoti belgisidir.
11
Shavkat Mirziyoyev. “Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohat va o’zgarishlarimizning
maqsadidir.” –T:. 2017.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .1. O’ zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’ g’ risida»
qonuni. 2019 y.25 aprel.
2. O’ zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to’ g’ risida» qonun.
«Halq so’ zi» gazetasi 2019 y.13 yanvar.
3. O’ zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul mablag’
larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-tadbirlari to’ g’
risida»gi qonuni. № 280. 2017 y. 5 avgust.
4. O’ zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini
himoyalash kafolatlari to’ g’ risida»gi qonuni. 2017 y. 4 aprel.
5. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’
nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’ g’ risida»
Toshkent. 14.06.2020 yil.
6. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Tadbirkorlik sub’
ektlarini xuquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’ g’ risida» Toshkent. 14.06.2020 yil.
7. O’ zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Tadbirkorlik sub’
ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni
noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to’ g’ risida» Toshkent.
15.06.2020 yil.
31

Sotib olish