Inflyatsiya, uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	485.4KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	15 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Inflyatsiya, uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“__________________________________________________” KAFEDRASI
“ ____________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
МАVZU: INFLYATSIYA, UNING IQTISODIY VA IJTIMOIY
OQIBATLARI
Bajardi:_________________________
Qabul qildi:______________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______2023 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________
TOSHKENT
1

Kirish ............................................................................................................................................... 3
1.1. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati ................................................................................... 5
1.2. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar ......................................................................... 11
1.3. Inflyatsiya ko’rinishlari ....................................................................................................... 25
1.4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ....................................................................... 34
II. Bob. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonning inflyatsiyani bartaraf etishga doir
tajribasi va chora-tadbirlari. ........................................................................................................... 40
2.1. O’tgan asrning so’nggi yillari va hozirgi yillardagi MDH davlatlarida hamda
O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lishiga sabablar. ...................................... 40
2.2.O’zbekistondagi inflyatsiyaning 2011 va 2018 yillardagi ko’rsatkichlari. .......................... 42
Xulosa ............................................................................................................................................ 52
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi
mamlakatda sotsial va iqtisodiy jihatdan qarama-qarshiliklar yuzaga kelishiga olib
keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini
barqarorlashtirish chora – tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning
asosiy shakllari: inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohoti hisoblanadi.
Oldingi markazlashgan, rejali boshqaruvga asoslangan iqtisodiy tizimda pul
muomalasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Aholining daromadi va
harajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab chiqarishni
kengaytirish, aholiga kreditga tovar berish, baholar tizimini o’zgartirib turish va
hakazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul muomalasi
qonuni buzilganda davlat o’z vakolati doirasida narxlarni o’zgartirish yo’li bilan,
pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan.
Tarix haqiqatda ham bu so`zning har tomonlama xavfli ekanligini kursatdi.
Chunki inflyatsiya qandaydir aloxida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar
narxining o`sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli
hodisadir. Inflyatsiya so`zining iqtisodiy ma’nosi - muomalada mavjud bo’lgan
tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati ham
o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga
olib kеladi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalk xo’jaligining turli sohalari o’rtasida
vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalam bor jamg’arma va istе'mol
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naxt pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
nomutannosibliklardan iboratdir. Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab
3

uning sabablarini ichki va tashqi sabablarga bo’lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki
omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalkk faoliyati bilan bog’lik turlariga
bulinadi. Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom-
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ishning maqsadi iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyaning hisob kitob tizimi holatining davlat
moliyasiga ta`sirini va ularni boshqaruv bo`yicha amaliy taklif va tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Ish kirish, ikki bob,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Ishning kirish qismida
mavzuning dolzarbligi, moxiyati, maqsadi va tarkibi ifodalangan. Ishning
birinchi bobi «Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga
kelish shakllari va uni ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari» deb nomlangan bo`lib
Inflyatsiyaning mohiyati va uning yuzaga chiqish shakllari, inflyatsiyaning
iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari, inflyatsiyaning barqarorlashtirish usullari
o`rganilgan. «Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlatning inflyatsiya
bo`yicha makroiqtisodiy siyosati va uni hisob kitob tizimini boshqarish
yo`llari» deb nomlangan ikkinchi bobda davlatimizning pulning qadirsizlanishi va
inflyatsiyaga qarshi siyosati, mamlakatining moliya siyosati va inflyatsiya
bo`yicha makroiqtisodiy tahlili va uni barataraf etish yo`llari aniqlangan. Bitiruv
malakaviy ishining «Davlat moliyasini baquvvatlashtirishda inflyatsiyani
kamayttirish shakllari» deb atalgan uchinchi bobida O`zbekiston
respublikasining moliya siyosatini takomillashtirishdagi inflyatsiyaga qarshi
istiqbollari, iqtisodiyotni barqarorlashtirishda pul - kredit inflyatsiyasining o`ziga
xos xususiyatlari tahlil qilingan.
4

I. Bob. Inflyatsiya va uning mohiyati, sabablari va ijtimoiy - iqtisodiy
oqibatlari.
1.1. Inflyatsiyaning mazmun va mohiyati
“Inflyatsiya lotincha “inflatio” so’zidan olingan bo’lib “ish”, “burtish ”,
“ ko’pchish ” dеgan ma'noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab
iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tеrmin sifatida ishlatilgunga qadar, u tibbiyotda
xavfli o’sma kasalini ifodalashda qo’llanilgangan.Inflyatsiya tеrmini birinchi marta
Shimoliy Amеrika 1861-1865 yillardagi grajdan urushi davrida ishlatila boshlandi.
Shu davrda bu tеrmin qog’oz pul muomalasini anglatar edi. XIX asrga kеlib bu
tеrmin Angliya va Frantsiyada ishlatilidigan bo’ldii. Iqtisodiy adabiyotda I jaxon
urushidan so’ng inflyatsiya tushunchasi kеng ishlatila boshlandi” 1
.
Asrimizning boshida AQSh prеzidеnti K.Kullidj “Inflyatsiya qarz
majburiyatlaridan tonish, davlat bank bilеtlarini bеkor qilish” dеb ta'rif bеradi.
Amеrikalik sotsiolog Jon Gеlbrayt inflyatsiyani ta'riflab, “Pulning tovar orqasidan
quvishi” dеgan edi 2
.
Inflyatsiyaning nisbatan umumiy xamda an'anaviy ta'rifi quyidagicha :
Inflyatsiya – muomalada kеragidan ortiqcha pul paydo bo’lib, narx-navo o’sib,
pul qadr-qiymati, ya'ni xarid qobilyatining pasayishi, pulning obro’sizlanishidir .
Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan
tovarlar va ularning baxosiga nisbatan ko’p pul chiqarish dеgan ma'noni anglatadi
deyiladi.
Inflyatsiya so’zi pul muomalasi soxasida AQShning Shimoliy va Janubiy
shtatlari o’rtasida grajdanlar urushi bo’lganda muomalaga juda ko’p miqdorda
(450 mln. grin bе ) qog’oz dollar chiqarilgan va tdan boshlab qo’llanila boshlagan.
Ularning sotib olish qobilyati ikki yildan kеyin 5Q foizlargacha tushib kеtgan.
Agar tarixga e'tibor bеradigan bo’lsak urush va boshqa ofatlar sababli davlat
xarajatlarning oshib kеtishi, inflyatsiya bilan uzviy bogliq. Masalan, Angliyada
1
Sh.Sh.Shodmonov, U.V.Gafurov “Iq tisodiyot nazariyasi”. -T:“ Fan va tеxnologiya ” .2015y, 612-
bеt
2
Don Patinkin. “ Dеngi, protsеnt i sеno ” . –M :“ Ekonomika ” 2014 , 375 -bet
5

kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napolеon bilan urush davrida, Frantsiyada
fransuz rеvolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o’rtalarida namoyon
bo’lgan. Gеrmaniyada juda yuqori sur'atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bo’lib,
muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha еtgan va pul birligi trillion
marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko’rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr
jarayoni bo’lmasdan, tarixan mavjud bo’lgan jarayondir.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tеz-tеz uchrab turadigan jarayon bo’lib sifati
xam o’zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, xozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baxolarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik mеxanizmining ishdan chiqishiga
olib kеladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo’lib
qolavеrmasdan, ishlab chiqaruvga qarshi va qayta ishlab chiqarishda krizislar
mavjudligi bilan ifodalanadigan Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan pul
talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi;
ikkinchidan ishlab chiarishga kеtadigan xarajatlar salmog’ining o’sishi natijasida
tovarlar baxosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan
ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo’jaligining turli soxalari o’rtasida
vujudga kеlgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor jamg’arma va istе'mol
o’rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o’rtasidagi
nomutanosibliklardan iboratdir.
Inflyatsiya XVIII asrning o`rtalarida muomalaga ta`minlanmagan juda ko`p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so`zidan olingan va shishish, ko`pchish,
ko`tarilish ma`nosini anglatadi) o`z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi,
tovar va xizmatlarga bo`lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi
jarayonini anglatadi. Shuni ta`kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar
tajribasi
6

inflyatsiya nisbatan me`yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga
chiqishi mumkin.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo`lgan
baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini
pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul
muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va
xarajatlari, xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi
mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu
ta`kidlab o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga
turlicha ta`sir etishi mumkin.
Inflyatsiya lotincha “ inflatio ” suzidan olingan bulib “ ish”, “ burtish ” ,
“ Kupchish ” degan ma`noni anglatadi. Bu suz XIX asrning urtalaridan
boshlab iktisodchilar tomonidan iktisodiy termin sifatida ishlatilguncha kadar, u
tibbiyotda xavfli usma kasalini ifodalashda kullanilgan. Tarix xakikatda ham bu
suzning har tomonlama xavfli ekanligini kursatdi. Chunki inflyatsiya kandaydir
alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining usishidangina iborat
bulmasdan,bu umumiktisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya suzining iktisodiy
ugirtmasi - muomalada mavjud bulgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan
kup pul chikarish degan ma`noni anglatadi.
Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining usishiga,
koniktirilmagan, lekin kisman tulanishi mumkin bulgan talablarning vujudga
kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi klassik inflyatsiya deb
yuritilad. Inflyatsiya suzi Pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy
shtatlari urtasida grajdanlar urushi bulganda muomalaga juda kup mikdorda (450
mln. grin bek) kogoz dollar chikarilgan vaktdan boshlab kullanila boshlagan.
Ularning sotib olish kobiliyati ikki yildan keyin 5% foizlargacha tushib
ketgan. Agar tarixga e`tibor beradigan bulsak, urush va boshka ofatlar sababli
davlat xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy boglik. Masalan,
7

Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida,
Frantsiyada - frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning urtalarida
namoyon bulgan. Germaniyada juda yukori sur`atlardagi inflyatsiya 1923
yillarda bulib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul
birligi trillion marta kadrsizlangan. Bu tarixiy misollar kursatadiki, inflyatsiya
hozirgi davr jarayoni bulmasdan, tarixan mavjud bulgan jarayondir.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum
xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr
inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar
vaktinchalik bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash
uchun kogoz pullar chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan
turib, ya`ni ishlab chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu
kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni
moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga
chiqarishdan iborat bulgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala
uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning
nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xakikatda pul birligi uzida
kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma`lum
davrda namoyon bulgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik)
xarakterga ega bulib xujalik hayotining barcha sohalarini kamrab olishi bilan, pul
omillaridan tashkari boshka iktisodiy omillarga ta`sir kilishi bilan farklanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham
uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
konunining buzilishi natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga
olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib
kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlabchikarishda krizislar mavjudligi bilan
ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan
oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab
8

chikarishga ketadigan xarajatlar salmogining usishi natijasida tovarlar
bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
1- jadval
Qayd etilishicha, inflyatsiya sur’ati asosan yilning ikkinchi yarmida
tartibga solinadigan narxlarning erkinlashtirilishi (21,6 foizga o‘sishi), shuningdek,
2018 yil avgust oyidagi milliy valyuta devalvatsiyasi natijasida tezlashgan. 2018
yil davomida narxlarni yuqori o‘sishi un va non mahsulotlari (24,8 foiz), go‘sht
mahsulotlari (23,4 foiz), meva va sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo‘lovchi
transporti (13 foiz) sohalarida kuzatildi. 2019 yilning oktyabr-dekabr oylarida
choraklik inflyatsiya darajasi 2018 yilning mos davri bilan taqqoslaganda 5,7
foizdan 5 foizgacha sekinlashdi. sabzavotlar (14,5 foiz) hamda yo‘lovchi transporti
(13 foiz) sohalarida kuzatildi.
9

Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalk xujaligining turli sohalari
urtasida vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalam bor jamgarma va
iste`mol urtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari
urtasidagi muomaladagi pul massasi va xujaliklarning nakd pulga bulgan
talabi urtasidagi nomutannosibliklardan iboratdir.
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Biz ushbu
omillarning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz
omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi,
byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul
emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul aylanmasining
tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari
o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz
daraja, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida monopoliyaning
(oligopoliya) mavjudligi, narx shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy
bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga
ta`sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga
turli mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-
ashyo, energetika, neft`, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan
tashqarii biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan
davlat miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini
amalga oshirilishini ham kiritish mumkin.
Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini tahlil
etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko`rinib turibdiki, inflyatsiya asosan uch
yo`nalishda yuzaga chiqadi. Birinchi yo`nalishda maxsulotlar, ishlar va
ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narxlarni asossiz ravishda o`sib ketishi tufayli
pul qadrsizlana boshlaydi. Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish
qobiliyati tushib ketadi. Ikkinchi yo`nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy
10

valyutanign kursi pasayib ketadi..
1- chizma
Inflyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari.
Inflyatsiya yuzaga chiqish
shakllari
Buning natijasida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisi
erkin muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki
va boshqalarni) jamg`ara boshlaydi. Uchinchi yo`nalishda oltinga bo`lgan milliy
pul birligida ifodalangan narx ko`tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat
aholisi o`rtasida oltinning to`planib qolishi, ya`ni tezavratsiya amalga oshadi.
1.2. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablar
“Inflyatsiyani yuzaga kеltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki
va tashqi sabablarga bo’lish mumkin:
11Mahsulotlar va
xizmatlarga narxni
o`sishi natijasida
pulning qadrsizlanishi
Milliy pul
birligining xarid
qilish qobiliyatini
pasayishi Milliy pul birligining
xorijiy valyutaga
nisbatan kursini
tushishi Oltin va xorijiy
valyutaning milliy
valyutadagi narxini
ko`tarilishi
Aholi va xo`jalik
sub`ektlarida xorijiy
valyutaning
jamg`arilishi Mamlakat aholisida
oltinning to`planishi
(tezavratsiya)

Inflyatsiyaning ichki omillari monеtar-pul siyosati bilan va xo’jalik
faoliyati bilan bog’liq turlariga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar
bu xo’jalikdagi va iqtisoddagi mutanosiblikning buzilishi, ishlab chiqarishda yakka
xukmronlikka yo’l qo’yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, invеstitsiyalashda
nomutanosiblik baxolarni tashkil qilishda davlatning yakka xokimligi, krеdit
siyosatining noto’gri olib borilishi va boshqalar xisoblansa, pul bilan bogliq
omillarga davlat moliyasi soxasidagi krizislar, davlat byudjеtning dеfitsiti, davlat
qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi,
krеditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va boshqalar kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillari jaxon iqtisodida bo’lgan krizislar, (xom-
ashyo, yoqilg’i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy opеratsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin.
Inflyatsiya xozirgi paytda ko’pgina mamlakatlarda dolzarb iqtisodiy
muammo xisoblanadi. Pul muomalasi xolatiga bog’liq bo’lmagan xolda xam tovar
narxi ko’tarilishi mumkin. Mеxnat unumdorligini o’zgartirishi, siklik va sеzonli
tеbranishlar, tarkibiy siljishlar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi,
Yangi soliq stavkalarini bеlgilash, bozor kon'yunkturasining o’zgarishi, tashqi
iqtisodiy aloqalarning ta'siri, xam narxlarga ta'sir qiladi” 3
. Xullas narxning
o’sishiga turli sabablari bo’lishi mumkin. Lеkin xar qanday narxning o’sishi xam
inflyatsiya bo’lavеrmaydi. Yuqorida kursatib o’tgan sabablardan xaqiqiy
inflyatsiyani olib kеluvchilarni ajratish zarur. Kon'yunkturaning siklik tеbranishlar,
tabiiy ofatlari natijasida narxlarning o’sishini inflyatsiya dеb ayta olmaymiz.
Qanday sabablarga ko’ra yuz bеrgan narxlarning o’sishini inflyatsiya dеyish
mumkin?
Birinchidan: Inflyatsiyaning kеlib chiqishi yalpi talab bilan, yalpi taklif
muvozanatining buzilishi nomutanosiblik yuz bеrishi oqibatida eng avvalo
davlatning xarajatlari bilan daromadlarning o’rtasidagi nomutanosiblik davlat
3
Tojiboеva D “ I q tisodiyot nazariyasi ”;- T: “ Shar q” . 2013 y.355-356 betlar
12

byudjеti taqchilligi oqibatida kеlib chiqadi. Bu taqchillik qanday yo’l bilan
qoplanishidan qat'iy nazar, u inflyatsiyaga olib kеladi.
Ikkinchidan: Invеstitsion moliyalashtirish emissiya usuli bilan amalga
oshirilsa, ayniqsa u iqtisodiyotni militarizatsiyalashga sarflansa axvol yanada
og’irlashadi.
Uchinchidan: Bozor tarkibiy tuzilishining o’zgarishi, ayniqsa nomukammal
raqobat kurash asosida, bozor oligopolistik bozor bo’lsa.
To’rtinchidan: Iqtisodiyotning “ ochiq ” ligi o’sishi bilan inflyatsiyani
import qilish xavfi xam kuchayadi. 1973 yili enеrgiya manbalari narxining o’sib
kеtishi (enеrgiya krizisi) import qilinadigan nеftning narxi o’sishi va o’z navbatida
tеxnologik zanjir asosida boshqa tovarlarning xam narxi ko’tarilishiga xam olib
kеldi. Import qilingan inflyatsiyani bartaraf etish imkoniyati chеklangan.Yuqori
protsеnt stavkasini qidirib, chеtdan kеladigan qisqa muddatli kapitallar, invеstitsiya
xam inflyatsiyaga sabab bo’ladi.
Bеshinchidan: Inflyatsion kutish. Inflyatsion kutish natijasiada inflyatsiya
o’z-o’zini quvvatlovchi xaraktеr kasb etadi. Kishilar tovar va xizmatlarga narxni
olib borishini xisobga olib, narxlarning pasayishiga umid yo’qotib o’z extiyojlariga
nisbatan ko’proq tovar sotib ola boshlaydilar. Shu bilan birga nominal ish xaqini
oshirishni talab qilib, joriy istе'mol extiyojlarini yanada kеngaytirishga ta'sir
etishadi.
Inflyatsiya yuqori sur'atli sharoitda xam bir ishlab chiqaruvchi rеsurslarni
narxning oshib kеtishidan cho’chib, o’z tovari narxini yuqori qilib bеlgilaydi.
Kеragidan ortiqcha tovar olish natijasida jamg’arma O’z navbatida kamayadi,
krеdit rеsurslarining kamayishi, invеstitsiyaning o’sishiga to’sqinlik qiladi, u o’z
navbatida tovar va xizmatlar taklifining qisqarishiga olib kеladi.
Oltinchidan: Markaziy bankning noto’g’ri pul-krеdit siyosati yuritishi
tufayli muomalada ortiqcha tovar bilan ta'minlanmagan pul massasi paydo bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga
kеluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar baxosining umumiy yoki
13

to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatda pul
birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya dеb aytiladi.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning miqdori
o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib
turadi.
2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi
mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy
pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida
pulning moddiylashtirish, ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin,
ko`chmas mulk holatida jamg`arishi jarayoni kuchayadi.
3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu
holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab
chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi
o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar
sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar
bilan ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda
bir emas, balki bir nechta bo`lib o`zaro mahkam bog`langan bo`ladi va narx-
navoning ko`tarilib borishi bilangina namoyon bo`lib qolmaydi, balki narx-
14

navoni boshqarilishiga ham bog`liq bo`ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya
shakllari ajratiladi:
1. Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy
tengsizlik doimiy ravishda narx-navoning ko`tarilib borishi bilan
ifodalanadigan bo`lsa, bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi.
Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba`zi bozorlarda
ko`tarilishi bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin.
Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor mexanizmlari o`z ta`sirini
davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to`g`risidagi ma`lumotlarni oshkora
etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan
taklifni rag`batlntirib boradi.
2. Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda
bo`ladiki, bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo
ma`muriy tarzda davlat tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi.
Bundan asosiy maqsad, davlat tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni
«ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-
navoning keskin o`sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining
qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag`lariga kerakli mahsulotlarni harid
qilib bo`lmasligi holatlari paydo bo`ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning
narx-navosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi.
Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar
ustidan ma`muriy nazorat o`rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi
deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi
davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga
bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan
iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish
rivojlanmaydi.
Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy
iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga
15

chiqishining quyidagi o`rtta omillari mavjud:
- qog`oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq
monopoliyasi;
- hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini
ortishi;
- kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining
ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati;
- iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya)
holatining mavjudligi.
Biz yuqorida ta`kidlab o`tgan omillar nafaqat o`zaro bog`liq, balki ular
talab va takliflarning o`sishi yoki pasayishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi.
Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan
quyidagi turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar
inflyatsiyasi, kredit inflyatsiyasi, import bilan bog`liq inflyatsiyasi,
kutilayotgan inflyatsiyasi.
Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-
navoning o`sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi
korxonalar tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya
qilish bilan bir vaqtda ulardan to`liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi.
Buning natijasida barcha ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan
maxsulotlarning narx-navosini o`sishi amalga oshiriladi.
Taklif inflyatsiyasi. Mazkur inflyatsiya doimiy ravihda ishlab chiarish
infratuzilmasi bilan bog`liq bo`ladi. Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar
bo`lishi mumkin: har xil jarayonlar va tarkibiy o`zgarishlar tufayli mehnat
unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar
oshishi; har xil turdagi innovatsion xizmat turlari paydo bo`ladi va ishlab
chiqarishga nisbatan ham mehnat unumdorligida yuqori ish xaqi olishga
16

imkoniyat tug`iladi. Natijada, tovar va xizmatlarga bo`lgan baho oshib boradi;
aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish xaqining oshishi.
Inflyatsiyaning o`sishi sur`atlari quyidagicha hisoblanadi:
Joriy yil baholar indeksi–iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksi
Inflyatsiya sur`ati = ----------------------------------------------------- x 100 %
Iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksi
Yuqoridagi formuladan ko`rinib turibdiki, inflyatsiya sur`atini
prognozlashtirish va uning foizi ekvivalenti darajasini bilish uchun joriy yil
baholar indeksidan iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksini ayirib, sunga
olingan natijani iste`mol tovarlari bazis davr baho indeksiga bo`lib, 100 %
ga ko`paytirgan taqdirimizdagana inflyatsiya sur`atining real natijasi kelib
chiqadi. Hosil bo`lgan yakuniy natijadan mamlakat milliy valyuta kursini
himoyalash borasida xukumatning ma`sul idoralari, xususan, Moliya Vazirligi,
Iqtisodiyot Vazirligi, Markaziy Bank tomonidan bir qator protektsionistik
loyihalar ishlab chiqiladi.
Quyidagi jadvalda bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida o`z faoliyatlarini
yuritayotgan mamlaktlarda inflyatsiya dinamikasi (bazis davrga nisbatan
mamlakatda iste`mol va chakana narxlarining o`sishi darajasi, foizlarda (%)).

17

2- jadval
O`zbekiston Respublikasida 2018 - y il davomida inflyatsiyaning asosiy
ko`rsatkichlari, (o`tgan yilning mos davriga nisbatan baholarning o`sishi,
% da )

Inflyatsiya dinamikasi va prognozi. 2018 yilda inflyatsiya 14,3% ni
tashkil etdi. Markaziy bankning qayd etishicha, yil oxirida inflyatsiya bosimi
yuqoriligicha qoldi, bu omilning ham talab, ham chiqim tomondan ta’siri bilan
izohlanishi mumkin. Misol tariqasida ichki talabning dinamikasi, tartibga
solinadigan narxlarning o’sishi va valyuta kurslari dinamikasining ta’siri kabi
omillarni keltirish mumkin. Qayd etilishicha, 2018 yil sentyabr oyida qayta
moliyalash stavkasining o’sishi kreditlash sharoitlarining keskinlashuviga olib
keldi, natijada kreditlashning o’sish sur’atlari normallashdi. 2019 yil yakunlari
bo‘yicha inflyatsiya prognoz koridorining (13,5-15,5%) yuqori chegarasiga yaqin
darajada shakllandi va 15,2 foizni tashkil etgan.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo`jalik
sub`ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan
ishlar hamda ko`rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o`sadi. Odatda, talab
inflyatsiya aholining to`liq ish bilan ta`minlangan holatda yuzaga chiqadi.
18

Aholining daromadlarinig tez sur`atda o`sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan
ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlari bo`lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda
alabnig har qanday o`sishi narx-navoning o`sishiga olib keladi. Bu inflyatsiyaning
sabablari kuydagilar bulishi mumkin:
a) har xil jarayonlar va tarkibiy uzgarishlar tufayli mehnat
unumdorligining pasayishi natijasida maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlar
oshadi. Umuman xalk xujaligi buyicha ishlab chikarish hajmi, binobarin,
tovarlar buyicha taklif kiskaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda
hajmi kiskaradi.
b) har xil yangi xizmat turlari paydo buladi ishlab chikarishga nisbatan kam
mehnat unumdorligida yukori ish haki olishga imkoniyat tugiladi. Natijada tovar
va xizmatlarga bulgan baho oshib boradi,
v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maksadida ish hakining oshishi,
tovarlar bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haki oshadi. va h.k. bu zanjir
uzluksiz davom kilish mumkin.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an`anaviy turi talab oshib
ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish soxasi aholining talabini to`liq
qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi
o`sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko`p miqdorda pul massasi to`g`ri
keladi.Talab inflyatsiyaning vujudga kelishi sabablari quydagicha:
 davlat qarzlarining o`sishi («defolt»ga olib kelish ehtimoli
mavjud) va byudjet defitsitining mavjudligi; xarbiy texnika sotib olish va boshqa
xarbiy xarajatlarni qoplash bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar;
 chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy
valyutaga almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy
valyutaga nisbatan chet el valyutasining qadri oshadi;
 xalq xo`jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit
bilan bog`liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga
bo`lgan talabni oshiradi;
 xalq xo`jaligining etakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha
19

investitsiyalash ham, qo`shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishga olib keladi.
Xarajatlar inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi xom-ashyo va
energetik resurslarga bo`lgan xarajatlarning o`sishi tufayli ishlab chiqariladigan
mahsulotlar va bajariladigan ishlarning narx-navosini o`sishi natijasida yuzaga
chiqadi. Xom-ashyo va energetik resurslarga bo`lgan dunyo narxlarini ko`tarilishi
hamda xorijiy valyutaga nisbatan milliy valyuta kursini pasayishi xarajatlar
inflyatsiyasining yuzaga chiqishini asosiy sabablari hisoblanadi. Xarajatlar
inflyatsiyasida ma`lum bir mahsulotning narx-navosini o`sishi avtomat ravishda
boshqa mahsulotlar narx-navoni o`sishiga olib keladi. Masalan, neft`
mahsulotlariga bo`lgan dune bahosinig o`sishi natijasida unga bevosita bog`liq
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlar narx-navosi o`sib
ketadi. Xarajatlar inflyatsiyasi taklif inflyatsiyasiga o`xshash, lekin bu
inflyatsiyada ba`zi xarajatlarning o`sishi aniq olingan mamlakat iqtisodiyotiga
bevosita bog`liq bo`lmagan holatlarda yuzagachiqishi mumkin.
Kredit inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba`zi
mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi
natijasida yuzaga chiqadi. Markaziy bank tijorat binklari uchun. Yuqori darajadagi
qayta moliyalashtirish stavkasining o`rnatilishi natijasida xo`jalik sub`ektlariga
beriladigan kredit qimmatlashadi. Xo`jalik sub`ektlari olingan kredit va u bo`yicha
foizlarni o`zlari ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda ushbu
holat mahsulotlar narx-navosini ko`tarilishiga sabab bo`ladi. Import bilan bog`liq
inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan mamlakatga tashqi omillar
asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import qilinadigan mahsulotlarga
bo`lgan narx-navoning ko`tarilishi natijasida ba`zi mahsulotlarga bo`lgan narx-
navolar zanjir tarzida ko`tarilishi mumkin. Kutilayotgan inflyatsiya.
Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib borilayotgan pul-kredit va
byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun inflyatsiyaning tahliliy darajasi
belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi.
Inflyatsiya nazariyalari . Hozirgi vaqtda inflyatsiya tabiatini o`rganishda
iqtisodchi olimlar uning monetar sabablarini, ya`ni tovar masasiga nisbatan pul
20

massasining xajmini o`zgarishini asosi qilib ko`rsatadilar. Inflyatsiya bilan olib
boriladigan faoliyatda uning darajasini o`lash uchun dastak lozim bo`ladi.
Ushbu dastak bo`lib baholar indeksi hisoblanadi. Baholar indeksi joriy
umumiy iste`mol narxlarining bazis davridan narxlarga nisbatan o`sishi
(pasayishi) bilan aniqlanadi. Ushbu indeksni aniqlashda mamlakat
fuqorolarining iste`mol savatiga kiritilgan mahsulotlar v xizmatlarning chakana
narxlaridan foydalanadilar. Ushbu formula quyidagicha hisoblanadi:
PKt
IPTs = ------------ x 100 %
PKb
Bu erda: IPTs – iste`mol narxlarining indeksi;
PKt - iste`mol savatining joriy narxi;
Pkb - iste`mol savatining bazis narxi.
Inflyatsiya darajasining o`sishini bir bahosini o`sishi bilan aniqlash
mumkin. Masalan 1 litr benzinning bazis davridagi narxi 500 so`m bo`lgan va
uning joriy davrdagi narxi 585 so`mga teng. Demak, biz kuzatgan davr ichida 1 litr
benzinning narxi 117 % ga ortgan.
585 so`m
1 litr benzin = --------------- x 100 % = 117 %
500 so`m
Baholar indeksidan tashqari inflyatsiyani boshqarishda yalpi ichki
mahsulot indeksi ko`rstakichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – bu ma`lum
bir davr mobaynida, odatda bir yilda mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning umumiy
miqdorining puldagi ifodasidir. Yalpi ichki mahsulot baholar indeksini
umumiy darajasini o`lchash uchun deflyatordan foydalaniladi. Deflyator – bu
pul ifodalangan iqtisodiy ko`rsatqiyalarni o`tgan davrdagi baholar darajasiga
nisbatan taqqoslash maqsadida qo`llaniladigan koeffitsientdir. Deflyator
yordamida aniq bir muddatdagi haqiqiy ish haqi darajasini aniqlash mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning mohiyatini o`rganish va uni oqilona
21

boshqarish bo`yicha turli nazariyalar mavjud. ulardan biri bo`lib Angliyalik taniqli
iqtisodchi olim Djon Meynard Keyns yaratgan nazariya hisoblanadi. Dj.M.Keyns
bozor iqtisodiyoti faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvini bilvosita dastakini
ishlab chiqdi. Ushbu dastak yordamida davlat tomonidan faol moliya siyosati olib
borish, talabni rag`batlantirish va ommaviy ishsizlikni pasaytirishni amalga
oshirishi imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan
iqtisodiy mexanizm quyidagi asosiy nizomlardan iborat:
1. mamlakat aholisining ish bilan ta`minlanganligi darajasi ishlab
chiqarish
xajmi bilan aniqlanadi;
2. umumiy talab taklifga to`g`ri kelmaydi, chunki ma`lum pul
mablag`lari
jamg`arishga sarflanadi;
3. ishlab chiqarishning xajmi oqilona talab darajasidagi tadbirkorlikka
asosan aniqlanadi;
4. investitsiyalar va jamg`armalar barobarligi holatidagi
investitsiya hamda
jamg`arma aktlari mustaqil faoliyat ko`rsatadi.
Dj. Keynsning asosiy fikri quyidagilardan iborat: qo`shimcha pul
emissiyasi
aholining to`lovga qobiliyatlilik talabini oshiradi. Buning natijasida
tovarlar va xizmatlarni ko`payishi uchun asos yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar
tomonidanxaridorlarning pullarini olish maqsadida ishlab chiqarish hajmini
ko`paytiradilar va muomaladagi ortiqcha pul emissiyasi massasini mahsulotlar
va xizmatlar bilan to`ldiradilar. Xalqaro amaliyotda Dj. Keyns tomonidan
ilgari surilgan nazariya «tartibga solinib turiladigan inflyatsiya» nomini olgan.
O`tgan asrning 60 yillarida inflyatsiya nazariyasining yangi maktabiga asos
solindi. Ushbu maktabga AQShlik mashxur iqtisodchi, Nobel` mukofatining
laureati, «Chikago iqtisodiy maktabi»ning boshlig`i Milton Fridmen asos
22

soldi. Xalqaro amaliyotda ushbu maktab «monetarizm» deb nomlanadi.
Monetarizm maktabining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1) «Pullar ahamiyatga egadir», ya`ni kredit – pul sohasidagi
o`zgarishlar mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatiga hal qiluvchi ta`sir
ko`rsatadi;
2) Mamlakat Markaziy banki iqtisodiyotdagi xo`jalik holatidan qat`iy nazar
pul massasining barqaror o`sishini ta`minlab turishi lozim.
M. Fridmenning asosiy g`oyasi quyidagilardan iborat: mamlakat
ig`tisodiyotining rivojlanish darajasi davlat byudjetining holati, ishsizlik
darajasi va boshqa makroekonomik ko`rsatqichlardan qat`iy nazar davlatning
pul siyosatidagi asosiy vazifasi o`rtacha 3-5 % ga oshirishi lozim. Ushbu
g`oya Dj. Keyns g`oyasiga qarama-qarshidir. Dj. Keyns pul massasini o`sishidagi
cheklovlar va talabni oldinga surgan bo`lsa, M. Fridmen esa taklif va
pulmassasining doimiy o`sishini oldinga surgan.
Monetarizm maktabi tarafdorlari inflyatsiyaga qarshi quyidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirishni qo`llab-quvvatlaydilar:
- tadbirkorlikning to`g`ridan-to`g`ri rag`batlantirish (foydaga investitsiya
qilingan qismidan soliqlarni pasaytirish);
- davlat xarajatlarini qisqartirish;
- investitsiyaga yo`naltirilgan jamg`armalarning o`sishini
rag`batlantirish (mamlakat aholisining jamg`armalarini tijorat banklariga va
qimmatli qog`ozlarga joylashtirish).
O`z mohiyatiga asosan monetaristik siyosat qat`iy siyosat bo`lib,
uni amalga oshirishda qattiqlik va turli demogogiyaga nisbatan befarqlikni talab
etadi. Shuni ta`kidlash lozimki, Dj. Keyns va M. Fridmen yaratgan nazariyalari
inflyatsiya bilan oqilona kurash olib borishda mutloq to`liq javob bermaydi.
Har ikkala nazariya o`zining ijobiy tomonlari bilan bir qatorda salbiy tomonlarga
ham egadir.
Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shundan dalolat
bermoqdagi inflyatsiya qaysi shakl va turda yuzaga chiqmasin, u doimo
23

ishsizlik muammosi hal etishlikni, ularning o`zaro bog`liqligini chuqur tahlil
etgan avstraliyalik iqtisodchi olim A. Fillips grafiklar yordamida inflyatsiya
va ishsizlik haqiqatda ular o`rtasida teskari aloqa mavjudligini isbotlaydi.
Uning fikricha aniq olingan mamlakatda aholi o`rtasida ishsizlik darajasi past
darajada bo`ladi. O`z vaqtida uning aksi inflyatsiya darajasi yuqori bo`lgan
holatda, ishsizlik darajasi past bo`ladi. Biz buni quyidagi grafikda ko`rishimiz
mumkin. A. Fillipsning fikricha, inflyatsiya darajasi yuqori darajadagi
mamlakatlarda haqiqiy ish haqi qiymati tushib boradi. Ushbu holat aholining
turli toifalari narx-navo ko`tarilishi natijida yo`qotilgan haqiqiy ish haqini
kompensatsiya qilish maqsadida ishlashga majbur bo`ladi. Buning natijasida,
mamlakat aholisi o`rtasida ishsizlak darajasining pasayishi kuzatiladi.
Inflyatsiya ko`rsatkichlari. Inflyatsiyada nafakat chakana baho, balki
ulgurji baho ham oshib boradi. G`arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy
kursatkichi kilib chakana baholarning uzgarishi (oshishi) kabul kilingan. Agar
ma`lum davrda baholar ikki marta oshsa, pul ham ikki marta kadrsizlangan deb
hisoblanadi. Chakana baholar usishini h isoblash maxsus davlat organlari
tomonidan aniklanadigan baxolar indeksiga asoslanadi. Baxolar indeksini
hisoblashning boshlangich nuktasi kilib (yuz foiz deb) bazis yili olinadi va
joriy yilda baholar uzgarishi, urtacha yillik usishi sur`ati hisoblanishi mumkin.
Baholar indeksi bu joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi yigindisi,
ya`ni, tovarlar bozor savati baxosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi
umumiy bahosi, ya`ni bozor savati bahosiga nisbati sifatida aniklanishi mumkin.
Baholar indeksini hisoblashda iste`mol tovarlar bahosining indeksi katta
axamiyatga ega. Baholar indeksi turli usullarda baholar darajasini solishtirishga
imkon beradi. Joriy yildagi baholar indeksining bazis yildagi baholar
indeksiga nisbatan oshish i- inflyatsiya - “Baholar darajasining oshishi” dan,
baholar indeksining kamayishi-deflyatsiya- “Baholar darajasining kamayishi”
dan dalolat beradi. Aytalik , basis davr 2020 yil bulsin (Baholar darajasi 100%
deb olamiz) va2017 yilda baho darajasi 350. Demak 2020 - 2017 yillarda baholar
24

3,50 marta yoki 250% ga oshgan, yoki 2020 yilda biror tovar 100 sum turgan
bulsa, 2017 yilda shu toavar 350 sum turadi.
Iste`mol tovarlar bahosi indeksidan tashkari ba`zi guruh tovarlar va
xizmatlar masalan, kipim, oyok kiyimlar, transport, uy joy xizmatlari va
bophalar buyicha baholar indekslarini hisoblash mumkin.
Inflyatsiyaning usish sur`atlari tugrisida gapirganda, uning rivojlanishini
son jihatdan aniklanishning boshka yuli ham mavjud. Buning usul ―70 lar
koidasi deb ataladi. Agar har yili inflyatsiya darajasi ma`lum bulsa, baholar‖
ikki karra oshishi uchun necha yil kerak ekanligini aniklash mumkin. Buning
uchun ―70 ni har yilgi inflyatsiya darajasiga bulish kerak. Masalan,
‖
inflyatsiyaning har yillik darajasi 5% bulsa, baholar darajasi 14 yildan keyin, ikki
karra oshishi kerak. Agar har yillik inflyatsiyasi darajasi 20% bulsa, baholar
darajasi 3 yildan keyin ikki karra oshishi kerak.Shuni ta`kidlash kerakki, bu usul
hamma vakt ham, masalan, inflyatsiyaning usishi sur`atlari yukori, (har kuni, oyda
uzgarib boradigan) bulsa, qulay hisoblanmaydi ―70 lar koidasi aholi
‖
jamgarmalarining, real yoki milliy maxsulot hajmining ikki marta oshishi
uchun necha yil kerak ekanligini tutri aniklab berishga imkon beradi.
1.3. Inflyatsiya ko’rinishlari
Inflyatsiyaning kеlib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini
ko’rsatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog’liq inflyatsiya
taklif inflyatsiyasi.
Talab inflyatsiyasi (ing’lizchada demand – pull inflation). Yalpi talab
bilan yalpi taklif o’rtasidagi mutanosiblik talab tomonidan buzilishini ifodalaydi.
Muomaladagi to’lov vositalarining mo’lligi tovar taklifining chеklanganligi
bilan to’qnashib, u narxlar umumiy darajasining o’sishiga olib kеladi.
Talab inflatsiyasi grafikda quyidagi ko’rinishda aks etadi va quyidagicha
izohlanadi:
25

Q2 2P1 AD2
1 AD1
Q1Narxlar darajasi
Real yalpi ichki mahsulotP1 3AS
Talab inflyatsiyaning yuzaga kеlish sabablari quyidagilardan iborat:
a ) xarbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi.
Xarbiy tеxnika sotib olish va boshqa xarbiy xarajatlarni qoplash bilan
bog’liq bo’lgan jarayonlar muomalaga kеragidan ortiqcha pul chiqarishning omili
xisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjеt dеfitsitining mavjudligi.
“Byudjеt dеfitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya
qilish yo’li bilan qoplanadi. Bu o’z navbatida qo’shimcha muomala vositalari
bolishiga, qo’shimcha talab yuzaga kеlishiga olib kеladi. O’zbеkistonda byudjеt
dеfitsitini qoplash yuqorilardagidan tashqari 2016 yildan boshlab davlat qisqa
muddatli majburiyatlarini sotish orqali xam qoplanmoqda” 4
.
v) Xalq xo’jaligiga ortiqcha krеditlar bеrish natijasida muomalada krеdit
bilan borliq muomala vositalari yuzaga kеladi. Bular tovar va xizmatlarga bo’lgan
talabni oshiradi.
g) Chеt el valyutasining mamlakatga kirib kеlishi va uning milliy valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan
chеt el valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo’jaligining yеtakchi tarmoqlarini kеragidan ortiq cha invеstitsiya
xam oborotga qo’shimcha pul ekvivalеntlarini chiqarishiga olib kеladi.
4
“Pul, kredit va banklar”;-T.:TMI. 2013. 42-42 betlar
26

AS lr ASlr
Price level
P 1P 3
P 2 P 3
P 2
P 1AD2
AD1 AD2
AD1AS(P2)
AS(P1) AS(W2)
AS(W1)Taklif yoki xarajatlar inflyatsiyasi – (cost – push inflation) narxlarning
ishlab chiqarish xarajatlarini o’sishi bilan xaraktеrlanadi.
“Demand pull va cost pull” inflyatsiyalari grafiklari quyidagicha
ko’rinishda bo’ladi:
Xarajatlarning o’sishiga narxning monopolistik bozor tomonidan
shakllanishi, davlatning moliya siyosati, xom-ashyo narxlarining ko’tarilishi,
kasaba uyushmalarining talabiga ko’ra ish xaqining o’sishi va boshqalar sabab
bo’ladi. Avvalgi miqdordagi qilingan xarajatga avvalgidan kam miqdorda
maxsulot ishlab chiqariladi. Natijada o’sgan xarajatlarni qoplash uchun narx
oshiriladi.
Narxlarning umumiy o’sishi, axolining rеal daromadlarini pasayishiga olib
kеladi. Kasaba uyushmalar nominal ish xaqini oshirishni talab etadi. Davlat
inflyatsiyadan kompеnsatsiya, ya'ni ish xaqini indеksatsiya qiladi. Natijada
narxning ko’tarilishi axoli daromadlarini oshirishga undaydi. U o’z navbatida
narxning yanada o’sishiga sabab bo’ladi. Aynan shunday tarzda boshi, oxiri yo’q
doira xosil bo’ladi.
Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar bo’lishi mumkin:
27

a) xar xil jarayonlar va tarkibiy o’zgarishlar tufayli mеxnat
unumdorligining pasayishi natijasida maxsulot ishlab chiqarishga kеtgan xarajatlar
oshadi. Umuman xalq xo’jaligi bo’yicha ishlab chiqarish xajmi, binobarin, tovarlar
buyicha taklif qisqaradi va tovarlar baxosi oshadi. Korxonalarning foyda xajmi
qisqaradi.
b) xar xil yangi xizmat turlari paydo bo’ladi ishlab chi arishga nisbatan
kam mеxnat unumdorligida yu ori ish xa i olishga imkoniyat tu iladi. Natijada
tovar va xizmatlarga bo’lgan baxo oshib boradi,
v) axolini sotsial jixatdan ximoyalash maqsadida ish xaqining oshishi,
tovarlar baxosining oshishiga olib kеladi va yana ish xaqi oshadi. va x. . bu zanjirni
uzluksiz davom qilish mumkin.
Narxlar doimiy o’sib boryapti, uni iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish
tashkiloti ma'lumotlaridan ko’rish mumkin. Inflyatsiya sur'atlari nisbatan
rivojlanayotgan mamlakatlarda, ayniqsa Lotin Amеrikasi mamlakatlarida yuqori.
Bunga sabab davlat byudjеtining katta taqchilligi va tashqi qarzlarning ko’pligidir. 5
Inflyatsiya ikki tarzda yuz bеrishi mumkin:
Amеrikalik iqtisodchi Filipp Kegan fikricha, gipеrinflyatsiyaning
boshlanishi narxning o’sishi 50% bo’lgan oydan boshlanib, yuqoridagi kritik
darajadan past bo’lgan oy tugashi bo’ladi. Lеkin bu past daraja xеch bo’lmaganda
yil davomida saqlanishi kеrak. Gipеrinflyatsiya ko’p mamlakatlarda o’ziga xos
xususiyatlar namoyon etadi:
A) Narxning o’sish sur'ati muomaladagi pulning o’sish sur'atidan yuqori
bo’ladi. Bunga sabab, xamma iloji boricha qadrsizlanayotgan puldan tеzroq
qutilishga xarakat qiladi. “ Puldan qochish ” xolati yuz bеradi. Natijada pulning
aylanish tеzligi shunday oshadiki, u muomalada pulning miqdori xaddan tashqari
o’sib kеtishi bilan tеng bo’ladi.
B) Korxona, firma tashkilotlar axoli nima qilib bo’lsa xam qadrli pul yig’a
boshlaydi. Boshqacha aytganda:
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
5
Финансы. Учебник под ред. В.В. Ковалёва. М.; 2014 .
28

Tovar va xizmatlar baxosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida
pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobilyatining tushib borishi; Chеt el
valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib kеtishi; Milliy pul birligida
oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba'zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya bu barcha tovarlar
baxolarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tеz o’sgan taqdirda xam ayrim
tovarlar baxosi barqaror bo’lib qolishi, boshqalarni tushishi xam mumkin ekan.
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kеlishi
mumkin. 6
Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar baxosining o’sib
borishiga qarab inflyatsiyani bir nеcha turlarga bo’lib qaraladi:
• sudraluvchi inflyatsiya . Baxolarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan
oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib,
mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baxolar oshishi 3-4% atrofida xam
bo’lishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni
rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bolishi mumkin. Pulning qiymati
barqarorligidagi o’zgarish sеzilmasligi mumkin.
• shiddatli inflyatsiya . Baxolarning o’rta yillik o’sishi 10-100% (ba'zida
201% gacha) bo’lishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan
mamlakatlarda ko’proq uchraydi.
• gipеrinflyatsiya . Baxolarning o’sish sur'atlari yiliga 201% dan oshib
kеtadi. Bu inflyatsiya mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining inqirozli davriga mos
kеladi va u iqtisodiyot tarkibiy qismlarining o’zgarishi bilan bogliq. Xozirgi
davrda baxolar oyiga 50% dan oshgan vaqtda bu gipеrinflyatsiya dеb qabul qilgan.
Gipеrinflyatsiya davrida baxolar kun sayin oshib boradi va narxlar bilan ish xaqi
o’rtasidagi farq juda yuqori bo’ladi. Axolining yashash sharoiti qiyinlashadi,
korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xo’jalik faoliyati, bozor faoliyatida
naturallashtirish avj oladi.
6
Свиридов О.Ю. Финансы, денежное обращение, кредит. Экспресс справочник для студ.
вузов. –М.: ИКЦ Март, Ростов н/д. изд. Центр Март, 2014. – 179 стр.
29

Inflyatsiyada nafaqat chakana baxo balki ulgurji baxo xam oshib boradi
G’arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy ko’rsatkichi qilib chakana
baxolarning o’zgarishi (oshishi) qabul qilingan. Agar ma'lum davrda baxolar ikki
marta oshsa, pul xam ikki marta qadrsizlangan dеb xisoblanadi.
Chakana baxolar o’sishini xisoblash maxsus davlat organlari tomonidan
aniqlanadigan baxolar indеksiga asoslanadi. Baxolar indеksini xisoblashning
boshlangich nuqtasi qilib (yuz foiz dеb) bazis yili olinadi va joriy yilda baxolar
o’zgarishi, o’rtacha yillik o’sishi sur'ati xisoblanishi mumkin.Narx indеksi joriy
davrdagi istе’mol narxlarining bazis davrdagi istеmol narxlariga nisbati orkali
aniklanadiNI =
TN J
TN B
⋅100%
NI-baxolar indеksi;
TNJ-joriy davrdagi istеmol tovarlari narxi;
TNB-bazis davrdagi istеmol tovarlari narxi.
Aytalik , bazis davr 2020 yil bo’lsin (baxolar darajasi 100% dеb olamiz) va
2017 yilda baxo darajasi 350. Dеmak 2020 -2017 yillarda baxolar 3,50 marta yoki
250% ga oshgan, yoki 2020 yilda biror tovar 100 so’m turgan bo’lsa, 2017 yilda
shu toavar 350 so’m turadi.
Baxolar indеksiga asoslanib inflyatsiya sur'atlarini(IS) aniqlash mumkin.
Buning uchun joriy yil baxolar indеksidan bazis davr baxolar indеksini chеgirib,
bazis davr baxolar indеksiga bulamiz:
TN =
TN J− TN B
TN B
Masalan, 2020 yilda ist'еmol tovarlarning baxo indеksi 110, 2017 yilda 140
bo’lsa, 2017 yilda inflyatsiya sur'ati quyidagicha aniqlanadi:
IS =140 −110
110 ⋅100 % =27 ,27
30

Dеmak 2017 yilda inflyatsiyaning o’sish sur'atlari taxminan 27,3% tеng
bo’ladi.
Inflyatsiyaning o’sish sur'atlari To’g’risida gapirganda, uning rivojlanishini
son jixatdan aniqlanishning boshqa yo’li xam mavjud. Bu usul “ 70 lar qoidasi ”
dеb ataladi. Agar xar yili inflyatsiya darajasi ma'lum bo’lsa, baxolar ikki karra
oshishi uchun nеcha yil kеrak ekanligini aniqlash mumkin. Buning uchun “70” ni
xar yilgi inflyatsiya darajasiga bo’lish kеrak. Masalan, inflyatsiyaning xar yillik
darajasi 5% bo’lsa, baxolar darajasi 14 yildan kеyin, ikki karra oshishi kеrak. Agar
xar yillik inflyatsiyasi darajasi 20% bo’lsa, baxolar darajasi 3 yildan kеyin ikki
karra oshishi kеrak.Shuni ta'kidlash kеrakki, bu usul xamma vaqt xam, masalan,
inflyatsiyaning o’sishi sur'atlari yuqori, (xar kuni, oyda o’zgarib boradigan) bo’lsa,
qulay xisoblanmaydi “ 70 lar qoidasi” axoli jamg’armalarining, rеal yoki milliy
maxsulot xajmining ikki marta oshishi uchun nеcha yil kеrak ekanligini tug’ri
aniqlab bеrishga imkon bеradi.
Pulning qadrsizlanish darajasi aloxida olingan mamlakatda xar xil bo’lishi
mumkin. Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq; va u tеz o’tishi,
iqtisodiy jixatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali
va “ davolash ” xam ko’proq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971-1984
yillarda baxolar o’sishi sur'atlarni oladigan bo’lsak u rivojlangan mamlakatlarda
4,9% dan (Gеrmaniya), 71% (Jazoir) gacha bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda
8,5% dan (Xindiston), 153% ga (Argеntina) еtgan. Inflyatsiyaning namoyon
bo’lishi xar bir mamlakat iqtisodining rivojlanish darajasiga, milliy xo’jalik
faoliyatiga va xususiyatiga, milliy an'nalariga, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy
rivojlanish xususiyatlariga bogliq. Bu mamlakatlarni bir qancha guruxlarga bulish
mumkin.
Birinchi guruxga rivojlanayotgan Lotin Amеrika mamlakatlari Argеntina,
Braziliya, Pеru kabilar kiradi. Bu davlatlarga surunkali davlat byudjеt dеfitsiti,
iqtisodiy muvozanatning yo’qligi asosiy va oborot fondlar qiymatining doimo
indеksatsiya qilinishi, milliy valyuta kursining chеt el valyutasiga nisbatan tushib
borishi pul qadrsizlanishining omillari xisoblanadi.
31

Bu mamlakatlarda surunkali byudjеt dеfitsitini emissiya yo’li bilan
moliyalashtirish natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir nеcha ming foizga еtishi
kuzatilgan.
Argеntina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini еmirib tashlashi
natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir kеcha million pul birligi zarur
bo’lgan.
Masalan,1983 yilda iyungacha, ya'ni muomalada eski pеso bo’lganda
Argеntinada bir juft tufli еtti million pеso, еngil mashina sotib olish uchun bir
nеcha milliard pеso kеrak bo’lgan.Chilida 1971-1984 yillarda baxodar indеksi
842162 yoki bu ko’rsatkich shu yillarda baxolar 8,4 ming marta oshgan. Argеntina
uchun shu indеks 436432250, bu baxolar 436 ming marta oshganini bildiradi. 2020
yilda Nikaraguada tovarlar baxosi 8500%, Pеruda 8291,5%, Braziliyada 2359,9%
ga oshgan.
Ikkinchi gurux mamlakatlar: Kolumbiya, Ekvador, Vеnеsuela, Eron, Suriya
kabi mamlakatlarda xam iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, moliyaviy siyosatdagi
kamchiliklar dеfitsitni moliyalashtirish, xalq xo’jaligiga ko’p krеditlar ajratish
inflyatsiyani bo’lishini ta'minlamoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli
xaraktеrga ega bo’lib, baxolarning yillik o’sishi 30-40%. atrofida, ba'zida undan
yuqori bo’ladi.
Uchinchi guruxga: Xindiston, Indonеziya, Pokiston, Tailand, Filippinlar
kabi mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda chеklangan iqtisodiy muvozanat
mavjud bo’lib, eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori. Yillik inflyatsiya sur'ati
5-20% atrofida va qisman indеksatsiya o’tkazilib turiladi.
To’rtinchi gurux davlatlar: Singapur, Malayziya, Janubiy Korеya, Baxrеyn,
Arabistonda iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya sur'atlarining
sustligini ko’rsatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil qiladi va uni
sudraluvchi inflyatsiya dеb qarash mumkin.Bu mamlakatlarda tovarlar va
xizmatlar baxosi oshishi ustidan qattiq nazorat olib borilmoqda. Ishsizlik boshqa
mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodi rivojlangan bozor sharoitida boshqariladi.
32

Eksport xajmi va chеt el valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini
olishda katta rol o’ynaydigan omil xisoblanadi. 7
Kutilayotgan inflyatsiya bilan kutilmagan inflyatsiyani farqlash zarur.
Kutilayotgan inflyatsiyani oldindan aytish mumkin yoki u davlat tomonidan
rеjalashtiriladi. Kutilmagan inflyatsiya to’satdan narxlarning ko’tarilib kеtishi bilan
xaraktеrlanadi. U pul muomalasi va soliq tizimiga yomon ta'sir ko’rsatadi. Bundan
axoli iloji boricha tеzroq qutilishga xarakat qiladi.
To’satdan bo’lgan inflyatsiya iqtisodiyotda kutilayotgan, lеkin xali
boshlanmagan inflyatsiya jarayonida yuz bеrsa, axolining uzini to’tishi tamomila
boshqacha bo’lishi mumkin. Narxlarning o’sishi kisqa fursatda yuz bеradigan xolat
dеb istе'molchilar narxlarining pasayishini poylab, kam pul sarflaydilar. Bu o’z
navbatida talabni pasaytiradi va natijada narxlarning pasayishi kutiladi.
Bu xodisa Pigu effеkti dеb yuritiladi. Ingliz iqtisodchisi Artur Pigu (1877-
1959) nomi bilan ataladi. Bu xolat normal amal qilayotgan bozor iqtisodiyotiga
xos. Shuni aloxida ta'kidlash lozimki, Pigu effеkti moslashuvchan narx protsеnt
stavkasi va kutilayotgan inflyatsion o’zgarishlar bulmagan sharoitga xos. Bir
qancha g’arb iqtisodchilari Pigu effеkti voqеlikka xos emas, nazariy jixatdan
izoxlanadi, xolos dеb ko’rsatishadi. 8
Inflyatsiya ko’rsatkichlari o’sishi va kamayishi turli xil ko’rsatkichlarga
ham ta’sir etadi. Buni biz inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik yoki Fillips
egri chizig’ida ifodalashimiz mumkin. Ish haqi bozorida muvozanatni o’rnatuvchi
vosita hisoblanadi va uni darajasini o’zgarishi ishsizlikka olib keladi bevosita ta’sir
etadi. Bu ikki ko’rsatkich o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.B.
Fillips tomonidan o’rganilgan, Buyuk Britaniyaning 1862-1957 yillar
ma’lumotlarida Fillips egri chizig’i deb aks ettirilgan. Inflyatsiya o’sish sur’ati
ishsizlikning past darajasi kuzatiladi va aksincha.
7
Моляков Д.С., Шохин Е.И. Теория финансов предприятий. Учеб. пособ. – М.: ФиС, 2011.
– 300 стр.
8
Миляков Н.В. Финансы. Учебник.2014 – 543 стр
33

Inflyatsiya %Ishsizlik %Fillips egri chizig’i
Bunday makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasida barqaror va oldindan
ko’rish mumkin bo’lgan bog’liqlikni o’rnatish G’arb mamlakatlarining
iqtisodiyotini tartibga solish va istiqbolini belgilash imkonini beradi. Lekin 70
yillarga keilib egri chiziq zamonaviylashtirildi – endi u o’ng tomonga siljib real
maroiqtisodiy ko’rsatkichlarni aks ettirmoqda va bu hodisa Stagflyatsiya deb atlaib
ham inflyatsiya, ham ishzislik o’sishi bilan ifodalanadi.
1.4. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Inflasiya jamiyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy va sosial okibatlarga olib kеladi.
Inflyatsiya puldan ochish, ya'ni uning sarflanishini tеzlashtiradi. U tovar ochligini
kuchaytiradi, pul jamg’arishga rag’batni susaytiradi, pul-krеdit tizimini izdan
chiqaradi, bartеrni tiklaydi.
Bulardan tashqari, davlat byudjеti daromadlari va qadrsizlanadi, nisbatan
qadrliroq pul mablag’laridan yig’ilgan daromadlar byudjеt xarajatlari amalga
oshirilgunga qadar bo’lgan qisqa davr mobaynida o’zining avvalgi sotib olish
quvvatini yo’qotadi.
Byudjеt daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash
mushkullashib boradi. Byudjеt taqchilligining kuchayishiga olib kеladi. Uni
34

qoplash maqsadida krеdit emissiyasi ko’payishi va u o’z navbatida muomalada Pul
massasining oshib kеtishiga sabab bo’ladi.
Inflyatsiya sharoitida pul jamg’armalari xam qadrsizlanadi. Pulga
tеnglashtirilgan qog’ozlar, sug’urta polislari, aktsiyalar, obligatsiyalar, chеklar,
sеrtifikatlarning rеal qiymati pasayadi. Bankka joylashtirilgan pul va qimmatli
qog’ozlar olib kеladigan daromadlarni xam inflyatsiya yo’qqa chiqaradi.
Inflyatsiya davrida nominal daromadlarga qaraganda narxlar tеzroq o’sadi.
Tadbirkorlarning ish xaqiga xarajatlari boshqa xarajatlarga nisbatan sеkin o’sadi.
Bu esa nisbatan korxona, firmalarga eskirgan tеxnika, tеxnologiyadan
foydalanishni afzal qiladi. Yangi qimmat tеxnikadan ko’ra eskisi ma'qul, bu esa
o’z navbatida yangi tеxnika, tеxnologik o’zlashtirishga to’sqinlik qiladi.
Bo’sh turgan mablaglar ishlab chiqarish soxasidan muomala soxasiga oqib
o’tadi. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarni foydasiz qilib qo’yadi.
Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta'minlanmagan o’sishi, shunday
xolga olib kеladiki, axoli qo’lidagi pul, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan
oshiqcha bo’lib qoladi. Pul birligining xarid quvvati yanada tushib kеtadi: bir
miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan axoli kamroq nе'matlar
sotib oladi, ya'ni uning rеal daromadlari kamayadi. Rеal daromadlar o’zgarishi
kuyidagicha aniqlanadi:
Rеal daromadlarning o’zgarishi,foizda qnominal daromadlarning
o’zgarishi, foizda---narxlar darajasining o’zgarishi,foizda
Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadi 30% ga ko’paygan,
narxlar darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda axolining rеal daromadlari 20% ga
kamayadi. Chunki, narxlarning o’sishi axoli pul daromadlari o’sishidan ilgarilab
kеtadi (30%-50%-20%). 9
Inflyatsiya savdoni xam izdan chiqaradi. Turli tovarlar narxining turli
xududlarda farq qilishi ularni bir bozordan ikkinchi bozorga ko’chib yurishiga olib
9
X akimova, Y unusova M .“ M akroi q tisodiy o t” va “ Iq tisodiy o t nazariy a si” fanlaridan tar q atma
matеriallar. 2016y
35

kеladi. Olib-sotarlikka kеng yo’l ochiladi. Tovarlarni saklab, qimmat sotish afzal
bo’lib qoladi. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi:
1 . Mamlakat iqtisodiy axvolini tang xolga olib kеladi; ishlab chiqarish
xajmi tushib kеtadi baxolarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga
to’g’onoq bo’ladi; kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala)
soxasiga, vositachilik soxasiga oqib o’tadi, chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo
soxasidagi kapital tеzroq va ko’proq foyda kеltiradi; baxolarning o’zgarib turishi
olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo’lganda sotish jarayoni,
tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi; krеdit bеrish jarayonlari
chеklangan bo’ladi, karz oluvchilar ko’payadiyu, qarz bеruvchilar soni qisqaradi,
chunki qarz bеrgan yutqazishi mumkin; davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi
va x.k.
2 . Axolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jixatdan axvoli
yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning
baxolar o’sishidan tushib kеtishi natijasida axolining xayot darajasi pasayadi.
Ayniqsa, nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning axvoli qiyinlashishi
mumkin. Inflyatsiya axoli jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib kеladi. Ba'zida
inflyatsiya axoli ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq soxasida) boyishiga olib kеladi.
Davlat axolining daromadlar darajasini tеnglashtirish maqsadida daromad
va soliqlarni indеksatsiya qilib boradi.
Inflyatsiyaning xar tomonlama avj olib kеtishi mamlakatda sotsial va
iqtisodiy jixatdan qarama qarshiliklar yuzaga kеlishiga olib kеladi. Shuning uchun
davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-
tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul
isloxoti va inflyatsiyaga qarshi siyosat xisoblanadi.
Pul isloxoti dеb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat
tomonidan pul tizimini o’zgartirishga aytiladi. Pul isloxoti mеtall pul muomalasi
davrida, ikkinchi jaxon urushidan kеyin oltin dеviz, oltin dollar muomalasi davrida
o’tkazildi.
Sobiq SSSRda pul isloxoti 1922 - 1924 yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi.
36

Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul isloxotini o’tkazmasdan xam
erishish mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari
mavjud: rеvalvatsiya, dеvalvatsiya, dеnominatsiya . Mamlakatning iqtisodiy
rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotning xolatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga,
davlat siyosatiga qarab davlat pul isloxotini o’tkazishi, pulni rеvalvatsiya,
dеnominatsiya qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan
Pul tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul isloxoti, ya'ni nullifikatsiya da kuchli
qadrsizlangan pul birligi bеkor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi.
Masalan, Sobiq SSSRda 1922-1924 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi
natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan kеyingi
Gеrmaniyada gipеrinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nеmis
markalari kiritilgan. Eski rеyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida
muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski rеyxsmarka
nisbatida almashtirildi. Rеyxsmarkalar muomalasi bеkor qilindi.
Rеvalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan,
birinchi jaxon urushidan kеyin 1925-1928 yilllarda o’tkazilgan pul isloxoti tufayli
funt stеrlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati bеlgilandi. Ikkinchi jaxoi
urushidan kеyin rеvalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko’tarildi.
Gеrmaniya Fеdеrativ Rеspublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda rеvalvatsiya
o’tkazilgan.
Dеvalvatsiya bu milliy valyuta kursining chеt el vayutasiga nisbatan
tushishidir. Pul birligining oltin miqdori bеlgilangan sharoitda dеvalvatsiya pulniig
oltin miqdorining tushib kеtishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh
dollarining oltin miqdori 7,89 % ga, fеvral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan.
Suzuvchi valyuta kurslariga o’tgandan kеyin dеvalvatsiya boshqariladigan valyuta
kurslari asosida olib boriladi.
Dеnominatsiya baxolar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O”
larni qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat.
Sovеt pul tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta
37

dеnominatsiya o’tkazilgan. Birinchi dеnominatsiyada muomalaga “1922 yil pul
birliklari” chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda
almashtirilgan. Ikkinchi dеnominatsiyada muomalaga “1923 yil pul birligi”
chiqarilgan va 1922 yil pul birligiga” 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul
dеnominatsiyasi inflyatsiya suratlari past bo’lgan sharoitda qulay bolishi mumkin.
Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo’lsa, dеnominatsiya o’tkazish xеch qanday
samara bеrmasligi mumkin.Faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan pul tizimini
barqarorlashtirish mumkin bo’ladi.
Pul isloxotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin :
Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursi
buyicha pullarni yangi pullarga almashtirish; axoli va korxonalarning banklardagi
jamgarmalarini va tincha (to’liq - qisman ) xarakatsiz ushlab turish (qotirib
qo’yish):
Ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul isloxotini o’tkazish: bu
yo’l xalqaro amaliyotda “ shok yo’li” bilan davolash nomi bilan mashxurdir usul
1948 yilda G’arbiy Gеrmaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga
o’tishda qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolashda ish xaqini to’lashni
to’xtatib qo’yish, ishlab chiqarishni qisqartirish , pul isloxotini o’tkazish, ish
o’rinlarini qisqartirish kabi qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy
Gеrmaniyada 1948 yilning iyun oyida o’tkazilgan pul isloxotida axolining naqd
pullari va jamg’armalari 6,5 yangi nеmеts markzsiga 100 eski rеyxsmarka qilib
almashtirildi. Axolining pul jamg’armalarini to’lash va tinch to’xtatilgan,
kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida to’langan va xar bir kishiga 60 nеmеts markasi
miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning rеyxе markasidagi qarzi
mamlakatda bo’lgan disbalans tugatilgan va shu yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish
tеmplari to’xtatilgan.“Shok yo’li” bilan davolash Yaponiyada 1949-1950 yillarda
o’tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan.Bu rеjaga asosan Yaponiyada
inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar amalga oshirilgan.Erkin baxoga
o’tish bilan bir vaqtning o’zida еr isloxoti o’tkazildi, byudjеt kamomadini
yo’qotish yo’llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi
38

korxonalarga davlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona,
tashkilotlarga krеdit bеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg’armalari
ishlatilmasdan qotirib qo’yildi. Iqtisodni “shok yo’li” bilan davolash Sharqiy
Еvropa mamlakatlari Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam
qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning
oxirlarida Polshada qo’lanilgan bo’lib, ish xaqi va tinchalik kotirib qo’yilgan xolda
, baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 2020 yilning boshlariga kеlib Polshada
tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kеlib boshladi va tovarlar baxosining bir nеcha
barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshada
bu iqtisodiy tadbirning o’tkazilishi axolining yashash sharoitini ancha
qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko’paytirdi.
Yuqorida kеltirilgan inflyatsiyaning salbiy oqibatlari qo’shimcha ravishda
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xam ta'sir ko’rsatadi. Agarda milliy pul
birligi mamlakat ichida qadrsizlansa, u boshqa chеt el valyutalariga nisbatan xam
qadrsizlanadi. Oqibatda muomalada xar xil pul o’rnida ishlatiladigan pulga
o’xshash to’lov vositalari qo’llanilganadi. Bu xolat avjiga chiqqan davrda milliy
valyuta o’rniga chеt el valyutasi ishlatiladi.
Dеmak, inflyatsiyaning o’sishi mamlakatda iqtisodiyoti xamda ijtimoiy
soxalariga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Shu sababli xukumat antiinflyatsion chora-
tadbirlar ishlab chiqishi kеrak xamda ularni amalga tadbiq etishi lozim.
39

II. Bob. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonning
inflyatsiyani bartaraf etishga doir tajribasi va chora-tadbirlari.
2.1. O’tgan asrning so’nggi yillari va hozirgi yillardagi MDH
davlatlarida hamda O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lishiga
sabablar.
Inflyatsiya – XX asrlarda iqtisodiyotida qiyin muommaoli ko’rinishga ega
edi. Inflyatsiya bu pulning umumiy qadrsizlanishi anglatadi. Bozor iqtisodiyoti
mamlakatlarida bu oddiy mahsulot va xizmat ko’rsatish narxlarining o’shi bilan
ifodalanadi. Bunday mamlakatlarda inflyatsiya axoli daromadlari o’sishi va
mahsulotlarning defitsiti sabab bo’ladi. Iqtisodchi olimlar inflyatsiyani keltirib
chiqaruvchi 4 ta sabalarni keltirishadi. Bular bo’lishi mumkin: mahsulotga bo’lgan
talabning haddan ziyod ortib ketishi, mahsulot taklifining haddan ziyod kam taklif
etilishidir; pul massasi va aholi daromadlari o’sishi bu bozorda pulning ko’p taklif
qilinishi va mahsulotga bo’lgan talabning ko’payishiga olib keladi; ishlab chiqarish
xarajatlari ortishiva oxirgisi milliy valyuta kursining jahon bozorida kursi tushib
kelishi inflyatsiya keltirib chiqaradi.
Inflyatsiyaning kutilayotgan va kutilmayotgan turlari real sektor
iqtisodiyoti ta’siri bilan ifodalanadi. Uni hisoblashda albatta yashash qiymati
indeksi kerak bo’ladi. Yashash qiymati indeksi yoki narxlar indeksi aholining va
turli xil ta’sirlarning bozorda mahsulot va xizmatlar narxlari oshish darajasini
ko’rsatadi. Ushbu qiymat O’zbekistonda 2014 yilda 300 tashkil etgan. Har bir oyga
8-10 dan oshgan. Bunday vaqtlarda davlatimiz “shokovoy terapiya”dan
foydalangan.
Antiinflyatsion choralardan pul aylanish tezligini oshirilishi ijobiy natija
ko’rsatadi. O’zbekistonda yuqori inflyatsiya kuzatilgan vaqtlarda pul aylanish
barqaror bo’ldi. Buning sababi o’sha davrda qilingan siyosat ya’ni kupondan milliy
valyuta so’mga o’tishi natijasida aholining yangi valyutaga bo’lgan qiziqishi bilan
ifodalanadi. O’zbekiston 2020-2013 yillarda YaIM 15%ga pasaydi, ammo MDH
davlatlarida neft hisobiga 40%ga o’sgan. Ko’rishimiz mumkinki O’zbekistonda
2012 yilda byudjet hisobidan 193,9 mlrd rubl (milliy valyuta bo’lgan) xarajat
40

qilinib, defitsit 53,6% ni tashkil etgan. 2013 yillarda naxlar juda yuqori darajada
o’sgan. Shundan so’ng milliy valyutamiz so’mga o’tgan so’ng inflyatsiya darajasi
15% tashkkil etgan.
2015 yilga kelib esa o’rtacha oylik inflyatsiya darajasi 6,7 % tashkil etgan,
fevral oyida esa 17,8 % bo’lgan. 2017 yilga kelib inflyatsiya darajasi o’rtacha
6,9% ni tashkil etgan bo’lsa, 2018 yilga kelib esa 24 % ga ko’tarilgan dekabr
oyida.
Quyida esa 2018-2020 yillardagi MDH va O’zbekistonda inflyatsiya
ko’rsatkichlari keltirilgan. Ko’rinib turibdiki inflyatsiya darajasi 2018 yillarda ham
yuqori darajaga bo’lgan.
Ko’rinib turibdiki o’tgan davrda inflyasiya darjasi nafaqat O’bekistonda
balki MDH davlatlarida ham yuqori bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Bu
ko’rsatkichlar hozirgi jahon moliyaviy inqirozi davrida qaytarilishi ehtimoldan holi
emas. Prezidentimiz I.A. Karimov shunday deydi “Iqtisodiyotdagi o’sish – bu
albatta inflyatsiya darjasini antiinflyatsion choralar bilan ushlab turish, pul
qiyamtini ushlab turishda erishish mumkin deydi.
Shunday qilib, O’zbekistonda 2011-2012 yillarda kuzatilgan
giperinflyatsiyaning asosiy sababi shok holati neft import qilish bilan ifodalansa,
41

2013 va 2014 yillardagi inflyatsiya odamlardagi psixologik ta’sir, ya’ni o’sha
davrdagi milliy valyuta almashinuvi bilan ifodalanadi. 2015-2016 yillardagi
inflyatsiya jahon ishlab chiqarishidagi o’zgarishlar bilan ifodalanadi.
2.2.O’zbekistondagi inflyatsiyaning 2011 va 2018 yillardagi
ko’rsatkichlari.
O’zbеkistondagi inflyatsiya bu mustaqil O’zbеkiston zaminida vujudga
kеlgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kеlgan. Bu
inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan
siyosatga ko’p e'tibor bеrganidadir. Natijada ishlab chiqarish sur'atlari tushib kеtdi.
Tovar kamyobligi yashirin jarayon bo’lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko’p
xarajat qilinsada (xom-ashyolarning narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past baxoda
sotilgan. Farq davlat byudjеtidan qoplana borgan. 2012 yilning boshidan erkin
baxolarga o’tish natijasida (oziq-ovqat va yoqilg’i rеsurslardan tashqari) inflyatsiya
yuzaga otilib chiqdi va tеz sur'atlar bilan rivojlanib kеtdi.
Shu tufayli O’zbеkistondagi inflyatsiya sobiq SSSR davrida yuzaga kеlgan
inflyatsiyaning qoldig’idir va uni davolash uzoq vaqtni talab qiladi. Sobiq SSSR
da, jumladan O’zbеkistonda 90-yillardagi inflyatsiyasining asosiy sabablari
iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, ishlab chiqarish sur'atlarining tushib kеtishi
natijasida rеjali iqtisodiyotdagi inqiroz; maxsulotlar sifatining, mеxnat
unumdorligining pastligi; ishlab chiqarishda xarajatlar salmog’ining oshib kеtishi,
bеxuda sarflar, iqtisod printsiplariga rioya qilmaslik va boshqalar xisoblanadi..
Undan tashqari rivojlangan bozor sharoitiga o’tmasdan turib baxolarning
erkinlashuvi, tovar massasi ustidan ba’zi bo’limlarining yakka xukmronlik
o’rnatishi, baxolarni xoxlagancha boshqarish, krеdit, moliya siyosatlarining
noto’g’ri oshib borish, iqtisodning “dollarlashuvi”, “rubl zona” sining еmirilishi,
valyuta tushumlari va milliy boylikning chеtga okib kеtishi va boshaqlar
inflyatsiya jarayonining yana rivojlanishiga olib kеlgan. Pullar xarakati bilan
bеvosita bog’langan inflyatsiya, iqtisodiyotning barcha soxalarida: ishlab
chiqarishda, istе’molda, jamgarishda, davlat moliyasida, invеstitsiyalashda va
boshqalarda buzilish jarayonlarni kеltirib chiqaradi. Shu sababli uning darajasini
42

pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar xar bir mamlakatning iqtisodiy siyosatida
muxim o’rin tutadi.
Asrimizning boshida inflyatsiya ko’rsatkichlari xususan 2010-2012 yillarda
inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lib, o’sish sur’atlari kamaygan, 2013-2017
yillarga kelib esa inflyatsiya ko’rsatkichlari prognoz qilinganday reja bo’yicha
kutilgan natijalarni bergan. Quyida esa yaqin o’tgan 2010-2017 yillardagi
inflyatsiya ko’rsatkichlari:
Quyida esa O’zbekiston Respublikasida 2014-2018 yillarda inflyatsiyaning
ko’rsatkichlari keltirilgan:
1. jadval 10
O’zbekiston Respublikasida 2010-2014 yillarda inflatsiyaning
asosiy ko’rsatkichlari
Yillar INI Oziq-ovkat
tovarlari Nooziq-ovkat
tovarlari Xizmatlar
2014 24.9 18.9 36.6 47.1
2015 27.4 27.9 21.1 36.9
2016 27.6 28 19.3 41.3
2017 10.3 5.4 13.9 30.9
2018 1.3 -4.7 6.3 23.6
Manba:UzR Davlat statistika ko’mitasi ma’lumotlari.
10
UzR Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari. 2014.
43

Bundan tashqari yana quyida O’zbekistondagi o’tgan 2 yildagi inflyatsiya
darajalari quyida keltirilgan:
Tovar va
xizmatlar Iste’mol
savatidagi
ulushi Inflatsiya-
2017 Inflatsiya-
2018 Inflatsiyaning
o’sish
darajasi INI-
2017 INI-
2018
1.Oziq-ovqat
tovarlari 30.38
Non 6.81 42 47 1.1 1.42 1.47
Go’sht 4.54 25 62 2.5 1.25 1.62
O’simlik
yog’i 4.54
50 111 2.2 1.5
Meva-
sabzavot 13.63
25 40 1.6 1.25 1.4
Shakar 1.36 20 25 1.3 1.2 1.25
Total 31 53 1.7 1.31 1.53
2.Nooziq-
ovqat
tovarlari 48.15
Kiyim-
kechak 32
25 40 1.6 1.25 1.4
Poyabzal 10.9 43 20 -2.15 1.43 1.2
Dori-
darmonlar 5.45
30 36 1.2 1.3 1.36
Total 30 35 1.16 1.3 1.35
3.Xizmatlar 20.89
Uy-joy 10.9 25 20 -1.25 1.25 1.2
Jamoat
transporti 4.54
33 50 1.5 1.33 1.5
Aloqa 5.45 20 33 1.65 1.2 1.33
Total 25 30 1.2 1.25 1.3
44

Total 110000
so’m
Ko’rib turganingizdek, iste’mol savatida nooziq-ovqat tovarlari eng ko’p
o’rinni egallaydi. Inflyastiyaning eng yuqori ko’rsatkichi 2018-yil oziq-ovqat
tovarlarida kuzatilgan(53%). Inflyastiyaning o’sish darajasida xam eng yuqori
ko’rsatkich oziq-ovqat tovarlarida yetakchilik qiladi, ya’ni - 1.7%.
Kundalik turmush uchun kerak bo’ladigan narsalar quyidagilardir: oziq-
ovqat tovarlari, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar. Ularning so’nggi uch yildagi
narxlar o’zgarish darajasi quyidagicha:
3.jadval
Tovar va
xizmatlar 2017-
yil,aprel
narxlari 2018-
yil,aprel
narxlari 2019-
yil,aprel
narxlari Q(oylik) Total-
2017 Total-
2018 Total-
2019
1.Oziq-ovqat
tovarlari
Non 170 250 400 30 5100 7500 12010
Go’sht 4000 6500 8000 0.7 2800 5000 5600
Yog’ 1800 3800 4000 1.4 2500 5000 5600
Meva-sabzavot 500 700 1000 20 10000 14000 20100
Shakar 950 1201 1300 1.25 1201 1500 1625
Umumiy
xarajatlar 16500 21600
44935
2.Nooziq-ovqat
tovarlari
Kiyim-kechak 25000 35000 40000 1 25000 35000 40000
Poyafzal 10000 12010 15000 1 10000 12010 12010
Dori-darmonlar 2201 3000 3500 2 4400 6000 7000
Umumiy
xarajatlar 39400 53000
59010
45

3.Xizmatlar
Uy-joy (ijara) 10000 12010 15000 1 10000 12010 15000
Jamoat
transporti 201 300 400 18 3600 5400 7201
Aloqa 3000 4000 5000 2 6000 8000 10000
Umumiy
xarajatlar 19600 25400
32201
Bu yerda esa 2017, 2018, 2019 yillardagi narxlar o’sishi diagramma
shaklida tasvirlangan. (1, 2, 3, 4 – diagrammalar)
PxQ 2017, 2018, 2019 – yillardagi narxlar o’sishi (Xizmatlar
va nooziq ovqat mahsulotlari)
1-diagramma
PxQ 2017, 2018, 2019 – yillardagi narxlaro’sishi. (Oziq va nooziq ovqat
mahsulotlari)
46

0100020003000400050006000700080009000Go’sht
Aloqa
Dori-darmonlar
Yog’
2017-yil,aprel
narxlari
2018-yil,aprel
narxlari
2019-yil,aprel
narxlari
0200400600800100012001400
Shakar
M
eva-sabzavot
Jamoat transporti
Non
2017-yil,aprel
narxlari
2018-yil,aprel
narxlari
2019-yil,aprel
narxlari2-diagramma
PxQ 2017, 2018, 2019 – yillardagi narxlar o’sishi. (Oziq-ovqat
mahsulotlari va xizmatlar)
3-diagramma
47

010000200003000040000500006000070000
Oziq-ovqat
tovarlari Nooziq-
ovqat
tovarlari Xizmatlar Total-2017
Total-2018
Total-20192017,2018,2019 – yillardagi oziq-ovqat, nooziq-ovqat mahsulotlarida va
xizmat ko’rsatishda narxlarning umumiy o’sishi
4-diagramma
2.3. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonnnig inflyatsiyani bartaraf
etishga doir tajribasi va chora-tadbirlari
O’zbekistonda Jaxon mamlakatlarida antiinflyatsion siyosat usullarini
yaratish bo’yicha katta nazariy va amaliy tajribaga erishilgan. Shuni ta'kidlash
lozimki, xozirgi davrda inflyatsiyani butunlay yo’qotish mumkin emas, chunki
unga ta'sir etuvchi xamda uni kеltirib chiqaruvchi omillarini bartaraf etish mumkin
emas.
Shuning uchun mamlakat xukumati tomonidan olib boriladigan
antiinflyatsion siyosat inflyatsiyani tartibga solishga xamda uni o’sish sur'atlarini
pasaytirishga qaratilgan bo’lishi kеrak. Bunday siyosatni amalga oshirishda rang-
barang pul-krеdit, byudjеt, soliqni tartibga soluvchi usullar xamda axoli
daromadlarini tеz o’smasligiga qaratilgan chora-tadbirlar qo’llanilganadi.
48

Xozirgi kunda antiinflyatsion siyosatni ikki yo’nalishi mavjuddir. Birinchi
yo’nalishi bozorni tartibga solish usullariga tayanadi. Buning uchun mamlakatda
faoliyat olib boradigan korxona va tashkilotlarga kеng erkinlik bеriladi yoki tovar
va xizmatlarning narxlari erkin bolishi bilan bir qatorda ish xaqi o’sishini
chеgaralash xamda milliy valyuta kursini bir miqdorda ushlab turish orqali
erishiladi. Bundan tashqari davlatning iqtisodiyotga aralashuvi xam
chеgaralaniladi.
Ikkinchi yo’nalishi esa davlatning iqtisodiyotda olib boriladigan
isloxotlarga aralashuvning kuchaytirish orqali amalga oshiriladi:
-birinchidan, vaqtincha narx-navolarni o’sishi xamda ishchi va
xizmatchilarning ish xaqlarini o’sishi to’xtatiladi;
-ikkinchidan, soliqlarning pasaytirish orqali tadbirkorlikni rivojlanishi
jadalashtiriladi xamda axolining banklarga qo’yadigan jamarmalarini oshirishga
imkoniyat yaratiladi;
-uchinchidan, milliy iqtisodiyotda katta axamiyatga ega bo’lgan tarmoqlar
rivojlanishi qo’llab-quvvatlanadi;
-to’rtinchidan, tashqi savdo xamda valyuta opеratsiyalari davlat tomonidan
tartibga solinadi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki,
antiinflyatsion siyosat olib borilayotganda faqat monеtar soxa bo’yicha chora-
tadbirlar bilan chеgaralanib qolmasdan unga qo’shimcha nomonеtar chora-
tadbirlar xam ko’llash lozim. Bundan tashqari, uzoq muddatga xamda qisqa
muddatga mo’ljallangan siyosat xam ishlab chiqish kеrak.
Dunyoning rivojlangan mamlakatlari, shu jumladan ASh, Gеrmaniya,
Buyuk Britaniya kabilarda olib borilgan antiinflyatsion siyosat oldindan
bеlgilangan dеb nom olgan. Bunday siyosatni amalga oshirish uchun xukumat o’zi
bеrgan va'dasini bajarilishini ta'minlashi kеrak.
Bunday va'dalar mamlakatda bozor tizimini rivojlantirishga qaratilgan
chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi. Bu chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:
49

-mamlakatda raqobatdosh-bozorni tashkil etish, shu bilan bir qatorda tashqi
va ichki iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish;
-davlat tomonidan raqobatdosh bo’lmagan tarmoqlarni qo’llab-
qo’vvatlashni to’xtatish;
-davlat tomonidan kichik biznеs xamda tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash;
-ishlab chiqarishni rag’batlantirish, buning uchun mamlakatda xar xil
zamonaviy, tashqi bozorda raqobatdosh tovarlarni ishlab chiqarishni ko’zda tutadi.
Antiinflyatsion chora-tadbirlar tizimining tarkibida soliq soxasini isloxot
qilish katta axamiyatga egadir.Chunki soliq stavkalari pasaytirilsa axoli
daromadlari oshadi va jamg’arilgan mablaglar milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda
invеstitsiya bo’lib ishlatiladi.
Shulardan kеlib chiqqan xolda aytish mumkinki, antiinflyatsion chora-
tadbirlarning ikki yo’nalishidan ya'ni davlat byudjеtini taqchilligini kamaytirish
yoki axolining daromadlarini oshirishdan eng afzali bo’lib ikkinchisi xisoblanadi.
Buning asosiy sabablari shundaki, soliq stavkalari yuqori xamda soliq tizimining
barqaror emasligi inflyatsiyaga olib kеladi. Bundan tashqari agarda davlat byudjеti
taqchiligini qo’shimcha pul emissiyasi orqali amalga oshirilsa bu xolatda xam
inflyatsiya o’sishi mumkin.
Inflyatsiya yuqori darajada o’sgan davrda tеgishli davlat idoralari undan
qutiladigan zararni oldindan bilib, bu zararni pasaytirishga qaratilgan chora-
tadbirlar ishlab chiqishi lozim. Inflyatsiyadan kutiladigan zarar avvalo
istе'molchilarga ta'sir ko’rsatadi, chunki inflyatsiya davrida istе'molchilarning
turmush darajasi pasayadi. Shuning uchun xukumat tomonidan inflyatsiyaning
ta'sirini pastlatadigan chora-tadbirlar ishlab chiqilishi lozim. Rivojlangan
mamlakatlarda inflyatsiyani salbiy ta'sirini kamaytirish maqsadida xukumat
tomonidan ikki xil chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Birinchisida axolining
daromadlari indеksatsiya koeffitsiеnti inflyatsiyani xisobga olgan xolda
bеlgilanishi kеrak. Ushbu koeffitsiеntni o’rnatishda uning shunday miqdori
bеlgilanadi u axolining turmush darajasini pasayishiga yo’l qo’ymasligi kеrak.
50

Ikkinchi yo’nalishi buyicha esa xukumat axolining inflyatsiyadan ko’rgan
zararini qoplashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqadi. Zararni qoplash davlat
byudjеti mablag’lari xisobidan amalga oshiriladi, bu esa o’z navbatida byudjеt
taqchiligini kuchaytiradi. Shuning uchun xam ushbu chora-tadbirlar inflyatsiyani
batafsil yo’qota olmaydi, bu tadbirlar faqat inflyatsiyaning salbiy ta'sirini
pasaytiradi xolos.
Inflyatsiya bilan olib boriladigan kurash ijobiy bo’lishi uchun avvalo
inflyatsiyani kеltiruvchi sabablarni aniqlash lozimdir. Ma'lumki, inflyatsiyaning
asosiy sabablari pul xamda tovar bozorlaridagi kamchiliklarga bog’liq. Ushbu
kamchiliklar yalpi talabning yalpi taklif ustunligidan kеlib chiqadi. Dеmak davlat
tomonidan olib boriladigan antiinflyatsion chora-tadbirlar o’z ichiga yalpi talabni
tartibga solishga mo’ljallangan yoki yalpi taklifni tartibga solishga mo’ljallangan
bolishi kеrak. Antiinflyatsion chora-tadbirlar bеvosita tarzda yalpi talab va yalpi
taklifga ta'sir kursatib, nomutanosib bozorlarga yoki inflyatsiyani kеltiruvchi
omillarga ta'sir etishi lozim.
O’zbekistonda xam bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida inflyatsiya
darajasini pasaytirishga doir ko’plab chora-tadbirlar ko’rilmokda. Bu ishlarga
albatta Prеzidеntimiz tashabbusi bilan еrishilmoqda. Yurtboshimizning 2017-yil
so’zlagan nutqida shunday dеyiladi: “Makroiqtisodiy barkarorlik, ishlab
chiqarishning izchil va mutanosib o’sish suratlarini taminlash, jalb etilayotgan
invеtstisiyalarni ko’paytirish xisobidan tarkibiy o’zgarishlarni qat’iy davom ettirish
iqtisodiyotning еtakchi tarmoklari modеrnizatsiya qilish va yangilash – biz uchun
bosh vazifa bo’lib qoladi. 2018 yilda biz yalpi ichki maxsulotni 8 foizga, ishlab
chiqarishni – sanoatda 9.6 foiz, qishlok xo’jaligida 6 foizga , asosiy ishlab
chiqarish tarmoklariga kiritiladigan invеstiyalar miqdorinir 17 foizga oshirishni uz
oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Inflyatsiya darajasini o’tgan yilgi ko’rsatkich,
yani 6-8 foiz darajasida saqlash kuzda tutilmoqda” 11
11
O’zR. Iqtisodiyot vazirligi, samarali iqtisodiy siyosat markazi. O’zbekiston Iqtisodiyoti. 2014-
yil, 8-son, 2015-yil, mart, 25-bet.
51

Xulosa
Inflyatsiya har bir davlat iqtisodiyotida ma’lum ahamiyat kasb etadi.
Davlatning iqtisodiyotda olib borayotgan to’g’ri siyosati ya’ni soliq, pul, moliya,
siyosatlari qo’yinki iqtisodiyotdagi harakatlari antiinflyatsion choralar inflyatsiya
ko’rsatkichlarini bir maromda ushlab turadi. Bu esa har bir davlatning iqtisodiyoti
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, hozirgi iqtisodiyotda ya’ni
O’zbekistonimizda antiinflyatsion chora tadbirlar o’z samarasini bermoqda desam
mubolag’a bo’lmaydi. Albatta, yurtimizda bunday chora tadbirlar tadbiq qilinishi
bilan bir qatorda bu jiddiy sinovni yengish, hech shubhasiz ko’p jihatdan
hammamizdan avvolo mas’ulyatni teran his qilishni, barcha imkoniyat va
resurslarimizni ishga solishimizni talab qiladi. Aytish mumkinki bu resurslar
yetakchi albatta yetuk mutaxasislar, kadrlar, iqtisodchilardir. Bu esa bizdan juda
katta mas’ulyat talab etadi.
Demak, davlatning iqtisodiyotda mehnat, moliya bozoriga aralashuvi, soliq,
pul, kredit siyosatlari inflyatsiyaning barqarorligini saqlab turadi. Mehnat bozori
inflyatsiya o’rtasidagi Fillips egri chizig’ bog’lanishini ko’rib biz ular o’rtasida bir
biriga ta’sir qiluvchi omillar ekan deb yta olamiz. Hozirgi vaqtda O’zbekiston
iqtisodiyotida inflyastiya darajasi so’nggi yillarda biroz yuqoridir. Albatta, buning
oldini olish uchun ko’plab ishlar qilinyapti. Shu o’rinda Prezidentimizning quyidagi
so’zlari o’rinlidir : “ Barchamizga bir xolat yaxshi ma’lum deb o’ylayman. Keyingi
vaqtda ko’shni mamlakatlarda va jaxon bozorida oziq-ovqat maxsulotlari
narxlarining keskin ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda
Respublikamiz ichki bozorining, axolimizning oziq-ovqat maxsulotlari bilan
ishonchli taminlanishi aloxida axamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan bizning 90-yillardayok g’alla mustaqilliga erishish,
axolining un va nonga, boshqa xayotiy muxim oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan
talabini to’la ta’minlash vazifasini o’z oldimizga ko’yganmiz va uni muvaffaqiyatli
xal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bulganini eslash urinlidir.” 12
12
Shavkat Mirziyoyev. “Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash – barcha islohat va
o’zgarishlarimizning maqsadidir.” –T:. 2017.
52

Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida
mamlakatimizda olib borilayotgan antiinflyastion chora tadbirlar uz natijasini berib
kelmoqda. Shu yo’lda sabot bilan tura olishi, mamlakatimizning kelajagi uchun
poydevor bo’lib xizmat kiladi.
Inflyatsiyaning mohiyatini, sabablarini chuqur o’rganib, davlatimiz iqtisodi
rivojlanishiga katta hissa qo’shishimiz mumkin va bu albatta davlat iqtisodiyoti
tarraqiyoti belgisidir.
53

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .1. O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida»
qonuni. 2016 y.25 aprel.
2. O`zbekiston Respublikasining «Markaziy banki to`g`risida» qonun.
«Halq so`zi» gazetasi 2016 y.13 yanvar.
3. O`zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «Pul
mablag`larini bankdan tashqari muomalasini yanada qisqartirish chora-
tadbirlari to`g`risida»gi qonuni. № 280. 2007 y. 5 avgust.
4. O`zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini
himoyalash kafolatlari to`g`risida»gi qonuni. 2007 y. 4 aprel.
5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Bozor islohatlarini
chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor
yo`nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»
Toshkent. 14.06.2010 yil.
6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. «Tadbirkorlik
sub`ektlarini xuquqiy ximoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to`g`risida» Toshkent. 14.06.2010 yil.
7. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Tadbirkorlik
sub`ektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va
uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish to`g`risida»
Toshkent.
15.06.2010 yil.
8. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Pul-kredit
ko`rsatkichlarni tartibga solish mexanizmini takomillashtirish chora-tadbirlari
to`g`risida»gi qarori. 2008 y. 4 fevral.
9. Shavkat Mirziyoyev. O`zbekiston demokratik taraqqiyotining yangi
bosqichida. T.:»O`zbekiston».2010.f.
54

10. Shavkat Mirziyoyev. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit,
investitsiya va moliyaviy barkarorlik to`g`risida. Toshkent. «O`zbekiston» 2010 y.
11. Abdullaev Yo, Abdullaeva Sh. «Bank ishi»,Toshkent. 2008y.
12. O`zbekiston iqtisodiyotni liberallashtirish yillarida. 4-qism. Moliya va
bank tizimidagi isloxotlar samarasi. A. Bekmuradov, R. Tojiev, X.Qurbonov, M.
Alimardonov. T.: TDIU - 2010y., 62 b.
13. Tojiev R., Jumaev N. Markaziy bankining monetar siyosati. T.: TDIU
nashriyoti. 2007.-107 b.
14. Tojiev R.R., Yakubova Sh. «Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari»
ma`ruza matni. TDIU.2010 y.
15. Toymuxamedov I.R. «Bank ishi» ma`ruza matni, TDIU. 2010 y.
16. Don Patinkin. Den`gi, protsent i tseni.-M.: Ekonomika, 2009.-375s.
17. Jarkovskiy S. «Bankovskoe delo» kurs lektsiy. M.: «F i S». 2009 g.
18. efimova M.R. Finansovo-ekonomicheskie raschyotı. Posobie dlya
menedjerov: Ucheb. Pos.-M.: INFRA-M, 2009.-185s.
19. Lavrushin O.I. i dr. «Bankovskoe delo» M. F i S 2008g.
20. Lavrushin O.I. i dr. «Bankovskoe delo» M. F i S 2009g.
21. Pugachev F.N. Valyutno`e raschyotı vo vneshney torgovle Rossiyskoy
Federatsii: Ucheb pos.-M.: MGIMO, 2009.-179s.
22. Sviridov O.Yu. Dengi, kredit. Banki.- M.: IKTs Mart Rostov R.D.,
Izd.tsentr Mart, 2009.- 288s.
23. Sokolov Yu.A., Amasova N.A. Sistema straxovaniya bankovskix
riskov. Nauch izd.-M.: OOO izd Elit, 2008. –288s.
24. Suxova L.F. Praktikum po analizu finansovogo sostoyaniya i otsenki
kreditosposobnosti banka-zayomщika.-M.: Finansı i statistika, 2008-152s.
25. Finansı.Pod red. G.B. Polyaka.-M.: YuNITI-DANA, 2009.-607s.
26. Shapkin A.S. Ekonomicheskie i finansovıe riski.-Izd. 3-e-M.:
Dashkov i K, 2009.-120s.
55

27. V.Maxalliy, MDX va evropa mamlakatlarida chop etilgan monografiya
va ilmiy maqolalar.
28. Akramov E.A. Ekonomicheskie reformı Respubliki Uzbekistan.-M:
TOO «Lyuks art», 2008 - 235 bet.
29. Bondareva Yu. Konkurentsiya na rınke bankovskix uslug.
//Bankovskoe delo. №1. 2009.g.
30. Dadaboev X. «Novıy etap bazel`skogo soglasheniya po kapitalu»//
Bozor, pul va kredit, 2007 y, 8 son
31. Karimov N.F. Tijorat banklarida ichki audit tizimini
shakllantirish.//Bozor, pul va kredit. № 10.2010y
32. O`zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to`g`risida
Nizomga o`zgartirish va qo`shimchalar. 2009 y. 23 iyun.
33. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me`yoriy hujjatlari
to`plami.T.: 2008.
34. Kredit axboroti milliy institutining ma`lumotlar bazasini shakllantirish
hamda banklararo kredit byurosiga va tijorat banklariga kredit axbortlarni taqdim
etish tartibi to`g`risida Nizom. 2009 y. 21 may.
Statistik to`plamlar va Internet yangiliklari.
1. O`zbekiston Respublikasining 2010 y yanvar-mart statistik
axborotnomasi.
2. O`zbekiston iqtisdiyoti. Taxliiy sharx.. 2009 y. №7
3. Ekonomika Uzbekistana. Analiticheskiy obzor za 2009-2010 g.
4. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm
5. http://www.bankofendland.co.uk/coreuproses.htm
6. www.Referat.ru
7. http://www.boj.or.jp./en/siryo.htm
8. www.federalreserve.gov.
56

TMI __________ fakulteti 2-kurs ______ guruhi talabasi _______________
“ ______________________________________________________________ ”
mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbar
TAQRIZI
Ilmiy rahbar : ____________________
57

Inflyatsiya, uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Sotib olish