Ingliz-Bur urushlari davrida Janubiy Afrika - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	150.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	09 Октябрь 2023
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Ingliz-Bur urushlari davrida Janubiy Afrika

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI JAHON TARIXI KAFEDRASI
KURS ISHI
MAVZU: Ingliz-Bur urushlari davrida Janubiy
Afrika
Tayyorladi:
Qabul qildi:
Toshkent

Mundarija
I BOB. XVII asr va XIX asr boshlarida Janubiy Afrikadagi siyosiy
vaziyat
1.1 . Gollandlar Va Kasa Xalqi
1.2 . Inglizlar Hukmronligi
II BOB. XIX asr oxiri va XX ASR Boshlarida Janubiy Afrika
2.1 . Ingliz-Bur Urushlari
2.2. Janubiy Afrika Ittifoqining Tashkil Etilishi
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Ushbu kurs ishi Janubiy Afrikaning XIX asr
oxirlari - XX asrning o rtalariga qadar Janubiy Afrika Respublikasi davlatiningʻ
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli haqida ma lumot beradi. Misrning yuqoridagi
ʼ
davrlardagi tarixini o rganishda uning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatini tahlil
ʻ
qilish lozim bo ladi, sababi bu davrlarda Janubiy Afrika Respublikasi to liq
ʻ ʻ
suveren maqomga ega emas va yirik kapitalistik mamlakatlarning bosimi ostida
qolgan edi. Janubiy Afrika Respublikasi ichki va tashqi siyosiy ahvoli va bularga
xorijiy mamlakatlarning munosabatlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.
Janubiy Afrika Respublikasi davlatining Britaniya imperiyasi tarkibidagi ahvoli,
milliy-ozodlik harakatlari, Britaniya imperiyasi tomonidan Janubiy Afrika
Respublikasi bosib olinishining sabablari har tomonlama tahlil qilinib, Britaniya
tomonidan Janubiy Afrika Respublikasi bosib olingach uni Britaniya uchun
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati, Britaniya tomonidan Janubiy Afrika
Respublikasi modernizatsiya qilish muammolari atroflicha yoritilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Kurs ishining maqsadi XIX asr oxirlari –
XX asrning boshlarida Janubiy Afrikaning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini
tahlil qilish, uning kapitalistik mamlakatlarning moliyaviy va siyosiy nazorati
ostiga tushib qolishini keltirib chiqargan sabablarni o rganish hisoblanadi.
ʻ Ishning
vazifasini esa, Britaniya imperiyasining Janubiy Afrikaga nisbatan yuritgan
siyosati, Janubiy Afrika aholisining davlat siyosatiga munosabati, milliy-ozodlik
harakatlari va burlarning mustaqillik yillaridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
1
jarayonlarini o rganish kabilar kiradi.
ʻ
Kurs ishining obyekti va predmeti: Kurs ishining obyekti, Janubiy Afrika
siyosiy boshqaruvi, mahalliy boshqaruv muassasalari, burjuaziya sinfi, qishloq va
shaharlardagi aholisi hisoblanadi. Kurs ishining predmeti sifatida,
Britaniyahukumatiningislohotlari, dexqon xo jaliklarini ko rsatish mumkin.
ʻ ʻ
Kurs ishining davriy chegarasi: Kurs ishi xronologik jihatdan XVII asrning 50-
yillaridan to XX asr boshlariga qadar bo lgan davrlarni qamrab oladi.
ʻ
1
Емилинов А. Л. К a лониалныая история Африки. М.: МГИМО-Университет. 1997. С 67.

Mazkur tadqiqot jarayonida XVIII-XIX asrlarda Garbiy Yevropa davlatlarining
Janubiy Afrika Respublikasida olib borgan geosiyosiy munosabatlari obyektiv
ochib berildi.
Kurs ishi mavzusining o’rganilishi: XVIII-XIX asrlarda Buyuk Britaniya va
Janubiy Afrika o’rtasidagi munosabatlarni o’rganishda Rodrigez A.M Vasilev L. S.
A. Fredman Emelyanov kabi olimlar o’rganishgan. Jumladan Emelyanovning
Кaлониалныая история Африки asarida Britaniya va Janubiy Afrika xalqlari
o’rtasidagi voqealar batafsil yoritilgan.
Kurs ishining skrukturasi: Kurs ishi Kirish asosiy qism va uning tarkibidagi 2 ta
bobdan iborat bo’lib, boblar jami 4 ta paragrafga ajratilgan va jami 30 betni
tashkil etadi .

I BOB. XVII asr va XIX asr boshlarida Janubiy Afrikadagi siyosiy
vaziyat
1.1.Gollandlar va kasa xalqi
Janubiy Afrikaning yozma tarixi 1652-yilning 6-aprelida Yan van Ribek
(Gollandiyalik mustamlaka boshqaruvchisi va dengizchi U Kap mustamlakasining
rivojlanishiga asos solgan, so ngra zamonaviy Indoneziya hududidagi Niderlandlarʻ
mustamlakalariga rahbarlik qilgan) paytdan boshlangan. Gollandiyaning Ost-
Indiya kompaniyasi nomidan Bo ronlar burnida poseleniyega (ovulga) asos solgan,
ʻ
keyinchalik u Yaxshi umid (hozirgi Keyptaun) nomini olgan. XVII va XVIII
asrlarda u yerga Niderlandlardan mustamlakachilar, shuningdek, o z vatanlarida
ʻ
diniy ta qiblardan qochgan fransuz gugenotlari va Germaniyadan ko chib
ʼ ʻ
keluvchilar yetib kelgan. 1770-yillarda mustamlakachilar shimoli-sharqdan
ko chib kelgan kosa (Janubiy Afrikadagi bantu xalqlar guruhiga mansub) bilan
ʻ
to qnashdilar. Kapa chegara urushlari deb nomlanuvchi bir qator to qnashuvlar
ʻ ʻ
asosan oq tanli ko chib keluvchilarning Afrika qishloq xo jaligi yerlariga da volari
ʻ ʻ ʼ
tufayli yuzaga keldi.Kap mustamlakasiga qullar Gollandiyaning boshqa yerlardan,
xususan, Indoneziya va Madagaskardan olib kelingan. Ko plab qullar, shuningdek,
ʻ
Kapa mintaqasining mahalliy aholisi oq kolonistlar bilan aralashib ketishdi 2
.
1647-yil 25-martda Gollandiyaning yuk kemasi Afrikaning janubiy qismida
bo’ronga uchraydi, kema Bloubergstrandda qolib ketadi, kemaning ba’zi bir ekipaji
kemada yetarli joy bo’lmaganligi sababli orqada qolishgamajbur bo’lgan.Shundan
so’ng, Gollandiyalik tadbirkorlar Yan Anthoniszoon van Ribekni Kapga 1652-yil
6-aprelda "Dutch East India Company" deb nomlangan savdo shoxobchasini
ochish uchun jo’natadi , Riebek beshta yuk kemasi bilan Kapga yetib keladi.Kap u
orqali o’tgan savdo kemalarini yetkazib beradigan port shahri bo’lishi
rejalashtirilgan edi.Portda ta’minlangan asosiy tovarlar yangi go’sht, sabzavot va
chuchuk suv edi.Ushbu tovarlarni Koekhoen ismli afrikalik tadbirkor yetkazib
bergan.1657-yilda Ribek va Koekhoens o’rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi.
2
HermannGiliomee, Bernard Mbenga. New History of South Africa Hardcover London. 2006. 72 b.

1665-yil iyun oyi boshida leytenant-admiral (Birlashgan flot qo’mondoni) Yakob
van Vasenar (Baron Obdam) eskadrilyasi 107 ta kema, 9 ta fregat va 27 ta boshqa
toifadagi kemalardan iborat ekipaj bilan Gollandiyadan jo’nab ketdi. Bu ndan
tashqari 12 ming zahira jangchisi va 30 ta to’p hammavjud edi . Ekipaj a’zolarining
umumiy soni 21 ming kishidan iborat edi. Ushbu otryad koloniyalardan
qaytayotgan savdo kemalari bilan uchrashishi va qirg’oqning inglizlar tomonidan
bloklanishiga yo’l qo’ymasligi kerak edi. 1665-yil 11-iyun kuni gollandlar 88 ta
kema, 12 ta frigat va 14 ming jangchi mavjud edi Gollandiyaliklarflotida aniq
shakllangan harbiy sistema mavjud emasdi chunki har bir viloyatning bo’linmasi
uning admiral qo’mondonligida edi. 3
Yakob Van Vasenar Stellenboschda vinochilik xo’jaligini tashkil qilmoqchi
edi.Sharob tayyorlash bo’yicha fransuz fermerlik ko’nikmalarini olish uchun
Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasidan Kap orqali fransuzlar uchun
Stellenboshgacha joy ajratadi.Muvaffaqiyatli siyosati tufayli u 1691-yilda Kapning
birinchi gubernatori etib tayinlandi. Uning hukmronligidan so’ng, 1699-yilda
uning o’rnini o’g’li Villem Adriaan van der Stel egalladi.1795-yilgacha
Gollandiyaliklar Kapni, shuningdek Kap va sharq o’rtasidagi dengiz yo’lini
boshqarganlar. 1794-yilda Yevropada boshlangan urush bilan fransuz qo’shinlari
Gollandiyani bosib olishdi. O’sha vaqtda Kap Gollandiya bilan aloqa yetishmasligi
sababli Yevropada nima bo’layotganini bilmas edi.Shunday qilib, inglizlar
Fransiyaning Gollandiya mustamlakalariga bostirib kirishidan oldin birinchi
qadamni qo’ymoqchi edilar va vaziyatdan foydalanib, Hindistonga boradigan
dengiz yo’lini nazorat qilib, 700 kishilik 7 ta qirollik dengiz flotini Kapga
jo’natdilar. Gollandiya fransuz qo’shinlari tomonidan qaqshatqich zarbaga
uchraydi va dengiz flotini Kapga jo’nata olmadilar1795 yilda Buyuk Britaniya
asosiy mustamlakachiga aylandi. Britaniya hukumati Burlarni (Gollandiyalik
dehqonlarni) to’q sariq respublikaga va Transvaal provinsiyasiga joylashtiradi
3
Xolliev A, Artiqov X.“Jahon tarixi (Yangi davr. Osiyo va Afrika mamlakatlari)” (Ma’ruzalar to’plami). –
Toshkent, 2014. 23 b

qullik xaddan tashqari oship ketdi XIX -asrdan bur va inglizlar o’rtasida urushlar
boshlandi 4
.
Koekhoens gollandiyaliklarning kamsitish siyosati sababli Gollandiyaning
OstIndiya kompaniyasi bilan savdo qilishdan bosh tortdi va shu tariqa ushbu
mojaro ikki tomon o’rtasida qo’y va qoramollar bilan savdo shartnomasini bekor
qilishga olib keladi.Bundan tashqari, Koekhoen yerlarining bir qismi gollandlar
tomonidan tortib olingan. Port uchun oziq-ovqat va sabzavotlarga ehtiyoj sezilib,
Riebek1657-yilda Liesbekda "Rondebosch" deb nomlangan 90 ta kambag’al
fuqaro bilan dehqonchilik maydonlarini tashkil etishga qaror qiladi.Oxir oqibat
1660 yillarga kelib Kap Yevropaning boshqa davlatlari tomonidan shaharcha
sifatida tanila boshladi .1660-yillardan e’tiboran Afrikaning turli mamlakatlaridan
Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan Kapga birinchi qullar olib
kelingan; qullar dastlab Angola va Gvineyadan olib kelingan. Keyinchalik
Madagaskar va Afrikaning sharqiy hududlari ham asosiy qullar makoniga
aylanadi .Qullikni avj olishining eng muhim sabablaridan biri bu ishchi kuchining
yetishmasligi edi.Shuning uchun ko’plab afrikaliklar qul sifatida Kapga olib
kelingan.Qulchilik VII asrda boshlangan juda qadimgi tarixga ega. Atlantika
okeani orqali qul savdosi XVI-asrda portugallar tomonidan boshlangan,
Yevropaliklarga dastlabki qullarni aynan Portugaliyaliklar yetkazip berishgan
XVII XVIII asrlarda taxminan 12 million qul Atlantika okeani orqali taship
ketilgan. 1670-yilda Gollandiyaning Ost-Indiya kompaniyasi Angliyaning
Hindistonga dengiz yo’lida ta’sirini oldini olish uchun Kapda doimiy qarargoh
qurishini e’lon qildi. Kap Gollandiyaning sharqiy dengiz savdo yo’lida mustahkam
tayanch bo’lishi uchun juda muhim strategik mavqeyga ega edi. Riebikdan so’ng,
1679-yilda Simon van der Stel Gollandiyaning Kapdagi Ost-Indiya kompaniyasi
vakili etib tayinlandi. Dastlab u ekspansionistik siyosat olib bordi va mustamlakani
eng yaqin mamlakatlar hisobiga kengaytirdi. U 1679-yilda Stellenbos shaharini
tashkil qiladi va koloniya ekin maydonlarini yaxshilashga e’tibor qaratdi.
4
Do ğ anay Suveren. The colonization of south Africa and the British impacts on developmnt.
Yeditepe Universit. 1963. 43 b.

1775-yilda ingliz floti Simon shahriga yetib bordi Gollandiyalik qo’shinlar
Muizenbergdagi qasrga qaytishga majbur bo’ladilar. Britaniyaliklar Kapga ega
bo’lishni xohlaganlar va Kapga ega bo’lish uchun katta qo’shin
yuboradilar.Gollandiya qo’shinlari Muizenberg qal’asiga inglizlarga qarshi urush
strategik jihatdan qulay joyda bo’lish uchun ko’chib o’tishgan.Avgust oyida
inglizlar harakatga kelib, Muizenberg qal’asini bombardimon qila boshladilar.
Gollandiyaliklar kuchli bombardimonga dosh berolmay, Zandvley shahriga
chekinishdi.Bir oy ichida gollandlar qal’ani qaytarib olish uchun hujum qilishdi,
ammo ular buni uddalay olishmadi. Ayni paytda Britaniyaning asosiy kuchlari
Simon’s Town shahriga yetib kelishdi.1795-yil 14- sentyabrda Angliya nazorati
ostida Kapning yangi davri boshlandi. Ikki kundan keyin 16 sentabrda golland
kuchlari taslim bo’lishdi (6500 kishi) va inglizlar shaharni to’liq nazoratiga
olishdi.Angliya nazorati ostida Kap rivojlana boshladi.Kapdagi hukmronlik
davrida inglizlar ko’plab sohalarda rivojlanishga erishdilar 5
.
D.Mudining kolonistlarning mahalliy qabilalar bilan aloqalari va 1651-yildan
1795’-yillardagi hayoti bilan bog’liq bo’lgan juda katta ahamiyatga tarjimasi 1809
yilda Londonda nashr etilgan..Kapdagi iqtisodiy o’sish XVIII-asrning oxirlarida
Buyuk Britaniyadan temir importi tufayli avjiga chiqqan edi. Bundan tashqari,
1807-yil 25-martgacha Yevropada davom etgan urush, - Fransiya inqilobiy
urushlari tufayli ekinlarga talab katta bo’lganligi sababli dehqonchilik yaxshilandi,
lekin mahalliy afrikalik dehqonlar inglizlarning yerni boshqarishiga qarshi edilar,
va bu dastlabki qarama qarshiliklarga sabab bo’ldi
Mahalliy afrikaliklar Kasa xalqining Bosh Gayka rahbariga qarshi isyon
ko’tarishdi. Xuddi shu davrda, burlar golland qo’mondoni Adriaan van Jaarsveld
va Kap etakchisiga qarshi bosh ko’tarishadi.Rahbarlarga qarshi qo’zg’olonlar
mahalliy aholi va hokimiyat o’rtasidagi munosabatlarni yomonlashtirgan.1802-
yilda Fransiya inqilobiy urushlari tugashi bilan Fransiya va Angliya o’rtasida
Amien shartnomasi imzolandi. Shartnomaga ko’ra, inglizlar Kapni Gollandiyaga
5
Богомазова Н.Л., Бычков М.А., Валеева Г.В. и др. Страны Азии и Африки: история, этнология и
культурология. -Н.Новгород: Профессиональная наука, 2018. 21 b

qaytarishlari kerak edi. 1803-yilda Kap yana Gollandlar hukmronligi ostida o’tgan
edi. Britaniyaning Kapdagi 7 yillik hukmronligi boshqaruv, savdo va dehqonchilik
kabi sohalarda ko’plab yaxshilanishlarga olip keldi.Buyuk Britaniyaning Kapga
ikkinchi hujumi Yevropada Napoleon urushlari paytida bo’lib, inglizlar Kapni
yana egallab olishga qaror qilishadi.Chunki dengiz yo’li inglizlar uchun hayotiy
ahamiyatga ega edi. Ular fransuzlardan oldin Kapni egallab olishni rejalariga
kiritishgan 6
.
Buyuk Britaniyadan ser Xom Popam boshchiligida katta qo’shin bilan 1805-yil
iyulda yo’lga chiqadi.1806-yil yozida Kapga yaqin Robben oroliga yetib keladi
ularning tarkibida 12 ming qo’shin mavjud edi Robben oroliga kelganidan bir
necha kun o’tgach, ingliz qo’shinlari general Devid Baird boshchiligida Kapga
yurish boshlaydilar. Boshqa tomondan, general Yanssens qo’mondonligidagi
Blaauwberg shahrida joylashgan Gollandiya qo’shinlari inglizlar bilan
to’qnashadi.Kelishuvga ko’ra inglizlar Kapning barcha qal’alari va mulklariga ega
bo’ldilar, kelishuv 18-yanvarda o’z nihoyasiga yetadi.General Yanssens
shartnomani imzoladi va butun Kapni inglizlarga topshiradi.Inglizlarning ikkinchi
muvaffaqiyati 1806-yilda Blaaubergda bo’lgan jangda Gollandiyani mag’lubiyatga
uchratgandan so’ng boshlanadi.O’sha paytdan boshlab Kap Janubiy Afrika Ittifoqi
tashkil etilgunga qadar Buyuk Britaniyaning mustamlakasi bo’lgan ya’ni 1910-
yilgacha.Janubiy Afrikani mustamlaka qilish 1652- yilda gollandlar tomonidan
boshlab berilgan bolsa mazkur hududdagi intervensiya jarayonini asosan ikki
davrga bo’lish mumkin Birinchi davri Gollandiyaning 1652 va 1795 yillardagi
hukmronligi Ikkinchi davri esa Britaniyaning 1795 yildan boshlangan hukmronligi.
1803 va 1806-yillarda Gollandiya ikkinchi marotaba Kapni qo’lga kiritdi. 1815-
yilda Yevropada Fransiya va Angliya o’rtasidagi Napoleon urushlari tugashi bilan
Buyuk Britaniyada ishsizlik darajasi jiddiy muammoga aylandi.Bu muammo o’z
navbatida Britaniya hukumatini britaniya aholisini Kapga ko’chirishga
undadi.Muhojirlarning birinchi to’lqini 1820-yil mart oyida Stol ko’rfaziga yetib
keladilar.Britaniyalik gubernator Lord Somersetning ekspansionistik siyosati bilan
6
Васильев Л.С. Всеобщая история. Том 4. Новое время (ХІХ век). -М.: Высшая школа, 2010. 124 b .

Britaniyaning joylashuvi Algoa ko’rfaziga (Port-Elizabeth) Sharqiy Kapgacha
cho’ziladi.Ushbu joylashtirish siyosati tufayli 4 ming muhojir Janubiy Afrikaning
qirg’oq bo’yi shaharlariga joylashtiriladi.1820-yil iyun oyida ko’chib kelganlar
Bathurst shahri yaqinida fermer xo’jaliklarini tashkil etishadi, garchi ular qishloq
hayot tarziga o’rganmagan bo’lsa ham.Lekin ular hayotlarini davom ettirish uchun
fermerlikni tanladilar, boshqalari savdo va biznessga e’tibor berishdi.Buning ustiga
vaziyat juda og’ir edi masalan qurg’oqchilik, ob-havo sharoiti va transportning
yo’qligi yangi fermerlar uchun dehqonchilikni qiyinlashtirib qo’ydi.Ko’p yillar
davomida dehqonchilikni tanlagan odamlar dehqonchilikda sezilarli
yaxshilanishlarga erishdilar 7
. Britaniyalik dehqonlar tomonidan amalga oshirilgan
qishloq xo’jaligi yaxshilanishi tufayli Port-Elizabeth shahri juda tez o’sishni
boshlaydi.Qishloq xo’jaligida rivojlanish bilan birga ekin maydonlari
mamlakatning boshqa hududlari bo’ylab kengaytirila boshlanadi (Zulu Natal).
Boshqa tomondan, bu yerlar mahalliy afrikaliklar (zuluslar) tomonidan
boshqarilayotgandi, ingliz fermerlari dehqonchilik qilishni va yerlarda yashashni
mahalliy podshohdan so’rashgan. Qishloq xo’jaligidagi ilg’or texnologiyalar
tufayli ingliz dehqonlariga Zulu qiroli tomonidan bu yerda yashash va fermer
xo’jaliklariga ruxsat beriladi.Bu narsa isbotlaydiki inglizlar XIX-asrda mahalliy
afrikaliklarga qaraganda dehqonchilikda ko’proq rivojlanishga va ular mahalliy
xalqqa samarali qishloq xo’jaligini olib kirishga erishishgan.Inglizlar Janubiy
Afrikada dehqonchilik bilan shug’ullangan birinchi chet ellik bo’lmaganlar;
Gollandiyaliklar Kapga birinchi bo’lib kelganlar va shaharda fermer xo’jaliklarini
tashkil etishgan.Inglizlar mamlakatning ichki qismlarida ekin maydonlarini
kengaytirgan hamda mahalliy zulularga ilg’or qishloq xo’jalikmadaniyatini joriy
qilganlar 8
.
7
Евдокимова А.А. История стран Востока в Новое время. -Уфа: Изд-во БГПУ, 2009 . 46-48 bb.
8
Giliomee H. The Afrikaners: Biography of People. Charlottesville, 2004. P. 112-114.

1.2. Inglizlar hukmronligi
Buyuk BritaniyaningJanubiy Afrikada dehqonchilik qilishni boshlashi bilan avvalo
Angliya iqlimida o’sishi mumkin bo’lmagan ekinlarni yetishtirishga kirishdilar
ular quyidagilar: kofe, paxta kakao .Bundan tashqari, 1898-yilda inglizlar
tomonidan tashkil etilgan Elsenburg qishloq xo’jaligi instituti mamlakatning
birinchi qishloq xo’jaligi kolleji bo’lgan. Keyinchalik 1926-yilda Stellenbosch
universiteti tashkil etiladi va qishloq xo’jaligining turli usullari bo’yicha kurslar
berishni boshlaydi.Ushbu ilg’or yutuqlar tufayli qishloq xo’jaligi Janubiy Afrika
uchun muhim sohaga aylanadi.Biroq,Janubiy Afrikada Britaniyaning
dehqonchilikka bo’lgan yana bir manfaati mamlakatning iqtisodiy salohiyatini
shakllantirish edi, ammo Janubiy Afrikada yerlardan erkin foydalanish imkoniyati
yo’q edi.Bundan tashqari, mustamlaka Angliya hukmronligi davrida fermer
xo’jaliklarida ishlagan ko’plab mahalliy afrikaliklarning qul bo’lishiga sabab
bo’ldi 9
.Buyuk Britaniyaning Janubiy Afrika qishloq xo’jaligiga ta’siri bilan
mamlakat qishloq xo’jaligi jihatidan ancha tajribali, rivojlangan va sanoatlashgan
zonaga aylandi. Shubhasiz, 30-yillarda Janubiy Afrika tomonidan import qilingan
qishloq xo’jalik tovarlari miqdori butun mamlakat YaIMning 20 foizini tashkil
etgan.Inglizlar ilk bor Janubiy Afrikaga XVIII-asrning oxirida Kapni birinchi
Angliya bosib olgan paytda kelgan (1795-1803). 1795-yilda Kapdagi birinchi
ingliz ma’muriyati dastlabki davrda Golland qonunlari, byurokratiyasi, valyuta va
vazn va o’lchovlaridan foydalanganlar. Buyuk Britaniya hukumati dastlab Kapni
strategik mulk sifatida qabul qiladi.Mustamlaka sifatida emas, balki ingliz tilida
so’zlashuvchilarning yangi hamjamiyati asosan ma’murlar, askarlar,va
savdogarlardan iborat bo’lishgan. Ingliz tilining paydo bo’lishi Janubiy Afrikalik
gollandlar bilan ustunlik uchun kurash boshlaydi (keyinchalik afrikaliklar) deyarli
ikki asr davomida til borasida aynan ingliz tilidan foydalanadi. XIX asrning
ikkinchi o’n yilligidan boshlab ingliz tili asta-sekin rivojlana boshlaydi Kapda
rasmiy va tijorat aloqalari tili sifatida foydalanila boshlaydi.
9
Емельянов А.Л. Колониальная история Африки южнее Сахары. -М.: МГИМО-Университет, 2011. 56 b.

Buyuk Britaniya birinchi marotaba Kap mustamlakasi ustidan hukmronlikni1795-
yilda, to rtinchi Angliya-Gollandiya urushi paytida qo lga kiritdi: o shandaʻ ʻ ʻ
Niderlandlar Napoleon hukmronligi ostiga tushib qoldi, va inglizlar, ushbu
strategik muhim mintaqa fransuzlar tomonidan nazorat qilinishidan qo rqib,
ʻ
general Jeyms Genri Kreyg qo mondonligi ostidagi armiyani Kapstadga
ʻ
yubordilar, toki u statxauder Vilgelm V nomidan, koloniyani egallab olsin Kapstad
gubernatori hech qanday ko rsatma olmadi, ammo inglizlarga bo ysunishga rozi
ʻ ʻ
bo ldi. 1803-yilda Amyen tinchligi tuzildi, va uning shartlariga ko ra Batav
ʻ ʻ
Respublikasi (fransuzlar istilosidan keyin Niderlandlar shunday nomlangan) Kapa
mustamlakasini o z qo lida saqlab qoldi.
ʻ ʻ 1805-yilda urush qaytadan
boshlangandan so ng, inglizlar yana mustamlakani egallashga qaror qilishdi. 1806-
ʻ
yilda Supa tog i yonbag irlaridagi jang natijasida Devid Berd boshchiligidagi
ʻ ʻ
ingliz qo shinlari Kapstad portiga kirib bordi
ʻ 10
.
1827-yilda Gollandiyaning huquqiy tizimi landdrost va heemraden o’rnini rezident
magistratlar va fuqarolik komissarlari egallaydi.Bu janubda joylashgan qishloq
joylarida ayniqsa norozilikni keltirib chiqaradi sababi bu yerlarda gollandlar va
fransuzlar yashar edi. 1853-yildagi Kap konstitutsiyasiga binoan ingliz tili maxsus
himoya bilan ta’minlangan. 1870-yillarning o’rtalarida Afrikaliklarni siyosiy va
madaniy tiklanishi afrika tilini targ’ib qilishni o’z ichiga olgan edi.Afrikaliklar
Golland tilini Kap maktablarida ingliz tili bilan birga o’qitish uchun
kurashdilar.1880-yillarda Transvaal Respublikasida aynan etnik kamsitishlar
natijasida 1899-1902-yillardagi Janubiy Afrikadagi urush Afrikaliklar o’rtasida
Janubiy Afrikada ingliz tilini o’rnatishga urinish qattiq norozilikka olib keldi.Ingliz
tili 1820-yilda Buyuk Britaniyadan 4 ming muhojir kelgandan keyingina Janubiy
Afrika tiliga aylanishni boshladi .Ushbu immigratsiya natijasida Janubda ingliz
tilida so’zlashadigan birinchi yirik jamiyat paydo bo’ldi. Afrikaning tarixi boshqa
til jamoalaridan bo’lgan qo’shnilar bilan o’zaro munosabatda bo’lish va unga sodiq
qolish tarixi ularning yangi muhiti edi.Janubiy Afrika chegarasining qiyinchiliklari
atrof-muhit - urush, qurg’oqchilik, toshqinlar, o’simlik kasalliklari -
10
Reid Rechard. A modern history of Africa. John Wiley & Sons Limited. 2012

ko’chmanchilarni umumiy tajribaga ega bo’lgan guruhga birlashtiradi.Bu
chegarada o’sib-ulg’aygan avlodlarning o’ziga xos talaffuzi va so’z boyligi bilan
yangi Sharqiy Kap ingliz tilining o’ziga xos shevalari va aksentnlar paydo
bo’lishiga olib keldi. Ingliz tili har doim o’zgardi va yangi so’zlarni singdirish
qobiliyati bilan rivojlanib bordi 11
.
Inglizlar o z chegaralarini sharq tomonga surib, Fish-River daryosi bo ylab fortlarʻ ʻ
qurib, kasa xalqiga qarshi kurashdilar. Bu joylarda o z kuchini mustahkamlash
ʻ
uchun Britaniya ma’muriyati metropoliyadan ko chib keluvchilarning oqimini
ʻ
rag batlantirdi.1806-yilda, mamlakat ichidagi turli kuchlarning bosimi ostida,
ʻ
Britaniya parlamenti qullikni taqiqladi, 1833-yilda esa bu qoida mustamlakalarga
ham tatbiq etildi. Chegaralardagi doimiy to qnashuvlar, qullikning bekor qilinishi
ʻ
va inglizlar bilan boshqa kelishmovchiliklar kelib chiqishi gollandiyalik bo lgan va
ʻ
burlar (gollandcha “boer” - “dehqon”) deb atalgan ko plab dehqonlarni qit a
ʻ ʼ
ichkarisiga, Veld nomli baland tepaligiga, Buyuk trekga borishga majbur qildi. U
yerda ular zuluslar davlati (KvaZulu) asoschisi va Afrika janubi-sharqdagi o zaro
ʻ
urushlar natijasida kelib chiqqan xalqlarning ko chishi (mfekane) davrida g arbga
ʻ ʻ
qochib ketgan buyuk inkosi jangchisi Chakaning sobiq hamkori Mzilikazi
boshchiligida birlashishdi i. Oxir-oqibat, burlar Janubiy Afrikaning kontinental
qismida o z davlatlarini tuzdilar: Oranj respublikasi va Transvaal.
ʻ
Bu davrda Janubiy Afrikaning dunyoda eng yirik olmos konlari mashhur edi.
Ingliz korcholoni Sesil Rods “De Rods” kompaniyasini tashkil etib, pirovardida
olmos konlarini qo lga kiritadi.
ʻ
1887-yilda Transvaal oltin konlari, yirik mis konlari ochiladi. Bu konlarni ham
Sesil Rods qo lga kiritib oldi. Uning tashabbusi bilan “Britaniya-Janubiy Afrika
ʻ
imtiyozli kompaniyasi” tashkil etiladi.Mazkur kompaniya “Keyptaundan
Qoxiragacha Angliya mustamlakachi bo lishi kerak” degan mazmundagi
ʻ
boskinchilik harbiy harakatlariga ruxsat oladi.Tez orada ko plab qabilalarni kirib
ʻ
tashlash, xaydab yuborish hisobiga Zambezi-Limpopo daryolari orasida, Shimoliy
Rodeziyada ingliz protektorati o rnatildi.Inglizlar burlarga qarshi yangi urushga
ʻ
11
Reid Rechard. A modern history of Africa. John Wiley & Sons Limited. 2012.

tayyorlanib, 1895-yilda Transvaalga harbiy otryad yuborishadi.Bu burlar bilan
urush chiqarish uchun bahona edi.Burlar sarmoyador Sesil Rodsning do stiʻ
Tomson boshliq bu otryadni qirib tashladilar. Shundan so ng 1899-yili Sesil Rods
ʻ
va Angliya mustamlaka vaziri J.Chemberlen tashabbusi bilan ingliz bur urushi
boshlandi 12
.
Ketchvayo boshchiligidagi mustaqil Zulu davlatining o zi 1879-yilgi Angliya-Zulu
ʻ
urushi paytida inglizlar tomonidan yo q qilindi. Bu urush tarixga bir necha
ʻ
mashhur janglar bilan kirgan, masalan, Isandlvanada ingliz batalyonining
mag lubiyati yoki Rorks-Drift missiyasi mudofaasi. Zuluslarning qarshiligi nihoyat
ʻ
1887-yilda bostirildi. Bu vaqtga kelib ular bir nechta ma muriy-hududiy
ʼ
tuzilmalarga surib chiqarildiki, ularning eng kattasi Tugela va Umzimkulu
daryolari orasidagi umumiy maydoni 27 ming km² tashkil etgan “Zululend” edi.
Vitvatersrandda boy olmos (1867) va oltin (1886) konlarining topilishi
mustamlakaning iqtisodiy o sishiga va sarmoyalarning Yevropaga oqib ketishining
ʻ
kuchayishiga, Bur respublikalariga immigratsiyaning keskin o sishiga va mahalliy
ʻ
aholi ahvolining yomonlashishiga olib keldi. Britaniya hukumati tomonidan
qo zg atilgan va rag batlantirilgan bu voqealar oxir-oqibat inglizlar va burlar
ʻ ʻ ʻ
o rtasidagi nizoga olib keldi.
ʻ 1886-yilda Bur respublikalarida dunyodagi eng yirik
oltin konlari topildi. Britaniyalik oltin izlovchilar oqimi Janubiy Afrikaga quyilib,
ular Outlander deb nomlanishdi.Transvaal hokimiyati sanoatchilar va konchilar
ishiga aralashmadi ammo ular uchun maxsus 5 foizli soliq belgilab qo’ydi, shu
tufayli davlat byudjet daromadlarini 11 baravar oshirdi.1890-yilda 125 ming Bur
(shundan 30 mingga yaqini ovoz berish huquqiga ega bo’lgan), Transvaalda 200
mingga yaqin ko’chib kelganlar bo’lgan. Ko’p o’tmay Britaniyalik oltin qazib
oluvchilar ularga fuqarolik huquqlarini berish haqida gapira boshladilar. 1895-
yilda Rhodes Chartered Company kompaniyasining bir necha yuz qurollangan
yollanma askarlari Rodeziyadan Transvaalga bostirib kirdilar. Bu otryadga
Britaniyaning mustamlakachi amaldori Linder Jeymson boshchilik qilib,
Transvalda ko’chib kelganlar isyonini ko’tarishni rejalashtirgan.Reyd
12
Giliomee H. The Africaners: Biography of people. Charlottesville, 2004.

ishtirokchilari burlar tomonidan to’sib qo’yilgan va tez orada qurollarini
tashlagan 13
. Oddiy yollanma askarlar ozod qilinadi, ularga qo’shilgan katta
ofitserlar va mahalliy fitnachilar qamoq va jarimalarga hukm qilinadi.Bosqin
muvaffaqiyatsiz tugaganidan so’ng, London burlar bilan urushga tayyorlana
boshladi. Bur respublikalari rahbariyati ko’chib kelganlarga katta miqdordagi
imtiyozlarni berib, moliyaviy majburiyatlarni bekor qilgan. .1899-yil avgustda
Transvaal prezidenti Pol Kruger respublikada 5 yildan ortiq yashagan barcha
britaniyaliklarga saylov huquqini berishga rozi bo’ldi, ammo Londondan
burlarning ichki ishlariga aralashishni rad etishni va o’z qo’shinlarini olib chiqib
ketishni talab qiladi.Inglizlar bu shartlarga rozi bo’lmadilar.Taxminan 28 ming
kishilik Bur armiyasi, Britaniya qo’shinlariga taxminan teng ravishda
muvaffaqiyatli hujum qildi. Burlar Buyuk Britaniyaning bir qator shaharlarini
qamal qilishadi va Mugersfontein jangida dushmanning katta kuchlarini mag’lub
etishadi. Bundan tashqari, ular Nataldagi bir qator joylarni egallab oldilar va
general Jorj Uaytning korpusini blokladilar.O’ralgan garnizonlarni blokdan
chiqarishga urinishlar inglizlarning Kolenso jangida mag’lubiyati bilan tugadi.
16,7 ming kishilik ingliz korpusi 4,5 ming Burlarga qarshi chiqdi, ammo inglizlar
yetarli razvedka va jangovar harakatlarga tayyorgarlik ko’rmadilar. Natijada,
burlar 50 ga yaqin kishini o’ldirishdi va yaraladilar. .1900- yil fevralda inglizlar
Oranje Respublikasi qo’shinini mag’lubiyatga uchratdilar. Bir necha oy o’tgach,
Transvaalning asosiy tuzilmalari mag’lub bo’ldi, Bloemfontein va Pretoria qulab
tushadi.1900-yil yozidan beri burlar asosan partizanlik harakatlariga o’tdilar va
ular birinchi bo’lib muvaffaqiyatga erishdilar, deb ta’kidladi.
1880-1881-yillarda birinchi ingliz-bur urushi bo lib o tdi, bu urush davomidaʻ ʻ
burlar, Buyuk Britaniyaning uzoq davom etgan mustamlakachilik urushiga
tortilishini istamaganligi sababli, o z mustaqilligini himoya qilishga muvaffaq
ʻ
bo lishdi, chunki Oranj Respublikasi va Transvaal hududlari, o sha paytda
ʻ ʻ
Kimberli hududida olmos konlari topilganiga qaramay, muhim strategik
13
Лосев Ю.И., Сафронов Б.В. Новая история стран Азии и Африки. - Рязань, 2011 . 78 b.

ahamiyatga ega emas edi. Randdagi (Yoxannesburg hududi) “oltin vasvasasi”
birinchi ingliz-bur urushidan keyin boshlandi.O sha paytda ingliz mustamlakachiʻ
qo shinlarining kam sonini ham qayd etish kerak.Shunday qilib, urushning
ʻ
bevosita sababi bo lgan Transvaalning 1877-yilda Buyuk Britaniya tomonidan
ʻ
qo shilishi atigi 25 kishidan iborat ingliz otryadi tomonidan o q uzmasdan amalga
ʻ ʻ
oshirildi 14
.
Shu bilan birga, inglizlar zuluslarga qarshi urushda g alaba qozonib, Natal va
ʻ
Zululendda o zlariga qo’shib oldilar. 1899-1902-yillarda Ikkinchi ingliz-bur urushi
ʻ
bo lib o tdiki, unda burlar, dastlabki muvaffaqiyatlarga qaramay, katta sonli
ʻ ʻ
ustunlikka ega bo lgan yaxshi tayyorlangan, hamda jihozlangan inglizlarga
ʻ
yutqazishdi. O zlarining nomuntazam qo shinlari mag lubiyatga uchraganidan
ʻ ʻ ʻ
so ng, Lui Bota, Jeykob Delarey va Kristian De Vet qo mondonligi ostidagi burlar
ʻ ʻ
partizan urushi taktikasiga o tishdiki, inglizlar bunga qarshi blok tarmog ini
ʻ ʻ
o rnatish, bur ayollari va bolalarini konsentratsion lagerlarga yig ish yoki
ʻ ʻ
partizanlarga qarshi jang qilish uchun zirhli poyezdlardan foydalanish orqali
kurashdilar. Ferinixing shartnomasi shartlariga ko ra, inglizlar burlar hukumatining
ʻ
uch million dollarlik qarzini to lashga rozi bo ldilar.Bundan tashqari, qora tanlilar
ʻ ʻ
hali ham ovoz berish huquqidan mahrum edilar (Kapa mustamlakasidan tashqari).
To rt yillik muzokaralardan so ng, 1910-yil 31-mayda Janubiy Afrika Ittifoqi
ʻ ʻ
tuzildi, uning tarkibiga Britaniya Kapa mustamlakasi, Natal, Oranj daryosi va
Transvaal mustamlakalari kirdi. Ittifoq Britaniya imperiyasining dominioniga
aylandi. Janubiy Afrika Ittifoqining birinchi hukumatini Transvaal vakillari general
Lui Bota va uning o rinbosari general Yan Smus boshqargan. 1914-yil avgustida
ʻ
Janubiy Afrika Birinchi jahon urushiga kirdi.1914-yil oktyabr oyida Britaniyaga
qarshi qo zg olon ko tarildi, uning ishtirokchilari mustaqil Bur respublikasini
ʻ ʻ ʻ
qayta tiklash tarafdori edilar. Bu isyon tezda bostirildi.
1919-yilda Lui Bota vafot etdi va Yan Smets hukumat boshlig i bo ldi, u 1924-
ʻ ʻ
yilgacha bu lavozimni egalladi. Mustamlakachilik davlati o’z hokimiyatini boshqa
yerlarga kengaytirib,uning yashash joylari ko’chib ketgan yoki mustamlakachi
14
Morris, Donald R. The Washing of the Spears: A History of the Rise of the Zulu Nation Under Shaka and its Fall in
the Zulu War of 1879. - L., 1966. P 46-50.

mamlakat qo’l ostida boshqariladigan joy yoki koloniyadir. U "bir kuch bilan
qarama-qarshi maydon yoki odamlar tomonidan nazorat qilish"deb
belgilangan.Mustamlakachilik xorijiy davlatning o’z chegaralarini kengaytiradigan
yerni boshqarish jarayoni hududir. Bundan tashqari, o’z tili va madaniy
qadriyatlarini yerga qo’yish ajnabiy davlat tomonidan zabt
etilishidir.Mustamlakachilik - bu xorijiy davlat mustamlaka qilingan hudud ustidan
chegaralarini kengaytiradigan yerni boshqarish jarayonidir. Chet ellar tomonidan
bosib olingan yerga o’z tili va madaniy qadriyatlarini o’rnatish
jarayonidir.Mustamlakachilik haqidagi adabiyotlar ikki turkumda, ya’ni
"ko’chmanchi mustamlakachilik" va "ekspluatatsiya mustamlakachiligi" bo’yicha
baholanadi 15
.
Doğanay Suverenning “The colonization of south Africa and the British impacts
on development” asari hamda I.A. Nikitinaning “Захват бурских республик
Англией” asaridan metodologik manba sifatida foyladanildi. Mazkur maqolani
tahlil qilish jarayonida ilmiy bilishning tarixiylik, mantiqiylik, analiz, sintez va
obyektivlik usulidan foydalanildi. Mazkur tadqiqot jarayonida XVIII-XIX asrlarda
G’arbiy Yevropa davlatlarining Janubiy Afrika Respublikasida olib borgan
geosiyosiy munosabatlari obyektiv ochib berildi.
O’rnatilgan mustamlakachilikni xorijiy davlatlar hududida fermerlik maydonlarini
yaratish uchun yerlarni mustamlaka qilgan deb ta’riflash mumkin. Shuning uchun
ekspluatatsiya mustamlakachiligi atamasi metropol shaharlarga tovar va tabiiy
boyliklarni eksport qilish uchun mustamlaka tashkil etish deb ta’riflash ham
mumkin. Aslida ekspluatatsiya mustamlakachiligi mustamlaka mamlakat va
mustamlaka yerlar o’rtasida savdo yo’llari o’rnatilgan 16
.
Stenford falsafa entsiklopediyasi mustamlakachilikni «Yevropaning joylashuvi va
butun dunyo bo’ylab, shu jumladan Amerika, Avstraliya va Afrika va Osiyoning
ba’zi joylarini siyosiy nazorat qilish jarayoni» deb ta’riflaydi. Afrikadagi ko’plab
mamlakatlar G’arbiy Yevropa davlatlari tomonidan mustamlakaga aylantirilgan;
15
Подцероб А.Б. История Сахары ( XVI - XXI века). -Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2017. C 98
16
А.М. Родригеса . Новая история стран Азии и Африки. / Под ред: В Зч. - М., 2010. 56 b.

Janubiy Afrika ularning biri edi. Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha mustamlaka
mustamlakani boshdan kechirgan mamlakat uchun foydalidir; Bryus Gilli, "G’arb
mustamlakachiligi" mavjud bo’lgan aksariyat joylarda "ob’ektiv ravishda foydali
va sub’ektiv ravishda qonuniy" bo’lganligini ta’kidlaydi. Shunga qaramay, bu
mahalliy aholining madaniyatini va urf-odatlarini buzishi aniq edi. Afrika
mustamlaka bilan shug’ullanadigan eng katta obyektlardan biri edi. Ko’pgina
Afrika mamlakatlaridan farqli o’laroq, Janubiy Afrika Afrikadagi joylashuvi va
tabiiy boyliklari tufayli mustamlaka qurboniga aylangan eng mashhur
mamlakatlardan biri edi.
Janubiy Afrikaning mustamlakasi qachon boshlangan? Bu Portugaliya va
Ispaniyaning tashqi savdo yo’llarini ochishga qaratilgan siyosati bilan kashfiyot
asridan boshlangan davomida yevropaliklar Usmonli turklari tufayli sharqda
bozorga kirish imkoniyatidan mahrum bo’lishgan; ular Hindistonga olib boradigan
savdo yo’llarini nazorat qilar edilar.Yevropaliklarning yangi dengiz yo’llarini
izlashining asosiy sababi bu yangi savdo yo’lini yaratish edi, chunki ular
kemalarda olib ketayotgan mollari uchun yuqori boj to’lovlarini to’lashgan,
shuning uchun bu portugallarni Afrika qit’asining g’arbiy chekkasini kashf etishga
undagan. Shundan keyin 1488-yilda portugaliyalik dengizchi Bartolomeu Dias
Afrikaning janubiy qismiga yetib bordi va bu yerni "Yaxshi umid buruni" deb
nomladi.Portugaliyaliklar Janubiy Afrikani kashf etgan birinchi g’arbiy odamlar
bo’lishiga qaramay, ular yerni mustamlaka qilmadilar, chunki ularning ustuvor
yo’nalishi Afrikaning qirg’oq chizig’ini Hindistonga olib boradigan savdo
yo’llarining xavfsizligini ta’minlash edi.
1910-yilda Britaniya mustamlakalari bilan Janubiy Afrika Ittifoqi tuzildi. 1948
yilda Milliy partiya (Bur) saylovlarda g’alaba qozondi va aholini qora va oqga
ajratadigan aparteid rejimini o’rnatdi. Aparteid qora tanli aholini deyarli barcha
huquqlardan, hatto fuqarolikdan ham mahrum qiladi. 1961 yilda mamlakat
mustaqil Janubiy Afrika Respublikasiga aylandi va oxir -oqibat aparteid rejimini
yo’q qildi 17
.
17
Morris, Donald R. The Washing of the Spears: A History of the Rise of the Zulu Nation Under Shaka and its Fall in
the Zulu War of 1879. - L., 1966. P 69-70.

Mutaxassisning so’zlariga ko’ra, inglizlar kichik jazo otryadlarini tuzishni
boshladilar va mahalliy tinch aholini kontsentratsion lagerlarga jo’natdilar."Bu
kontsentratsion lagerlarni bugungi kunda biz bilgan shaklda va nomi bilan
ishlatishda birinchi to’liq tajriba edi", dedi Koshkin.“Kuygan yer taktikasi
ishlatilgan. Oddiy odamlardan chorva mollari o’g’irlangan, fermer xo’jaliklari
yoqib yuborilgan. Konsentratsion lagerlar, yoqib yuborilgan yerlar va jazolash
reydlari keyinchalik Adolf Gitler inglizlardan o’rganadi»,-deya ta’kidladi
mutaxassis.Buyuk Britaniya qo’mondonligi Janubiy Afrikaga o’z qo’shinlarini
ko’p miqdorda ko’paytira boshlaydi. Fransiyada ishlab chiqarilgan uzoq masofaga
otadigan artilleriya qurollaridan o’t o’chirish uchun "Terribl" va "Kuchli"
kreyserlaridan og’ir va uzoq masofali dengiz qurollari sotib ola boshlaydi. Bu
qurollar uchun qo’lbola g’ildiraklar, metall va yog’ochdan vagonlar tayyorlanadi.
Ba’zi uzoq masofaga otadigan qurollar Ladysmith shahriga temir yo’l orqali
etkazib berishga muvaffaq bo’linadi. Lekin bu qurollalar qamalda bo’lgan Bur
shaharni egallashga imkon bermaydi. Nataldagi inglizlarning hujumi uchun boshqa
qurollar ishlatilgan. Ko’p o’tmay inglizlar juda ko’p sonli texnika bilan
taminlanishi ularga ustunlikni ta’minlaydi.1899-yilning dekabrga kelib
qo’shinlarning umumiy soni 120 mingga, urush oxiriga kelib - 450 mingga yetadi.
1899-yilning dekabrda feldmarshal Roberts ingliz qo’shinlari qo’mondoni etib
tayinlandi. Britaniya kuchlari qayta hujumga o’tishi 1900-yil fevral oyiga to’g’ri
keladi. Ingliz qo’shinlari Padebergdagi Oranje Respublikaning armiyasini taslim
qilishadi. Keyinchalik ingliz qo’shlari Kimberlini 15-fevralda, Ladismitni 1900-yil
1- martda va Mafekingni 17-mayda ozod qilishga erishadilar. Inglizlar 1900-yil 13-
martda Oranje Respublikasi poytaxti Bloemfonteinni va 1900-yil 5-iyunda
Transvaal poytaxti Pretoriyani egalladilar. Urush 1900-yil sentyabrga kelib tugadi.
General Kitchenerga buyruqni topshirgandan so’ng feldmarshal Roberts Janubiy
Afrikadan ketadi. Bur qo’shinlari qurollarini tushirib, kurashni tugatishlari va
Britaniya qiroligining hokimiyatini tan olishlari kerak edi. Ular ikkala respublika
hududlaridan tashqarida bo’lganlar va asirga olingan Burlar imkon qadar yashash
joylariga qaytishga umid qilganlar. Urush qonunlari va urf-odatlarini buzganlar

bundan mustasno bo’lgan, ularning barchasi amnistiyaga tushadi. Ularga shaxsiy
erkinlik va mulkni saqlash kafolatlangan, bu harbiy xarajatlarni qoplash uchun har
qanday soliqlardan ozod qilingan. Golland tili maktablarda saqlanib qolishi va agar
kerak bo’lsa, sudlarda qo’llanilishi mumkin edi 18
. Burlar o’zlarining shaxsiy
qurollarini topshirishlari yoki obyektiv zarurat bo’lsa, ularni olib yurish uchun
ruxsat olishlari kerak edi. Burlar bir muncha vaqt o’tgach, qora tanli aholiga ovoz
berish huquqini berish-bermaslikni o’zi hal qiladigan avtonom o’zini o’zi
boshqarish tizimini yaratishga kafolat berdilar. Buyuk Britaniya birinchi marotaba
Kap mustamlakasi ustidan hukmronlikni1795-yilda, to rtinchi Angliya-Gollandiyaʻ
urushi paytida qo lga kiritdi: o shanda Niderlandlar Napoleon hukmronligi ostiga
ʻ ʻ
tushib qoldi, va inglizlar, ushbu strategik muhim mintaqa fransuzlar tomonidan
nazorat qilinishidan qo rqib, general Jeyms Genri Kreyg qo mondonligi ostidagi
ʻ ʻ
armiyani Kapstadga yubordilar, toki u, statxauder Vilgelm V nomidan, koloniyani
egallab olsin. Kapstad gubernatori hech qanday ko rsatma olmadi, ammo
ʻ
inglizlarga bo ysunishga rozi bo ldi. 1803-yilda Amyen tinchligi tuzildi, va uning
ʻ ʻ
shartlariga ko ra Batav Respublikasi (fransuzlar istilosidan keyin Niderlandlar
ʻ
shunday nomlangan) Kapa mustamlakasini o z qo lida saqlab qoldi. 1805-yilda,
ʻ ʻ
inglizlar yana mustamlakani egallashga qaror qilishdi. 1806-yilda Supa tog i
ʻ
yonbag irlaridagi jang natijasida Devid Berd boshchiligidagi ingliz qo shinlari
ʻ ʻ
Kapstad fortiga kirib1806-yilda, mamlakat ichidagi turli kuchlarning bosimi ostida,
Britaniya parlamenti qullikni taqiqladi 19
.
18
А.М. Родригеса . Новая история стран Азии и Африки. / Под ред: В Зч. - М., 2010. 56 b
19
Лосев Ю.И., Сафронов Б.В. Новая история стран Азии и Африки. - Рязань, 2011 . C 95.

II BOB. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Janubiy Afrika
2.1. Ingliz-Bur urushlari
XIX asrda afrika qit’asining janubiy qismida bir qator voqealar ro’y berdi, inglizlar
vaqti-vaqti bilan u yerda yagona birlashgan davlat tuzishga harakat qilar, boshqa
paytlarda esa kamroq hududlarni nazorat qilishni xohlashadi. Britaniyaning
janubiy afrikada kengayishiga uchta asosiy omil sabab bo’ldi:
Afrika mustamlaka sifatida XIX asr oxirlarida Britaniya hukumati uchun alohida
ahamiyatga ega bo’lgan buning asosiy sababi hududdagi Oltin va olmos konlari va
Ishchi kuchiga bo’lgan talab asosiy o’rinni egallaydi. Bu davrda mintaqada
inglizlar hukmronligiga qarshi harbiy harakatlar avj oldi va bu harakatlar XIX asr
oxiri XX asr boshlarida bir qancha to’qnashuvlarga sabab bo’ldi bularning
asosiylari Birinchi va ikkinchi Bur urushlari edi bu urushlar mahalliy aholi
huquqlarini poymol qildi va tub aholining qirilib ketishiga olip keldi Bur urushlari
Britaniya hukumatining milliy manfaatlaridan kelib chiqqan xolda amalga
oshirildi. Britaniyaning ekspluatatsiyasi natijasida Transvaal va Oranj
Respublikalari Janubiy Afrika Ittifoqiga birlashtirildi. Britaniyaning
mustamlakachilik siyosati Afrika xalqlari tarixida o’chmas iz qoldirdi bu yurish
natijasida Janubiy va Markaziy Afrikadagi mahalliy qabilalar tak tugu bilan qirib
tashlandi
XIX asr boshlarida Britaniya g’oyat qudratli mustamlakachi davlatga aylandi.
1884-yilda inglizlar Zululendga qarshi hujum boshladilar 1885- yilda ularni ikki
qismga bo’lib yubordilar. Zululend (zamonaviy botsvana )ancha vaqtgacha
Britaniyaning mustamlakasi bo’lib qoldi. Aytib o’tish kerakki Zuluslarga qarshi
dastlabki hujumlar 1879-yilda boshlangan edi. Qisqa mudatda Ingilizlar
Kechuvayo qo’shinlarini tor mor etib 12 qismga bo’lib tashladilar 20
.
1834 yilda britaniya imperiyasida qullikning rasmiy ravishda bekor qilinishi ham
Janubiy Afrikadagi vaziyatni o’zgartirmadi og’ir axvoldagi qullar hozirgi
mozambik hududiga borib o’rnashdi. Britaniya hukumati 1852 yildagi transval
respublikasi mustaqilligini qog’ozda bo’lsada tan oldi.
20
Реттер Э. А. Зулус Чака. – М., 1989. C 98.

Biroq, 1830-yillardan boshlab britaniyaning mustamlakachilik ekspansiyasi XIX
asrning qolgan qismida mahalliy afrika qabilalariga qarshi to’qnashuvlar va
urushlarni namoyish etdi.
1867 yilda Volta daryosi , shimoliy-sharqdan taxminan 890 km (890 km) keyptaun ,
ichki makonida olmos konlarining topilishi Afrika xalqlari tarixini keskin
o’zgartirdi.
1867 yilda Kanadaga dominion huquqini bergan ingliz ma’muriyati qanday qilib
bo’lmasin Janubiy Afrikadagi hududlarni saqlab qilmoqchi edi amalda shunday
ham bo’ldi Britaniya hukumati qarshilik harakatlarini ayovsiz bostirdi.
Bu paytda Bur respublikalari inglizlarga qarshi shiddatli qarshilik ko’rsatayotgan
edi. Mahalliy afrikaliklar janub va g’arbda, zululend sharqda inglizlarga qarshi
kurashni davom ettirdi. 1870-yillar davomida transvalda burlar va inglizlar
o’rtasida bir qator to’qnashuvlar bo’lib o’tadi 21
.
1878-yil dekabrda, angliya hukumati yana bir mustamlakachilik urushini
boshlashga qaror qildi, Biritaniya hukumati zuluslar oldiga bir necha shartlar
qo’ydi, jumladan armiyaning tarqatib yuborilishi va Buyuk Britaniyaning
rezidentini qabul qilishi to’g’risida ultimatum qo’ydi, lekin Kechvayo bunga rozi
bulmadi va natijasda urush harakatlari boshlanishi muqarrar bo’lib qoldi 1879-yil
11-yanvarda Buyuk Britaniyaning lord Chelmsford boshchiligidagi 7000 ga yaqin
doimiy qo’shinlari Zululend yerlariga bostrib kirdi. Inglizlar doimgidek harbiy
jihatdan ustunlik qildi lekin Zuluslar ham bo’sh kelmadi. 1879-yil 22-yanvarda
zulilar hujumi inglizlarni sarosimaga solib qo’ydi mana shu jangda inglizlar 1600
dan ortiq askarlarini yo’qotdilar. lekin tarix hukmi boshqacha edi 1879 yil bahorida
inglizlar zuluslar poytaxtini zabt etishdi. 1879-yil 4-iyulda urush rasman
tugatilganini e’lon qildi. Inglizlar 1879 yilda zulu qirolligi va transvaal ustidan o’z
nazoratini mustahkamladilar. Transvaal burlari 1877-yilda Britaniyaning
transvaalni qo’shib olishiga qarshi noroziligini kuchaytirdilar va 1872-yildagi va
blumfonteinning olinishidan norozi edilar. Transval va inglizlar o’rtasidagi
urush1880-yil 16 dekabrda boshlandi mamlakat g’arbda nemislar, sharqda burlar
21
Лосев Ю.И., Сафронов Б.В. Новая история стран Азии и Африки. - Рязань, 2011 . C 23-24.

va janubda kap mustamlakasi va inglizlar o’rtasida tortishuv obyektiga aylandi.
Transval mamlakati o’sha paytda deyarli iqtisodiy ahamiyatga ega bo’lmagan
Afrikada o’z hukmronligini mustahkamlash va Fransiyaning bu hududda
hukmronligini cheklash maqsadida Ingliz ma’muriyati Transvaalga qarshi harbiy
yurish boshlaydi Dastlabki yirik jang 1881- yil 27 - fevralda Majuba tepaligida
buladi va unda inglizlar qiyinchiliksiz g’alabaga erishadi. Inglizlar bu bilan to’xtab
qolishmadi ular 1881 yil bahorida Burlarga navbatdagi jiddiy zarbani berishdi ,
Buning natijasida Transvaal hukumati vaqtinchalik bo’lsada muzokaraga
kirishishga majbur bo’ldi Urush natijasida hozirgi Botsvana va Afrika janubi-
sharqdagi qator hududlar Britaniya imperiyasi nazorati ostiga o’tdi Birinchi ingliz-
bur urushida Burlarning mag’lubiyatini asosiy sababi ularda doimiy qo’shiqning
mavjud emasligida edi Urush natijasida Zambeziya va hozirgi Lempopa daryolari
havzasi Britaniya qo’liga o’tdi 22
.
1895- yilda inglizlar Transvaalga yana harbiy qo’shin yuborishdi bundan
ko’zlangan maqsad yangi urush ochish edi 1897- yilda Shimoliy Rodeziyada bir
necha to’qnashuvlar bo’lib utdi. Ikkinchi ingliz-bur urushi 1899 -1902 yillarda
bo’lib utdiki unda burlar dastlabki muvaffaqiyatlarga qaramay harbiy jihatdan
ustun bo’lgan inglizlarga yutqazishdi burlarning rahbarlari Luije Bota Va Kristian
De Vet Janubiy Afrikaning boshqa hududlarida qarshilik harakatlarida faol
qatnashdi. 1902- yilda Bur Respublikasi Britaniya mulklariga qo’shib olindi.
2.2. Janubiy Afrika Ittifoqining tashkil etilishi
To’rt yillik muzokaralardan so ng 1910-yilda ʻ Janubiy Afrika yerlari “Jan ubiy
Afrika Ittifoqiga birlashdi. Janubiy Afrika Respublikasi mahalliy aholisining
mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashi XVII- asrdayoq boshlanib, 1870—80
yillarda kuchaydi. 1838, 1879 va 1906-yillardagi zulu xalqining urushi va
qo zg olonlari, basutolarning 1880-yilgacha davom etgan qurolli harakatlari Afrika
ʻ ʻ
xalqining mustamlakachilikka qarshi kurashida eng muhim tarixiy voqealardan
bo’lib qoldi. XVIII -asr oxiri va XIX -asr boshlarida Buyuk Britaniya Kap
manzilgohini bosib oldi. Ingliz xukumatining zulmi burlarni Kap manzilgohidan
22
Емельянов А.Л. Колониальная история Африки южнее Сахары. – М., МГИМО-Университет, 2011. C 65.

shimolga — kosa, zulu, basuto, botsvan va boshqa bantu xalqlari yerlariga kirib
borishga majbur qildi. XIX asr 50-yillarida bur respublikalari — Janubiy Afrika
Respublikasi (Transvaal) va Ozod Oranj davlati tuzildi. Shu voqeadan keyin
inglizlarning Janubiy Afrikaga nisbatan pazetsyasi o’zgardi va XIX asr oxirlarida
Transvaal va Oranj Respublikalariga qarshi bir qancha harbiy harakatlar amalga
oshirdi buning natijasida Botsvana Shimoliy Rodeziya va Janubiy Sharqiy Afrika
hududlari inglizlar nazorati ostiga utdi. XX asr boshlariga kelib burlar masalasi
yanada jiddiylashdi va bu ikkinchi ingliz-bur urushiga olib keldi XIX asr 60-yillari
oxiri va 80-yillari o rtalarida Janubiy Afrikada olmos konlari topilgach, inglizlarʻ
bantu xalqlarining mustaqil qududlarini shafqatsizlik bilan tortib ola boshladi.
1899 - 1902-yillardagi inglizburlar urushidan keyin Bur respublikalari Angliya
qo l ostiga o tdi. 1910-yilda esa Britaniya imperiyasining dominioni bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Janubiy Afrika Ittifoqi (JAI) tuzildi.Janubiy Afrika Ittifoqining birinchi hukumatini
Transvaal vakillari general Lui Bota va uning o rinbosari general Yan Smus
ʻ
boshqargan.1914-yil avgustida Janubiy Afrika Birinchi jahon urushiga kirdi. 1914-
yil oktyabr oyida Britaniyaga qarshi qo zg olon ko tarildi uning ishtirokchilari
ʻ ʻ ʻ
mustaqil Bur respublikasini qayta tiklash tarafdori edilar. Bu isyon tezda bostirildi.
1919-yilda Lui Bota vafot etdi va uning o’rniga Yan Smets hukumat boshlig i
ʻ
bo ldi u bu lavozimni 1924 - yilgacha egallab turdi
ʻ 23
.
Janubiy Afrikada olmos va oltin konlarining ochilishi bilan jamiyatning ijtimoiy
tarkibi keskin o zgardi: ishchilar va sotsialistik harakatlar paydo bo ldi. XX
ʻ ʻ
asrning 20-30-yillarida kasaba uyushmalarining birinchi tashkilotlari tuzildi. 50 -
yillarga kelib, ular yevropalik ishchilarning yirik kasaba uyushmalariga aylandi.
23
Емельянов А.Л. Колониальная история Африки южнее Сахары. – М., МГИМО-Университет, 2011. C 79.

Xulosa
Janubiy Afrikaning yagona davlat sifatidagi tarixi xalqaro miqyosdagi voqealar
bilan uzviy bog’liq. Afrikaning janubini mustamlaka qilish turli tadbirkorlik
faoliyati - savdo, tog’-kon, qishloq xo’jaligi va boshqalar bilan shug’ullanuvchi
golland va inglizlar bu yerni egallashga intilganlar. Janubiy Afrika Ittifoqining
shakllanishiJanubiy Afrikadagi ingliz mustamlaka mulklarini birlashtirish g’oyasi
izchil shakllangan va uzoq muddatli rejalar bilan yaratilgan uzoq davrga to’g’ri
keladi. O’sha paytda bir necha kuchlar Janubiy Afrikaga iqtisodiy kirish uchun
raqobatqiladi.Ular quyidagilar Germaniya va Angliya va Amerika Qo’shma
Shtatlaridir.1869-yildan,1886-yilgacha dunyodagi eng yirik olmos va oltin konlari
topilgan bo’lib, u butun dunyoni o’ziga jalb qilgan va mintaqadagi vaziyatni
tubdan o’zgartirgan. Eng boy resurslar ustidan nazorat uchun kurashda
manfaatlarto’qnashuvi urushga olib keladi.
Angliya-Bur urushi eng yirik xalqaro tadbir nuqtayi nazaridan turli qiziqishlarni
uyg’otgan.Bu urush Rossiya tarixida ham muhim iz qoldirgan.Chunki Rossiya
hukumati bir paytning o’zida "Burlar"ni qo’llab quvvatlashga va jahon
maydonidagi o’sha paytdagi asosiy raqibining qiyinchiliklaridan foydalanishga
intilgan."Burlar" o’z navbatida ularning kurashida jahon kuchlarining ko’magiga
muhtoj edi.Rossiya bilan diplomatik aloqalar o’rnatilgan bo’lsa-da Pretoriyadagi
Rossiya elchixonasi hech qachon paydo bo’lmagan. Shuni aytish kerakki biror bir
Yevropa davlati Ingliz-Bur urushlari davrida Burlarni qo’llab quvvatlagan emas va
oxir oqibatda bu hudud Britaniya imperiyasi tarkibiga o’tdi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Xolliev A, Artiqov X.“Jahon tarixi (Yangi davr. Osiyo va Afrika
mamlakatlari)” (Ma’ruzalar to’plami). – Toshkent, 2014.
2. Богомазова Н.Л., Бычков М.А., Валеева Г.В. и др. Страны Азии и Африки:
история, этнология и культурология. -Н.Новгород: Профессиональная
наука, 2018.
3. Васильев Л.С. Всеобщая история. Том 4. Новое время (ХІХ век). -М.:
Высшая школа, 2010.
4. Евдокимова А.А. История стран Востока в Новое время. -Уфа: Изд-во
БГПУ, 2009.
5. Емельянов А.Л. Колониальная история Африки южнее Сахары. -М.:
МГИМО-Университет, 2011.
6. Лосев Ю.И., Сафронов Б.В. Новая история стран Азии и Африки. -
Рязань, 2011
7. Новая история стран Азии и Африки. / Под ред. А.М. Родригеса: В Зч. -
М., 2010.
8. Подцероб А.Б. История Сахары (XVI-XXI века). -Казань: Изд-во Казан.
ун-та, 2017.
9. История Тропической и Южной Африки в новое и новейшее время / отв.
ред. А. С. Балезин. М.: ИВИ РАН, 2010
10. Риттер Э. А. Зулус Чака. — М., 1989
11. Reid Richard. A modern history of Africa. John Wiley & Sons Limited. 2012
12. Giliomee H. The Afrikaners: Biography of People. Charlottesville, 2004.
13. Morris, Donald R. The Washing of the Spears: A History of the Rise of the
Zulu Nation Under Shaka and its Fall in the Zulu War of 1879. - L., 1966.

Ingliz-Bur urushlari davrida Janubiy Afrika

Купить