Inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘zaro bog‘liqlikning yangi O‘zbekistondagi xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	93.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘zaro bog‘liqlikning yangi O‘zbekistondagi xususiyatlari

Sotib olish

Inflyatsiya va iqtisodiy o ‘ sish o ‘ zaro bog ‘ liqlikning yangi O ‘ zbekistondagi
xususiyatlari
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………..……………………..……….3
I. BOB. INFL Y ATSIYA VA AKSILINFLYATSIYA SIYOSATI …………………
6
1.1. Infl y atsiyaning mohiyati va hisoblanish usullari ………….…………..………....6
1.2. Infl y atsiyaning turlari. Talab va taklif inflyatsiyasi…...…………...………….….9
1.3. Infl y atsiya va ishsizlik. Aks il i nflyatsiya siyosati .……………………… .... ……..13
II. BOB. INFL Y ATSIYANING O‘ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI ........
………………………………………………………………………………………...18
2.1. O‘zbekistonda infl y atsiyaga qarshi siyosatning olib borilishi………….………..18
2.2. O‘zbekistonda infl y atsiya jarayonlari va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili
…………………………………………………………...……………………..……..22
III. XULOSA …….………………………………………..…………………..……...26
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……...….………...……..……..……...26
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Har bir mamlakatda iqtisodiy inqiroz nafaqat bir
odamga, balki butun aholisiga ta ’ sir qilishi mumkin. Natijalar hayotning barcha
sohalariga zararli bo‘ lishi mumkin. Inflyatsiya nima ekanligini tushunish, inqirozning
kamchiliklari va uni bartaraf etish mumkinmi, degan savolni beramiz. Inflyatsiya - bu
nima?
Ushbu iqtisodiy davrda tovar va xizmatlar qiymatini oshirish degani. Inflyatsiya
mohiyati shundan iboratki, ayni paytda uning boshlanishidan oldin bir xil pulga
nisbatan mol-mulkni kamroq sotib olish mumkin bo‘ladi. Moliyani sotib olish kuchi
kamayganligini aytish mumkin va ular o‘z qiymatining bir qismini yo‘qotib qo‘ydi.
Bozor iqtisodiyotida bunday jarayon narxlarning ko‘tarilishida o‘zini namoyon qilishi
mumkin. Ma’muriy choralar bilan narxlash bir xil bo‘lib qolmoqda, ammo mahsulot
guruhlari etishmasligi bo‘lishi mumkin.
Inflyatsiya atamasiga bir qancha ta ’ rif berish mumkin. Umuman olganda
inflyatsiya bu pulning qadrsizlanishi hisoblanadi. Bu ta ’ rifning mazmun mohiyatini
yanada chuqurroq ifodalash maqsadida iqtisodiyot fanlari nomzodi I.Sayfiddinovning
so‘zlarini keltirib o‘tamiz:
Inflyatsiya – bu, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi
disproporsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to‘xtovsiz
o‘sishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi va pul birligining
qadrsizlanishidir.
Muomalada qog‘o z pullar va tanga pullarning mavjudligi inflyatsiyani vujudga
keltiruvchi iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. “Inflyatsiya” termini lotincha
“inflation” so‘zdan olingan bo‘lib – “shishirilgan”, “bo‘rttirilgan”, “ ko‘pchigan” degan
ma ’ nolarni anglatadi. Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati muomaladagi naqd pullarning
sotib olish qobiliyatining pasayishi, tovarlar va xizmatlarning bahosini o‘sib borishini
anglatadi. Bu so‘z XIX asrning o‘rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy
termin sifatida ishlatilgunga qadar, u tibbiyotda xavfli o‘sma kasalligini ifodalashda
qo‘llanilgan. Tarix haqiqatdan ham bu so‘zning har tomonlama xavfli ekanligini
2

ko‘rsatdi. Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorlarda tovarlar va xizmatlar
narxining o‘sishidangina iborat bo‘lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir.
Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy o‘girtmasi – muomalada mavjud bo‘lgan tovarlar va
ularning bahosiga nisbatan ko‘p pul chiqarish degan ma‘noni anglatadi. Agar tarixga
e‘tibor beradigan bo‘lsak, urush va boshqa ofatlar sababli boshqa xarajatlarning oshib
ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog‘liq. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX
asrning boshida Napaleon bilan urush davrida, Fransiyada – fransuz revolyutsiyasi
davrida, Rossiyada XIX asrning o‘rtalarida namoyon bo‘lgan. Germaniyada juda yuqori
su r’ atlardagi inflyatsiya 1923 – yillarda bo‘lib, muomaladagi pul massasi 496
kvintillion markagacha yetgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy
misollar ko‘rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo‘lmasdan, balki tarixan mavjud
bo‘lgan jarayon bo‘lib hisoblanadi. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan
mamlakatda ma ’ lum xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi,
o‘tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi xusuiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar
vaqtinchalik bo‘lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog‘oz
pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Oldingi davr inflyatsiyalarining yana bir
xususiyati shundaki, ular ma ’ lum davrda namoyon bo‘lgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi
esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo‘lib, xo‘jalik hayotining barcha sohalarini
qamrab olishi bilan, pul omillarida tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta ’ sir qilishi
bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez – tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib,
sifati ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonuning
buzilishi natijasida umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr
inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo‘lib qolmasdan, ishlab chiqarish
va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi: birinchidan, pul talabining Tovar taklifidan oshishi
natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan, ishlab chiqarishga
ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu
sababli pul massasining ortib borishi bilann ifodalanadi.
3

Inflyatsiyaning ichki omillari :
1. Monetar siyosat
2. Xo‘jalik faoliyati
Inflyatsiyaning ichki omillari monetar – pul siyosati bilan va xo‘jalik faoliyati
bilan bog‘liq turlarga bo‘linadi. Xo‘ jalik faoliyati bilan bog‘liq omillar bu xo‘jalik va
iqtisoddagi mutanosiblikni buzilishi, ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka yo‘l
qo‘yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni
tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit siyosatining noto‘g‘ri olib borilishi
va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog‘liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi
krezislar, davlatning byudjet defitsiti, davlat qarzlarining o‘sishi, pul emissiyasi, pul
muomalasi qonunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yo‘l qo‘yish va boshqalar
kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo‘lgan krezislar, (xom-
ashyo, yoqilg‘i, valyuta bo‘yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo‘ladigan
noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keladigan
nomutanosibliklar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to‘xtovsiz
o‘sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatida pul birligining
qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi.
4

I.BOB . INFLATSIYA VA AKSILINFLYATSIYA
1.1. Infl y atsiyaning mohiyati va hisoblanish usullari
Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga
kiradi, uning sur ’ ati qanchalik yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotga xavfli ta ’ siri shunchalik
katta bo‘ladi. Ayniqsa bir iqtisodiy tizimdan ikkinchi bir iqtisodiy tizimga o‘tayotgan
mamlakatlarda inflyatsiyaning iqtisodiyotga ta ’ siri ancha xavfli. Chunki, bu davr
narxlarning erkinlashuvi va shunga muvofiq ularning umumiy darajasi keskin oshib
ketishi bilan bog‘ liq. Ammo inflyatsiya davrida barcha tovarlarning baholari ham
oshavermaydi: ayrimlariniki barqaror bo‘lib tursa, ba’zilariniki esa tushishi mumkin.
“Inflyatsiya” atamasi Shimoliy Amerikada 1861-1865-yillardagi Fuqarolar urushi
davrida qo‘llanildi. Inflyatsiyaning atamasi muomaladagi qog‘oz pul massasining
tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan ziyod ko‘payib ketishi holatini izohlangan.
Ammo inflyatsiyaning bunday tavsifi mukammal emas va uning sabablarini ochib
bermaydi. Umuman olganda inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilishi shakli
sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini
anglatadi. Keynschilar maktabi namoyondalari bunday yo‘ li bilan xarid qobiliyatini,
boshqacha aytganda yalpi talabni ko‘paytirish inflyatsiyaga olib kelmaydi deb
hisoblashishadi. Neoklassik yondoshuv tarafdorlari inflyatsiyaning manbai ishlab
chiqarishning haddan ziyod o‘sishida, ishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishida deb
bilishadi. Demak keynschilar inflyatsiyaga talab tomonidan, neoklassiklar esa taklif
tomonidan yondoshishadi.
Agar iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar massasi yalpi talabga nisbatan sekinroq
o‘ssa, yoki yalpi talab ko‘paygani holda o‘zgarmasdan tursa, bu nomutanosiblik
baholar darajasining ko‘tarilishi orqali bartaraf etiladi. Oqibatda pul birligining xarid
qobiliyati pasayadi va milliy iqtisodiyotning qo‘shimcha pul massasiga ehtiyoji paydo
bo‘ladi. Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab
chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Baholarning
5

o‘sishi, pul birligi xarid qobiliyatining pasayishidan tashqari inflyatsiya namoyon
bo‘lishining quyidagi uch belgisi ham bor.
Bular:
1) valyuta kurslarining o‘ zgarishi;
2) kredit berish shartlarining qimmatlashuv va muddatlarining qisqarishi tomon
o‘zgarishi;
3) kundalik ehtiyoj mollaridan iborat iste ’ mol savati bahosining o‘sishi.
Inflyatsiya baho indekslari - deflyator va iste ’ mol narxlar indeksi yordamida
aniqlanadi. Baholar o‘rtacha (umumiy) darajasining nisbiy o‘zgarishi inflyatsiya
darajasi (baholarning o‘ sish sur ’ ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya
darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
 = P-P-1/P-1 bunda:
 – yillik inflyatsiya sur ’ ati;
P - joriy yilning narxlar indeksi;
P-1 – o‘tgan yilning narxlar indeksi.
Inflyatsiyaga qarama-qarshi jarayon deflyatsiya, inflyatsiyaning pasayishi
dezinflyatsiya deb ataladi. Kelgusidagi narxlar darajasi iqtisodiy agentlar nuqtai
nazaridan inflyatsion kutishlar deb ataladi, ya ’ ni barcha bozorlarda iqtisodiy
agentlarning harakatlarini oldindan belgilaydigan kutishlar: moliyaviy, tovar, ishchi
kuchi. Inflyatsion kutishlar:
• qisqa muddatli va uzoq muddatli inflyatsiyani ajratib ko‘rsatish;
• o‘zlari inflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin;
• iqtisodiy agentlarga inflyatsiya sharoitida hayotga moslashishda yordam berish.
Inflyatsion jarayonlar intensivligi bilan farq qiladi.
6

Agar inflyatsiya darajasi asta-sekin o‘ sib borsa va yiliga 3-3,5% bo‘lsa, unda
inflyatsiya ko‘lami boshqarilishi mumkin va ishbilarmonlik faolligining oshishi bilan
birga keladi.
Yiliga 10% dan oshmaydigan inflyatsiya o‘rmalab boruvchi inflyatsiya deb
ataladi. Uning darajasi nisbatan past, ammo uning jadal inflyatsiyaga aylanish ehtimoli
mavjud. Jadal inflyatsiyasi yiliga 200% gacha o‘lchanadi. Bu mamlakat pul-kredit
siyosatining jiddiy buzilishlaridan dalolat beradi. Pul o‘z qiymatini yo‘qotadi, shuning
uchun odamlar faqat zarur bo‘lgan minimal pulni ushlab turadilar. Moliya bozorlari
esa kapitalni chet elga ketishi bilan tushkunlikka tushadi. Giperinflyatsiya - stavkalar
yiliga 200% dan oshadi (P. Samuelson mezonlari) yoki oyiga 50% (F. Keygan
mezonlari). Inflyatsiya boshqarib bo‘lmaydigan bo‘lib bormoqda. Narxlar har kuni
qayta ko‘rib chiqiladi. Murakkablashtirish printsipidan foydalangan holda yillik
inflyatsiya 13000% atrofida o‘sib boradi. Masalan, 1920-1923 yillarda Germaniyada,
o‘rtacha inflyatsiya darajasi oyiga 322% bo‘lgan. 1980- yillardagi fuqarolar urushi
paytida. Nikaraguada narxlar 33000% ga oshdi. Vengriyada Ikkinchi Jahon urushi
oxirida va undan keyin yuqori giperinflyatsiya kuzatildi. Shunday qilib, 1945 yil
avgustdan 1946 yil iyulgacha inflyatsiya darajasi oyiga 19,800% ni tashkil etdi.
Giperinflyatsiya natijasida pulga bo‘lgan to‘liq ishonchsizlik kelib chiqadi,
buning natijasida barterga qisman qaytish va pul ish haqidan natural ish haqiga o‘tish
kuzatiladi. Inflyatsion shokni jarayon deb qaralib inflyatsiyadan ajratish kerak, chunki
u giperinflyatsiyaga olib kelishi yoki keltirmasligi mumkin bo‘lgan narxlarning bir
martalik sakrashi hisoblanadi. Inflyatsiyani miqdoran o‘lchash uchun
makroiqtisodiyotda “70-miqdor qoidasi” deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu
usul narxlarning barqaror o‘sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki
baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya
darajasiga bo‘lish kifoya:
Baholar ikki martaga oshishi uchun zarur yillar soni - 70
7

oshishi uchun zarur = 70
π
yillar soni - 
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7 % ga teng bo‘lsa, taxminan 10 yilda
baholar ikki martaga oshadi, ya ’ ni, (70:7 = 10). Real YaMM va jamg‘armaning necha
yildan so‘ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo‘lgan hollarda ham “70-miqdor
qoidasidan” foydalaniladi.
1.2. Infl y atsiyaning turlari. Talab va taklif Inflyatsiyasi.
Inflyatsiyani kelib chiqish sababini aniqlash murakkabdir, chunki, inflyatsiya
ishlab chiqarishning o‘sishi va pasayishi bilan birga bo‘lishi mumkin. Shuning uchun
inflyatsiyani bir-biriga bog‘ liq bo‘lgan pul (monetar) va monetar bo‘lmagan omillar
ta’siri ostida shakllanadigan ko‘p faktorli jarayon sifatida ko‘rib chiqish orqali uning
sabablarini aniqlash mumkin.
Agar pul omillari ustun bo‘lsa, unda talab inflyatsiyasi mavjud b o‘ ladi ("xaridor
inflyatsiyasi"). Monetar bo‘lmagan omillar ta ’ sirida taklif inflyatsiyasi (xarajatlar)
shakllanadi - ("sotuvchilarning inflyatsiyasi"). Ushbu ikki turdagi inflyatsiyaning
o‘zaro ta ’ siri uni ushlab turishni qiyinlashtiradi. Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda talab
keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin
bo‘lmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Ya ’ ni, to‘ liq bandlilikka yaqin sharoitda
iqtisodiyotning ishlab chiqarish imkoniyatlari o‘sib borayotgan yalpi talabni
qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real tovarlar bahosining ko‘payishiga iqtisodiy
bosim beradi va talab inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so‘zlar bilan aytganda,
“haddan ziyod pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi”. Talab inflyatsiyasini keltirib
chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan to‘liq bandligi va ish haqining oshib
borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, baho, ishlab
chiqarish sur ’ atlari kabi ko‘pgina omillarga bog‘liq.
Iqtisod pasayish holatida bo‘lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab
chiqarish hajmi ko‘payadi, ishsizlik kamayadi, baho darajasi esa deyarli o‘zgarmaydi
8

yoki kam miqdorda o‘zgaradi. Baho o‘zgarmasligining sababi shundaki katta hajmdagi
bo‘sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu o‘zgarmas bahoda ishga tushirish
mumkin bo‘ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi,
uning uchun ishga yollanishning o‘zi kifoya hamda qo‘shimcha stanok sotib olishga
hojat yo‘q. Bundan tashqari, baho ishchi kuchini to‘la ish bilan bandligiga erishishdan
oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba‘zi sanoat korxonalarida bo‘sh turgan resurs va
zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to‘liq jalb qilinadi, natijada ular talabning
o‘sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko‘payib
ketadi, natijada baho yana osha boshlaydi. Talab inflyatsiyasini quyidagi chizma orqali
izohlash mumkin (1.1-chizma)

1.2.1-chizma
Chizmadan ko‘rinadiki, iqtisodiyotdagi pul hajmining ko‘payishi qisqa muddat
ichida yalpi talabni AD
0 dan AD
1 ga siljishiga olib kеladi. Agar bu vaqtda
iqtisodiyotning holati yalpi taklif egri chizig‘ining oraliq (2) yoki tik (klassik) (3)
kеsmasiga mos kеlsa, bu narx darajasining o‘sishiga, ya’ni talab inflyatsiyasining ro‘y
bеrishiga olib kеladi.
Taklif inflyatsiyasi bu, mamlakat iqtisodiyotida tovar va xizmatlar taklifining
kamayishi natijasida tovar va xizmatlar baholarining oshishidan paydo bo‘ladi.
Bunday hollarda ortiqcha talab b o‘ lmasa ham tovarlarning baholari oshib boradi. Hatto
ish bilan bandlik va YaIM ishlab chiqarish kamaygan yillari tovarlarning bahosi
oshadi. Jami taklif qisqarishining asosiy sababi mahsulot birligiga sarflangan
9

xarajatlarning o‘sishi hisoblanadi. Bunda nominal ish haqi, xom ashyo va yoqilg‘ i
narxlarining oshishi natijasida ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Bu holatni ham
chizma orqali ko‘rib chiqamiz.

1.2.2-chizma
Chizmadan ko‘rinadiki, xarajatlarning o‘sishi natijasida yalpi taklif egri
chizig‘ining AD
0 dan AS
1 ga qisqarishi mahsulot birligiga to‘g‘ri kеluvchi xarajat
miqdorini oshirib, narxlarning P
0 dan P
1 darajaga qadar ko‘tarilishiga, rеal ishlab
chiqarish hajmining esa Y
0 dan Y
1 ga qadar qisqarishiga olib kеladi. Taklif
inflyatsiyasining kelib chiqishiga, shuningdek, taklif mexanizmining buzilishi ham
ta ’ sir qiladi.
Taklif mexanizmi esa tasodifiy holda asosiy ishlab chiqarish omillari
bahosining keskin ko‘payishidan kelib chiqadi. Iqtisodchi olimlarning fikriga ko‘ra,
taklif inflyatsiyasi o‘z-o‘zini cheklaydi. Ishlab chiqarishning pasayishi xarajatlarning
qo‘shimcha o‘sishini cheklaydi, chunki ishsizlikning o‘sishi nominal ish haqining asta-
sekin pasayishiga olib keladi. Talab inflyatsiyasini cheklash uchun esa maxsus chora-
tadbirlar ko‘rish zarur bo‘ladi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda
ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi qisqarishi bilan bir vaqtda nominal hajmining ortib
borishi kabi vaziyat sodir bo‘ladi. Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan
10

ta’minlanmagan o‘sishi aholi qo‘lidagi pulning taklif qilinayotgan tovar va
xizmatlardan oshiqchaligiga olib keladi. Bunday hol pul birligining xarid quvvatini
pasaytiradi, bir miqdordagi pulga joriy yilda o‘tgan yildagiga nisbatan aholi kamroq
mahsulot sotib oladi, ya’ni, uning real daromadi kamayadi. Misol uchun, joriy yilda
aholining nominal daromadlari 30% ga ko‘paygan, narxlar darajasi 50% ga oshgan
bo‘lsa, unda aholining real daromadlari 20% ga kamaygan bo‘ladi. Chunki,
narxlarning o‘sishi aholi pul daromadlarining o‘sishidan yuqori bo‘lgan (30% - 50%q-
20%).
Inflyatsiyani real daromadlar darajasiga ta ’ siri u kutilayotgan yoki
kutilmayotganiga ham bog‘liq.
Kutilayotgan inflyatsiya sharoitida daromad oluvchi inflyatsiyaning u
olayotgan daromadga ta’sirini kamaytirish, ya’ni real daromadi darajavsini saqlab
qolish chorasini ko‘radi.
Bu uchun Fisher tenglamasidan foydalanish mumkin:
i = r + 
kut , bu yerda i-nominal foiz stavkasi; r- real foiz stavkasi; 
kut -
kutilayotgan infnflyasiya darajasi.
Inflyatsiya sur ’ ati 10 foizdan oshganda Fisher tenglamasi quyidagi ko‘rinishni
oladi:
r= i− kut ,
1+kut
Kutilmagan inflyatsiya daromadlarni debitorlar va kreditorlar o‘rtasida
kreditorlar foydasiga qayta taqsimlaydi. Shuningdek kutilmagan inflyatsiya
daromadlarni qayd qilingan daromad oluvchilar va qayd qilinmagan daromad
oluvchilar o‘rtasida keyingilari foydasiga qayta taqsimlaydi. Talab va taklif
inflyatsiyasini qat’iy chegaralash qiyin. Ba’zida bu ikki turdagi inflyatsiya bir-biri
bilan qo‘shilib ketadi. Masalan, talab inflyatsiyasi sharoitida yollanma ishchilar
kutilayotgan inflyatsiya darajasini e’tiborga olib ish haqlari oshirilishini mehnat
shartnomalariga kiritadilar. Bu esa mahsulot tannarxini oshirib taklif inflyatsiyasini
keltirib chiqaradi. Tovarlar taklifning kamayishini kuzatayotgan iqtisodiy agentlar pul
mablag‘larini tovarlarga aylantirishga shoshadilar. Bu holat talab inflyatsiyasi
11

ko‘rinishini keltirib chiqaradi. Bunday ketma-ketlik oxir-oqibat giperinflyatsiyani
keltirib chiqarishi mumkin. Giperinflyatsiya boshqarib bo‘lmaydigan inflyatsiya
jarayoni bo‘lib, ishlab chiqarish va bandlik darajalariga halokatli ta’sir ko‘rsatadi.
Yillik sur’ati bir necha o‘n yoki yuz foizni tashkil etgan inflyatsiya pul tizimining
boshlanayotgan yoki kuchayayotgan inqirozi belgisidir. Giperinflyatsiya uning
halokatini, butun bozor mexanizmi falajlanishini anglatadi. Giperinflyatsiyaning
rasmiy mezoni amerikalik iqtisodchi Fillipp Kegan tomonidan kiritilgan. F. Kegan
giperinflyatsiyaning boshlanishi deb baholarning birinchi bor 50% dan oshgan oyni,
tugallanishi deb esa baholarning o‘sishi bu sur’atdan pasaygan va shundan so‘ng
kamida bir yil davomida undan oshmagan oydan oldingisini hisoblash kerak deb taklif
qilgan. Giperinflyatsiya sharoitida pul o‘zining qiymat o‘lchovi va almashinuv vositasi
singari funksiyalarini bajarolmay qoladi. Normal iqtisodiy munosabatlar buziladi.
Mablag‘lar ishlab chiqarishga emas, balki tovarmoddiy boyliklari jamg‘arishga
yo‘naltiriladi.
1.3. Inflyatsiya va ishsizlik. Aksilinflyatsiya siyosati
Iqtisodiyot o‘z rivojlanishida potensial darajaga yaqinlashgan sharoitda yoki
bandlilik darajasini oshirish yoxud inflyatsiya darajasini pasaytirish kabi muqobil
variantlardan birini tanlashga majbur bo‘linadi. Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik
va inflyatsiya darajalari o‘rtasida teskari bog‘liqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish
joylarini yaratish uchun qo‘shimcha mablag‘lar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu
ish haqi miqdorining oshishiga ham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar
darajasinining ko‘tarilishiga olib keladi, ya ’ ni talab inflyatsiyasi ro‘y beradi.
Ishsizlik va inflyatsiya ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ingliz
iqtisodchisi A.V.Fillips tomonidan aniqlangan va Fillips egri chizig‘i deb ataladi.
Fillips egri chizig‘i ishsizlik va inflyatsiya darajalari o‘rtasidagi teskari bog‘liqlikni
xarakterlaydi. 1958-yil "1861-1957 yillarda Buyuk Britaniyadagi ishsizlik va nominal
ish haqi o‘rtasidagi munosabatlar" maqolasida Fillips ishsizlikning 2,5-3 foizdan
oshishi narxlar va ish haqi o‘sishining keskin pasayishiga olib kelishini aniqladi.
Keyinchalik amerikalik olimlar P.Samuelson va R. Solou ushbu bog‘liqlikni
ishsizlik darajasi va inflyatsiya darajasining nisbatiga aylantirdilar.
12

Mamlakat iqtisodiyotining xususiyatiga ko‘ra, shuningdek, inflyatsiyaning
qaysi turi mavjudligiga qarab Fillips egri chizig‘idagi inflyatsiya va ishsizlik
darajalarining kombinasiyasi farq qilishi mumkin. Bunday tanlov kutilayotgan
inflyatsiyaning sur’atiga bog‘liq. Kutilayotgan inflyatsiya darajasi qanchalik yuqori
bo‘lsa ishsizlikning har qanday darajasida (sur’ati past bo‘lgan inflyatsiya darajasiga
nisbatan) haqiqiy inflyatsiya darajasi yuqori bo‘ladi. Ishsizlik darajasi va inflyatsiya
sur’atining maqbul miqdorlari quyidagi formula ko‘rinishida tasvirlanishi mumkin:
 = 
kut + f (Yh-Yp/Yp) + ε Yp
Bu yerda:  - inflyatsiyaning haqiqiy darajasi; 
kut inflyatsiyaning kutilayotgan
darajasi;
f (Yh-Yp/Yp) + ε - talab inflyatsiyasi;
f - Fillips egri chizig‘ining og‘ish burchagini belgilovchi empirik koeffisent;
ε - tashqi baho shoki (taklif inflyatsiyasi).
Ouken qonuniga ko‘ ra YaIMning uzilishi, ya’ni (Yh – Yp) / Yp miqdor davriy
ishsizlikning o‘zgarishiga bog‘liqligi sababli qisqa muddatli Fillips egri chizig‘ini
tenglamasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
 = 
kut - β [ u -u  ] + ε
Keltirilgan tenglamadan ko‘rinib turibdiki, haqiqiy inflyatsiya darajasi miqdori
kutilayotgan inflyasiya darajasiga hamda tashqi baho shoklari darajasi bilan to‘g‘ri
bog‘liqlikka, davriy ishsizlik darajasi bilan esa teskari bog‘liqlikka ega ekan. Hukumat
Fillips egri chizig‘iga asoslanib, qisqa davr uchun, iqtisodiy siyosat maqsadlaridan
kelib chiqib ishsizlik va inflyatsiya darajalarining istalgan kombinasiyasini tanlashi
mumkin.
Aksilinflyatsiya siyosati. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash borasidagi
chora tadbirlarning muhim qismi aksilinflyatsiya siyosatidir.
Aksilinflyatsiya siyosati - baholar umumiy darajasini barqarorlashtirish,
inflyasion keskinlikni yumshatishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy siyosat.
Aksilinflyatsiya siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan
faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Aksilinflyatsiya siyosati o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
13

-yalpi talabni tartibga solish;
-yalpi taklifni tartibga solish.
Birinchi yo‘nalishni keynsliklar, ikkinchisini monetaristlar afzal ko‘rishdi.
Keynschi iqtisodchilar birinchi yo‘ nalish tarafdorlari bo‘lib, ular davlat buyurtmasi va
arzon kredit hisobiga samarali talabni shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini
ko‘tarish mumkin deb hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlar iqtisodiy pasayishni
qisqartiradi va ishsizlikni kamaytiradi. Ammo bunday aksilinflyatsiya siyosati davlat
byudjeti taqchilligini yuzaga keltiradi va qo‘shimcha pul emissiyasiga ehtiyoj
tug‘diradi. Keyns davlat byudjeti taqchilligini davlat tomonidan olinadigan uzoq
muddatli qarzlar hisobiga qoplashni taklif etgan.
Aksilinflyatsiya siyosatining monetarstik yo‘nalishi tarafdorlari keyinchalik,
keynschilarning inflyatsiyaga qarshi kurash bo‘yicha takliflari doimo samara
beravermagandan so‘ng va kamchiliklari yuzaga chiqib qolgach yuzaga keldi.
Jumladan, bir qator mamlakatlarda davlat qarzi haddan oshib ketdi. Bunday sharoitda
monetaristlar radikal aksilinflyatsiya usullarini taklif etishdi. Ular yalpi talabni
konfiskasiya tipidagi pul islohoti o‘ tkazish hisobiga cheklash va byudjet taqchilligini
ijtimoiy dasturlarni qisqartirish kamaytirishni taklif etishdi.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog‘liq hodisa bo‘lganligi sababli shok
terapiyasi pul massasining o‘sish sur’atlarini keskin qisqartiradi va inflyatsiya
sur’atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi
va bandlilik qisqarishi mumkin. Konfiskasiya tipidagi shok terapiyasi ko‘rinishlaridan
biri bo‘lib daromadlarning va baholarning nominal darajalarini o‘zgartirmagan holda
eski pullarni belgilangan nisbatda yangisiga alishtirishtirish hisoblanadi. Bunday
tadbirlar aholi tomonidan nbohir qabul qilinishi sababli, u qisqa muddatda samara
berishi zarur.
Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan aksilinflyatsiya siyosatining yana
bir ko‘rinishi - inflyatsiya sur ’ atlarini asta sekinlik bilan pasaytirib borish (graduallash)
usulidir. Bu usulda inflyatsiya sur ’ atlari pul massasini ko‘ p marotalaba, lekin oz ozdan
kamaytirish orqali pul massasining o‘sish sur’atini pasaytirishni ko‘zda tutadi.
14

Graduallash usuli inflyatsiyani asta sekinlik bilan pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur
pasayishni oldini olish imkonini beradi.
Graduallash usulini qo‘llash pul massasi va baholar darajasining yillik o‘sish
sur ’ ati 20-30 foizdan oshmaganda muvaffaqiyatli bo‘ladi, deb hisoblanadi.
Aksilinflyatsiya siyosatining monetar usullarga muqobil bo‘lgan variantlaridan biri
baholar va daromadlarni tartibga solish siyosatidir. Bu usul daromadlarning o‘ sishi va
baholarning o‘sishi ni muvofiqlashtirishni ( adaptiv siyosat) ko‘zda tutadi. Daromadlar
va baholarni tartibga solish siyosatini amalga oshirish hukumat tomonidan baholar
(narxlar) va daromadlar darajalarini muzlatib qo‘yish, pul ko‘rinishidagi ish haqining
o‘sishini o‘rtacha mehnat unumdorligining o‘sishiga bog‘lab qo‘yish orqali amalga
oshiriladi.
Inflyatsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni tanlash har bir
mamlakat uchun o‘ziga xos xususiyatlar va chuqurlikka ega bo‘lgan inflyatsiya
xususiyati bilan belgilanadi. Unga qarshi kurash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘plami
inflyatsiya xususiyatiga qarab belgilanadi. Inflyatsiya sabablari haddan tashqari talab
(talab inflyatsiyasi) yoki ish haqi , materiallar va tarkibiy qismlarga narxlarning o‘sishi
(xarajatlar inflyatsiyasi), milliy valyutaning past kursi va boshqalar bo‘lishi mumkin,
bu inflyatsiya jarayonlarini jilovlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini oldindan
belgilab beradi.
“Soliqlar tarkibini o‘zgartirish, yalpi soliq tushumlaridagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
soliqlarning ulushini kamaytirish, bilvosita soliqlar ulushini ko‘paytirish, soliq
stavkalarini pasaytirish, ularning rag‘batlantirish funksiyalarini kuchaytirish, davlat
byudjeti xarajatlarini pasaytirish kabilar ham inflyatsiyaga qarshi kurash tadbirlari
hisoblanadi”.
Aksilinflyatsiya siyosatining u yoki bu turini tanlash inflyatsiya jarayonlarining
xususiyatiga bog‘liq. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat
quyidagilarni ta’minlashi kerak:
- samarali soliq tizimini va davlat xarajatlarining barqarorligini;
- pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi o‘sish sur ’ atlarini;
- “inflyatsiyani import qilish”ga y o‘ l q o‘ ymaslik.
15

Har qanday inflyatsiyaning negizida asosiy iqtisodiy muvozanatlarning buzilishi
yotadi. Shu sababli inflyatsiyaga qarshi kurash — uni shunchaki bostirish emas, balki
iqtisodiyotda vujudga kelgan nomutanosiblikni bartaraf etishga qaratilgan baquvvat
tarkibiy siyosatini amalga oshirishdir. Bir qator chet mamlakatlarning inflyatsiyaga
qarshi kurash tajribasi shuni ko‘ rsatadiki, ular inflyatsiya bilan iqtisodiyot tarkibiy
tuzilishining buzilishi bir-biriga chambarchas bog‘liq ekanligini anglagan holda,
muomala sohasini qat’iy boshqarish va to‘lovga qobiliyatli ortiqcha umumiy talabni
bartaraf etish bilangina cheklanmadilar. Muayyan maqsadlarga qaratilgan yirik
investitsiya dasturlarini ishlab chiqdilar va amalga oshirdilar. Bu dasturlar ana shu
nomutanosiblikni tugatish va, binobarin, inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi sabablarni
bartaraf etish imkonini berdi.
16

II.BOB.INFLATSIYANING O‘ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI
2.1. O‘zbekistonda Inflyatsiyaga qarshi siyosatning olib borilishi
Inflyatsiya iqtisodiyotni vayron qilish darajasigacha ta‘sir qilishi mumkin.
Inflyatsiya sharoitida:
 Eng avvalo pul birligi qadr sizlanadi;
 Tovarlardagi narxlar mutanosibligi buziladi;
 Xaridor va sotuvchilar u yoki bu qarorni aniq qabul qilishga ikkilanadilar;
 Katta investitsiyalar qilish xavf-xatari oshadi;
 Tadbirkorlar qisqa muddatli qarorlar va harakatlar bilan cheklanib qolishadi;
 Shaxsiy jamg‘armalar o‘z qadrini yo‘qotadi;
 Aktsiyalar, obligatsiyalar, cheklar, veksellar, sertifikatlar, sug‘urta polislarining
real qiymati pasayadi.
 Kam ta ’ minlangan aholi yanada qashshoqlashadi;
 Mehnat qilish va tadbirkorlikning rivojlanishiga karaganda ish haqi tezroq
qadrsizlanadi.
Xullas, inflyatsiya bozor jarayonini tartibsizlantirib, ham ishlab chiqarishni, ham
iste ’ molni izdan chiqaradi, aholining turmush darajasini keskin pasaytiradi, jamiyatda
sotsial tanglikni vujudga keltiradi.
17

Inflyatsiyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni uzoq muddatli va qisqa
muddatli siyosat bilan qo‘shib olib borish kerak. Uzoq muddatli siyosat quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
 Soliq tizimini takomillashtirish hamda davlatning xarajatlarini kamaytirish
hisobiga byudjet taqchilligini qisqartirish choralarini ko‘rish;
 Pul muomalasi sohasidagi tadbirlar, xususan pul massasi o‘sishining yo‘l
qo‘yish mumkin bo‘lgan eng yuqori me‘zonlarini, pul massasi o‘sishining har
yilgi qat’iy limitlarini belgilash
 Inflyatsiyani avj oldiruvchi tashqi omillarni bartaraf etish, xususan hukumat
byudjet taqchilligini moliyalashtirish maqsadida chet eldan qisqa muddatli
kreditlar va qarzlar olish yo‘li bilan iqtisodiyotga inflyatsiyaning ta’sirini
kamaytirish, bu kreditlar va qarzlarni konvertatsiyalash hamda shu summaga
milliy valyutaning qo‘shimcha massasini chiqarish;
Inflyatsiyaga qarshi qisqa mmuddatli siyosat inflyatsiya sur’atlarini vaqtincha
pasaytirib turishga qaratilgan bo‘lib, u quyidagilarni qamrab oladi:
 Jami talab oshmagan holda tovarlar va xizmatlarni qo‘shimcha ishlab
chiqarishni rag‘batlantirish hisobiga, iste’mol tovarlarini ko‘plab miqdorda import
qilish, korxonalarning kata miqdordagi aksiyalarini sotish hisobiga jami taklifni
kengaytirish;
 Sug‘urtalash va jamg‘arishni rag‘batlantirish.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat munosabati bilan inflyatsiyaga qarshi kurashning
xarajatlari masalasi keskin bo‘lib turadi. Jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan olganda
inflyatsiyaga qarshi kurash. Xalq xo‘ jaligida kattagina zarar ko‘rishga, ya’ni
ishsizlikning o‘sishi va ishlab chiqarishning pasayishiga olib kelishi mumkin.Ayrim
hisob-kitoblarga ko‘ra, inflyatsiyani 1 foiz kamaytirish uchun ishsizlik yil davomida
o‘zining tabiiy darajasidan 2 foiz yuqori bo‘lishi kerak, bunda real YaMM potentsial
YaMM ga qaraganda 4 foiz kamayadi. Ko`pgina mamlakatlarning xukumatlari
nazoratdan chiqib ketgan inflyatsiyani jilovlashga harakat qilib, narxlar va daromadlar
siyosati deb atalgan siyosatni amalga oshirdilarki, uning asosiy vazifasi ish haqi
18

o‘sishini cheklashdan iborat bo‘ladi.Bundan tashqari inflyatsiyani jilovlashning yana
bir usullaridan biri “Inflyatsion targetlash” usuliga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak:
Hozirgi kunda inflyatsion targetlash pul-kredit siyosatini olib borishning eng
ommabop usullaridan biri bo‘lib, ushbu usul jahondagi 40 dan ortiq mamlakatlarda
qo‘llanilmoqda. “Target” so‘zi ingliz tilidan olingan bo‘lib, “maqsad” degan ma ’ noni
anglatadi. Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichi (target)
o‘rnatiladi. Inflyatsiyaning maqsadli ko‘ rsatkichi (targeti)ga erishish uchun pul-kredit
siyosati mexanizmlari bosqichma-bosqich ushbu rejimga o‘tkazilib, inflyatsiyani
pasaytirishda samarali instrument sifatida foydalaniladi. O‘z navbatida, ushbu
rejimning qo‘llanilishi narxlar barqarorligini ta’minlash orqali o‘rta muddatli
istiqbolda mustahkam va barqaror iqtisodiy o‘sish uchun qo‘shimcha sharoitlar
yaratishi mumkin. Shu bilan birga, Markaziy bank inflyatsiya darajasining eng mos
maqsad (target)ini aniqlab olib, unga pul-kredit siyosati instrumentlarini qo‘llash,
iqtisodiy rivojlanishni muntazam tahlil qilish va pul-kredit siyosati rejalarini keng
yoritish orqali erishadi.
Bu rejim o‘zining qabul qilingan standartlari va tartiblariga ega. Masalan,
makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish tizimidan keng foydalangan holda qaror
qabul qilish, suzuvchi valyuta kursidan foydalanish, kommunikatsiyaviy siyosat
tamoyillari, valyuta intervensiyasi strategiyasi vaboshqalar. Markaziy bank
inflyatsiyaning erishilishi zarur eng mos maqsad (target) ini (masalan, inflyatsiyaning
5 foizli darajasiga erishish) o‘rnatib, ushbu targetni pul-kredit siyosati
instrumentlaridan foydalangan holda saqlashi lozim. Narxlar barqarorligini ta ’ minlash
inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishda samarali usullardan biri bo‘lib, u o‘z navbatida,
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonunga muvofiq, Markaziy
bankning bank tizimi va to‘lov tizimlari ishlashining barqarorligini ta’minlash singari
asosiy maqsadlari qatorida turadi.
Nima uchun aksariyat mamlakatlar inflyatsion targetlash rejimini tadbiq
etmoqda?
Gap shundaki, past darajadagi va progonoz qilinadigan (barqaror) inflyatsiya
mamlakatda barqaror iqtisodiy o‘sish uchun juda zaruriy omil hisoblanadi. Binobarin,
19

inflyatsion kutilma tijorat banklari tomonidan kredit ajratishda undagi foiz stavkasiga
qo‘ shiladi hamda yuqori inflyatsion kutilma kredit foiz stavkasining yuqori bo‘lishiga
olib keladi. Shunday qilib, tadbirkorlar qarz mablag‘ (kredit) lardan foydalanganliklari
uchun hisoblangan foiz stavkalarining yuqori (yuqori inflyatsiya ta’sirida) bo‘lishi,
ularni qaytarish bilan bog‘liq to‘lovlarga ta’sir qiladi. Agar foiz stavkalari (kredit
uchun hisoblangan) yuqori bo‘lsa, tadbirkorlar kamroq kredit oladilar. Bu esa ularning
investitsiyaviy qobiliyatiga ta’sir etgan holda, uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga salbiy
ta‘sir qiladi. Zero, biz bugun kiritayotgan investitsiyalar - ertangi kunda tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy ishlab chiqarish manbalarini
yaratishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun past
darajadagi va progonoz qilinadigan (barqaror) inflyatsiya markaziy banklar uchun
zaruriy shartlardan biri hisoblanadi. Shu sababli, past darajadagi va prognoz
qilinadigan (barqaror) inflyatsiyani ta’minlash aksariyat markaziy banklar tomonidan
ularning uzoq muddatli maqsadi (target) sifatida belgilanadi.
Nima uchun inflyatsion targetlash rejimidan foydalanish kerak?
Inflyatsion targetlash rejimi bir necha makroiqtisodiy maqsadlarga erishish
imkonini beradi:
 narxlarning keskin oshishi va yuqori inflyatsiyani oldini olish;
 pul bozorini shakllantirish, pul bozorini segmentlash sabablarini bartaraf etish;
 ichki va tashqi omillarni hisobga olgan holda, aholi va tadbirkorlarning to‘lov
qobiliyatini qo‘llab-quvvatlash hamda moliya sektorining barqarorligini ta ’ minlash.
Inflyatsion targetlash rejimini amalga oshirish uchun, birinchi
navbatda,quyidagi shartlar bajarilishi zarur:
 inflyatsiyaning doimiy targetini belgilash va uni keng jamoatchilikka yetkazish
(inflyatsiya, uning omillari hamda ko‘zlangan inflyatsion target haqidaaholini muntazam
ravishda xabardor qilish)
 inflyatsion jarayonlarni boshqarish va pul bozorida foiz stavkalarini tartibga
solish maqsadida pul-kredit siyosati bo‘ yicha instrumentlardan (REPO vavalyutaviy
svop auksionlari, depozit auksionlari, hamda Markaziy bank obligatsiyalarini
joylashtirish bo‘yicha auksionlar) keng miqyosda foydalanish;
20

 pul-kredit siyosati sohasida obyektiv qarorlar (xo‘jalik yurituvchi
subyektlarholatini tahlil qilish: uy xo‘jaliklari sohasi, tadbirkorlik sohasi, davlat
boshqaruvisohasi va tashqi dunyo) qabul qilish uchun batafsil makroiqtisodiy tahlil
qilish hamda ichki va tashqi bozorlarda mavjud bo‘lgan ochiq ma’lumotlarni hisobga
olgan holda prognozlash;
 pul-kredit siyosati maqsadlari (narxlar barqarorligi, kreditlarningommabopligi,
past darajadagi inflyatsiya, aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchini oshirish va
hokazo)ni keng jamoatchilikka yetkazish uchun kommunikatsiyaviy siyosatni
takomillashtirish, makroiqtisodiy holatni prognoz qilish imkoniyatini ta’minlash hamda
bozor ishtirokchilari ishonchini shakllantirish.
Inflyatsion targetlash rejimi sharoitlarida pul-kredit siyosatining qanday
instrumentlari qo‘llaniladi?
Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya darajasini ushlab turish uchun pul-kredit
siyosatining asosiy instrumentlaridan biri bo‘lib, Markaziy bank tomonidan
belgilanadigan asosiy stavka hisoblanadi. Markaziy bank asosiy stavkani o‘ zgartirish
orqali tijorat banklari tomonidan omonat va kreditlar bo‘yicha taklif etiladigan foiz
stavkalariga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu o‘z navbatida, umumiy talab orqali
iqtisodiyotdagi narx darajasiga ta’sir ko‘rsatadi.
 O‘zbekistonda inflyatsion targetlash rejimi
 Yuqoridagilardan kelib chiqib, inflyatsion targetlash deganda – oldindan
belgilanadigan inflyatsiya darajasi (target) ni keng jamoatchilikka e ’ lon qilish, hamda
ushbu ko‘rsatkichga erishish va uni saqlab qolish jarayoni tushuniladi.
 O‘ zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan inflyatsion targetlash
rejimiga bosqichma-bosqich o‘tilayotgan bo‘lib, 2023 yilda 5 foiz darajadagi inflyatsion
maqsad (target)ga erishish rejalashtirilgan.
2.2 O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir etuvchi omillar.
Inflyatsiya ko‘rsatkichini past darajada ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikning
muhim omili hisoblanadi. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti
ekspertlari Inflyatsiyaga ta’sir yetuvchi omillar va ularning dinamikasini o‘rgandi. Unga
ko‘ra, O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri savdo
21

hamkori bo‘lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import
inflyatsiyasining o‘sishi asosiy inflyatsiyaning taxminan 38% ini ifodalaydi.
O‘zbekistonda pul massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab omillarining Inflyatsiyaga
qo‘shgan hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta’sir yetuvchi omillardagi o‘zgarishlar
mamlakatda iste’mol narxlari indeksining 33%ga o‘sishiga turtki bo‘lmoqda.
Import inflyatsiyasi 2023-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning 4,18% ini
tashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog‘ iston, Janubiy Koreya va Turkiya kabi asosiy
savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi. Import inflyatsiyasiga Rossiya va
Xitoy eng kata hissa qo‘shgan. Bu davlatlarning O‘zbekiston umumiy importidagi
salmoqli ulushi (mos ravishda 21% va 19%) – 0,90% va 0,81%. Qozog iston, Janubiyʻ
Koreya va Turkiya import inflyatsiyasining ta siri esa umumiy import inflyatsiyasining
ʼ
taxminan 0,45%, 0,30% va 0,28% ini tashkil etdi.Rossiyadan inflyatsiya ta siri asosan
ʼ
sanoat tovarlari, mashina va transport uskunalarida kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy
import inflyatsiyasi asosan mashina va transport uskunalari, ishlab chiqarilgan
mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga ta’sir ko‘rsatdi. Qozog‘istondan import
inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat tovarlarida kuzatildi. Janubiy Koreya va
Turkiyadan import qilingan inflyatsiya asosan mashina va transport uskunalari
narxlariga ta ’ sir ko‘rsatdi. Inflyatsiya ko‘rsatkichini past darajada ta ’ minlash
makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili bo‘ lib, bu o‘z navbatida, ijtimoiy
rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga
xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
O‘zbekistonda yillik inflyatsiya darajasi keskin pastladi. Bu nimani anglatadi?
Avval xabar qilganimizdek, 2023-yil yakuniga ko‘ra O‘zbekistonda inflyatsiya
darajasi 9,98 foizni tashkil etdi. Bu O‘zbekiston uchun tarixiy voqea sanaladi.
Birinchidan, bu ko‘ rsatkich 2017-yildan beri ilk bor o‘n foizdan pastladi (2020-yilda
11,1 foizni tashkil qilgan, 2019-yilda 15,2 foiz edi, 2018-yilda 14,3 foiz, 2017-yilda
14,4 foiz). Ikkinchidan, 2021-yil Markaziy bank mamlakatdagi inflyatsiya darajasini
nazorat qila boshlaganidan keyingi birinchi yil bo‘ldi. Regulyator o‘z maqsadiga
erishdi va inflyatsiyani 10 foizlik darajada ushlab turishning uddasidan chiqdi.
22

Inflyatsiyaning hayotga ta’siri. Inflyatsiya mamlakat taraqqiyotining eng muhim
ko‘rsatkichlaridan biridir — u qancha past bo‘lsa, shuncha yaxshi. Masalan,
Shveysariya kabi rivojlangan mamlakatlarda yillik inflyatsiya darajasi 1,5 foizdan
oshmaydi, Venesuela kabi inqirozga botgan davlatlarda esa 500 foizdan oshib ketgan.
O‘zbekiston 2021-yil boshidan inflyatsion targetlash tizimiga o‘tdi. Bu tizimda
Markaziy bank inflyatsiya bo‘yicha maqsad (target) qo‘yadi va unga erishish uchun
barcha imkoniyatlar ishga solinadi. 2021-yil uchun mo‘ljallangan maqsad o‘n foiz
bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib, bu ko‘rsatkichni besh foizga yetkazish
rejalashtirilgan. Ma’lumot uchun, besh foizli inflyatsiya bu Kanada va Buyuk
Britaniya kabi davlatlar darajasiga teng ko‘rsatkichdir. Targetlash doirasida narx
barqarorligi moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi, chunki mamlakatdagi ahvol hamma
uchun oydinlashadi va oldindan aytish mumkin bo‘ladi. Masalan, investorlar,
tadbirkorlar va boshqalar qaror qabul qilishga izchilroq yondashadi. Bu, o‘ z navbatida,
butun moliya tizimining barqarorlashuviga olib keladi hamda Markaziy bank ishtiroki
darajasini pasaytiradi.
O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi rekord darajada tushib ketgan bir vaqtda
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bu, aksincha, keskin tezlashib ketdi. Masalan,
Qo‘shma Shtatlarda u 40 yil oldin, Rossiyada esa besh yil oldin rekord darajaga
yetgan. Buning bir qancha sabablari bor. Birinchisi, albatta, koronavirus —pandemiya
ortidan deyarli barcha mamlakatlar pul-kredit siyosatini yumshatdi. Ya ’ ni, hukumat
iqtisodga ko‘proq pul to‘ka boshladi — masalan, aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘lovlar
yoki arzon kreditlar shaklida. Buning oqibatida, iste ’ molga talab oshib, ishlab
chiqarish ortda qolyapti. Yana bir boshqa sabablaridan biri — milliy valyutaning
qadrsizlanishi. Masalan, turk lirasi bu yil deyarli 50 foizga qadrsizlandi va shu sabab
inflyatsiya 20 foizdan oshdi. Bu vaziyatda o‘zbek so‘ mi mustahkam turibdi —
dastlabki o‘n oyda valyuta atigi ikki foizga qadrsizlandi. Markaziy bank rahbari
Mamarizo Nurmatovning ta’kidlashicha, valyuta tushumi eksport hisobiga 35 foiz
oshishi, shuningdek, banklar va eksportchilar tomonidan valyuta ayirboshlash
hajmining ortishi natijasida nisbatan barqaror kursga erishishning uddasidan chiqilgan.
Iqtisodiyotda davlat ishtirokining yuqori ulushi, xomashyo eksportiga kuchli bog‘liqlik
23

va tarkibiy nomutanosiblik kabi hodisalar, ayniqsa, islohotlar davrida mahsulot va
xizmatlar narxining o‘sishini sezilarli darajada tezlashtirib yuborishi mumkin.
Inflyatsion targetlash shu narsaga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. Inflyatsiya
darajasining pastligi narx-navo barqarorligini bildiradi, bu esa, o‘z navbatida,
aholining turmush darajasiga ham, uning mehnat faoliyatiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bu omillar oxir-oqibat aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchini
oshirishi, iqtisodiyotdagi dollarlashuv darajasini pasaytirishi, ichki va tashqi
investitsiya hajmining oshishiga olib kelishi ko‘zda tutilgan. oqibat aholining milliy
valyutaga bo‘lgan ishonchini oshirishi, iqtisodiyotdagi dollarlashuv darajasini
pasaytirishi, ichki va tashqi investitsiya hajmining oshishiga olib kelishi ko‘zda
tutilgan. Oqibatda aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchini oshirishi,
iqtisodiyotdagi dollarlashuv darajasini pasaytirishi, ichki va tashqi investitsiya
hajmining oshishiga olib kelishi ko‘zda tutilgan.
24

III. XULOSA
Xulosa qilib aytganda, inflyatsiya mamlakat hududida pul birligi
qadrsizlanganda yuzaga keladi. Va albatta uni oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha
hukumatimiz hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomidan yuqorida
keltirib o‘tilgan kerakli chora – tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda
inflyatsiya ko‘rsatkichi yildan yilga pasayib kelmoqda. Shu jumladdan inflyatsiya
darajasi 2022 – yil holatiga ko‘ra 12,3% ni tashkil qilyapti.Yaqin yillarda bu
ko‘rsatkichni 5% ga tushirish rejalashtirilgan va bu borada mamlakatimizda yetarlicha
islohotlar olib borilyapti. Shunday ekan bizning ishonchimiz komilki, biz tez orada
ushbu maqsadga erishamiz.

25

IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 dekabrdagi “2020 yil uchun
O‘zbekiston Respublikasining davlat budjeti to‘g‘risida”gi qonuni ijrosini ta‘minlash
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-2270-sonli qarori.O‘zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlari to‘plami, 2020 y., 50-son
2.Acemoglou D., S. Johnson, J. Robinson and Y. Thaicharoen (2003), “Institutional
Causes, Macroeconomic Symptoms: Volatility, crises and growth”, Journal of
Monetary Economics, vol. 50, n. 1 January, pp. 49-123
3.Acemoglou D. and S. Johnson (2003), “Unbundling Institutions”, NBER Working
Paper No. 9934, 2003
4.Acemoglou, D., S. Johnson and J. A. Robinson (2001), “The Colonial Origins of
Comparative Development: An Empirical Investigation”, American Economic
Review, Vol. 91, 1369-1401
5. Acemoglou, D., S. Johnson and J. A. Robinson (2002), “Reversal of Fortune:
Geography and Institutions in the Making of the Modern World Income Distribution”,
Quarterly Journal of Economics, Vol. 117, 1231-94
6.Jonathan Gruber, Public Finance and Public Policy, 6th edition, Macmillan, 2019
7.Hindriks J. and Myles G.D. Intermediate Public Economics, second edition, MIT
Press. 2013
8.Hashimzade N., Hindriks J. and Myles G.D. Solutions Manual to Acc
9. ifn.dots. I.Sayfiddinov ―Inflyatsiya va uning turlari, pulning barqarorligini
ta‘minlash yo‘llari‖
10. A.A.Omonov, T.M.Qoraliyev ―Pul va banklar darslik
‖
11. https://finlit.uz/uz/articles/monetary-policy/inflation-targeting/ ―Inflyatsion
targetlash - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliyaviy savodxonlik
bo‘yicha axborot-ta‘lim veb-sayti
‖
12. https://finlit.uz/uz/articles/monetary-policy/concept-of-inflation/
13. https://1ppa.ru/uz/kniga-dohodov-i-rashodov/socialno-ekonomicheskie-
posledstviya-inflyacii-i-antiinflyacionnaya/ ―Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlari va inflyatsiyaga qarshi siyosat. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
26

va inflyatsiyaga qarshi siyosatning asosiy yo‗nalishlari Inflyatsiyaning iqtisodiy va
ijtimoiy oqibatlari inflyatsiyaga qarshi siyosat.‖
14. https://el-in.ru/uz/million/socialno-ekonomicheskie-posledstviya-inflyacii-i-
antiinflyacionnaya-politika-kontrolnaya-rabota-social.html ―Inflyatsiyaning ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlari va inflyatsiyaga qarshi siyosat. Test: Inflyatsiyaning ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlari va davlatning inflyatsiyaga qarshi siyosati.
‖
15. https://daryo.uz/2022/01/07/O‘zbekistonda-yillik-inflyatsiya-darajasi-keskin-
pastladi-bu-nimani-anglatadi

Internet saytlari:
http://www.gov.uz
http://www.press-service.uz
http://www.mineconomy.cc.uz
http://www.mf.uz
http://www.stat.uz
http://www.soliq.uz
http://www.edu.uz

27

Inflyatsiya va iqtisodiy o‘sish o‘zaro bog‘liqlikning yangi O‘zbekistondagi xususiyatlari

Sotib olish